Bukowska.indb

Redaktor Małgorzata Pogłódek

Projektant okładki Małgorzata Pleśniar

Redaktor techniczny Barbara Arenhövel

Korektor Irena Turczyn

ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1742-7

Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Nakład: 200 + 50 egz. Ark. druk. 9,5. Ark. wyd.
12,0. Przekazano do łamania w październiku 2007 r. Podpisa-
no do druku w listopadzie 2007 r. Papier offset. kl. III, 80 g
Cena 18 zł

STUDIO NOA Ireneusz Olsza
ul. Emerytalna 17c/48, 40-729 Katowice

Redaktor serii: Filozofia

Andrzej Kiepas

Recenzent

Stanisław Jedynak

Praca finansowana z grantu wydziałowego GW/11/07

Spis treści

Wstęp

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nota biograficzna

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

R o z d z i a ł I

Problem metody w filozofii dziejów

. . . . . . . . . . . . . . . .

W poszukiwaniu źródeł metody dedukcyjnej w historiozofii . . . . . . . .

Filozoficzna refleksja nad historią a metoda indukcyjna . . . . . . . . . .

Metodologiczne stanowisko Feliksa Konecznego . . . . . . . . . . . . .

R o z d z i a ł II

Cywilizacja w procesie dziejowym

. . . . . . . . . . . . . . . .

Od historiograficznego uniwersalizmu do pluralizmu cywilizacyjnego . . . . .

„Cywilizacja” – interpretacje pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . .

„Cywilizacja” i „kultura” jako pojęcia równoznaczne bądź komplementarne .

Pojęciowa opozycja cywilizacji i kultury . . . . . . . . . . . . . . .

Kategoria cywilizacji w ujęciu Feliksa Konecznego . . . . . . . . . . .

Początki cywilizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przyczyny różnic między cywilizacjami . . . . . . . . . . . . . . . .

Stanowisko Feliksa Konecznego wobec tradycyjnych ujęć problemu . . . .

Przyczyny różnic cywilizacyjnych według Feliksa Konecznego . . . . . .

R o z d z i a ł III

Cywilizacje w świecie współczesnym

. . . . . . . . . . . . . . .

Cywilizacja bramińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cywilizacja żydowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cywilizacja chińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cywilizacja turańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Cywilizacja arabska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Cywilizacja bizantyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Cywilizacja łacińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Aksjologiczne aspekty Feliksa Konecznego teorii cywilizacji . . . . . . . . 120

R o z d z i a ł IV

Nauka o cywilizacji a prawa dziejowe

. . . . . . . . . . . . . . . 125

Problem przezwyciężania ewolucjonizmu w historiozofii . . . . . . . . . . 125

Prawa rządzące cywilizacjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Zakończenie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Bibliografia

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Indeks osobowy

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Summary

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Zusammenfassung

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Wstęp

Jeszcze wśród myślicieli pierwszej połowy XIX wieku dominował pogląd

utożsamiający podmiot dziejów z całą ludzkością, ale już w drugiej połowie tego
stulecia zaczęto ujmować dzieje przez pryzmat wielu podmiotów zbiorowych.
Niemniej jednak koncepcje, które podkreślały typologiczną różnorodność cywi-
lizacji, stały się cechą charakterystyczną myśli historiozoficznej dopiero w po-
czątkach wieku XX. Tendencja ta znalazła wyraz także w ówczesnej historiozofii
polskiej, przy czym rodzime teorie podejmujące problem dziejów z perspektywy
pluralizmu cywilizacyjnego nie były pozbawione znamion oryginalności. Z pew-
nością nie sposób odmówić jej teorii Feliksa Konecznego (1862—1949), który,
obok Erazma Majewskiego (1858—1922), zaliczany jest do najwybitniejszych
polskich teoretyków cywilizacji.

