Zbigniew W. Jó
ź
wiak
Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii
Instytut Medycyny Pracyim. prof. dra med. Jerzego Nofera
Sposoby bezpiecznego u
Ŝ
ywania narz
ą
du ruchu w praktyce piel
ę
gniarskiej
- zastosowanie ergonomii w profilaktyce chorób układu ruchu
Stanowiska pracy wi
ę
kszo
ś
ci piel
ę
gniarek zwi
ą
zane s
ą
nierozdzielnie z wykonywaniem
zada
ń
obejmuj
ą
cych r
ę
czne przemieszczanie pacjentów oraz innych ci
ęŜ
kich obiektów.
Znaczne obci
ąŜ
enie fizyczne wynikaj
ą
ce z tego powodu staje si
ę
przyczyn
ą
powstawania
dolegliwo
ś
ci bólowych ze strony układu ruchu. Dolegliwo
ś
ci te mog
ą
w najlepszym
przypadku zmniejszy
ć
mo
Ŝ
liwo
ś
ci funkcjonowania piel
ę
gniarek w miejscu pracy i jako
ść
ich
pracy. Je
Ŝ
eli sytuacja taka si
ę
przedłu
Ŝ
a, wówczas dochodzi do nasilenia si
ę
dolegliwo
ś
ci,
chorób i/lub urazów.
Ból kr
ę
gosłupa jest dolegliwo
ś
ci
ą
powszechnie znan
ą
, cz
ę
sto
ść
jej wyst
ę
powania wzrasta
wraz z wiekiem chocia
Ŝ
mo
Ŝ
e by
ć
tak
Ŝ
e zwi
ą
zany z wykonywaniem pracy ci
ęŜ
kiej lub
wymagaj
ą
cej znacznego wysiłku koniecznego do utrzymywania okre
ś
lonej, cz
ę
sto
niefizjologicznej pozycji ciała. Badania wskazuj
ą
,
Ŝ
e 60 — 80% populacji w krajach
uprzemysłowionych poszukuje pomocy z powodu dolegliwo
ś
ci bólowych dolnej cz
ęś
ci
kr
ę
gosłupa (tzw. Low Back Pain — LBP), w Polsce ocenia si
ę
,
Ŝ
e ok. 44% osób powy
Ŝ
ej 15
roku
Ŝ
ycia odczuwało ju
Ŝ
takie bóle.
Najcz
ęś
ciej powstawanie dolegliwo
ś
ci bólowych ze strony układu mi
ęś
niowo-szkieletowego
wi
ąŜ
e si
ę
z zawodowym wykonywaniem ci
ęŜ
kiej pracy fizycznej, a w szczególno
ś
ci:
1. wykonywaniem okre
ś
lonych czynno
ś
ci przez osoby niewystarczaj
ą
co sprawne
(niewytrenowane) lub nieprzyzwyczajone. Sporadyczne nawet wykonywanie
czynno
ś
ci ci
ęŜ
szych ani
Ŝ
eli te, do których jeste
ś
my przyzwyczajeni cz
ę
sto
prowadzi do powstania dolegliwo
ś
ci bólowych ze strony kr
ę
gosłupa.
2. nadmiernym obci
ąŜ
eniem fizycznym spowodowanym konieczno
ś
ci
ą
utrzymywania
okre
ś
lonej pozycji ciała przez dłu
Ŝ
szy czas (obci
ąŜ
enie statyczne). Obci
ąŜ
enie
tego typu nie jest zjawiskiem rzadkim w praktyce piel
ę
gniarskiej,
ź
ródłem stresu
posturalnego mo
Ŝ
e by
ć
np. silne pochylenie ciała z poziomo poło
Ŝ
onym tułowiem.
3. urazami (i ostrymi atakami bólu), zwi
ą
zanymi z wykonywaniem czynno
ś
ci
wymagaj
ą
cych wi
ę
kszej sprawno
ś
ci fizycznej (przede wszystkim siły, ale równie
Ŝ
np. gibko
ś
ci) ani
Ŝ
eli posiadana. Stwierdzono,
Ŝ
e urazy tego rodzaju wyst
ę
puj
ą
bardzo cz
ę
sto u osób, dla których istnieje tylko niewielki margines pomi
ę
dzy
laboratoryjnie okre
ś
lan
ą
sił
ą
maksymaln
ą
a sił
ą
niezb
ę
dn
ą
do wykonania
okre
ś
lonej czynno
ś
ci (tzn. u osób działaj
ą
cych praktycznie na granicy swoich
mo
Ŝ
liwo
ś
ci).
Tymczasem okazuje si
ę
,
Ŝ
e
ź
ródłem tych dolegliwo
ś
ci mo
Ŝ
e by
ć
(i najcz
ęś
ciej jest)
całokształt naszej działalno
ś
ci zwi
ą
zanej z wykorzystaniem naszych mo
Ŝ
liwo
ś
ci fizycznych –
w pracy zawodowej, podczas wykonywania prac domowych i wreszcie podczas odpoczynku.
Sensowne jest zatem, aby wszystkie zasady poprawnego u
Ŝ
ywania układu ruchu (jest to
głównie tzw. Szkoła Pleców) wykorzystywa
ć
nie tylko w pracy zawodowej, ale w ka
Ŝ
dej
sytuacji wi
ąŜą
cej si
ę
z obci
ąŜ
eniem fizycznym (równie
Ŝ
podczas siedzenia w domu przed
telewizorem czy komputerem).
