Technik_lesnik_321[02].Z2.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o organizowaniu prac z zakresu

odnowienia lasu, zalesień i zakładania zadrzewień.

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego
modułu,

−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy
na zajęciach,

−

materiał nauczania,

−

wiczenia, które umoŜliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić opanowanie podanych treści określania
właściwości biologicznych drzew i krzewów,

−

sprawdzian postępów, który pomoŜe Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

−

wykaz literatury, z jakiej moŜesz korzystać podczas nauki.

Materiał nauczania obejmuje tylko najistotniejsze problemy, które powinieneś poznać

w tej jednostce modułowej. Zakres treści kształcenia jest bardzo szeroki, dlatego Poradnik nie
moŜe  być  traktowany  jako  jedyne  i  wyłączne  źródło  wiedzy  na  temat  organizowania  prac
z  zakresu  odnowienia  lasu,  zalesień  i  zakładania  zadrzewień.  Podane  propozycje  literatury
pozwolą  na  pogłębienie  wiedzy  teoretycznej  z  treści  materiału  nauczania,  które  Ciebie
szczególnie zainteresują lub są niezbędne do realizacji zadań.

Materiał nauczania zawiera ponadto ćwiczenia zawierające:

−

treść ćwiczenia,

−

wykaz materiałów potrzebnych do realizacji,

−

sposób wykonania ćwiczenia,

−

wzory sprawozdań, arkusze ćwiczeń, tabele do wypełnienia.
Po wykonaniu przykładowych ćwiczeń powinieneś samodzielnie sprawdzić poziom

swoich umiejętności. W sprawdzianie postępów zawarte są pytania, na które naleŜy udzielić
odpowiedzi TAK lub NIE.. KaŜda odpowiedź TAK wskazuje Twoje mocne strony, natomiast
odpowiedź NIE ukazuje braki, które powinieneś uzupełnić.

Cykl jednostki modułowej zakończony jest sprawdzianem osiągnięć edukacyjnych

ucznia. W poradniku znajdziesz test sprawdzający Twoje umiejętności. Proponuję Ci
rozwiązanie testu i wypełnienie arkusza odpowiedzi, który znajdziesz w tym Poradniku.

Wszelkie trudności ze zrozumieniem treści tematu lub ćwiczenia zgłaszaj do nauczyciela

i poproś Go o wyjaśnienie i ewentualne wskazówki do samodzielnego uzupełnienia.

Mam nadzieję, Ŝe Poradnik będzie pomocny. śyczę powodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−−−−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−−−−

posługiwać się językiem i terminologią leśną,

−−−−

określać zasoby środowiska przyrodniczego,

−−−−

charakteryzować zjawiska klimatyczne,

−−−−

określać właściwości gleb,

−−−−

uŜytkować maszyny i urządzenia potrzebne w gospodarce leśnej,

−−−−

interpretować przepisy środowiska przyrodniczego,

−−−−

przestrzegać przepisów BHP,

−−−−

określać właściwości biologiczne i wymagania ekologiczne drzew i krzewów,

−−−−

organizować gospodarkę nasienną,

−−−−

organizować produkcję szkółkarską,

−−−−

rozwiązywać określone zadania i problemy teoretycznie i praktycznie,

−−−−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować sposoby odnowienia lasu,

−

dobrać sposoby odnowienia lasu,

−

określić zakres przygotowania terenu do odnowienia,

−

scharakteryzować sposoby i terminy przygotowania gleby pod siew i sadzenie,

−

określić zapotrzebowanie na sprzęt i materiał sadzeniowy,

−

zaprojektować skład gatunkowy i formy zmieszania upraw,

−

scharakteryzować rodzaje naturalnego odnowienia lasu,

−

ocenić zalety i wady naturalnego odnowienia lasu,

−

określić warunki sprzyjające odnowieniu naturalnemu,

−

przygotować drzewostan do odnowienia naturalnego,

−

odnowić drzewostany złoŜone z podstawowych gatunków lasotwórczych,

−

sporządzić protokół uznania odnowienia naturalnego,

−

ocenić udatność upraw i odnowień naturalnych,

−

określić potrzebę i rozmiar poprawek, uzupełnień i dolesień,

−

sporządzić dokumentację związaną z odnowieniem lasu,

−

scharakteryzować zakres melioracji leśnych,

−

zorganizować prace melioracyjne na nieuŜytkach i gruntach porolnych,

−

określić wpływ zanieczyszczeń powietrza na ekosystemy leśne,

−

scharakteryzować rodzaje rekultywacji nieuŜytków,

−

zaplanować przebudowę drzewostanów zagroŜonych przez przemysł,

−

scharakteryzować przebieg monitoringu lasów,

−

zaplanować zabiegi hodowlane na gruntach porolnych,

−

dobrać gatunki drzew do zalesienia,

−

załoŜyć plantacje drzew szybko rosnących i wykonać czynności związane z jej
prowadzeniem,

−

zaplanować i zorganizować prace związane z zadrzewianiem,

−

wykorzystać dostępną dokumentację i materiały źródłowe dotyczące odnowień i zalesień.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizacja i technika prac odnowieniowych i zalesieniowych

4.1.1. Materiał nauczania

Celem prac odnowieniowych jest zachowanie ciągłości produkcji leśnej na gruntach

leśnych. Prace zalesieniowe zaś mają na celu wprowadzenie lasu na grunty będące dotychczas
w innym niŜ leśne uŜytkowaniu.

Las moŜna odnawiać w sposób naturalny lub sztuczny. Określając sposób

zagospodarowania lasu i rodzaj rębni w znacznym stopniu przesądza się o wyborze sposobu
odnowienia.
Sposoby sztucznego odnowienia lasu

Sposób odnowienia lasu wiąŜe się z procesem rozrodu, czyli rozmnaŜania się

generatywnie  lub  wegetatywnie,  gatunków  drzewiastych.  Przez  odnowienie  generatywne
(z  nasion)  rozumie  się  odnowienie  siewem  lub  sadzeniem.  Do  odnowienia  wegetatywnego
zalicza  się  odnowienie  z  odrośli  powstających  z  pni  lub  korzeni  (odrostów  korzeniowych),
zrzezów, odkładów, Ŝywokołów, szczepów i innych części roślin drzewiastych.

Ze względu na wykorzystanie sił przyrody i wielkość wkładu pracy ludzkiej, rozróŜnia

się  odnowienie  naturalne  i  sztuczne.  Odnowienie  naturalne  powstaje  samorzutnie
samosiewem  lub  z  odrośli,  zwykle  przy  niewielkim  udziale  pracy  ludzkiej.  Odnowienie
sztuczne  polega  na  wysiewie  nasion  na  powierzchni  przyszłej  uprawy  lub  na  wysadzeniu
sadzonek; zasadniczą rolę odgrywa tu praca ludzka.

Ze względu na właściwości powierzchni przeznaczonej do odnowienia i wymagania

wprowadzanych gatunków stosuje się;

−

odnowienie  pod  osłoną  drzew  (uprawy  podokapowe}  polega  na  stosowaniu  siewu  lub
sadzenia  pod  okapem  drzewostanu  przewidzianego  do  usunięcia;  stosuje  się  je  wtedy,
gdy  wprowadzane  gatunki  drzew  wymagają  osłony  a  starodrzew  nie  zapewnia
poŜądanego  samosiewu  ze  względu  na  swój  skład  gatunkowy,  pochodzenie,
zdrowotność,

−

odnowienie pod osłoną krzewów polega na wykorzystaniu krzewów jako osłony
dla wprowadzonych gatunków drzew wraŜliwych na nasłonecznienie lub przymrozek
w najtrudniejszym okresie ich Ŝycia, do momentu wyjścia z przyziemnej warstwy,

−

odnowienie na powierzchni otwartej.

Wybór sposobu odnowienia lasu

Celem prac odnowieniowych i zalesieniowych jest inicjowanie produkcji leśnej

na gruntach leśnych nie zalesionych oraz na gruntach nieleśnych przeznaczonych pod uprawę
leśną.

Sposób odnowienia lub zalesień wynika z uŜytego do tego celu materiału – nasion

lub sadzonek. Do czynności wchodzących w skład odnowienia sztucznego zalicza się: uprawę
gleby, poprawienie warunków glebowo-siedliskowych, siew lub sadzenie. Siew i sadzenie
mogą być wykonywane róŜnymi metodami, zaleŜnie od sposobu przygotowania gleby,
rozmieszczenia i przygotowania nasion lub sadzonek oraz uŜywanych narzędzi.

Organizacja i technika odnowień i zalesień jest określona właściwościami powierzchni

przeznaczonej do odnowienia i zalesienia. WyróŜnia się tu dwie grupy zadań:

−−−−

warunki przyrodnicze i techniczne odnowień i zalesień są kształtowane przez las;
zaliczamy tutaj: przebudowę składu gatunkowego drzewostanów, odnowienia
lub zalesienia powierzchni będących pod wpływem mikroklimatu leśnego;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

warunki odnowienia i zalesienia kształtuje wpływ duŜych powierzchni otwartych,
bez znaczącego wpływu lasu;

−−−−

odnowienia powierzchni poklęskowych (duŜe poŜarzyska, obszary klęski ekologicznej),

−−−−

zalesienia wielkoobszarowe.

Sposoby przygotowania gleby pod siew i sadzenie

Właściwe przygotowanie gleby ma decydujący wpływ na udatność zakładanej uprawy.

Uprawa gleby w odnowieniach polega na:

−−−−

usunięciu przeszkadzającej pokrywy Ŝywej lub martwej,

−−−−

rozkruszeniu i spulchnieniu gleby przynajmniej na głębokość systemu korzeniowego
rozwijającej się siewki lub sadzonki,

−−−−

przemieszaniu warstwy próchnicznej z glebą mineralną.
Niezwykle waŜnym czynnikiem jest wybór metody przygotowania gleby. KaŜdą

powierzchnię  naleŜy  traktować  indywidualnie  i  w  zaleŜności  od  ukształtowania  terenu,
rodzaju  gleby,  sposobu  odnowienia,  warunków  wilgotnościowych  i  stopnia  zachwaszczenia
wybrać  odpowiednią  metodę  przygotowania  gleby.  Pomimo  niewielkiego  wyboru  sprzętu
specjalistycznego do przygotowania gleby moŜna stosować bardzo szeroki wachlarz metod jej
uprawy.

Do najczęściej stosowanych sposobów uprawy gleby naleŜy:

−−−−

wyorywanie bruzd o szerokości do 0,7 m i na głębokość do 15 cm, w odstępach (licząc
od środka bruzd) do 1,5m, zalecane w zasadzie na wszystkich siedliskach, poza terenami
podmokłymi. Wyorywanie bruzd wykonywane jest leśnym pługiem dwuodkładnicowym,
który  z  dobrym  skutkiem  pracuje  równieŜ  na  terenach  zapniaczonych.  W  warunkach
łatwiejszych  uŜywa  się  pługa  Lpz-75.  Zasadą  omawianego  sposobu  uprawy  gleby  jest
ponadto  odpowiednie  spulchnienie  dna  bruzdy.  Obecnie  uŜywa  się  do  tego  celu
pogłębiacza leśnego, agregatowanego z ciągnikiem. Maksymalna głębokość spulchnienia
wynosi 40cm, a szerokość spulchnianego pasa 30cm,

−−−−

orka pełna dwupoziomowa, wykonywana na głębokość do 60cm, na powierzchniach bez
pniaków,  przy  uŜyciu  pługa  L-18.  Zasadą  tego  sposobu  jest  pionowe  przemieszczenie
warstw  gleby.  Orka  pełna  zalecana  jest  na  terenach  trudnych  do  odnowienia,  jak
np.  trzcinniczyska  i  silnie  zachwaszczone  halizny  na  siedliskach  borowych,  gleby
z  warstwą  rudawca  oraz  gleby  zatrute  przez  imisje  przemysłowe.  Przyoranie  chwastów
na  określoną  głębokość  spowalnia  na  tyle  proces  regeneracji  darni,  Ŝe  umoŜliwia
sadzonkom dobre przyjęcie się i wzrost na określonej powierzchni. Dwupoziomowa orka
pełna  zastosowana  przy  zalesianiu  gruntów  porolnych  umoŜliwia  likwidację  tzw.
podeszwy płuŜnej, powstałej w wyniku dotychczasowej uprawy rolnej na głębokości nie
większej niŜ 30 cm i utrudniającej rozwój korzeni drzew,

−−−−

naorywanie wałków w bruzdach, które wykonuje się za pomocą naorywacza L-82. Przed
na-oraniem  wałków  wymagana  jest  wstępna  uprawa  gleby  poprzez  zaoranie  całej
powierzchni  na  głębokość  około  20  cm.  Odstęp  między  wałkami  dostosowuje  się  do
planowanej więźby, najczęściej odległość między środkami wałków wynosi 1,5 m. Sadzi
się  na  wywyŜszeniu.  Ten  sposób  uprawy  gleby  zalecany  jest  najczęściej  na  siedliskach
borowych lub uboŜszych lasowych, słabo wilgotnych,