Oryginalność historiozoficznej koncepcji Feliksa Konecznego przejawia się już

w jego definicji cywilizacji, która zrywa z dotychczasowymi sposobami interpre-
tacji pojęcia i zastępuje je ujęciem strukturalistycznym. Cywilizacja, rozumia-
na jako „metoda ustroju życia zbiorowego”, miała organizować życie zbiorowe
we wszelkich jego aspektach, bez dzielenia go na materialne i duchowe. Z ko-
lei uznanie nierozerwalności potrójnego splotu walki o byt (obejmowała walkę
o byt materialny, byt umysłowy oraz byt moralny) sprawiło, że zbędne stało się
też jakościowe odróżnianie cywilizacji od kultury.

Różne przyczyny, wydaje się jednak, że chodziło głównie o względy świato-

poglądowe, spowodowały, że sformułowana przez Konecznego teoria cywiliza-
cji kilkadziesiąt lat nie budziła większego zainteresowania polskich uczonych.
Wcześniej została dostrzeżona i doceniona poza granicami kraju, a pierwszą próbę
syntetycznego ujęcia filozoficznego dorobku Konecznego podjął profesor uniwer-
sytetu w Moguncji Anton Hilckmann (1900—1970), który opublikował ponad

dwadzieścia artykułów na ten temat. Teoria polskiego myśliciela zyskała również
uznanie Arnolda J. Toynbeego, który napisał przedmowę do angielskojęzycznej
wersji dzieła O wielości cywilizacyj (On the Plurality of Civilizations. London
1962). W Polsce większe zainteresowanie historyków i filozofów wzbudziła ona
dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku. O zmianie nastawienia do
twórczości F. Konecznego świadczą nie tylko coraz liczniejsze wydania jego prac
(między innymi reprinty książek opublikowanych wcześniej w Londynie), ale
także artykuły i opracowania naukowe oraz monografie poświęcone teorii „wie-
lości cywilizacyj”

. Liczne spośród poruszonych w niej problemów nadal pozo-

stają otwarte, a ich dotychczasowa interpretacja, dokonana zarówno w polskich,
jak i zagranicznych opracowaniach, nie jest wyczerpana. Można zatem przyjąć,
że rozważania zawarte w tej książce są próbą ujęcia historiozoficznych poglądów
Konecznego w kolejny schemat interpretacyjny, który oczywiście mógłby być
przyczynkiem do dalszych dyskusji. Przedmiotem dociekań są nie tylko najważ-
niejsze aspekty teorii polskiego historiozofa, ale w związku z tym, że teoria owa
była wyrazem ogólniejszej tendencji w europejskiej refleksji nad dziejami, po-
równuje się ją również z innymi sformułowanymi w tym okresie koncepcjami
pluralizmu cywilizacyjnego. Należy zaznaczyć, że w pracy świadomie pominię-
to kwestię ideologicznego wymiaru koncepcji F. Konecznego, ponieważ wydaje
się, że w przyjętym modelu interpretacyjnym mogłaby ona jedynie skompliko-
wać obraz rozważanych zagadnień historiozoficznych.

Wiele emocji budzą zwłaszcza poglądy filozofa na temat cywilizacji żydow-

skiej, ale trudno zaprzeczyć, że w jego teorii rozważania na temat tej cywilizacji
zawierają wyjątkowy ładunek emocjonalny o negatywnym zabarwieniu.

Książka została podzielona na cztery podstawowe rozdziały.
Przedmiotem rozdziału pierwszego jest stanowisko F. Konecznego wobec

metody uprawiania filozofii dziejów. Poprzedzono je omówieniem głównych
tendencji metodologicznych w historiozofii przełomu XIX i XX wieku oraz
prezentacją tych koncepcji, które w przekonaniu polskiego myśliciela wywar-
ły decydujący wpływ na powstanie i utrwalenie zarówno spekulatywnego, jak
i empirycznego nurtu w refleksji nad dziejami. W związku z dającą się zauwa-

Zob. między innymi: J. S k o c z y ń s k i: Idee historiozoficzne Feliksa Konecznego. Kraków