W praktyce działalno
ść
profilaktyczna w odniesieniu do dolegliwo
ś
ci bólowych ze strony
układu ruchu koncentruje si
ę
na trzech podstawowych kierunkach:
•
zmniejszaniu wielko
ś
ci obci
ąŜ
enia fizycznego,
•
zwi
ę
kszaniu sprawno
ś
ci fizycznej,
•
wła
ś
ciwym odpoczynku.
2
1. REDUKCJA PRZECI
Ąś
E
Ń
1.1. technika
Zmniejszenie obci
ąŜ
enia fizycznego zwi
ą
zanego z konieczno
ś
ci
ą
r
ę
cznego przemieszczania
ci
ęŜ
kich obiektów mo
Ŝ
na osi
ą
gn
ąć
przede wszystkim dzi
ę
ki zastosowaniu wła
ś
ciwych
technik d
ź
wigania. Ponadto zawsze przed wykonaniem czynno
ś
ci podnoszenia czy
przemieszczenia pacjenta nale
Ŝ
y u
ś
wiadomi
ć
sobie, czy jest to konieczne. Pozwoli to na
unikni
ę
cie zb
ę
dnego wysiłku i ryzyka. Nale
Ŝ
y pami
ę
ta
ć
,
Ŝ
e ka
Ŝ
de zadanie polegaj
ą
ce na
podnoszeniu pacjenta jest zadaniem unikalnym i dlatego wskazane jest wst
ę
pne dokładne
przemy
ś
lenie go z uwzgl
ę
dnieniem wszelkich czynników mog
ą
cych wpłyn
ąć
na
bezpiecze
ń
stwo zarówno piel
ę
gniarki, jak i pacjenta oraz pełna koncentracja w czasie
wykonywania czynno
ś
ci. Wszelkie meble i urz
ą
dzenia przeznaczone do transportu
pacjentów a zatem łó
Ŝ
ka na kółkach, fotele na kółkach, wózki powinny by
ć
w pełni sprawne
technicznie. Szczególn
ą
uwag
ę
nale
Ŝ
y w tym przypadku zwróci
ć
na sprawno
ść
układu
jezdnego - niesprawne kółka nie tylko wymuszaj
ą
u
Ŝ
ycie wi
ę
kszych sił, ale tak
Ŝ
e stwarzaj
ą
zagro
Ŝ
enie dla zdrowia personelu i pacjenta - np. zmniejszaj
ą
c stabilno
ść
.
1.1.1. Poz yc ja ciała
Podnoszenie jest bezpieczne je
Ŝ
eli rzut
ś
rodka ci
ęŜ
ko
ś
ci układu: osoba podnosz
ą
ca i obiekt
podnoszony mie
ś
ci si
ę
wewn
ą
trz powierzchni ograniczonej stopami, w przypadku
wykraczania poza ni
ą
istnieje mo
Ŝ
liwo
ść
utraty równowagi. Stopy powinny by
ć
rozstawione w
ten sposób aby utrzyma
ć
równowag
ę
w czasie trwania całego ruchu. Jedna ze stóp powinna
znajdowa
ć
si
ę
mo
Ŝ
liwie blisko ciała pacjenta tak, aby przenosiła ci
ęŜ
ar ciała pacjenta w
pocz
ą
tkowej fazie ruchu, druga wysuni
ę
ta w kierunku ruchu i gotowa na przej
ę
cie ci
ęŜ
aru. W
przypadku konieczno
ś
ci podnoszenia z poziomu podłogi stopy powinny znajdowa
ć
si
ę
po
obu stronach obiektu tak, aby podnoszenie odbywało si
ę
mi
ę
dzy kolanami i mo
Ŝ
liwie blisko
ciała.
Działanie mi
ęś
ni mo
Ŝ
e by
ć
efektywne jedynie wówczas, gdy zaanga
Ŝ
owane mi
ęś
nie działaj
ą
na stabilnej podstawie. Na ogół tak
ą
podstaw
ę
stanowi podło
Ŝ
e, je
Ŝ
eli całe ciało jest na nim
wsparte, a stopy rozmieszczone s
ą
w ten sposób,
Ŝ
e umo
Ŝ
liwiaj
ą
bezpiecze
ń
stwo i
zachowanie równowagi podczas wykonywania ruchów. Niewła
ś
ciwie rozmieszczone stopy
mog
ą
wi
ę
c zaprzepa
ś
ci
ć
cały wysiłek mi
ęś
ni wło
Ŝ
ony w czynno
ść
podnoszenia, a ponadto
mog
ą
by
ć
przyczyn
ą
nadmiernego obci
ąŜ
enia i powstania urazów.
Podnoszenie na wyprostowanych kolanach usztywnia cał
ą
ko
ń
czyn
ę
doln
ą
oraz staw
biodrowy, co w rezultacie wymusza cał
ą
pozycj
ę
ciała. Tak wi
ę
c zaleca si
ę
lekko ugi
ąć
kolana w pocz
ą
tkowej fazie podnoszenia, a nast
ę
pnie wyprostowa
ć
je. Nigdy nie nale
Ŝ
y
wykonywa
ć
podnoszenia obiektów przed kolanami (raczej pomi
ę
dzy nimi), daleko
odsuni
ę
tych od ciała, ani te
Ŝ
z jednej strony ciała — prowadzi to zazwyczaj do nadmiernego
obci
ąŜ
enia kr
ę
gosłupa poprzez skr
ę
cenie go.