−−−−

wyorywanie  rabatów  –  wykonywane  na  siedliskach  o  silnym  uwilgotnieniu  lub  nawet
zabagnieniu,  na  glebach  torfowych.  Ten  sposób  uprawy  gleby  polega  na  wyoraniu
równoległych  do  siebie  rowów  o  równomiernym  (najczęściej  ręcznym)  rozplantowaniu
wydobytej przy  orce ziemi na powierzchni między rowami. Głębokość rowów waha się
od 0,6 do 1,2m, w zaleŜności od stopnia zabagnienia i miąŜszości warstwy torfu. Odstęp
między sąsiednimi rowami (licząc od środka rowu) wynosić moŜe od 4 do 6m. Rozstaw
rowów  dostosowuje  się  do  planowanej  więźby,  a  między  rowami  sadzi  się  2,  a  nawet
3 rzędy sadzonek,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

wyorywanie  rabato  wałków,  które  znajdują  zastosowanie  na  powierzchniach  o  średnim
zabagnieniu.  Wykonuje  się  je  ręcznie  lub  za  pomocą  specjalnego  pługa.  Sposób  ten
polega  na  wyoraniu  rowków  o  głębokości  0,4–0,5  m  i  formowaniu  z  wydobytej  ziemi
wałków  po  obu  stronach  kaŜdego  rowka.  Wałki  te  muszą  być  odsunięte  od  krawędzi
rowka o około 10 cm dla zapobieŜenia ich obsypywania się. Odstęp wałków ma wynosić
zwykle 1,2–1,3 m,

−−−−

przygotowanie gleby w placówki, stosuje się wtedy, gdy zakłada się grupowe
wprowadzenie

dębu.

najczęściej

zastosowanie

powierzchniach

pohuraganowych,  gdzie  istnieje  duŜa  liczba  wystających  karp,  w  warunkach  silnego
zachwaszczenia. Placówki wykonuje się o średnicy 1,2 m w odstępach (licząc od środka
placówki)  4–6  m.  Na  siedliskach  wilgotnych  dno  placówki  podwyŜsza  się  ręcznie  lub
mechanicznie  na  wysokość  do  0,5  m  powyŜej  poziomu  gleby.  Na  kaŜdą  z  placówek
przypada później 21 sztuk siewek lub sadzonek,

−−−−

ręczne  darcie  pasów  zaleca  się  tam,  gdzie  niemoŜliwa  jest  mechaniczna  uprawa  gleby
(duŜe  spadki  terenu,  mała  wielkość  powierzchni  przeznaczonej  do  zalesienia  itp.).
Szerokość  pasów  co  najmniej  0,4  m  w  odstępach  (licząc  od  środka  pasa)  1,2  do  1,5  m.
Pracę  tę  wykonuje  się  motyką  leśną,  zdzierając  moŜliwie  płytko  warstwę  darni  lub
warstwę  nierozłoŜonej  ściółki.  Gleba  w  dnie  zdartego  pasa  powinna  być  przekopana  na
głębokość około 30cm,

−−−−

wykonanie talerzy ma zastosowanie przy niekorzystnej konfiguracji terenu. Talerze mają
kształt koła lub kwadratu o średnicy (boku) od 0,4 do 0,6 m. KaŜdy talerz stanowi jedno
miejsce wysiewu lub sadzenia. Z takiego miejsca zdejmuje się pokrywę, a glebę
przerabia, podobnie jak na pasach. Do zdzierania i spulchniania gleby słuŜą motyki
odpowiednich typów. Wielkość talerzy zaleŜy od stopnia zachwaszczenia i rodzaju gleby,
a odstęp między nimi, czyli więźba – od wprowadzanego gatunku lub rodzaju materiału
odnowieniowego,

−−−−

wykonanie  kopców  i  kopczyków,  na  terenach  podmokłych  lub  zabagnionych.  Powinno
się je wykonywać w okresach niskiego poziomu wód gruntowych, tj, późnym latem lub
wczesną jesienią. Kopczyk formuje się następująco: w środku talerza wykopuje się dołek,
do  którego  zerwaną  darń  składa  się  korzeniami  do  góry  i  na  niej  sypie  się  kopczyk
o  wymiarach  0,7–1,0  m  (średnica  u  podstawy)  i  0,5  m  wysokości.  Dla  kopczyków
przyjmuje  się  więźbę  1,5x1,5  m  lub  2,0x2,0  m  w  zaleŜności  od  lokalnych  warunków
wilgotności i Ŝyzności oraz od pokrywy gleby. Uzyskuje się w ten sposób podwyŜszone
stanowisko dla sadzonki,

−−−−

wykopanie  dołków  mechanicznie  lub  ręcznie.  Kopanie  dołków  stosuje  się  w  róŜnych
warunkach  glebowych,  z  wyjątkiem  gleb  kamienistych,  przy  sadzeniu  większych
drzewek  w  uprawach,  zadrzewieniach  i  plantacjach  lub  przy  stosowaniu  podsypki
o znaczeniu melioracyjnym. Wymiary dołków: średnica 0,3–0,4 m i głębokość 0,4 m.

Pora przygotowania gleby

Najodpowiedniejszym terminem przygotowania gleby jest jesień w roku poprzedzającym

sadzenie. Przyjęcie tego terminu uprawy pozwala poruszonej ziemi nasiąknąć wilgocią
w okresie zimowym, nabrać odpowiedniej struktury. W glebach nadmiernie uwilgotnionych
umoŜliwia wejście w okresie najniŜszego poziomu wód. Szczegółowy termin uprawy zaleŜy
od dynamiki zachwaszczania się określonej powierzchni.
Zapotrzebowanie na materiał sadzeniowy, sprzęt oraz siłę roboczą

Ilość materiału sadzeniowego niezbędnego do racjonalnego odnowienia lub zalesienia

powierzchni zaleŜy od wielu czynników, spośród których za najistotniejsze naleŜy uznać:
gatunek drzewa, rodzaj siedliska, sposób uprawy gleby, wiek materiału sadzeniowego oraz
zamierzony cel produkcyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odstęp rzędów sadzenia dla wszystkich gatunków nie powinien przekraczać 1,5 m,

z wyjątkiem upraw zakładanych na gruntach podmokłych, gdzie jest on uwarunkowany
sposobem uprawy gleby. Odstęp w rzędach sadzenia zaleŜy od przyjętej liczby sadzonek
na 1 ha.

O rodzaju i ilości sprzętu, który zostanie uŜyty do odnowień lub zalesień decyduje:

−−−−

wielkość powierzchni przeznaczonej do odnowienia,

−−−−

siedliskowy typ lasu,

−−−−

rodzaj pokrywy gleby,

−−−−

sposób przygotowania gleby,

−−−−

udział poszczególnych gatunków w składzie gatunkowym przyszłego drzewostanu,

−−−−

wiek materiału sadzeniowego,

−−−−

zaplecze techniczne.
Do odnowień i zalesień uŜywa się następującego sprzętu:

−−−−

kostur – do sadzenia w szparę jednorocznych sadzonek,

−−−−

szpadel – do sadzenia w jamkę lub dołek wielolatek,

−−−−

sadzarka.
Do prac odnowieniowych zatrudniani są robotnicy o niskich kwalifikacjach. Ilość

robotników  do  przeprowadzenia  „kampanii  odnowieniowej”  zaleŜy  od  czynników
wymienionych wcześniej, a mianowicie wielkości powierzchni przeznaczonej do odnowienia,
siedliskowego  typu  lasu,  rodzaju  pokrywy  gleby,  sposobu  przygotowania  gleby,  udziału
i  form  zmieszania  poszczególnych  gatunków  w  składzie  gatunkowym  przyszłego
drzewostanu, wieku materiału sadzeniowego oraz zaplecza technicznego.
Technika, terminy oraz normy siewu

Siew jest rzadko stosowany gdyŜ:

−−−−

siew, nawet dobrze wykonany, niesie w sobie większe ryzyko niepowodzenia
hodowlanego, niŜ sadzenie,

−−−−

do obsiania danej powierzchni potrzeba znacznie więcej nasion, niŜ do wyprodukowania
sadzonek na jej obsadzenie.

Odnawianie siewem niesie z sobą pewne korzyści:

−−−−

wykonanie siewu jest z reguły mniej pracochłonne, niŜ wyprodukowanie niezbędnej
liczby sadzonek i ich posadzenie,

−−−−

siewka nie jest naraŜona na stres wynikający z konieczności przesadzenia, łatwiej
dostosowuje się do mikrowarunków otoczenia,

−−−−

nie występują deformacje systemu korzeniowego drzewek,

−−−−

większa,  w  stosunku  do  sadzenia,  liczba  egzemplarzy,  poszerza  pulę  genową  nowego
pokolenia,  zaostrza  dobór  naturalny  i  powoduje  szybsze  dojście  uprawy  do  zwarcia
i lepsze oczyszczanie się.
Siew  stosuje  się  względem  gatunków  często  i  obficie  obradzających  (grab,  lipa,  sosna,

jodła) oraz takich, które chociaŜ rzadko owocują, ale w roku urodzaju dają bardzo bogaty
plon (buk, dęby). Siew jest wskazany dla gatunków wcześnie rozwijających palowy system
korzeniowy (dęby, buk, sosna).

Zaleca się stosowanie siewów dla takich gatunków jak: sosna, świerk, jodła, buk, dąb.

Jednak na większą skalę dla odnowienia całych powierzchni zrębowych stosuje się siew
sosny, dla pozostałych gatunków na ogół wykonuje się podsiewy na mniejszych
powierzchniach (luki, gniazda, podsiewy w drzewostanach).

Ogólnie przyjmuje się, Ŝe do siewów sosny nie powinny być przeznaczane następujące

powierzchnie:

−−−−

siedliska boru suchego,

−−−−

silnie zachwaszczające się i zakrzewiające się,

−−−−

grunty o grubej warstwie kwaśnej próchnicy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

trzcinniczyska, bujne wrzosowiska oraz powierzchnie o silnie rozwiniętej pokrywie
trawiastej,

−−−−

grunty erodowane oraz duŜe powierzchnie otwarte, naraŜone na wysuszające działanie
wiatrów lub silne nasłonecznienie,

−−−−

grunty nieleśne przeznaczone do zalesienia oraz nieuŜytki.

WyróŜnia się siew pełny i siew częściowy.
Siew pełny polega na równomiernym rozrzuceniu nasion na całej powierzchni.

Ze względu na duŜe zuŜycie nasion i znaczne trudności w pielęgnowaniu powierzchni ma
bardzo ograniczoną przydatność.

Siew częściowy obejmuje część powierzchni: pasy, bruzdy i talerze i moŜe być ciągły,

przerywany i kupkowy.

Siew rzędowy ciągły wykonuje się w pasach lub bruzdach, najczęściej za pomocą

siewników ręcznych lub siewników mechanicznych. Sposób ten polega na równomiernym
wysiewie nasion na całej długości rowków.

Siew rzędowy przerywany wykonuje się równieŜ w pasach lub w bruzdach, za pomocą

odpowiednio zmodyfikowanych siewników lub ręcznie. W siewie przerywanym wysiew
nasion odbywa się w krótkich, wykonywanych w określonych odstępach, rowkach.

Siew kupkowy znajduje zastosowanie w uprawie na pasach, bruzdach i tarczach. Polega

on na wysiewie nasion po kilka sztuk w miejscach wyznaczonych w odpowiedniej więźbie.

Porę siewu dobiera się zaleŜnie od czasu pozyskania nasion, ich wymagań co do sposobu,

długotrwałości  i  moŜliwości  przechowywania  oraz  ze  względu  na  ewentualność  naraŜenia
na  szkody  lub  zniszczenia.  Najodpowiedniejszą  porą  wysiewu  nasion  poszczególnych
gatunków  jest  w  zasadzie  okres,  w  którym  nasiona  wysiewają  się  w  przyrodzie  w  sposób
naturalny.

W zaleŜności od właściwości gatunkowych wysiewa się nasiona jesienią, wiosną lub

latem.

Ilość nasion potrzebnych do obsiewu 1 ha, czyli norma wysiewu, zaleŜy od przyjętego

stopnia zagęszczenia i sposobu rozmieszczenia miejsc wysiewu (więźby). Zagęszczenie siewu
jest uzasadnione w następujących wypadkach:

−−−−

jeŜeli nasiona są gorszej jakości, tzn. o mniejszej sile kiełkowania, dłuŜej
przechowywane, bardziej zanieczyszczone, o słabszej Ŝywotności;

−−−−

w mniej sprzyjających warunkach kiełkowania, zaleŜnych od sposobu przygotowania
gleby i naturalnych warunków siedliska;

−−−−

przy większym zagroŜeniu młodych siewek przez chwasty, zwierzynę i szkodliwe
wpływy środowiska.
Dla kaŜdego gatunku drzewa ustala się szczegółowe normy wysiewu zaleŜne od jakości

nasion i sposobu siewu.
Technika, sposoby i terminy sadzenia

W Polsce najbardziej rozpowszechnione jest sadzenie ręczne. Sadzenie zmechanizowane

jest względnie łatwe tam, gdzie jako podstawowa uprawa gleby wykonywana była pełna orka.