1991; I d e m: Koneczny. Teoria cywilizacji. Warszawa 2003; L. G a w o r: O wielości cywilizacji.
Filozofia społeczna Feliksa Konecznego. Lublin 2002; I d e m: Feliksa Konecznego historiozoficz-
na nauka o cywilizacji. W: Z dziejów filozofii polskiej dwudziestego wieku. Myśl nieznana, mało
znana i znana. Red. L. G a w o r. Lublin 1992; S. J e d y n a k: Aksjologiczne zagadnienia rozwoju
cywilizacji według Feliksa Konecznego. „Przegląd Humanistyczny” 1988, nr 3; S. B o r z y m: Filo-
zofia polska 1900—1950. Wrocław 1991, s. 178—180; A. Wa l i c k i: Filozoficzna problematyka
w socjologii na tle ideologii politycznych i prądów umysłowych epoki. W: Zarys dziejów filozofii
polskiej 1815—1918. Red. A. Wa l i c k i. Warszawa 1986, s. 391—398; M.A. K r ą p i e c: O ludz-
ką politykę! Warszawa 1996, s. 277—302; Z. P u c e k: Feliksa Konecznego zarys nauki o cywili-
zacji. Kraków 1972.

żyć w późniejszej fazie rozważań zmianą nastawienia Konecznego wobec kryty-
kowanej wcześniej metody dedukcyjnej, w rozdziale podjęto także problem mo-
dyfikacji jego metodologicznego stanowiska.

Drugi rozdział otwiera zagadnienie zmian w zakresie podmiotowości dzie-

jów, jakie dokonały się w historiozofii na początku XX wieku. W dalszej części
rozdziału analizie poddano problem istoty cywilizacji, a także jej relacji do kul-
tury. Przedstawienie propozycji F. Konecznego na tle różnych sposobów rozu-
mienia i definiowania obydwu pojęć umożliwia uchwycenie tych elementów,
które stanowią oryginalny wkład polskiego historiozofa w szeroko rozumianą
teorię cywilizacji. Głównym przedmiotem rozważań w ramach tego rozdziału
jest jednak kwestia wyodrębnienia i usystematyzowania czynników mających
decydować zarówno o powstaniu, jak i zróżnicowaniu cywilizacji. Zagadnienie
rozpoczyna podział dziejów na dwie przeciwstawne epoki: epokę przedogienną
i epokę ogienną; następnie analizie poddane zostały czynniki kreujące cywiliza-
cje, które zgodnie z założeniami tej teorii nie są tożsame z czynnikami wywołu-
jącymi różnice między nimi. Kontekst problemowy stanowią także rozważania
na temat zależności cywilizacji od rozwoju techniki, rasy, języka i religii. Roz-
dział zamyka rekonstrukcja poglądów F. Konecznego wyjaśniających przyczyny
zróżnicowania cywilizacyjnego.

Kolejny, trzeci rozdział poświęcono charakterystyce siedmiu cywilizacji, któ-

re F. Koneczny zalicza do współczesnych nam metod organizacji życia zbiorowe-
go. Kryteriami stanowiącymi podstawę ustalania właściwości poszczególnych cy-
wilizacji są czynniki określone w poprzednim rozdziale. W tym fragmencie pracy
podjęto również problem aksjologicznego wymiaru analizowanej koncepcji.

W związku z tym, że jednym z zadań, jakie Koneczny stawiał swojej na-

uce o cywilizacjach, było odkrycie w dziejach trwałych zasad i prawidłowości,
zagadnienie to stanowi treść następnego, ostatniego już rozdziału. Rozważaną
koncepcję prawidłowości historycznych poprzedza prezentacja teoretyczne-
go stanowiska F. Konecznego na tle problemu przezwyciężania ewolucjonizmu
w historiozofii.