Niewygodny lub niebezpieczny chwyt r
ę
koma mo
Ŝ
e powodowa
ć
nadmierne napi
ę
cie w
mi
ęś
niach zginaczach całego ciała (zwłaszcza przedramienia, ramienia, barków i brzucha) i
powodowa
ć
tendencj
ę
do zawy
Ŝ
enia wysiłku w stosunku do rzeczywistych potrzeb,
wynikaj
ą
cych z okre
ś
lonego zadania. Wygodny chwyt zapewni wi
ę
ksze bezpiecze
ń
stwo i
mniejsze ryzyko urazów. Je
Ŝ
eli tylko jest to mo
Ŝ
liwe, jedna r
ę
ka powinna znajdowa
ć
si
ę
pod
obiektem trzymanym lub przenoszonym. Podczas przenoszenia pacjenta do chwytu powinna
by
ć
u
Ŝ
yta tylko jedna r
ę
ka, druga powinna podtrzymywa
ć
obiekt od dołu. Je
Ŝ
eli r
ę
ce s
ą
równoległe, kontrola równowagi obiektu jest utrudniona i dlatego automatycznie wzmacnia
si
ę
nadmiernie chwyt (wysiłek mi
ęś
ni zapobiegaj
ą
cy „wy
ś
lizgni
ę
ciu si
ę
” obiektu). Nale
Ŝ
y
stara
ć
si
ę
, aby podnoszeni pacjenci opierali si
ę
na przedniej cz
ęś
ci ciała, dzi
ę
ki temu r
ę
ce
nie musz
ą
przenosi
ć
całego obci
ąŜ
enia. Nale
Ŝ
y ponadto pami
ę
ta
ć
,
Ŝ
e im wi
ę
ksza jest
powierzchnia chwytu, tym jest on bardziej bezpieczny.
Pochylone plecy to słabe plecy. Niewła
ś
ciwa pozycja stawów kr
ę
gowych prowadzi do
nadmiernego napi
ę
cia mi
ęś
niowego i ryzyka urazu. Pochylanie pleców zmniejsza równie
Ŝ
efektywno
ść
mi
ęś
ni ramion i barków, a powoduje znacz
ą
cy wzrost obci
ąŜ
enia kr
ę
gosłupa.
Dotyczy to nie tylko czynno
ś
ci podnoszenia, ale całokształtu stereotypów ruchów i zachowa
ń
3
człowieka (np. prostego pochylania si
ę
nad biurkiem) w tym równie
Ŝ
całej praktyki
piel
ę
gniarskiej, a w szczególno
ś
ci opieki nad pacjentem w łó
Ŝ
ku.
1.1.2. Cz yn niki
ś
rod ow iska prac y w pływ aj
ą
ce na bezpi eczn e
w ykon yw anie cz yn n o
ś
ci zw i
ą
zan ych z t ransp ortem r
ę
cz n ym
Bardzo cz
ę
sto na decyzj
ę
dotycz
ą
c
ą
sposobu wykonania czynno
ś
ci zwi
ą
zanych z
transportem r
ę
cznym wpływa wiele czynników pozaludzkich: wymiary, kształt i mas
ę
obiektu,
jego sztywno
ść
(a raczej jej brak), rodzaj powierzchni zewn
ę
trznych, warunki panuj
ą
ce na
stanowisku (wysoko
ść
pułapu, powierzchnia podłogi, mikroklimat), a tak
Ŝ
e — i jest to chyba
najwa
Ŝ
niejsze — fizyczne i psychiczne mo
Ŝ
liwo
ś
ci pracownika.
Całkowite wymiary obiektu podnoszonego bez wzgl
ę
du na jego mas
ę
s
ą
bardzo wa
Ŝ
ne. Jak
w przypadku ka
Ŝ
dego mechanicznego urz
ą
dzenia podnosz
ą
cego, tak i podczas
podnoszenia r
ę
cznego
ś
rodek masy obiektu podnoszonego powinien by
ć
jak najbli
Ŝ
ej
pionowej osi ciała. Im szerzej i dalej rozstawione s
ą
r
ę
ce trzymaj
ą
ce przedmiot, tym
wi
ę
kszego napi
ę
cia wymagaj
ą
mi
ęś
nie ramion, klatki piersiowej i grzbietu. Cz
ę
sto podczas
przemieszczania du
Ŝ
ych przedmiotów bardzo pomocne mog
ą
by
ć
proste narz
ę
dzia: pasy
no
ś
ne, maty itp.
Kształt obiektu podnoszonego powinien odpowiada
ć
jego rozmiarom i ci
ęŜ
arowi tak, aby
mo
Ŝ
liwe było trzymanie go w pobli
Ŝ
u jego
ś
rodka masy. Wiele obiektów nie ma jednak
jednoznacznie okre
ś
lonego poło
Ŝ
enia
ś
rodka masy (np. pojemniki z płynami, materiałami
sypkimi) i wówczas poło
Ŝ
enie
ś
rodka masy w czasie przenoszenia mo
Ŝ
e si
ę
zmienia
ć
. Do
przypadków takich nale
Ŝą
równie
Ŝ
pacjenci bezwładni, nieprzytomni czy te
Ŝ
nie
ś
wiadomi i
wymaga to zachowanie szczególnej ostro
Ŝ
no
ś
ci.
Bardzo wskazane s
ą
oczywi
ś
cie wszelkie działania na rzecz zmniejszania masy
przedmiotów podnoszonych jednorazowo, ale nale
Ŝ
y podkre
ś
li
ć
zarazem,
Ŝ
e ludzie znacznie
ostro
Ŝ
niej podnosz
ą
obiekty du
Ŝ
e i ci
ęŜ
kie ni
Ŝ
l
Ŝ
ejsze. Dlatego te
Ŝ
niekiedy cz
ęś
ciej dochodzi
do nadu
Ŝ
ywania mo
Ŝ
liwo
ś
ci organizmu podczas r
ę
cznego operowania przedmiotami wcale
nie najci
ęŜ
szymi (zwłaszcza w niesprzyjaj
ą
cych warunkach — pozycja ciała, wygoda chwytu
itp.)