NiezaleŜnie od sposobu sadzenia system korzeniowy nie moŜe być zdeformowany,

korzenie muszą być dobrze związane z glebą i odpowiednio głęboko umieszczone,
aby zapewnić pobieranie wody, przy czym głębokość sadzenia powinna być dostosowana
do budowy systemu korzeniowego i wymagań gatunku.

Sadzenie mechaniczne. Bardzo cięŜki i pracochłonny proces sadzenia ręcznego próbuje

się zastąpić przez sadzenie mechaniczne za pomocą róŜnego rodzaju sadzarek.

Sadzenie ręczne. Staranne sadzenie ułatwia sadzonkom adaptację do nowych warunków

otoczenia, zwykle surowszych od tych, w jakich znajdowały się dotychczas w szkółce. Sama
technika sadzenia jest uzaleŜniona od wielkości i wieku sadzonki. Przy ręcznym sadzeniu
zaleca się następujące sposoby:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

sadzenie w szparę – stosowane z reguły w odniesieniu do jednorocznych sadzonek sosny;

−−−−

sadzenie w jamkę – znajduje zastosowanie przy wielolatkach oraz sadzonkach
jednorocznych z silnie rozwiniętym systemem korzeniowym;

−−−−

sadzenie w dołki – stosuje się przy sadzeniu wyrostków i większych drzew.
Zespół sadzący kosturem tradycyjnym wykonuje następujące czynności:

−−−−

przygotowanie szpary,

−−−−

umieszczenie sadzonki w szparze,

−−−−

zaciśnięcie szpary,

−−−−

wyrównanie gleby i oczyszczenie sadzonki.
W czasie sadzenia naleŜy przestrzegać następujących zasad:

−−−−

szpara  lub  jamka  powinny  być  prawidłowo  wykonane,  aby  umoŜliwić  umieszczenie
całego  systemu  korzeniowego;  w  przypadku  zbyt  duŜego  systemu  naleŜy  niektóre
korzonki  obciąć  sekatorem  lub  ostrym  noŜem,  dopuszcza  się  przycięcie  2  korzeni
szkieletowych  w  odległości  bliŜszej  niŜ  określona  normą  u  20%  sadzonek  partii;
nie wolno dopuścić do zawijania się lub skręcania korzeni w szparze lub jamce,

−−−−

korzenie w czasie sadzenia powinny być w stanie świeŜym. Stosowane często moczenie
korzeni sadzonek w mieszaninie wody i próchnicy jest najczęściej szkodliwe ze względu
na sklejanie się korzonków, a następnie silne ich spłaszczenie po posadzeniu,

−−−−

sadzonki uszkodzone naleŜy odrzucać; odrzucone – przysypać ziemią, nie pozostawiać
na powierzchni,

−−−−

ziemię wokół sadzonki powinno się dobrze ucisnąć,

−−−−

sadzenie wykonać w odpowiedniej porze.
Najodpowiedniejszą porą sadzenia jest okres wiosenny, kiedy rośliny pozostają jeszcze

w  stanie  spoczynku  zimowego.  Czynnikiem  decydującym  o  wyborze  terminu  rozpoczęcia
wiosennego  sadzenia  są  właściwości  przyrodnicze  poszczególnych  rodzajów  drzew  oraz
układ  warunków  atmosferycznych  w  danym  roku.  Najwcześniej  na  wiosnę  „budzą  się”
modrzew i brzoza, i one muszą być wysadzone w pierwszej kolejności. Przed przystąpieniem
do  sadzenia  na  podstawie  wcześniej  sporządzonego  szkicu  powierzchni  naleŜy  opalikować
miejsce  posadzenia  sadzonek  poszczególnych  gatunków  drzew  i  na  paliku  umieścić
odpowiedni napis. Ułatwi to nadzorującemu pracę i pozwoli właściwie realizować koncepcję
składu gatunkowego i form zmieszania.
Skład gatunkowy uprawy

Dobór gatunków do odnowień wykonywany jest zgodnie z wytycznymi gospodarczych

typów drzewostanów i orientacyjnymi składami gatunkowymi upraw według typów
siedliskowych lasu w poszczególnych krainach i dzielnicach przyrodniczo-leśnych zawartych
w Zasadach Hodowli Lasu.
Więźba

Z pojęciem uprawy wiąŜe się pojęcie więźby, czyli sposobu rozmieszczenia miejsc

sadzenia.  RozróŜnia  się  więźbę  regularną  i  nieregularną.  Więźbę  regularną  otrzymuje  się
wtedy,  gdy  układ  miejsc  siewu  lub  sadzenia  tworzy  określone  jednakowe  figury
geometryczne:  kwadraty,  prostokąty  lub  trójkąty  lub  tzw.  piątkę,  tj.  kwadraty  z  piątym
miejscem  wysiewu  lub  sadzenia  na  przecięciu  się  przekątnych  kwadratu.  Więźba  regularna
jest dogodna dlatego, Ŝe odległości między poszczególnymi miejscami wysiewu lub sadzenia
stwarzają  korzystne  warunki  dla  mechanizacji  prac  pielęgnacyjnych.  Więźba  regularna
przyczynia się do szybszego nastąpienia zwarcia uprawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy określaniu liczby wysadzanych sadzonek na 1ha trzeba się kierować następującymi

zasadami: w optymalnych dla sosny warunkach, a więc na siedliskach LMśw i BMśw, liczba
sadzonek  powinna  wynosić  10  tys./ha,  na  siedliskach  najuboŜszych  (Bs)  moŜna  zmniejszyć
liczbę  sadzonek  sosny  do  8  tys./ha.  Stosując  do  odnowień  2-lub  3-letnie  sadzonki  sosny,
liczby te moŜna zmniejszyć (na siedliskach Ŝyźniejszych). Przy wysadzaniu sadzonek innych
gatunków  trzeba  przyjąć  zasadę,  Ŝe  w  optymalnych  warunkach  siedliskowych,  gdzie  dany
gatunek ma stanowić główny cel produkcyjny, naleŜy stosować maksymalną liczbę sadzonek,
a na powierzchniach, gdzie będzie stanowić tylko domieszkę, moŜna tę liczbę zmniejszyć.

Najczęściej stosowana jest więźba prostokątna, właściwa dla uprawy gleby w pasy

i bruzdy

Więźbę kwadratową stosuje się równieŜ w uprawie ciągłej, częściej jednak w uprawie

przerywanej w talerze. Najczęstszą więźbą kwadratową jest 1,2x1,2 m lub 1,5x1,5 m rzadziej
1x1 m.

Więźby: trójkątna, w piątkę oraz nieregularna są właściwe przerywanej uprawie gleby.

Forma zmieszania jest to rozplanowanie układu sadzonek danego gatunku na powierzchni
odnowieniowej lub zalesieniowej w zaleŜności od roli w przyszłym drzewostanie.
W „Zasadach Hodowli Lasu" wyróŜnia się następujące formy zmieszania:

−−−−

jednostkowe (pojedyncze wprowadzanie sadzonek)

−−−−

grupowe (po kilkanaście sztuk)

−−−−

drobnokępkowe (o powierzchni do 5 arów)

−−−−

kępowe (o powierzchni powyŜej 5 arów)

−−−−

jedno- lub wielorzędowe – w odniesieniu do gatunków przedplonowych
i zabezpieczenia poŜarowego (trzyrzędowe wysadzanie brzozy).
Jednostkową formę zmieszania moŜna stosować przy wprowadzaniu gatunków

biocenotycznych i fitomelioracyjnych oraz przy wysadzaniu modrzewia na Ŝyźniejszych
siedliskach.

Formę

zmieszania

wykorzystuje

się

dla

wprowadzania

gatunków

domieszkowych. Formę drobnokępkową moŜna stosować dla modrzewia, jak teŜ i innych
gatunków szybciej rosnących niŜ podstawowy skład uprawy. Formę kępową wprowadza się
dla gatunków stanowiących w przyszłości podstawowy skład drzewostanu.
Zalety i wady odnowienia naturalnego

Tam gdzie istnieją ku temu warunki naleŜy uwzględnić moŜliwość wykorzystania

odnowień naturalnych. Odnowienia naturalne mają wiele zalet. Dzięki ich stosowaniu:

−−−−

zachowana jest ciągłość produkcji leśnej,

−−−−

utrzymuje się nieprzerwanie korzystne cechy zarówno mikroklimatu, jak i gleby,
nie niweczy się teŜ swoistego środowiska leśnego,

−−−−

istnieje moŜliwość rozmnaŜania najlepszych drzew w drzewostanie i zachowania
miejscowych ekotypów,

−−−−

istnieje moŜliwość budowy drzewostanów wielopiętrowych,

−−−−

przyspiesza się cykl produkcyjny, przy czym ten rodzaj odnowień jest najtańszy.
Z odnowieniem naturalnym związane są równieŜ znaczne niedogodności, które

sprawiają, Ŝe odnowienie sztuczne jest stosowane częściej. Wadami odnowienia naturalnego
są:

−−−−

wyraźne uzaleŜnienie odnowienia od lat nasiennych,

−−−−

ywiołowość przyrody, nie zawsze dająca się podporządkować planowej i celowej

gospodarce człowieka,

−−−−

nierównomierność obsiewu,

−−−−

ograniczona u wielu gatunków moŜliwość odnowienia odroślowego, jak równieŜ słabsza
jakość sortymentów uŜytkowych przy tym sposobie odnowienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warunki sprzyjające odnowieniu naturalnemu

Odnowienie naturalne w odpowiednich warunkach jest zjawiskiem bardzo korzystnym.

Aby moŜna było uzyskać zadowalające odnowienie, drzewostan musi zawierać poŜądane
przez nas gatunki drzew, a środowisko wewnętrzne musi dać się odpowiednio kształtować
tak, aby obsiew nastąpił a młode pokolenie mogło prawidłowo się rozwijać.

Warunkami udatności samosiewu są:

−−−−

dostateczny urodzaj zdolnych do kiełkowania nasion,

−−−−

odpowiedni stan gleby, umoŜliwiający skiełkowanie nasion,

−−−−

rodowisko sprzyjające dalszemu wzrostowi i rozwojowi nalotów.

Przygotowanie drzewostanu do odnowienia naturalnego

Pora i zakres wykonania prac przygotowawczych muszą być zharmonizowane z latami

obfitego urodzaju nasion gatunków drzew zgodnych z celami hodowli lasu, tzn.:

−−−−

cięcia sanitarno-selekcyjne w drzewostanach sosnowych powinny być wykonane
co najmniej 3 lata przed przewidywanym dobrym urodzajem nasion, a w drzewostanach
pozostałych gatunków 2 lata przed tym terminem;

−−−−

gleba pod obsiew naturalny powinna być przygotowana (jeśli jest to konieczne)
bezpośrednio przed opadaniem nasion, a w drzewostanach So i Św obsiewających się
wiosną gleba powinna być przygotowana jesienią poprzedniego roku,

−−−−

cięcia obsiewne muszą być wykonane w roku obfitego urodzaju nasion po ich opadnięciu
lecz przed kiełkowaniem,

−−−−

cięcia odsłaniające i uprzątające powinny być wykonywane w czasie zapewniającym
stały rozwój nalotów i podrostów i w miarę moŜliwości przy wysokiej pokrywie śnieŜnej.
Pora wykonywania prac przygotowawczych powinna wynikać z systematycznie

prowadzonych obserwacji naturalnych cykli obfitych urodzajów nasion. Lata obfitego
urodzaju nasion naleŜy rejestrować w SILP z uwzględnieniem gatunku drzewa i obrębu.
Rodzaje samosiewów

W zaleŜności od warunków obsiewu i wzrostu młodego pokolenia istnieje kilka

sposobów naturalnego

odnowienia:

−−−−

odnowienie naturalne pod osłoną górną (samosiew górny), występuje u gatunków
cięŜkonasiennych (dąb, buk, jodła); odbywa się przed usunięciem starodrzewu;

−−−−

odnowienie  naturalne  pod  osłoną  boczną  (samosiew  boczny),  właściwe  dla  gatunków
lekkonasiennych,  których  nasiona  zaopatrzone  są  w  odpowiednie  narządy  lotu  (puch,
skrzydełka);  naleŜą  tu:  brzoza,  olsza,  osika,  sosna,  świerk,  modrzew,  wiąz,  lipa,  klon,
jesion  i  inne.  Samosiew  boczny  następuje  zwykle  po  usunięciu  drzewostanu
(po  wykonaniu  zrębu).  Nasiona  unoszone  przez  wiatr  z  nasienników  lub  drzewostanów
sąsiednich obsiewają daną powierzchnię.