Oddzielny fragment pracy stanowi nota biograficzna, która oprócz podsta-

wowych faktów z życia Konecznego zawiera również tytuły jego najważniejszych
dzieł, w tym między innymi prac historycznych, które ze względu na zakres te-
matyczny rozważań nie zostały uwzględnione w bibliografii.

147

Indeks osobowy

cton John E. 17

Adamski Franciszek  72
André J.  60
Arendt Hannah  40
Augustyn św.  18, 19, 119

acon Francis 23, 25

Bachofen Johann J.  48
Baczko Bronisław  24, 142, 144
Bagby Philip  32, 142
Balicki Tadeusz  76
Banajski Ryszard  36, 144
Bańka Józef  33, 37, 38, 67, 68, 74, 75,

142, 146

Barth Paul 40
Bartnik Czesław S. 19, 33, 75, 122,

135, 142

Bastian Adolf  20
Benedict Ruth  45
Berr Henri  17
Biegański Władysław  74, 142
Bonawentura św.  20
Borzym Stanisław  8, 42, 46, 47, 66, 69,

74, 120, 142

Bossuet Jacques B.  20
Bradley Francis H.  17
Briffault Robert  48

Buckle Henry T.  15, 21—23, 37
Bujak Franciszek  17, 27
Burckhardt Jacob  37
Bystroń Jan S.  76

arnap Rudolf 18

Cassiodor 113
Chałasiński Józef  76, 142
Chamberlain Houston S.  41
Cheyney Edward P.  17
Chołoniewski Antoni  26
Collingwood Robin G.  17
Comte Auguste  15, 20, 21, 56, 72
Condorcet Jean A.  20, 36
Coulanges Fustel  29, 60
Croce Benedetto  16
Cyceron Marek T.  35
Czarnowski Stefan  37, 44, 76
Czerwiński Ignacy  37

argun Lotar 62

Dawson Christopher  32, 57
Dembiński Bronisław  17
Dembołęcki Wojciech  79
Descartes René  29
Diec Joachim  142
Dilthey Wilhelm  16, 17, 67

10*

148

Dioklecjan 109,

110

Drabarek Anna 43, 142, 143
Durkheim Émile 56, 60, 72, 78

erguson Adam 36

Fichte Johann G.  20
Finkel Ludwik  27
Flavius Józef  97
Floryńska Halina  82, 143
Frazer James G.  56
Fries Jakob F.  57

awor Leszek 8, 11, 32, 34, 43, 66,

121, 126, 143

Giertych Jędrzej  87, 88
Gieysztor Aleksander  78
Głombik Czesław  36, 37, 47, 82, 123,

124, 126, 143

Gobineau Joseph A.  20, 51
Górski Artur  26
Grabmann Martin  37
Grabowski Tadeusz S.  11, 143
Grosch Paul  56, 146
Grzybowski Konstanty  26
Guardini Romano  57
Guizot François  21, 23
Gumplowicz Ludwik  17

abermas Jürgen 40

Handelsman Marceli  17, 24, 27, 143
Hegel Georg W.  20
Herder Johann G.  20, 36, 45, 75
Herodot 78
Hilckmann Anton  7, 34, 44, 52, 60,

141, 143, 144

Hinz Henryk  24, 144
Hoene-Wroński Józef M.  20
Humboldt Wilhelm  41
Huntington Samuel P.  33, 86, 134, 135,

136, 144

ao 101

Jaroszewicz Józef  37
Jastrzębska Grażyna  122, 123, 144
Jedynak Stanisław  8, 82, 120, 144
Justynian 110

ant Immanuel 20, 39

Keller Józef  56, 144
Kluckholm Clyde  35, 44
Kłoskowska Antonina  35—37, 44, 45,

70, 75, 76, 78, 79, 144

Kołakowski Andrzej 39, 86, 122, 134,

146

Kołłątaj Hugo  23, 24, 144
Konarski Stanisław  118
Koneczny Feliks  passim
Konstantyn Wielki  110
Kotarbińska Janina  26
Krajewski Władysław  36, 144
Krąpiec Mieczysław A.  8, 37, 38, 144
Kroeber Alfred L.  32, 35, 44, 45
Krzywicki Ludwik  20, 76
Ku-Hung-Ming 101,