Obiekt zmieniaj
ą
cy swój kształt podczas noszenia utrudnia uzyskanie wła
ś
ciwego chwytu.
Wiele materiałów pakowanych jest w worki lub torby. Nawet w przypadku dobrego
„upchni
ę
cia” worka zachowuje on pewne zró
Ŝ
nicowanie sztywno
ś
ci, które podczas
przenoszenia mo
Ŝ
e wytr
ą
ci
ć
pracownika z równowagi.
Problem ten obserwuje si
ę
cz
ę
sto podczas pracy piel
ę
gniarek dzier
Ŝą
cych niechlubne
rekordy cz
ę
sto
ś
ci wyst
ę
powania urazów i dolegliwo
ś
ci ze strony układu ruchu. Otó
Ŝ
jednym
z wa
Ŝ
niejszych problemów, jakie napotykaj
ą
one w swojej pracy jest przemieszczanie
pacjentów. Fakt,
Ŝ
e obiekt przemieszczany jest
Ŝ
ywy dodatkowo zwi
ę
ksza wag
ę
problemu.
Kolejnym (poza brakiem mechanicznej sztywno
ś
ci pacjenta) problemem jest w praktyce
piel
ę
gniarskiej liczba ruchomych elementów poł
ą
czonych (ko
ń
czyny, głowa) z obiektem
trzymanym (tułów) i znaczna trudno
ść
z uzyskaniem dobrego, bezpiecznego chwytu.
Komplikacj
ę
mo
Ŝ
e stanowi
ć
ponadto mo
Ŝ
liwo
ść
wykonywania przez przenoszonego pacjenta
nagłych ruchów.
Podczas r
ę
cznego operowania przedmiotami olbrzymie znaczenie dla obci
ąŜ
enia maj
ą
wysoko
ść
oraz uło
Ŝ
enie r
ą
k. Jak ju
Ŝ
wspomniano r
ę
ce powinny by
ć
umieszczone z przodu
ciała, pomi
ę
dzy stawami ramieniowymi, jak najbli
Ŝ
ej tułowia. Wysoko
ść
r
ą
k powinna
zawiera
ć
si
ę
pomi
ę
dzy odcinkiem piersiowym kr
ę
gosłupa a udami. Przekroczenie tego
obszaru, nawet podczas pojedynczych ruchów powoduje znacz
ą
cy wzrost obci
ąŜ
enia. W
szczególno
ś
ci nale
Ŝ
y eliminowa
ć
czynno
ś
ci, podczas których r
ę
ce znajduj
ą
si
ę
powy
Ŝ
ej
głowy lub poni
Ŝ
ej stóp, niekiedy jednak s
ą
one konieczne. Przykładem zada
ń
tego typu mo
Ŝ
e
by
ć
praca we włazach lub niszach (np. wkładanie i wyjmowanie pudeł ze sterylizatorów,
worków z bielizn
ą
itp.). Operowanie przedmiotami powy
Ŝ
ej głowy stwarza jeszcze dodatkow
ą
niedogodno
ść
zwi
ą
zan
ą
z brakiem mo
Ŝ
liwo
ś
ci obserwacji górnej cz
ęś
ci przedmiotu — mo
Ŝ
e
to powodowa
ć
ryzyko upadku przedmiotów ju
Ŝ
tam umieszczonych na głow
ę
piel
ę
gniarki.
Istotna jest równie
Ŝ
znajomo
ść
ci
ęŜ
aru zdejmowanego z wysokich półek, aby nie wyst
ą
piła
przykra niespodzianka.
4
Podczas rozwa
Ŝ
ania wła
ś
ciwych i niewła
ś
ciwych metod r
ę
cznego operowania ci
ęŜ
arami
nale
Ŝ
y tak
Ŝ
e bra
ć
pod uwag
ę
mo
Ŝ
liwo
ś
ci utrzymywania równowagi. Równowaga za
ś
w
znacznym stopniu zale
Ŝ
y od stabilno
ś
ci podło
Ŝ
a. Osoba stoj
ą
ca lub poruszaj
ą
ca si
ę
po
niestabilnym podło
Ŝ
u (
ś
liskim lub mokrym) musi automatycznie napina
ć
mi
ęś
nie w celu
utrzymania równowagi. Podczas doboru odpowiedniego obuwia najcz
ęś
ciej bierze si
ę
pod
uwag
ę
ochron
ę
palców stóp (noski) oraz podeszwy, chocia
Ŝ
but powinien stabilizowa
ć
stop
ę
w wielu płaszczyznach (m.in. dzi
ę
ki usztywnieniu stawu skokowego).
Istnieje szeroki zestaw urz
ą
dze
ń
mechanicznych pomocnych przy podnoszeniu pacjentów
rozpoczynaj
ą
cy si
ę
od prostych, ułatwiaj
ą
cych prac
ę
fizyczn
ą
piel
ę
gniarek i ko
ń
cz
ą
cy si
ę
na zasilanych energi
ą
elektryczn
ą
d
ź
wigach eliminuj
ą
cych ten rodzaj pracy.