−−−−

kombinowane

sposoby

odnowienia

naturalnego

(samosiew

kombinowany),

gdy w jednym drzewostanie uzyskuje się odnowienie naturalne w róŜnych warunkach
osłony.

Odnowienie odroślowe

Do odnowienia naturalnego lasu zalicza się równieŜ odnowienie z odrośli. Odnowienie

odroślowe  znajduje  najczęściej  zastosowanie  w  gospodarstwach  nastawionych  na  produkcję
drobnych  sortymentów  lub  na  produkcję  drewna  opałowego,  W  tym  sposobie  odnawiania
wykorzystuje  się  zdolność  niektórych  gatunków  drzew  do  wydawania  odrośli.  Najsilniejsze
odroślą  dają:  olsza,  klon,  lipa,  grab,  jesion,  osika,  topola,  dąb,  wierzba,  brzoza;  słabe  –  buk.
Do  najczęściej  spotykanych  drzewostanów  odroślowych  naleŜą  drzewostany  olszowe,
grabowe,  rzadziej  dębowe.  Odrośla  naszych  drzew  liściastych,  dłuŜej  zachowują  Ŝywotność,
jeŜeli  pochodzą  od  młodych  pni.  Powstałe  ze  starych  pni  są  nietrwałe  i  szybko  ulegają
zgniliźnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odnowienie naturalne waŜniejszych gatunków lasotwórczych

Sosna. Samosiewy sosnowe zapobiegają w sposób istotny procesowi degradacji gleby

lub go opóźniają. Wydatnie zmniejszają koszty produkcji materiału sadzeniowego i robocizny
przy pracach odnowieniowych, pielęgnacji gleby i ochrony w porównaniu do odnowienia
sztucznego.

Podaje się, Ŝe dobre moŜliwości do uzyskania odnowienia naturalnego sosny występują

na 18% powierzchni borów świeŜych i na 10% powierzchni borów wilgotnych. Średnie
moŜliwości występują na 44% borów świeŜych i 51% powierzchni borów wilgotnych
w stosunku do ogólnego areału obu siedlisk.

Dla powstania i rozwoju wartościowych odnowień naturalnych sosny muszą być

spełnione następujące warunki:

−−−−

dobra jakość hodowlana i techniczna drzewostanów,

−−−−

właściwy wiek drzewostanu,

−−−−

odpowiedni stopień urodzaju szyszek i zdrowotności nasion,

−−−−

odpowiednie warunki siedliskowe i stan pokrywy glebowej,

−−−−

właściwy sposób i termin przygotowania gleby pod samosiew,

−−−−

właściwe warunki pogodowe w okresie wschodów i w pierwszych latach Ŝycia nalotu
i podrostu,

−−−−

odpowiednie warunki świetlne w poszczególnych stadiach rozwojowych nalotu
i podrostu,

−−−−

właściwy sposób prowadzenia cięć w drzewostanie macierzystym.
Jakość hodowlana i techniczna drzewostanu. Strzały drzew powinny być proste, gonne,

gładkie,  dobrze  oczyszczone  z  moŜliwie  duŜym  udziałem  sortymentów  cennych.  Korony
powinny  być  wąskie,  długości  ponad  1/3  wysokości  drzew,  pełne,  w  miarę  symetryczne
o  cienkich  gałęziach,  osadzonych  prawie  pod  kątem  prostym  do  osi  strzały,  trzy  lub  dwa
pełne roczniki igieł.

Podstawową bazą nasienną do inicjowania odnowień naturalnych sosny powinny być

gospodarcze drzewostany nasienne lub wyłączone drzewostany nasienne.

Wiek drzewostanu. Odpowiedni wiek do inicjowania odnowień naturalnych sosny to

80–120 lat.

Stopień urodzaju szyszek i zdrowotność nasion. Jest to jeden z podstawowych warunków

uzyskania samosiewu sosny. Powodzenie hodowlane osiąga się przy dobrym lub średnim
urodzaju szyszek.

Zdolność kiełkowania nasion nie powinna być mniejsza niŜ 80%, a energia kiełkowania –

minimum 70%, czyli nasiona muszą być co najmniej II klasy jakości.

Warunki siedliskowe i stan pokrywy glebowej. Optymalne warunki dla uzyskania

samosiewów sosny występują w litych drzewostanach sosnowych na siedlisku boru
wilgotnego, często równieŜ na siedlisku boru mieszanego świeŜego i boru mieszanego
wilgotnego.

Pokrywa runa powinna być: martwa lub mszysta. Pokrywa zadarniona wyklucza udanie

się naturalnych odnowień sosny.

Sposoby i termin przygotowania gleby. Sposób i termin przygotowania gleby mają

decydujące znaczenie w uzyskaniu dobrego efektu hodowlanego. Przygotowanie gleby polega
na  wyoraniu  bruzd  w  odstępie  1,2–1,5m  pługami  leśnymi.  Przygotowanie  gleby  moŜna
wykonać  takŜe  pługiem  talerzowym  lub  broną  talerzową,  jeśli  drzewostan  ma  niskie
zadrzewienie.  Glebę  naleŜy  przygotować  w  okresie  od  września  do  listopada  roku
poprzedzającego obsiew po uprzednim sprawdzeniu stopnia urodzaju szyszek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cięcia

drzewostanie

zakwalifikowanym

obsiewu.

drzewostanie

zakwalifikowanym  do  odnowienia  naturalnego  naleŜy  przeprowadzić  na  2–3  lata  przed
inicjowaniem  samosiewu  tzw.  cięcia  sanitarno-selekcyjne.  W  cięciu  sanitarno-selekcyjnym
usuwa  się  drzewa  o  wadliwej  strzale  i  koronie,  o  duŜej  zbieŜystości,  źle  oczyszczone,
wykazujące  wyraźnie  symptomy  chorobowe,  opanowane  przez  grzyby  lub  zasiedlone  przez
owady. W ramach tego cięcia usuwa się 20–35% zapasu.

Odnowienie naturalne sosny moŜna osiągnąć: z samosiewu górnego, bocznego

i kombinowanego.

Samosiew górny. W gospodarczym drzewostanie nasiennym, zagospodarowanym np.

rębnią zupełną wielkopowierzchniową (Ia), na pierwszym pasie zrębowym z wyprzedzeniem
2–3  lat  wykonuje  się  cięcia  sanitarno  selekcyjne  tak,  aby  zadrzewienie  wynosiło  0,6–0,5.
Po  sprawdzeniu  dobrego  urodzaju  szyszek,  jesienią  roku  poprzedzającego  obsiew
przygotowuje  się  bardzo  starannie  glebę,  Obsiew  następuje  wiosną  następnego  roku
w  kwietniu-maju,  a  wschody  pojawiają  się  w  zaleŜności  od  warunków  wilgotnościowych
w  maju-czerwcu.  W  końcu  września  lub  w  październik  wykonuje  się  ocenę  udatności
samosiewów.  Ocenę  tę  naleŜy  równieŜ  przeprowadzić  w  jesieni  roku  następnego,  a  dalsze
oceny  po  cięciu  odsłaniającym  i  uprzątającym.  W  zaleŜności  od  wzrostu  nalotu  i  podrostu,
w  czwartym  kwartale  trzeciego  lub  czwartego  roku  Ŝycia  samosiewu  wykonuje  się  cięcie
odsłaniające  usuwając  około  30–40%  drzew  z  drzewostanu,  tak  aby  zadrzewienie  wynosiło
0,4. Cięcie odsłaniające i uprzątające naleŜy wykonać w roku dobrego lub średniego urodzaju
szyszek.

Samosiew boczny. Odnowienie naturalne sosny samosiewem bocznym jest w praktyce

często stosowane z racji uzyskiwania dobrych efektów. Do samosiewu bocznego
wykorzystuje się gospodarcze drzewostany nasienne sosny zagospodarowane rębnią zupełną
pasową (Ib), przy szerokości pasa zrębowego 40–45 m.

W drzewostanie sosnowym podzielonym na 2 pasy zrębowe o szerokości 40 m kaŜdy,

z wyprzedzeniem  2–3  lat,  wykonuje  się  cięcie  sanitarno-selekcyjne.  Po  sprawdzeniu  stopnia
urodzaju  szyszek  wykonuje  się  w  IV  kwartale  roku  poprzedzającego  obsiew,  zrąb  zupełny
na  pierwszym  pasie.  Po  uporządkowaniu  powierzchni  naleŜy  starannie  przygotować  glebę.
Wysiew  nasion  następuje  z  przyległego  do  ściany  zrębowej  drzewostanu.  Jesienią  w  roku
obsiewu oraz jesienią roku następnego przeprowadza się ocenę udatności odnowienia. JeŜeli
w  pierwszym  roku  uzyskany  wynik  jest  niepomyślny,  naleŜy  czekać  na  kolejny  obsiew
za  2  lata.  JeŜeli  udatność  odnowienia  jest  poniŜej  90%,  miejsca  pozbawione  samosiewu
naleŜy  odnowić  sadząc  1–2-letnią  sosnę  i  2–3-letnie  sadzonki  właściwych  gatunków
domieszkowych,  biocenotycznych  i  fitomelioracyjnych.  JeŜeli  na  powierzchni  nie  nastąpiło
odnowienie naturalne, to powierzchnię naleŜy odnowić sztucznie.

Samosiew kombinowany. W gospodarczym drzewostanie nasiennym zagospodarowanym

rębnią zupełną wielkopowierzchniową (Ia) lub rębnią zupełną pasową (Ib) w drzewostanie na
dwóch  pasach  zrębowych,  pierwszym  szerokości  80  m,  drugim  szerokości  70  m,
z  wyprzedzeniem  2–3  lat  wykonuje  się  cięcie  sanitarno-selekcyjne.  Po  stwierdzeniu  bardzo
dobrego  lub  dobrego  urodzaju  szyszek  w  IV  kwartale  roku  poprzedzającego  obsiew
na  pierwszym  pasie  wybiera  i  oznacza  się  50–60  sztuk/1ha,  najlepszych  pod  względem
fenotypowym  drzew.  Wskazane  jest,  aby  powierzchnię  zrębową  szerokości  80m  podzielić
w  przybliŜeniu  na  2  równe  części.  Następnie  naleŜy  uporządkować  powierzchnię  z  resztek
poeksploatacyjnych  i  starannie  przygotować  glebę.  Wiosną  roku  następnego  nastąpi  obsiew
na  całej  powierzchni.  Ocenę  udatności  odnowienia  naleŜy  przeprowadzić  w  dwu  kolejnych
latach  Ŝycia  nalotu  w  październiku.  Powierzchnie  nie  obsiane  odnawia  się  sztucznie
wysadzając 2–3-latki poŜądanych gatunków drzew i krzewów. W trzecim lub czwartym roku
Ŝ

ycia samosiewu dokonuje się selekcji wśród nasienników, pozostawiając na 1 ha 30–35

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sztuk najlepszych fenotypowo drzew początkując tzw. gospodarstwo przestojowe. Pozostałe
nasienniki wycina się i usuwa z powierzchni.

Świerk. Częste samosiewy świerka wskazują, Ŝe jest to gatunek łatwy do odnowienia

naturalnego, jeśli uwzględni się jego właściwości przyrodnicze.

Dobre odnowienie naturalne świerka uzyskuje się z samosiewu górnego i bocznego.

wierka moŜna odnawiać naturalnie z wykorzystaniem cięć zupełnych, częściowych,

brzegowych i przerębowych.

Zręby nie powinny tworzyć duŜych, łącznych powierzchni. Maksymalna powierzchnia

zrębu w rębni Ib nie powinna przekraczać 4 ha, a w rębni Ic–2ha. Nie wolno dopuścić
do odsłonięcia ścian drzewostanów nie uodpornionych na działanie wiatru. Nie wolno
zakładać nowego zrębu, gdy na poprzednim, sąsiednim zrębie uprawa jest nieudana.

Samosiew górny. Do naturalnego odnawiania świerka w Polsce najczęściej jest

stosowana rębnia częściowa smugowa (IIc) o szerokości smugi do 30m. W rębni częściowej
stosuje się cztery rodzaje cięć: przygotowawcze, obsiewne, odsłaniające i uprzątające.

Cięcia przygotowawcze. Cięcia przeprowadza się tak, aby drzewostan był równomiernie

przerzedzony. Nie usuwa się drzew grubszych, bowiem są one istotnym elementem
kształtowania odporności drzewostanu. Drzewa pozostawione powinny się charakteryzować
dobrą jakością pnia oraz prawidłowo ukształtowaną, dobrze rozwiniętą koroną.

Cięcia obsiewne. Wykonuje się w celu stworzenia korzystnych warunków do wschodów

nasion. W cięciu obsiewnym usuwa się około 20% zapasu drzewostanu. Cięcia obsiewne
wykonuje się zimą w roku dobrego urodzaju nasion. Przy niedostatecznej sprawności gleby
naleŜy ją przygotować do obsiewu latem lub jesienią przed cięciem obsiewnym.