102

Kuderowicz Zbigniew 15—17, 32, 33,

37, 39, 123—125, 134, 135, 143, 144

Kula Witold 31, 144
Kurczewska Joanna 76, 145

afitte Pierre 15

Lagarde G.  60
Lakatos Imre  18
Lamprecht Karl  20
Le Bon Gustave  51, 60
Leibniz Gottfried W.  20
Littré Maximilien-Paul-Émile  15
Litwin Jakub  122, 125, 126, 144, 145
Lityński Adam  36, 143
Lorenz Konrad  75
Lubbock John  48

empicki Zygmunt 17, 27

acIver Robert M. 72

Madej Wojciech 34, 122, 135, 146
Majewski Erazm 7, 33, 43, 45, 49, 52,

53, 66, 76, 80, 145

Malebranche Nicolas de  20
Malinowski Bronisław  48, 70, 145
Mannheim Karl  67
Mariański Janusz  72, 145
Maritain Jacques  37, 57, 123, 124, 145
Marks Karl  70

149

Martens Ekkehard  38, 145
Martin E.  56
Maurer Reinhart  40
Mauss Marcel  78
Meinecke Friedrich  67
Michalski Konstanty  69
Mill John S.  22, 23, 26
Mirabeau Gabriel H.  36
Mitkowski J.  11, 145
Molicki Antoni  82
Montesquieu Charles  23
Morgan Lewis H.  48, 50
Müller Max  56

ietzsche Friedrich 39

Nowak Stefan 68, 145

ssowski Stanisław 76, 81, 145

Otto Rudolf 57

age Ch.H. 72

Parsons Talcott  44
Pawlicki Stefan  47, 126
Petrażycki Leon  74
Pietruska Elżbieta  26
Popper Karl  18, 67
Pucek Zbigniew  8, 11, 145

ickert Heinrich 17

Ritter Joachim  40
Robinson John H.  17
Rousseau Jean-Jacques  20

aint-Simon Claude H. 20

Samsonowicz Henryk  78
Schelling Friedrich W.  20
Schlegel Friedrich  20
Schleiermacher Friedrich  57
Schnädelbach Herbert  38, 145
Serejski Marian H.  17, 24, 27, 28, 145
Simmel Georg  16, 67
Skoczyński Jan  8, 11, 25, 28, 40, 42,

44, 61, 65, 76, 145

Sobieski Wacław 17
Sorokin Pitrim A. 32

Spencer Herbert 15, 72
Spengler Oswald 20, 29, 32—34, 39,

40, 49, 86, 121, 134, 136, 146

Spranger Eduard  71
Staszic Stanisław  20
Supiński Józef  16, 20, 21, 76
Szacki Jerzy  17, 31, 45, 67, 68, 75, 76,

146

Szumera Grażyna 33, 146
Szmyd Jan 11, 146

więcicki Julian 95

aine Hippolyte 21, 23

Tatarkiewicz Władysław  35, 38, 146
Tylor Edward B.  37, 44, 56
Teggart Frederick J.  17
Tobor Zygmunt  36, 143
Tönnies Ferdinand  72
Topolski Jerzy  15, 16, 17, 18, 21, 22,