Do najprostszych urz
ą
dze
ń
tego typu zaliczy
ć
mo
Ŝ
na:
- płyty drewniane pozwalaj
ą
ce pacjentowi o sprawnych ko
ń
czynach górnych przenie
ść
si
ę
samodzielnie np. z fotela na kółkach na łó
Ŝ
ko,
-. wysi
ę
gniki z uchwytami nad łó
Ŝ
kiem,
- pasy do podnoszenia pacjenta,
- płachty umo
Ŝ
liwiaj
ą
ce przesuwanie le
Ŝą
cego na nich pacjenta np. z łó
Ŝ
ka na wózek,
1.2. Doskonalenie sprawno
ś
ci fizycznej
Organizm ludzki wymaga okresowych
ć
wicze
ń
fizycznych w celu utrzymania odpowiedniej
sprawno
ś
ci. Potrzeba ta uzale
Ŝ
niona jest mi
ę
dzy innymi od wieku, płci oraz wykonywanej
pracy. Zwi
ę
kszanie sprawno
ś
ci fizycznej, przede wszystkim siły, ale równie
Ŝ
gibko
ś
ci,
wytrzymało
ś
ci pozwala na lepsz
ą
tolerancj
ę
wysiłku fizycznego z którym spotykamy si
ę
w
pracy zawodowej. Najlepsze efekty w zakresie zwi
ę
kszenia sprawno
ś
ci fizycznej uzyskuje
si
ę
wykonuj
ą
c
ć
wiczenia fizyczne, nale
Ŝ
y jednak pami
ę
ta
ć
,
Ŝ
e warunkiem efektywno
ś
ci tych
ć
wicze
ń
jest wykonywanie ich przynajmniej trzy razy w tygodniu po pół godziny tak, aby du
Ŝ
e
grupy mi
ęś
niowe tułowia i nóg wykonywały prac
ę
dynamiczn
ą
. Celowe jest wybieranie,
oprócz typowych
ć
wicze
ń
wzmacniaj
ą
cych czy ogólnorozwojowych, równie
Ŝ
takich, które
słu
Ŝą
poprawie postawy, koordynacji ruchów, równowagi i technik podnoszenia ci
ęŜ
kich
przedmiotów. Regularne wykonywanie takich
ć
wicze
ń
umo
Ŝ
liwia tak
Ŝ
e powstawanie i
utrwalanie poprawnych nawyków zachowa
ń
zwi
ą
zanych z czynno
ś
ciami podnoszenia/
przenoszenia przydatnymi zwłaszcza w sytuacjach nagłych, np. typu „patient saving”.
1.3. Wypoczynek bierny
W utrzymaniu sprawno
ś
ci fizycznej bardzo pomocny jest równie
Ŝ
tzw. aktywny wypoczynek:
spacery, w
ę
drówki piesze, pływanie czy jazda na rowerze. Dodatkow
ą
zalet
ą
takiego
wypoczynku jest jego pozytywny wpływ na nasz układ kr
ąŜ
enia.
Aby nie zaprzepa
ś
ci
ć
efektów całej tzw. fizycznej aktywno
ś
ci pozazawodowej nale
Ŝ
y zwróci
ć
uwag
ę
równie
Ŝ
na warunki, w jakich odbywa si
ę
wypoczynek bierny. Przede wszystkim
konieczne jest zadbanie o dobre łó
Ŝ
ko
— proste, bez wgniece
ń
, ustawione poziomo.
Istotna jest tak
Ŝ
e jako
ść
materaca, który powinien zapewni
ć
wystarczaj
ą
ce podparcie
kr
ę
gosłupa, a jego twardo
ść
powinna zosta
ć
dobrana stosownie do masy ciała u
Ŝ
ytkownika.
I wreszcie dobre krzesło – fotel – kanapa (zapewniaj
ą
ce m.in. odpowiednie podparcie
odcinka l
ę
d
ź
wiowego kr
ę
gosłupa) na którym najcz
ęś
ciej sp
ę
dzamy wiele godzin: przy stole,
przed telewizorem i komputerem, z ksi
ąŜ
k
ą
.
2. ZAKO
Ń
CZENIE
Znajomo
ść
mechaniki kr
ę
gosłupa oraz technik d
ź
wigania ci
ęŜ
arów pozwala na
sformułowanie kilku podstawowych reguł, które musz
ą
by
ć
zachowane podczas
bezpiecznego podnoszenia. Oto one:
1. Nale
Ŝ
y unika
ć
długotrwałego obci
ąŜ
enia kr
ę
gosłupa. Oznacza to,
Ŝ
e nie nale
Ŝ
y podnosi
ć
ci
ęŜ
arów zbyt du
Ŝ
ych ani poddawa
ć
si
ę
niepotrzebnemu długotrwałemu obci
ąŜ
eniu
posturalnemu, zwi
ą
zanemu ze skr
ę
con
ą
lub pochylon
ą
na boki pozycj
ą
ciała.
5
2. Podnosi
ć
tylko wówczas, gdy pozycja ciała jest stabilna, tzn. rzut
ś
rodka ci
ęŜ
aru ciała nie
wykracza poza powierzchni
ę
ograniczon
ą
stopami. Nie wolno podejmowa
ć
podnoszenia
przy braku równowagi.
3. Ka
Ŝ
de obci
ąŜ
enie kr
ę
gosłupa skr
ę
conego lub zgi
ę
tego na boki jest niebezpieczne i mo
Ŝ
e
prowadzi
ć
do dolegliwo
ś
ci, a nawet trwałego uszkodzenia kr
ę
gosłupa.
4. Podnoszone ci
ęŜ
ary powinny znajdowa
ć
si
ę
jak najbli
Ŝ
ej ciała.
5. Nale
Ŝ
y unika
ć
podnoszenia ci
ęŜ
aru znajduj
ą
cego si
ę
przed kolanami lub po jednej ich
stronie, podnoszony ci
ęŜ
ar powinien znajdowa
ć
si
ę
pomi
ę
dzy kolanami.