Cięcia odsłaniające. Rozpoczyna się je w 2–3 lata po obsiewie w 3–4 nawrotach

co 2–3 lata. Zadaniem ich jest poprawienie warunków wzrostu młodego pokolenia.

Cięcia uprzątające. Wykonuje się w 10–15 lat po obsiewie nasion. Po uporządkowaniu

powstałego młodnika w nieobsiane luki naleŜy wprowadzić grupowo dobrze wyrośnięte
sadzonki modrzewia, jedlicy, jaworu i klonu zwyczajnego.

Samosiew kombinowany. Odnowienie naturalne z obsiewu górnego i bocznego

wykorzystuje się w cięciach stopniowych. Dobre wyniki w drzewostanach świerkowych daje
rębnia stopniowa brzegowo-smugowa (IVc).

Naturalne odnowienie świerka moŜna osiągnąć prowadząc róŜnego rodzaju cięcia.

Planując  zabiegi  na  większości  siedlisk  trzeba  mieć  na  uwadze  konieczność  zapewnienia
w  świerczynach  odpowiedniego  udziału  gatunków  domieszkowych  oraz  podatność  świerka
na  uszkodzenia  ze  strony  wiatru.  Odnowienie  naturalne  świerka  powinno  być  powszechnie
stosowane,  gdyŜ  jest  uzasadnione  z  punktu  widzenia  genetyki  i  hodowli  tego  gatunku  oraz
z punktu widzenia ekonomicznego.

Jodła. W procesie odnowienia moŜna wyróŜnić dwa etapy:

−

powstawanie i zabezpieczanie nalotu,

−

pielęgnowanie podrostu.
JeŜeli jodła ma być głównym składnikiem przyszłego drzewostanu, okres odnowienia

powinien być długi 30–60 lat. Długi okres odnowienia pozwala jodle wytrzymać konkurencję
ze  strony  szybciej  rosnących  gatunków  domieszkowych  –  buka,  świerka,  dębu.  UmoŜliwia
takŜe  ukształtowanie  struktury  piętrowej,  korzystnej  z  hodowlanego  punktu  widzenia.  Jeśli
jodła  rośnie  w  zmieszaniu  z  innymi  gatunkami,  inicjowanie  jej  odnowień  powinno  nastąpić
10–20 lat wcześniej.

Pierwsze cięcia odnowieniowe powinny być bardzo ostroŜne. Nalot pojawia się przy

obniŜeniu zwarcia koron do 0,8–0,9. Często nalot pojawia się juŜ na etapie trzebieŜy późnych.
Zabieg ten w zaleŜności od struktury drzewostanu moŜe mieć charakter słabych trzebieŜy
dolnych lub trzebieŜy przerębowej (w silniej zwartych drzewostanach). Wykonywana jest
we wszystkich warstwach drzewostanu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podczas wykonywania cięć odnowieniowych naleŜy zwracać uwagę, aby nie przerzedzać

równomiernie  drzewostanu.  Nie  jest  wskazane  silne  prześwietlenie  drzewostanu  w  latach
nasiennych.  Równowiekowe  odnowienie  jest  trudne  w  pielęgnowaniu  i  prowadzi
do  powstawania  przegęszczonej,  jednopiętrowej  drągowiny.  Korzystniejsze  są  cięcia
jednostkowe.

Pierwszy etap kończy się z chwilą „biologicznego zabezpieczenia” siewek. „Biologiczne

zabezpieczenie” oznacza, Ŝe samosiewka wykształciła co najmniej 3 gałązki boczne.

Cięcia odsłaniające powinny być takŜe bardzo ostroŜne (jednostkowe lub grupowe).

Usuwać naleŜy przede wszystkim drzewa źle ukształtowane, o słabych koronach. Drzewa
najgrubsze i dobrze przyrastające, o wysokiej Ŝywotności naleŜy pozostawić moŜliwie jak
najdłuŜej.

Celowe jest dokonywanie na bieŜąco uzupełnień, aby unikać zachwaszczenia oraz

zapewnić jodle wystarczająco długi okres odnowienia. Uzupełnień najlepiej jest dokonywać
przez podsadzenia podokapowe. Do podsadzeń naleŜy uŜyć sadzonek co najmniej 5-letnich,
wysadzając je w grupach.

Dąb. U dębów moŜliwy jest samosiew górny. Dlatego podstawowym rodzajem rębni dla

odnowienia  dębów  jest  rębnia  częściowa.  Przed  przystąpieniem  do  odnowienia  naleŜy
wyznaczyć stałe szlaki zrywkowe oraz podzielić drzewostan na powierzchnie manipulacyjne.
Ułatwia  to  uniknięcie  szkód  w  istniejącym  juŜ  odnowieniu.  W  rębni  częściowej  występują
cztery  rodzaje  cięć:  przygotowawcze,  obsiewne,  odsłaniające  i  uprzątające.  ŚwiatłoŜądność
dębów sprawia, Ŝe stosuje się krótkie okresy odnowienia (do 10 lat).

Cięcia przygotowawcze wykonuje się na 3–4 lata przed zamierzonym odnowieniem.

Celem cięć jest spowodowanie częściowego rozkładu ściółki i przygotowanie gleby
do przyjęcia nasion. W cięciach przygotowawczych usuwa się, jeśli jest to konieczne, gatunki
mogące przeszkadzać w odnowieniu dębów. Niebezpiecznymi gatunkami są grab i leszczyna.
Następnie usuwa się drzewostan podrzędny, a z drzewostanu głównego tylko te gatunki,
których udział w odnowieniu nie jest przewidziany.

Cięcie obsiewne wykonuje się w roku nasiennym, po opadnięciu Ŝołędzi. Celem cięcia

obsiewnego jest stworzenie korzystnych warunków dla kiełkowania nasion i wzrostu siewek.
Gdy odnawiane drzewostany są w zaawansowanym wieku i nadmiernie przerzedzone,
wówczas cięcie obsiewne jest zbędne.

Cięcie odsłaniające rozpoczyna się wtedy, gdy pojawiły się naloty, w zaleŜności od ich

stanu 2–4 lata po roku nasiennym. Drzewostan usuwa się dwoma – trzema cięciami. Nasilenie
cięć uzaleŜnione jest od liczby cięć. W cięciu obsiewnym oraz pierwszych cięciach
odsłaniających usuwa się przede wszystkim drzewa z wielkimi koronami oraz krzywe,
aby uniknąć większych szkód w odnowieniu.

Ostatnie cięcie odsłaniające nosi nazwę cięcia uprzątającego.
Buk. Działania zmierzające do uzyskania odnowienia naturalnego muszą być

zsynchronizowane  z  latami  nasiennymi.  Buk  obradza  rzadko,  obfite  lata  nasienne  występują
u buka  co  6–10  lat.  Pomiędzy  latami  nasiennymi  zdarzają  się  urodzaje  średnie  i  słabe.
Spodziewany  rok  nasienny  moŜna  juŜ  stwierdzić  jesienią  lub  zimą  poprzedzającą  rok
kwitnienia.

W praktyce zaleca się stosować następujące sposoby przygotowania gleby pod

odnowienie naturalne buka:

−−−−

przygotowanie gleby przez odsłonięcie gleby mineralnej,

−−−−

przygotowanie gleby przez obróbkę talerzówkami,

−−−−

przygotowanie gleby glebogryzarką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Naturalne przygotowanie gleby do odpowiedniego stanu poprzez prawidłowo

przeprowadzone trzebieŜe powinno przebiegać stopniowo przez umiarkowane cięcia w ciągu
20 lat przed rozpoczęciem procesu odnowienia naturalnego. Prawidłowo przeprowadzone
cięcia

pielęgnacyjne

(trzebieŜe)

drzewostanach

bukowych

zastępują

cięcia

przygotowawcze.

Przed rozpoczęciem odnowienia naturalnego w drzewostanach bukowych naleŜy

odpowiednio zaplanować prace, które powinny uwzględniać:

−−−−

podział drzewostanu na strefy manipulacyjne,

−−−−

wyznaczenie szlaków zrywkowych,

−−−−

ewentualne sztuczne wprowadzenie w cięciach gniazdowych gatunków domieszkowych
wyprzedzających naturalne odnowienie buka,

−−−−

przeprowadzenie cięć przygotowawczych w drzewostanach pielęgnacyjnie zaniedbanych,

−−−−

w zaleŜności od stanu gleby przygotowanie jej w roku nasiennym pod odnowienie
naturalne,

−−−−

wykonanie w roku nasiennym cięcia obsiewnego i uzyskanie samosiewu,

−−−−

wykonanie cięć odsłaniających oraz cięcia uprzątającego.
Zakres prac uzaleŜniony jest od stanu wyjściowego drzewostanu.

Uznawanie odnowień naturalnych

Ocenę udatności samosiewów powinno się przeprowadzić jesienią w pierwszym i drugim

roku Ŝycia nalotu. JeŜeli na podstawie pierwszej i drugiej oceny uzyskujemy dobrą udatność,
wówczas  kolejną  ocenę  powinno  się  przeprowadzić  po  cięciu  odsłaniającym,  a  definitywną
po  cięciu  uprzątającym.  W  ocenie  udatności  ustala  się  procent  pokrycia,  jakość  hodowlaną
nalotu  lub  podrostu,  wiek  oraz  skład  gatunkowy  (jeŜeli  na  ocenianej  powierzchni  występują
inne  poŜądane  gatunki  w  dalszej  hodowli).  Odnowienie  uznać  naleŜy  za  dobre,  jeŜeli
w pierwszej ocenie uzyska się następujące ilości nalotu:

Odnowienie naturalne o symbolach 1–4, 2–4, 3–4 powinno być poddane wnikliwej

obserwacji przez okres 2–3 lat i jeśli nie nastąpi poprawa jakości hodowlanej, naleŜy
odnowienie zdyskwalifikować.

Półnaturalna hodowla lasu

Zasada zmniejszania ryzyka hodowlanego – przez kształtowanie drzewostanów

o składzie gatunkowym dobrze dostosowanym do warunków siedliska, dobór właściwych
ekotypów drzew, pielęgnowanie drzewostanów pod kątem utrzymania i poprawy ich
Ŝ

ywotności, pielęgnowanie siedliska przez poprawę gleby i klimatu wnętrza lasu. Działania te

mają  na  celu  stworzenie  drzewom  moŜliwie  najlepszych  warunków  wzrostu  i  rozwoju.
Ryzyko  moŜna  zmniejszyć  wykorzystując  naturalne  bogactwo  genetyczne  drzew  leśnych,
unikając  stosowania  materiału  sadzeniowego  do  odnowień  o  silnie  zredukowanej  bazie
genetycznej, preferując odnowienie naturalne wartościowych drzewostanów.

Zasada rozproszonego ryzyka hodowlanego – przez kształtowanie drzewostanów

o moŜliwie bogatym składzie gatunkowym, zróŜnicowanej strukturze i małopowierzchniowych
formach zmieszania z uwzględnieniem moŜliwości siedliska.

Las półnaturalny jest ekologicznie zrównowaŜony, mniej wraŜliwy na zagroŜenia,

produkuje w sposób ciągły duŜe ilości drewna, oraz spełnia w optymalnym stopniu funkcje
ś

rodowiskotwórcze. NaleŜy pod tym rozumieć wpływ na gospodarkę wodną, ochronę gleby,

ochronę  przed  lawinami,  usuwiskami,  hałasem, wpływ  na  skład  powietrza.  Las  półnaturalny
zabezpiecza  naturalne  środowisko  licznych  organizmów  Ŝywych,  stanowi  o  pięknie
krajobrazu  zagospodarowanego,  zapewnia  zdrową  przestrzeń  dla  wypoczynku.  Jest  to  las
wielofunkcyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do podstawowych zasad półnaturalnej hodowli lasu zalicza się:

−−−−

wykorzystywanie moŜliwie pełnego zróŜnicowania genetycznego drzewostanów, który
zapewnia w długim cyklu produkcyjnym najlepsze przygotowanie populacji do sytuacji
stresowych,

−−−−

drzewostany powinny składać się z gatunków drzew zgodnych z siedliskiem,

−−−−

uzyskanie

moŜliwie

wysokiej

stabilności

ekologicznej

przez

wykorzystanie

samoregulacyjnych i stabilizujących procesów zachodzących w ekosystemie leśnym,
szczególnie w trakcie pielęgnowania siedliska i drzewostanów,

−−−−

preferowanie bogactwa składu gatunkowego i mało powierzchni owych form zmieszania.
Las półnaturalny powinien być podstawowym modelem lasu gospodarczego. Niektóre

zasady półnaturalnej hodowli lasu znane są w polskim gospodarstwie leśnym. Do
waŜniejszych naleŜy zaliczyć:
–

zgodność składu gatunkowego drzewostanów z siedliskiem,

–

zalecanie kształtowania drzewostanów mieszanych o moŜliwie zróŜnicowanej strukturze
przestrzennej,

–

dąŜenie do pełnego wykorzystania bogactwa genetycznego naszych lasów,

–

wzbogacanie biocenozy leśnej w trakcie pielęgnowania lasu.