24, 67, 68, 125, 127, 146

Tourville Henri 20
Toynbee Arnold J. 8, 29, 32, 33, 34, 86,

122, 123, 135, 136, 141, 146

Troeltsch Ernst  67
Turgot Anne Robert  36
Tyszkiewicz Leon  36, 143

ardy Peter 56, 146

Vico Gianbattista 20, 23, 32
Voltaire (Arouet François M.) 20, 31

alicki Andrzej 8, 33, 49, 53, 76,

142, 143, 146

Weber Max  16
Wilson Edward  75
Windelband Wilhelm  17
Wundt Wilhelm  41, 56

dybel L. 144

Zientara Benedykt 78
Znaniecki Florian 42, 76

uk-Łapińska Ludmiła 70, 146

151

Sonia Bukowska

The Polish philosophy in the light of the civilization problem

The theory of Feliks Koneczny

S u m m a r y

The book is a monographic work in the field of the Polish philosophy at the turn

of the 19

and 20

centuries. The subject to be considered constitutes a historiophilo-

sophical theory of Feliks Koneczny (1862—1949), raising the issue of the history from
the perspective of a civilizational pluralism. It needs to be emphasized that it was one
of few theories significant in reflections on the history at that time in Poland. The orig-
inality of the concept by Koneczny appeared in its definition of civilization, which dif-
fered from the so far existing ways of interpreting the notion, and replaced them with
the structuralist point of view. Its significance contributed to the withdrawal of natural-
istic interpretations accepted in popularized models of defining the history by means of
analogy to the natural organism.

The book consists of four main chapters. The first one raises the issue of the point

of view Koneczny held to the method of treating the philosophy of the history, in the
light of the main methodological tendencies in the contemporary historiosophy. The main
subject of the second chapter is the issue of separation and systematization of factors
influencing both the development and diversification of civilization. The next chapter
covers a characteristic of seven civilizations which F. Koneczny considered the contem-
porary method of the organization of the collective life.This part of the book also deals
with the problem of an axiological dimension of the theory in question. The considera-
tions close with the phenomenon of history laws. The concept by F. Koneczny was a re-
flection of a more general tendency in the European reflection on the history therefore
the problematic context constitutes the most important civilization theories created at
that time.

152

Sonia Bukowska

Polnische Philosophie angesichts des Zivilisationsproblems

Die Theorie von Feliks Koneczny

Z u s a m m e n f a s s u n g

Das Buch ist eine Monografie aus dem Bereich der polnischen Philosophie um die

Wende des 19. zum 20. Jh. Zum Gegenstand der Betrachtungen wird geschichtsphilo-
sophische Theorie von Feliks Koneczny (1862—1949), die dem Problem der vom Ge-
sichtspunkt des zivilisatorischen Pluralismus betrachteten Geschichte gewidmet ist.
Die genannte Theorie war damals in Polen eine von vereinzelten Theorien, die das Pro-
blem der Zivilisation für historische Reflexion besonders hervorgehoben hat. Konecznys
Theorie war originell, denn sie hat den Begriff Zivilisation anders als es bisher der Fall
war, in strukturalistischer Auffassung definiert. Ihre Bedeutung beruht auch darauf, dass
sie mit naturalistischen Interpretationen gebrochen hat, die in verbreiteten Modellen die
Geschichte durch Analogie mit dem natürlichen Organismus zu klären versuchten.

Das Buch besteht aus vier Kapiteln. Das erste von ihnen beinhaltet Konecznys Mei-

nungen über die geschichtsphilosophische Methode, die mit den wichtigsten methodolo-
gischen Tendenzen in der damaligen Geschichtsphilosophie verglichen wurden. Das Ziel
der im zweiten Kapitel enthaltenen Erörterungen ist, die für Entstehung und Differen-
zierung einer Zivilisation entscheidenden Faktoren zu unterscheiden und zu systemati-
sieren. Das nächste Kapitel umfasst die Charakteristik von sieben, das Kollektivleben
organisierenden Zivilisationen, die von F. Koneczny zu den gegenwärtigen Methoden
gezählt wurden. In dem Teil wird auch der axiologische Ausmaß von der hier bespro-
chenen Theorie berührt. Am Ende der Erörterungen wird das Problem des historischen
Rechtes behandelt.

Da die Auffassung von Koneczny eine allgemeine Tendenz in europäischer Ge-

schichtsphilosophie vertrat, zum Thema der vorliegenden Monografie wurden nur die
wichtigsten damals entwickelten Zivilisationstheorien.