Powy
Ŝ
sze reguły mo
Ŝ
na równie
Ŝ
przedstawi
ć
w postaci trzech zasad, obowi
ą
zuj
ą
cych
podczas podnoszenia/przenoszenia ci
ęŜ
arów:
ZASADA I
Je
Ŝ
eli nie czujesz si
ę
na siłach by podnie
ść
konkretny obiekt poszukaj pomocy.
ZASADA II
To ty zawsze musisz panowa
ć
nad ci
ęŜ
arem, a nie ci
ęŜ
ar nad tob
ą
.
ZASADA III
Zanim zaczniesz działa
ć
— pomy
ś
l.
1. Oszacuj mo
Ŝ
liwo
ść
wykonania zadania.
2. Postaraj si
ę
o zabezpieczenie równowagi.
3. Unikaj silnego pochylania si
ę
.
4. Nie skr
ę
caj tułowia.
5. Zawsze wykonuj łagodne, płynne ruchy.
6. Upewnij si
ę
, czy b
ę
dziesz miał wystarczaj
ą
c
ą
widoczno
ść
.
7. Je
Ŝ
eli jest to konieczne, u
Ŝ
ywaj narz
ę
dzi pomocniczych.
8. Lepsze jest pchanie lub ci
ą
gni
ę
cie ładunku, ani
Ŝ
eli przenoszenie go.
9. Wykorzystuj osobiste wyposa
Ŝ
enie ochronne.
10.Utrzymuj ci
ęŜ
ar blisko ciała.
Podnoszenie pacjentów - schemat post
ę
powania
•
Najpierw pomy
ś
l. Oce
ń
mo
Ŝ
liwo
ść
wykonania czynno
ś
ci, trudno
ś
ci z tym zwi
ą
zane
oraz potencjalne problemy.
•
Podno
ś
pacjenta jedynie wówczas, je
Ŝ
eli masz pewno
ść
,
Ŝ
e to wykonasz.
•
Nigdy nie podno
ś
pacjenta samodzielnie. Zawsze popro
ś
o pomoc.
•
Wytłumacz pacjentowi, co zamierzasz zrobi
ć
. Nieprzygotowany pacjent mo
Ŝ
e stawia
ć
niezamierzony opór. Je
Ŝ
eli jest to mo
Ŝ
liwe, popro
ś
pacjenta o współprac
ę
- cz
ę
sto
mo
Ŝ
e on wskaza
ć
łatwiejszy sposób wykonania tej czynno
ś
ci.
•
Je
Ŝ
eli jest to mo
Ŝ
liwe wykorzystaj pomoce do podnoszenia.
•
Je
Ŝ
eli pacjent upadnie nie próbuj podnosi
ć
go samodzielnie. Ułó
Ŝ
go wygodnie na
podłodze i wezwij pomoc.
•
Je
Ŝ
eli w czasie podnoszenia wyst
ą
pi
ą
jakiekolwiek dolegliwo
ś
ci bólowe, zgło
ś
to
przeło
Ŝ
onym i poddaj si
ę
badaniu lekarskiemu.
6
3. UWAGI DLA PRACODAWCY
Stosowanie zasad prawidłowego sposobu wykonywania prac zwi
ą
zanych z transportem
r
ę
cznym jest bardzo wa
Ŝ
nym elementem naszej aktywno
ś
ci fizycznej. Dotyczy nie tylko
pracy zawodowej, ale równie
Ŝ
wielu czynno
ś
ci wykonywanych poza ni
ą
. Tym niemniej
nale
Ŝ
y pami
ę
ta
ć
,
Ŝ
e zasady te stanowi
ą
tylko jeden z elementów ochrony naszego układu
ruchu. Konieczne jest tak
Ŝ
e zwrócenie uwagi pracodawców na cały szereg elementów
wchodz
ą
cych w skład tzw. czynno
ś
ci transportu r
ę
cznego, których usprawnienie w istotny
sposób mo
Ŝ
e zwi
ę
kszy
ć
bezpiecze
ń
stwo, jako
ść
i wydajno
ść
pracy, a zmniejszy
ć
zm
ę
czenie
i uci
ąŜ
liwo
ść
pracy. Elementy te przedstawiono poni
Ŝ
ej.
1 Drogi transportu
•
zapewnienie dro
Ŝ
no
ś
ci
•
odpowiednie oznakowanie
•
odpowiednia szeroko
ść
•
zapewnienie por
ę
czy i barier (zwłaszcza na rampach i
schodach)
•
równa
i
gładka
powierzchnia
o
pokryciu
zapobiegaj
ą
cym
ś
lizganiu si
ę
•
eliminacja schodów na rzecz ramp — pochylni o
odpowiednim k
ą
cie nachylenia
•
pojemniki na odpadki zapobiegaj
ą
ce za
ś
miecaniu dróg
Czysto
ść
i dro
Ŝ
no
ść
dróg transportowych z łatwym dost
ę
pem do miejsc pracy zapewnia
poczucie bezpiecze
ń
stwa i szybki transport.
Mo
Ŝ
liwo
ść
transportu dwukierunkowego to minimalne wymaganie w stosunku do przej
ść
i
korytarzy. Sprawny transport dwukierunkowy ułatwia przepływ pracy i zapobiega wypadkom.
Przej
ś
cia i korytarze wystarczaj
ą
co szerokie, aby umo
Ŝ
liwi
ć
ruch pchanych łó
Ŝ
ek i wózków,
znacznie ułatwiaj
ą
prac
ę
ze wzgl
ę
du na i bezpieczniejsze operacje transportu.
Noszenie obiektów na nierównej lub
ś
liskiej nawierzchni jest cz
ę
st
ą
przyczyn
ą
wypadków.