Poprawki

Poprawki oznaczają czynności polegające na dosadzaniu sadzonek lub dosiewie nasion

w miejscach, w których nasiona nie wzeszły lub powstałe siewki czy zasadzone sadzonki nie
rokują przyszłości lub zupełnie obumarły. Poprawki dotyczą upraw zakładanych
na powierzchniach otwartych w wieku do 5 lat.

Konieczność wykonywania poprawek wynika z niepełnej udatności upraw.
Dokonując wyboru gatunków do poprawek naleŜy uwzględnić:

−−−−

aktualny i poŜądany skład gatunkowy uprawy,

−−−−

przyczyny, które spowodowały ubytki siewek czy sadzonek,

−−−−

rozmieszczenie ubytków i wzrost uprawy.
JeŜeli podczas zakładania uprawy wprowadzono do niej gatunki w ilości i formie zgodnej

z  poŜądanym  składem  drzewostanu  oraz  stworzono  sadzonkom  odpowiednie  warunki
rozwoju,  wówczas  do  poprawek  uŜywa  się  tych  samych  gatunków,  które  wypadły.  JeŜeli
natomiast  w  uprawie  brak  było  jakiegoś  gatunku  lub  był  zbyt  duŜy  jego  udział,  poprawki
realizuje  się  pod  kątem  odpowiedniej  regulacji  składu.  Odnosi  się  to  zarówno  do  gatunków
głównych,  domieszkowych  i  pomocniczych.  Poprawki  stają  się  środkiem  do  odrobienia
błędów  popełnionych  przy  odnowieniu.  Przywrócenie  pierwotnie  załoŜonego  składu
gatunkowego jest moŜliwe tylko w najmłodszych uprawach.

Pora i sposób wykonania poprawek. Do poprawek naleŜy przystąpić moŜliwie jak

najwcześniej. Zasadę tę naleŜy tak rozumieć, Ŝe w uprawach powstałych z sadzenia poprawki
powinno  się  wykonać  w  następnym  roku  po  załoŜeniu  uprawy.  W  siewach  czynność  tę
odkłada  się  do  drugiego  roku,  szczególnie  gdy  stwierdzi  się  przelegiwanie  nasion  w  glebie,
a  uprawa  nie  wykazuje  duŜych  braków.  Im  wcześniej  podejmuje  się  poprawki,  tym  są  one
mniej  kłopotliwe  i  ryzykowne,  a  bardziej  celowe.  Z  biegiem  czasu  gleba  traci  sprawność,
silniej się zachwaszcza, zwiększa się niebezpieczeństwo zaatakowania posadzonych drzewek
przez  owady  i  grzyby  lub  zgryzienia  przez  zwierzynę  czy  uszkodzenia  przez  gryzonie.
Odtworzenie pierwotnie wprowadzonego poŜądanego składu gatunkowego jest moŜliwe tylko
w początkowym etapie rozwoju uprawy.

Poprawki wykonuje się sadzeniem. Sadzonki tego samego gatunku co uprawa nie mogą

być niŜsze od otoczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W uprawach o nieprawidłowym składzie gatunkowym naleŜy dąŜyć do wprowadzenia

gatunków będących w niedoborze w stosunku do prawidłowego, docelowego składu uprawy.
NiezaleŜnie, czy poprawki wykonywane są gatunkami głównymi, czy pomocniczymi,
konieczne jest staranne ich wykonanie.

Poprawki naleŜy wykonać przed przystąpieniem do odnowień bieŜących. Właściwą porą

wykonania  poprawek  jest  wczesna  wiosna  dla  wszystkich  gatunków,  a  dla  liściastych  –
równieŜ  jesień.  Przy  sadzeniu  jesiennym,  szczególnie  na  glebach  lekkich,  wskazane  jest
obsypywanie  wprowadzonych  sadzonek  torfem  lub  próchnicą,  co  chroni  je  przed
ewentualnym „wysadzeniem" przez mróz w okresie późnej zimy i wczesnej wiosny.

Przygotowanie gleby (łącznie z jej spulchnieniem) pod poprawki wykonuje się na jesieni,

w roku poprzedzającym wykonanie tych zabiegów. Zasadniczym sposobem przygotowania
gleby jest uprawa ręczna,

Uzupełnienia mają miejsce tam, gdzie odnowienie naturalne nie nastąpiło

lub nie zadowala pod względem składu gatunkowego, pokrycia powierzchni czy jakości.
Uzupełnienia mogą dotyczyć równieŜ odnowień sztucznych, jeŜeli były one wykonane tylko
częściowo, z pominięciem jednego lub kilku składników uprawy. Uzupełnienia wykonuje się
w starszych uprawach i młodnikach w wieku do 20 lat.

W odróŜnieniu od poprawek zasadniczym celem uzupełnień nie jest usunięcie błędów

popełnionych  przy  zakładaniu  upraw.  Mają  one  za  zadanie  dodatkowe  wykonanie  prac  nie
objętych zasadniczym odnowieniem. Przy wprowadzaniu uzupełnień dokonuje się wstępnego
uporządkowania  jakości  młodnika  i  jego  formy  zmieszania,  które  w  dalszym  ciągu
są  regulowane  w  trakcie  pielęgnowania  młodników.  Wykonywanie  uzupełnień  powinno
polegać  na  wprowadzeniu  do  upraw  lub  młodników  gatunków  właściwych  dla  danego
siedliska,  ze  szczególnym  uwzględnieniem  na  Ŝyźniejszych  siedliskach  gatunków  szybko
rosnących.  Przed  wykonywaniem  uzupełnień  zaleca  się  przeprowadzić  czyszczenia  w  danej
uprawie  lub  młodniku.  Przygotowanie  gleby  pod  uzupełnienia  powinno  nastąpić  jesienią,
w roku poprzedzającym wykonanie zabiegu. Uzupełnienia naleŜy wykonywać przed pracami
odnowieniowymi  i  zalesieniowymi  przy  uŜyciu  materiału  sadzeniowego  pierwszej  klasy
jakości, głównie wielolatek szkółkowanych.

Uzupełnienie odnowień sztucznych na powierzchniach otwartych wykonuje się według

tych samych zasad co poprawki. Do uzupełnień nadają się gatunki światłoŜądne i szybko
rosnące w większych lukach, a cienioznośne – w mniejszych. Przy doborze gatunków
powinno się uwzględnić typ siedliskowy, stan gleby, wielkość luk.

Dolesienia obejmują podsiewy i podsadzenia dokonywane w celu wypełnienia luk

powstałych w drzewostanie w wyniku szkód od wiatru, okiści, poŜaru, Ŝeru owadów
lub grzybów pasoŜytniczych. Czynności te wykonuje się w drzewostanach II i starszych klas
wieku.

W odniesieniu do poprawek, uzupełnień i dolesień stosuje się pojęcie powierzchni

zredukowanej,  której  wielkość  przy  wykonywaniu  poszczególnych  prac  określa  się
na podstawie liczby wysadzonych sadzonek poszczególnych  gatunków i stosowanej więźby.
Do celów planowania powierzchnię zredukowaną poprawek ustala się na podstawie procentu
wypadu,  przy  uzupełnieniach  –  szacunkowej  powierzchni  luk,  przy  dolesieniach  –
szacunkowej powierzchni luk i przerzedzeń.

Dolesienia w zasadzie spełniają rolę produkcyjną. Dolesienia wykonywane

w  drzewostanach  bliskorębnych  mogą  być  składnikiem  następnego  pokolenia,  natomiast
wprowadzone do młodników i tyczkowin dostarczają wartościowych sortymentów drzewnych
podobnie jak drzewostan otaczający. Przeprowadzanie dolesień często łączy się z zamierzoną
przebudową  drzewostanu,  polegającą  na  zmianie  składu  gatunkowego  i  dostosowaniu  go
do  warunków  środowiska.  Dobór  gatunków  w  dolesieniach  powinien  odpowiadać  celom
przebudowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W dolesieniach naleŜy dawać pierwszeństwo gatunkom szybkorosnącym, dostosowując

ich dobór do lokalnych warunków mikrosiediiskowych i drzewostanowych. Im Ŝyźniejsze jest
siedlisko, tym większe są moŜliwości wprowadzenia szerszego wachlarza gatunków
i wykorzystania nawet stosunkowo niewielkich przerw w zwarciu.

Na cele dolesieniowe powinno się przeznaczać z reguły wielolatki szkółkowane dobrej

jakości.

Ocena udatności upraw i odnowień naturalnych

Wszystkie uprawy pochodzenia sztucznego i naturalnego podlegają ocenie. Ocena

odbywa się komisyjnie i protokolarnie. Komisja sporządza protokół z czynności oceny oraz
odpowiednie zestawienia. Ocenianie upraw leśnych przeprowadza się w sierpniu
i we wrześniu.

Przy ocenie udatności upraw pochodzenia sztucznego bierze się pod uwagę następujące

elementy:

−−−−

stopień pokrycia powierzchni przez uprawę, wyraŜony w procentach,

−−−−

stopień obniŜenia przydatności hodowlanej uprawy, wyraŜony w procentach, wynikający z:
oznak chorobowych, nadŜerek i innych uszkodzeń wywołanych przez czynniki przyrody
Ŝ

ywej i nieoŜywionej, niewłaściwego składu gatunkowego, niewłaściwych form

zmieszania gatunków, ewentualnie innych przyczyn.
KaŜda oceniana uprawa otrzymuje dwucyfrowy symbol klasyfikacyjny, w którym

pierwsza cyfra oznacza wskaźnik stopnia pokrycia, a druga – przydatności hodowlanej.

Uprawy pochodzenia sztucznego powinny być oceniane dwukrotnie, a mianowicie

w drugim i piątym roku ich istnienia. Uprawy ocenione jako „złe" uznaje się w praktyce
za przepadłe, a daną powierzchnię przeznacza się do powtórnego odnowienia. Uprawy
o jednostkowych wypadach (poniŜej 10%) w zasadzie nie podlegają poprawkom.

Ocena i uznawanie odnowień naturalnych moŜe dotyczyć:

−−−−

odnowień inicjowanych lub powstałych samorzutnie z obsiewu górnego lub bocznego
gatunków lasotwórczych w drzewostanach zaplanowanych do cięć rębnych –
odnowieniowych lub przebudowy,

−−−−

odnowień  powstałych  samorzutnie  w  drzewostanach  nie  objętych  planem  cięć  rębnych
i  na  powierzchniach  przeznaczonych  do:  odnowienia  (luki,  halizny,  płazowiny),
odnowienia  w  drzewostanach  młodszych  klas  wieku  spełniających  kryteria  klasy
odnowienia, zalesienia (grunty porolne, nieuŜytki itp.).
Uznawanie  odnowień  inicjowanych  lub  powstałych  samorzutnie  z  obsiewu  górnego  lub

bocznego przeprowadza się oddzielnie dla odnowień powstałych na powierzchniach
otwartych i dla odnowień powstałych pod osłoną drzewostanów. Uznawanie odnowień
na powierzchniach pod osłoną drzewostanu następuje na podstawie:

−−−−

oceny wstępnej dokonywanej na rok przed przystąpieniem do cięć rębnych kaŜdorazowo,

−−−−

ocen etapowych wykonywanych po kaŜdym cięciu hodowlanym; u gatunków
ś

wiatłoŜądnych wskazane jest zwiększenie częstotliwości ocen etapowych celem

właściwego monitorowania rozwoju odnowień naturalnych tych gatunków,

−−−−

oceny definitywnej równoznacznej z uznaniem danej części powierzchni za odnowioną;
ocenę tę wykonuje się po cięciu uprzątającym.
W drzewostanach, w których odnowienia naturalne były inicjowane z jednoczesnym

przygotowaniem  gleby,  ocenę  wstępną  naleŜy  wykonać  po  zakończeniu  pierwszego  sezonu
wegetacyjnego.  W  trakcie  oceny  wstępnej,  stanu  wyjściowego  i  stanów  etapowych  naleŜy
określić  szacunkowo  powierzchnię  co  najmniej  zwartych  kęp  odnowień  naturalnych  na
których  na  1m

stwierdza się minimalną liczbę siewek mniej więcej równomiernie

rozmieszczonych:

−−−−

sosna, świerk – minimum 10 sztuk,

−−−−

jodła, dąb, buk – minimum 7 sztuk,

−−−−

modrzew i pozostałe liściaste – minimum 5 sztuk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ocenę definitywną odnowień naturalnych przeprowadza się stosując następujące kryteria

kwalifikacyjne:

−−−−

pochodzenie i cechy drzewostanu macierzystego,

−−−−

stopień pokrycia powierzchni przez młode pokolenie oraz forma jego występowania,

−−−−

jakość hodowlana odnowień.
We wszystkich przypadkach odnowienia naturalne powinny być oceniane i uznawane

na bieŜąco, co pozwoli na właściwe planowanie zabiegów hodowlano-ochronnych,
a takŜe umoŜliwi prawidłowe rozliczanie powierzchni zaplanowanych do odnowień.