Wypadki tego rodzaju eliminowane s
ą
przez wła
ś
ciwe przygotowanie dróg transportu.
U
Ŝ
ywanie wózków lub stojaków na kołach jest znacznie łatwiejsze w przypadku, gdy podłoga
jest równa i wolna od przeszkód.
2 Stosowanie
wła
ś
ciwych
technik
r
ę
cznego
przemieszczania
ci
ęŜ
arów
•
szkolenie pracowników
•
dostosowanie
wysoko
ś
ci
roboczej
do
zada
ń
i
parametrów antropometrycznych u
Ŝ
ytkowników
•
zapewnienie krzeseł do chwilowego odpoczynku
Szczególnie w przypadku ci
ęŜ
kich obiektów pchanie i ci
ą
gni
ę
cie jest mniej m
ę
cz
ą
ce a
zarazem bezpieczniejsze, ani
Ŝ
eli ich podnoszenie i opuszczanie.
Poziomy ruch ci
ęŜ
kich obiektów jest bardziej efektywny i pozwala na lepsz
ą
kontrol
ę
pracy,
poniewa
Ŝ
praca wymaga mniej siły i pracownik nie musi przemieszcza
ć
masy swego ciała.
Pchanie i ci
ą
gni
ę
cie na wła
ś
ciwej wysoko
ś
ci zamiast podnoszenia pozwala zapobiega
ć
urazom kr
ę
gosłupa.
Wła
ś
ciwa wysoko
ść
miejsca pracy r
ę
cznej ułatwia efektywn
ą
prac
ę
i zmniejsza zm
ę
czenie.
Wi
ę
kszo
ść
operacji wykonywana jest najlepiej na poziomie bliskim wysoko
ś
ci łokcia.
Je
Ŝ
eli wysoko
ść
powierzchni roboczej jest zbyt du
Ŝ
a, odczuwalna jest sztywno
ść
i bolesno
ść
szyi i ramion, poniewa
Ŝ
ko
ń
czyny górne musz
ą
by
ć
trzymane wysoko. Zdarza si
ę
to zarówno
w przypadku pozycji stoj
ą
cej, jak i siedz
ą
cej.
Je
Ŝ
eli powierzchnia robocza jest zbyt nisko, rozwija si
ę
zespół bólowy dolnego odcinka
kr
ę
gosłupa, co zwi
ą
zane jest z pochylaniem tułowia do przodu. Jest to powa
Ŝ
na sprawa
podczas pracy stoj
ą
cej. Podczas pracy siedz
ą
cej zbyt niska powierzchnia robocza powoduje
na dłu
Ŝ
sz
ą
met
ę
zarówno dyskomfort ramion, jak i pleców.
Czynno
ś
ci robocze s
ą
bardziej efektywne, je
Ŝ
eli wykonywane s
ą
blisko ciała i z przodu w
pozycji naturalnej. Stanowisko pracy nale
Ŝ
y tak zaprojektowa
ć
, aby umo
Ŝ
liwi
ć
wykonywanie
czynno
ś
ci w ten sposób. Praca w pozycji niestabilnej — niezrównowa
Ŝ
onej mo
Ŝ
e
powodowa
ć
kosztowne bł
ę
dy.
7
Zm
ę
czenie pracowników i ryzyko wyst
ą
pienia dolegliwo
ś
ci ze strony szyi, ko
ń
czyn górnych i
kr
ę
gosłupa mog
ą
by
ć
zmniejszone, gdy unika si
ę
nienaturalnych pozycji ciała.
Stanie przez okres całej pracy jest m
ę
cz
ą
ce. Powoduje nasilanie si
ę
bólów pleców, nóg i
stóp, niekorzystnie wpływa na jako
ść
pracy. Okazjonalne siedzenie pomaga zmniejszy
ć
zm
ę
czenie.
Ci
ą
głe stanie jest cz
ę
sto przyjmowane jako wyraz dyscypliny pracy. Ale wi
ę
kszo
ść
osób
pracuj
ą
cych na stoj
ą
co powinna mie
ć
mo
Ŝ
liwo
ść
siedzenia i umo
Ŝ
liwi
ć
to mo
Ŝ
e obecno
ść
krzeseł lub stołków. Pomaga to podnie
ść
jako
ść
pracy i satysfakcj
ę
z pracy. Je
Ŝ
eli niektóre
czynno
ś
ci wykonywane przez stoj
ą
cych pracowników mog
ą
by
ć
wykonywane na siedz
ą
co,
nale
Ŝ
y umo
Ŝ
liwi
ć
to, dopasowuj
ą
c konstrukcyjnie stanowisko. Zamienne stanie i siedzenie
jest wyrazem dobrej organizacji pracy.
Okazjonalne siedzenie jest dobr
ą
zasad
ą
podczas pracy w pozycji stoj
ą
cej. Nale
Ŝ
y zach
ę
ca
ć
do tego i udost
ę
pni
ć
krzesła lub stołki w pobli
Ŝ
u stanowiska pracy.
3 Stosowanie urz
ą
dze
ń
r
ę
cznych
ułatwiaj
ą
cych
transport
•
łó
Ŝ
ka na kołach, wózki
•
szelki, pasy, maty
Przemieszczanie obiektów wymaga nie tylko znacznego wysiłku, ale tak
Ŝ
e mo
Ŝ
e prowadzi
ć
do wypadków, podczas przemieszczany sprz
ę
t ulegaj
ą
uszkodzeniu a pacjenci lub
pracownicy doznaj
ą
urazów. Mo
Ŝ
na tego unikn
ąć
, wykorzystuj
ą
c „koło jezdne”.
Dzi
ę
ki wykorzystaniu kołowych
ś
rodków transportu mo
Ŝ
na znacz
ą
co zredukowa
ć
liczb
ę
kursów transportowych. Oznacza to wzrost wydajno
ś
ci i bezpiecze
ń
stwa.
4 Stosowanie urz
ą
dze
ń
mechanicznych
wspomagaj
ą
cych
transport r
ę
czny
•
podno
ś
niki mechaniczne, d
ź
wigi
•
stoły o regulowanej wysoko
ś
ci
•
przeno
ś
niki
•
wózki z nap
ę
dem
R
ę
czne podnoszenie, opuszczanie i przemieszczanie ci
ęŜ
kich obiektów jest jedn
ą
z
najwa
Ŝ
niejszych przyczyn wypadków i urazów kr
ę
gosłupa, zwi
ą
zanych z r
ę
cznym
operowaniem materiałami. Najlepszym sposobem zapobiegania takim wypadkom i urazom
jest eliminacja pracy r
ę
cznej poprzez stosowanie urz
ą
dze
ń
mechanicznych.
R
ę
czne podnoszenie i przenoszenie ci
ęŜ
kich przedmiotów wymaga wprawy i zabiera du
Ŝ
o
czasu. Zastosowanie urz
ą
dze
ń
mechanicznych pozwala na efektywniejsze i szybsze
wykonanie tych zada
ń
.
Wprowadzenie urz
ą
dze
ń
mechanicznych wspomagaj
ą
cych transport r
ę
czny znacznie
pomaga w lepszej organizacji pracy.
5 Stanowisko pracy
•
wła
ś
ciwa przestrze
ń
zapewniaj
ą
ca swobod
ę
ruchów i
zapobiegaj
ą
ca konieczno
ś
ci pochylania si
ę
i skr
ę
cania
tułowia
•
eliminacja
ró
Ŝ
nic
wysoko
ś
ci
poszczególnych
powierzchni roboczych
•
ł
ą
czenie zada
ń
zwi
ą
zanych z podnoszeniem z
czynno
ś
ciami o niewielkim obci
ąŜ
eniu fizycznym
R
ę
czne podnoszenie ci
ęŜ
kich obiektów jest m
ę
cz
ą
ce i jest cz
ę
st
ą
przyczyn
ą
urazów
kr
ę
gosłupa. Je
Ŝ
eli nie mo
Ŝ
e by
ć
ono zast
ą
pione przez u
Ŝ
ycie urz
ą
dze
ń
na kołach lub
transport mechaniczny, najlepiej jest ł
ą
czy
ć
ci
ęŜ
k
ą
prac
ę
z zadaniami l
Ŝ
ejszymi fizycznie.
Zapobiega to nadmiernemu obci
ąŜ
eniu ci
ęŜ
k
ą
prac
ą
.
Eliminacja ró
Ŝ
nic wysoko
ś
ci poszczególnych powierzchni roboczych (np. układ łó
Ŝ
ko - stół
zabiegowy o regulowanej wysoko
ś
ci) pozwala na zast
ą
pienie czynno
ś
ci podnoszenia i
opuszczania pacjenta na rzecz ci
ą
gni
ę
cia (a u
Ŝ
ycie mat po
ś
lizgowych jeszcze t
ą
czynno
ść
ułatwi.
Ł
ą
czenie ci
ęŜ
kiego podnoszenia z pracami l
Ŝ
ejszymi zmniejsza zm
ę
czenie i ryzyko urazów
kr
ę
gosłupa. Pomaga zwi
ę
kszy
ć
ogóln
ą
efektywno
ść
pracownika.
8
9 Zapewnienie
odpowiednich
ś
rodków
ochrony
osobistej
•
r
ę
kawice
•
obuwie
•
odzie
Ŝ
U
Ŝ
ycie niewła
ś
ciwego rodzaju wyposa
Ŝ
enia ochronnego daje pracownikom fałszywe
poczucie bezpiecze
ń
stwa. Jest to bardzo niebezpieczne.
Je
Ŝ
eli osobiste wyposa
Ŝ
enie ochronne jest akceptowane przez pracowników, zapewnione
jest jego regularne u
Ŝ
ycie i zmniejsza si
ę
ryzyko wypadków i urazów.
Osobiste wyposa
Ŝ
enie ochronne powinno by
ć
wygodne i nie mo
Ŝ
e ogranicza
ć
ruchów.
Wi
ę
cej informacji nt. poprawnego u
Ŝ
ywania układu mi
ęś
niowo-szkieletowego w praktyce
pielegniarskiej oraz programu profilaktyczno-rehabilitacyjnego dla piel
ę
gniarek znale
źć
mo
Ŝ
na na stronie internetowej Instytutu Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w Łodzi:
www.imp.lodz.pl/pielegniarki
.
Opracowanie oraz wdro
Ŝ
enie programu profilaktyczno-rehabilitacyjnego dla piel
ę
gniarek było
sfinansowane przez Komitet Bada
ń
Naukowych (grant KBN nr 4 PO5D 012 17 pn.: „Okre
ś
lenie
czynników ryzyka dolegliwo
ś
ci ze strony układu ruchu u piel
ę
gniarek oraz opracowanie podstaw
programu profilaktyki w tym zakresie”) oraz Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (zadania pn.:
„Wdro
Ŝ
enie nowoczesnych zasad ergonomii w prewencji schorze
ń
układu ruchu zwi
ą
zanych ze
sposobem wykonywania pracy piel
ę
gniarki” i „Upowszechnienie programu ograniczania przeci
ąŜ
enia
układu ruchu u piel
ę
gniarek”).