Wyniki oceny wstępnej, etapowej i definitywnej powinny być wprowadzane do opisów

taksacyjnych i planów urządzeniowych w ramach corocznej aktualizacji stanu lasu w SILP.
Dokumentowanie prac związanych z odnowieniem

Na podstawie bilansu powierzchni nie odnowionej i przeznaczonej do zalesień oraz

przewidywanych  cięć,  jakie  powinny  być  wykonane  do  końca  roku,  opracowuje  się  dane
wyjściowe do sporządzenia szczegółowego wniosku hodowli lasu. Dane te powinny zawierać
opis  typu  siedliskowego  lasu,  lub  w  przypadku  gruntów  porolnych,  rodzaj  gleby,
powierzchnię,  sugestie,  co  do  sposobu  przygotowania  gleby  oraz  uwagi  dotyczące  składu
gatunkowego,  uwilgotnienia  gleby,  przygotowania  terenu.  Szczegółowy  wniosek  hodowli
lasu  sporządzany  jest  w  nadleśnictwie.  WaŜnym  elementem  wniosku  jest  szkic  powierzchni
z  naniesionym  składem  gatunkowym  i  formami  zmieszania.  Dobrze  sporządzony  wniosek
hodowli  lasu  ułatwia  znacznie  realizację  prac  i  zwiększa  gwarancję  właściwej  jakości
i udatności załoŜonej uprawy.
Melioracje

Melioracje to działania mające na celu poprawę zdolności produkcyjnej gleb przez

regulację stosunków wodnych, a takŜe powietrznych, cieplnych i pokarmowych, przez zabiegi
o charakterze technicznym, a takŜe działania organizacyjno-gospodarcze.

Melioracje to zabiegi o charakterze technicznym i biologicznym, mające na celu poprawę

produkcyjnych zdolności gleb. W leśnictwie stosuje się melioracje wodne, biologiczne
(fitomelioracje) i agrotechniczne. Z gospodarką leśną wiąŜą się równieŜ melioracje
fitotechniczne.

Melioracje wodne w lasach mają na celu poprawę stosunków wodno-powietrznych

do zwiększenia produkcyjności gleb leśnych. W Polsce polegają one najczęściej
na odwodnieniu obszarów stale lub okresowo nadmiernie uwilgotnionych, na których woda
stagnująca na powierzchni uniemoŜliwia normalną produkcję leśną.

Melioracje agrotechniczne polegają na stosowaniu takich zabiegów uprawowych jak:

specjalna wzdłuŜ warstwy orka na stokach (orka przeciwerozyjna), tarasowanie stoków,
poprawa fizycznych właściwości gleby, np. przez dodanie torfu lub szlamu do gleb lekkich,
piaskowanie torfów.

Melioracje fitotechniczne mają na celu poprawę warunków uprawy gleby i warunków

wodnych  przez  zakładanie  upraw  roślin  drzewiastych  i  krzewiastych.  Zalicza  się  do  nich:
zakładanie  leśnych  pasów  wiatrochronnych,  zadrzewień  śródpolnych,  zalesianie  nieuŜytków
(zwłaszcza  wydm),  zalesianie  stoków,  zakrzewianie  i  zadrzewianie  brzegów  cieków
wodnych, zalesianie zlewni potoków górskich.

Melioracje

biologiczne

(fitomelioracje)

zmierzają

poprawy

stosunków

mikroklimatycznych i produktywności gleby przez wprowadzenie odpowiedniej roślinności.
Melioracje agrotechniczne (agromelioracje)

Melioracje agrotechniczne oznaczają w gospodarstwie leśnym róŜne zabiegi mające

na celu polepszenie warunków glebowych.

Celem melioracji agrotechnicznych jest:

−−−−

przysposobienie powierzchni nieuŜytków do zalesienia bądź powierzchni leśnej
do intensywnej uprawy gleby;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

polepszenie  warunków  glebowych  na  uprawach  leśnych  lub  nieleśnych  przeznaczonych
do  odnowienia  i  zalesienia,  przez  nadanie  glebie  właściwej  struktury  dla  polepszenia
stosunków  powietrzno-wodnych,  wzbogacenie  jej  w  składniki  pokarmowe  i  wzmoŜenie
aktywności biologicznej;

−−−−

podniesienie zdolności produkcyjnych gleb w uprawach i starszych drzewostanach
wykazujących zahamowania we wzroście i rozwoju.

Zakres zabiegów agrotechnicznych w gospodarstwie leśnym jest bardzo szeroki

i  róŜnorodny.  Z  najczęstszych  zabiegów,  zaliczanych  w  praktyce  leśnej  do  agromelioracji
leśnych,  moŜna  wymienić  następujące:  karczowanie  zrębów  podyktowane  potrzebami
hodowlanymi, stosowanie pełnej orki lub innych specjalnych sposobów przygotowania gleby
pod odnowienia lub zalesienia, stosowanie nawoŜenia mineralnego i organicznego, ustalanie
gleb  podatnych  do  uruchomienia,  niszczenie  uciąŜliwych  chwastów  przed  odnowieniem
lub  zalesieniem,  likwidacja  warstw  rudawca,  regulacja  stosunków  wodno-powietrznych
na  terenach  podmokłych,  stosowanie  środków  zmierzających  do  usunięcia  właściwości
trujących gleb, mineralizacja nieczynnej warstwy ściółki i inne.

Polepszenie produkcyjności gleb leśnych moŜna osiągnąć głównie przez zastosowanie

odpowiedniego przygotowania gleby i jej nawoŜenie, przy doborze odpowiedniego zespołu
ś

rodków w zaleŜności od miejscowych warunków przyrodniczych.

Specjalne sposoby uprawy gleby. Uprawa gleby powoduje, głównie na zniekształconych

i  zdegradowanych  siedliskach  leśnych,  poprawę  struktury  gleby,  która  jest  jednym
z  podstawowych  wskaźników  jej  Ŝyzności.  Stwarza  to  lepsze  warunki  dla  rozwoju
mikrofauny  i  mikroflory  glebowej,  odgrywającej  decydującą  rolę  w  przemianie  substancji
organicznej na związki przyswajalne dla roślin oraz wzbogacające glebę w niektóre składniki.

Drugą ogólną zasadą racjonalnej uprawy gleby jest jej spulchnienie, sprzyjające

polepszeniu fizycznych właściwości gleb leśnych.

Specjalne sposoby uprawy gleby o charakterze melioracyjnym:

−−−−

pełna głęboka orka,

−−−−

regulówka pasów lub talerzy,

−−−−

wywyŜszenie miejsc sadzenia: rabaty i rabatowałki, wałki, wywyŜszenia w bruzdach,
półrabaty, kopce.

Nawozy i zasady nawoŜenia w lesie

Racjonalne nawoŜenie prowadzi do wzmoŜenia przyrostu miąŜszości drzewostanów,

jak i podniesienia klasy bonitacyjnej siedliska. NawoŜenie daje takŜe korzystne efekty poza
produkcyjne – ochronne w stosunku do wód, gleby, powietrza itp., podnosi stan zdrowotny
lasu.

Stosowanie nawoŜenia w lesie nabiera szczególnego znaczenia jako jeden

z podstawowych czynników agromelioracyjnych, decydujących o uproduktywnieniu
nieuŜytków i podniesieniu produktywności gleb leśnych.

W zwiększeniu produkcyjności siedlisk leśnych, ich regradacji (proces przeciwstawny

do  degradacji  gleby)  oraz  ochronie  przed  niekorzystnymi  wpływami  czynników
zewnętrznych,  istotne  znaczenie  ma  zabieg  nawoŜenia  mineralnego.  Oprócz  wymiernego
efektu  ekonomicznego  uzyskuje  się  takŜe  trudno  wymierne,  chociaŜ  istotne  zwiększenie
odporności  biologicznej  na  czynniki  działające  niekorzystnie  na  drzewostany,  np.  emisje
przemysłowe  oraz  polepszenie  funkcji  pozaprodukcyjnych,  ochronnych  i  socjalnych  lasu
włącznie z oczyszczaniem i odnawianiem powietrza atmosferycznego.

Podstawowym celem nawoŜenia lasów jest zapewnienie optymalnej zawartości

składników pokarmowych w środowisku wzrostu drzew, tj. w glebie przez:

−−−−

dostarczenie składników odŜywczych do gleby w celu uzupełnienia ich niedoborów,

−−−−

zapobieganie zuboŜeniu gleb w składniki pokarmowe w trakcie bieŜącej działalności
gospodarczej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

wyrównanie zachwianej równowagi składników pokarmowych w ekosystemach leśnych
wskutek działalności gospodarczej człowieka i imisji przemysłowych,

−−−−

zoptymalizowanie warunków Ŝywienia lasu odpowiednio do wymagań pokarmowych
danego gatunku lasotwórczego oraz aktualnej zasobności siedliska.
Ocenę potrzeb nawoŜenia przeprowadza się na podstawie kryteriów glebowych

i  roślinnych:  kwasowości  gleby,  oceny  zaopatrzenia  w  składniki  pokarmowe  na  podstawie
cech  wizualnych  i  składu  chemicznego  igieł  (liści)  drzew,  chemicznej  analizy  próbek
glebowych  oraz  prób  nawoŜenia  na  wybranych  stałych  powierzchniach  kontrolno-
obserwacyjnych.  Do  kryteriów  wizualnych,  najbardziej  zauwaŜalnych  pod  koniec  okresu
wegetacyjnego, naleŜą: przebarwienia organów asymilacyjnych, ich skrócenie lub nadmierne
wydłuŜenie,  przedwczesny  opad,  przerzedzenie  koron,  zahamowanie  przyrostów,  brak  igieł
starszych  roczników,  usychanie  wierzchołków.  Najkorzystniejszym  okresem  do  obserwacji
jest  jesień  i  wczesna  zima,  po  zakończeniu  przyrostu  i  ustabilizowaniu  stęŜenia  składników
pokarmowych oraz barwy liści i igieł.

NawoŜenie mineralne stosuje się w dwóch formach:

−−−−

jako nawoŜenie startowe (podstawowe) wykonywane przed sadzeniem lub siewem
upraw,

−−−−

jako nawoŜenie uzupełniające (pogłówne) wykonywane w uprawach, młodnikach
i drzewostanach starszych.
Zalecenia nawoŜeniowe uwzględniają następujące czynniki: pilność i potrzeby

nawoŜenia, okresy nawoŜenia, kontrole nawoŜenia.
Melioracje nieuŜytków porolnych i powierzchni zdegradowanych

Degradacja

siedlisk

leśnych

jest

niezamierzonym

skutkiem

niewłaściwego

gospodarowania zasobami leśnymi oraz zasobami przyrody w ogóle.

W praktyce leśnej narastają potrzeby klasyfikacji siedlisk zdegradowanych oraz

stosowania zabiegów mających na celu poprawę ich stanu lub przywrócenie im
produktywności.

W systemie klasyfikacji siedlisk leśnych uwzględnia się aktualny stan Ŝyzności siedliska.

Siedliska zdegradowane wykazują aktualnie obniŜoną Ŝyzność i produkcyjność.
Za degradację siedliska w ogólnym sensie uwaŜa się stan i proces zubaŜania Ŝyzności
i produkcyjności siedlisk leśnych sztucznie powodowany czynnikami gospodarczymi.

Za meliorację siedliska uwaŜa się trwałe polepszenie jego Ŝyzności. W odniesieniu

do siedlisk zdegradowanych stosuje się w zasadzie zabiegi melioracyjne, od których oczekuje
się trwałego oddziaływania na siedlisko.

Melioracje siedlisk zdegradowanych obejmują zabiegi oraz środki techniczne

i biologiczne, powodujące poprawę jakości aktualnej próchnicy siedlisk zdegradowanych,
zwiększenie jej zasobów w glebie i wzbogacenie w azot a takŜe poprawę właściwości
fizycznych, chemicznych i biologicznych gleby.

Siedliska zdegradowane przez wadliwą gospodarkę leśną wykazują z reguły zuboŜenie

w  azot  i  próchnicę,  a  w  wierzchnich  poziomach  gleby  równieŜ  w  wapń  i  magnez,
na  siedliskach  lasowych  takŜe  w  potas  i  fosfor,  przy  wyraźnym  zakwaszeniu  wierzchniej
warstwy  gleby,  natomiast  w  dolnej  części  profilu  gleby  posiadają  zachowane  zasoby
składników pokarmowych.

Kwalifikowanie siedlisk do melioracji powinno opierać się na znajomości Ŝyzności

i zdolności produkcyjnej siedlisk w stanie normalnym i zdegradowanym.

Melioracyjne działania gospodarcze wiąŜą się ze stosowanymi juŜ czynnościami

hodowlano-leśnymi  i  hylotechnicznymi  takimi  jak:  odnawianie  i  przebudowa  drzewostanów
sosnowych  z  wprowadzaniem  domieszki  gatunków  liściastych,  wprowadzanie  podszytów
(gatunków  biocenotycznych),  wprowadzanie  gatunków  fitomelioracyjnych,  przygotowanie
gleby, nawoŜenie lasu, pielęgnowanie lasu i jego siedliska i inne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do waŜniejszych hodowlano-leśnych działań melioracyjnych naleŜą:

1. zabiegi hodowlano-biologiczne:

–

melioracyjne wprowadzanie domieszki liściastych gatunków drzew (brzoza, dąb,
buk, olsza szara) w uprawach sosnowych na zdegradowanych siedliskach borowych,

–

melioracyjne podsadzanie liściastych gatunków drzew i krzewów (buk, grab, lipa,
dąb, jodła, olsza szara, czeremcha amerykańska, jarząb) w drzewostanach
sosnowych,

–

wprowadzanie gatunków fitomelioracyjnych (łubin trwały, tawlina jarzębolistna),

–

przebudowa drzewostanów sosnowych z wprowadzeniem domieszki gatunków
liściastych z zastosowaniem rębni zupełnej gniazdowej i intensywnym
prowadzeniem uprawy na gniazdach,

2. zabiegi techniczne (hylotechniczne):

–

orka pełna,

–

nawoŜenie mineralne i wapnowanie z uŜyciem wolno rozkładających się form
węglanowych wapnia,

–

nawoŜenie organiczne (torf, kora, kompost),

–

stosowanie podsypki organicznej lub gliniastej przy zakładaniu upraw i wprowadzaniu
podszytów na siedliskach borowych (kompost, torf, glina),

3. zabiegi kombinowane:

–

orka pełna i wprowadzanie łubinu trwałego w uprawach gatunków liściastych
(na siedliskach Ŝyźniejszych),

–

orka pełna i nawoŜenie startowe,

–

nawoŜenie startowe upraw i podszytów.

Melioracje biologiczne

W uproduktywnianiu ubogich i zdegradowanych siedlisk leśnych waŜna rola przypada

zabiegom  fitomelioracyjnym.  Stosowanie  w  nich  roślin  motylkowych  przyczynia  się
w pierwszym  rzędzie  do  dostarczania  glebie  azotu,  wzbogacania  jej  w  masę  organiczną,
stwarza  moŜliwość  wykorzystania  przez  gatunek  stanowiący  cel  produkcji,  a  więc  głównie
sosnę,  przetworzonych  przez  te  rośliny  związków  pokarmowych  w  formy  dla  niego
przyswajalne.

Czynnikiem ograniczającym stosowanie fitomelioracji, są długotrwałe okresy suszy,

które na mało zasobnych w wilgoć i łatwo przepuszczalnych glebach piaszczystych
utrudniają, a niekiedy uniemoŜliwiają uzyskiwanie zadowalających wyników.

W zabiegach fitomelioracyjnych moŜna wykorzystać następujące gatunki roślin: łubin

ółty, łubin trwały, amorfa zwyczajna, karagana syberyjska, tawlina jarzębolistna, olsza szara.

Ostatnie dwa gatunki nie są roślinami motylkowymi, jednak ich właściwości kwalifikują je
do wykorzystania w zabiegach fitomelioracyjnych.

Zalecane gatunki krzewiaste (amorfa, karagana, tawlina), wprowadzane poza więźbą

gatunków produkcyjnych, mają do spełnienia rolę fitomelioracyjną w określonym przedziale
czasowym, uwarunkowanym rozwojem danej uprawy. Dobór gatunku pozostawia się uznaniu
i moŜliwościom technicznym wykonawcy. Z punktu widzenia biocenotycznego i skuteczności
zabiegu korzystne jest próbowanie łącznego ich wprowadzania, np. w formie grupowej,
w ilościach zapewniających stosowny ich udział w uprawie, w liczbie od 3000 do 4000 sztuk
na 1 ha.

Potrzeba wykonywania zabiegów fitomelioracyjnych, szczególnie na ubogich siedliskach

leśnych, jest bezsporna, szczególnie w obliczu pogłębiających się nadal tendencji do ich
degradacji w wyniku skaŜenia środowiska przyrodniczego.
Charakterystyka i rekultywacja nieuŜytków poprzemysłowych

Lasy Polski, podobnie jak i pozostałych obszarów uprzemysłowionej Europy, podlegają

narastającemu zagroŜeniu ze strony stale rozwijającej się cywilizacji technicznej. Głównym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

czynnikiem wywołującym szkody w lasach są zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego,
które na znacznych obszarach osiągają poziom stęŜeń powodujących obumieranie
drzewostanów.

Największe znaczenie mają skutki róŜnego rodzaju działalności ludzkiej, czyli

antropopresja.

Antropopresja to całokształt bezpośrednich i pośrednich oddziaływań człowieka

wywołujących zamierzone i niezamierzone zmiany środowiska.

Spośród wielorakich zanieczyszczeń skaŜających poszczególne elementy środowiska

najgroźniejsze dla ekosystemów leśnych są zanieczyszczenia powietrza.

Zanieczyszczanie powietrza wynikające z uprzemysłowienia kraju w coraz

powaŜniejszym stopniu oddziałuje na nasze drzewostany, przyczyniając się do ogromnych
szkód.

Główną przyczyną zanieczyszczania powietrza w okręgach przemysłowych są emisje

o charakterze stałym (pyły i sadze) oraz gazowym. Skutki oddziaływania gazów
są dla organizmów Ŝywych znacznie groźniejsze.

Szkodliwe działanie pyłów i sadzy polega głównie na blokowaniu dostępu powietrza

przez szparki oddechowe i ograniczaniu dostępu światła do komórek liści. Efektem tego jest
zmniejszenie przyrostu masy, a w skrajnych wypadkach zamieranie drzew.

Gazy przemysłowe przedostają się do wnętrza rośliny głównie przez organy

asymilacyjne.

Przy

intensywnym

przebiegu

fotosyntezy

oddychania

szkody

od przemysłowych zanieczyszczeń powietrza są większe. Najsilniej uszkadzane są drzewa
w okresie kulminacji przyrostu na wysokość. Bardziej wraŜliwe są młode organy
asymilacyjne.

DuŜy wpływ na wielkość szkód wyrządzanych przez gazy przemysłowe ma ich rodzaj,

koncentracja i długotrwałość okresu oddziaływania.

Najczęstszym powodem powstawania szkód pod wpływem emisji przemysłowych jest

dwutlenek siarki (SO

), tlenki azotu (NO

) oraz związki fluoru pod postacią fluorowodoru

(HF) i czterofluoru krzemu (SiF

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na ekosystem
Zanieczyszczenia powietrza wpływają negatywnie na wszystkie komponenty

ekosystemów leśnych i są czynnikami inicjującymi procesy chorobowe lasów, prowadzące
w skrajnych przypadkach do ich całkowitego zamierania.

Zanieczyszczenie powietrza redukuje promieniowanie słoneczne docierające do ziemi i

zmienia jego skład, zmienia lokalne warunki atmosferyczne (zmniejsza widzialność, zwiększa
częstotliwość występowania mgieł, podtrzymuje inwersję termiczną).

Gleba jest częścią ekosystemu mało wraŜliwą na imisje zanieczyszczeń. MoŜna wyróŜnić

dwie  formy  oddziaływania  zanieczyszczeń  powietrza  na  gleby:  pośrednie  i  bezpośrednie.
Oddziaływanie  pośrednie  polega  na  niszczeniu  pokrywy  roślinnej  przez  toksyczne  gazy.
Oddziaływanie  bezpośrednie  moŜe  wywoływać  w  glebie  skutki  negatywne,  pozytywne  lub
okresowo  pozytywne  z  przejściem  do  negatywnych.  Do  najwaŜniejszych  kierunków
zniekształcenia gleb naleŜy: zmiana odczynu, zmiana materii organicznej, zmiana zawartości
pierwiastków śladowych, zmiana roztworów glebowych i kompleksu sorpcyjnego.

Zbiorowiska roślinne reagują na zanieczyszczenia powietrza przez zmianę składu

gatunkowego, produkcyjności i pokroju.

Osłabione fizjologicznie drzewa stają się podatne na inwazję szkodników wtórnych.

Jednocześnie silne koncentracje zanieczyszczeń działają ograniczająco na niektóre gatunki
owadów. W tych warunkach obserwuje się często gradacje szkodników nękających,
Ŝ

erujących wewnątrz tkanek roślinnych, minujących liście lub pączki, albo mających

zdolności wytwarzania osłon (zwijanie liści, oprzędy). W przebiegu tzw. chorób
łańcuchowych zwykle są sprawcami ostatecznego zamierania drzewostanów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grzyby pasoŜytnicze na terenach zagroŜonych zanieczyszczeniem powietrza spełniają

funkcję analogiczną do szkodliwych owadów. Stwierdzono aktywację wielu gatunków
zasiedlających zarówno korzenie, jak i nadziemne części drzew. Korzeniowe patogeny
słabości, jak huba korzeni i opieńka atakują większość gatunków drzewiastych.

Szkodliwe oddziaływanie przemysłu na środowisko polega między innymi

na  mechanicznym  przekształceniu  gruntów.  W  wyniku  tych  przekształceń  powstają  róŜnego
rodzaju  zwałowiska,  składowiska,  wyrobiska  itp.  określane  wspólną  nazwą  nieuŜytków
poprzemysłowych.  Gruntom  tym  powinna  być  moŜliwie  szybko  przywrócona  zdolność
produkcyjna przez odpowiednią rekultywację.

Przywrócenie zdolności produkcyjnej gruntom zniszczonym wskutek działalności

przemysłu następuje w drodze przeprowadzenia na nich zabiegów technicznych (rekultywacja
techniczna) i biologicznych (rekultywacja biologiczna).

Rekultywacja techniczna to przede wszystkim:

−−−−

właściwe ukształtowanie zniszczonej rzeźby terenu,

−−−−

uregulowanie stosunków wodnych,

−−−−

techniczne odtworzenie gleb (dokonywane najczęściej w trakcie zwałowania
przemieszczanych mas ziemi przez układanie w warstwie powierzchniowej utworów
potencjalnie najŜyźniejszych),

−−−−

stabilizacja i udostępnianie przedmiotowych obszarów (umacnianie skarp, budowa dróg
dojazdowych itp.).

Rekultywacja biologiczna ma na celu odtworzenie gleby przez stosowanie zabiegów

agrotechnicznych i fitomelioracyjnych, jak na przykład:

−−−−

wykonanie orki,

−−−−

nawoŜenie organiczne i mineralne,

−−−−

wysiew lub sadzenie roślin o duŜym znaczeniu próchnicotwórczym.
Do rekultywacji nieuŜytków poprzemysłowych w obu wymienionych etapach

zobowiązane są osoby prawne lub fizyczne, których działalność stała się przyczyną utraty
właściwości uŜytkowych gruntu.

Zwałowiska są to nieuŜytki, które powstają z nadkładów zdejmowanych przy

pozyskiwaniu kopalin systemem odkrywkowym.

Leśne zagospodarowanie zrekultywowanych zwałowisk moŜe się odbywać przez

wprowadzenie drzewostanu, plantacji lub zadrzewienia. Przy prowadzeniu wszystkich
wymienionych form zagospodarowania powinno się dąŜyć do stworzenia warunków
uruchamiających proces powstawania na danym obszarze siedliska leśnego.

W pracach zalesieniowych na zwałowisku preferuje się stosowanie sadzenia. Obowiązuje

zasada uŜywania materiału sadzeniowego I klasy jakości.

Piaskownie (bagrowiska) – to zagłębione (od kilku do kilkunastu metrów) powierzchnie,

powstałe wskutek eksploatacji piasku do celów podsadzkowych lub budowlanych.

Przysposobienie terenu polega na:

−−−−

przestrzeganiu w czasie eksploatacji równomiernego wybierania piasku do głębokości nie
większej niŜ 70 cm nad średnim poziomem wody gruntowej,

−−−−

wyrównaniu dna (spągu) piaskowni za pomocą spychaczy, włók itp. oraz utrwaleniu
stromych skarp obrzeŜnych,

−−−−

uregulowaniu stosunków wodnych na piaskowniach o zbyt wysokim poziomie wody
przez wykonanie rowów odwadniających oraz urządzeń umoŜliwiających utrzymanie
poziomu wody na optymalnej głębokości 70–100 cm,

−−−−

biologicznej rekultywacji gleby przez wzbogacenie jej w substancję organiczną i związki
mineralne.
ś

wirowiska to wyrobiska po kopalnictwie odkrywkowym Ŝwiru, czyli materiału

uŜywanego do celów budowlanych i drogowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Po ustaniu pozyskiwania Ŝwiru powierzchnię Ŝwirowiska naleŜy wyrównać a w razie

potrzeby,  uregulować  stosunki  wodne.  Następnie  naleŜy  nawieźć  wyrobisko  dobrze
rozłoŜonym  torfem  niskim  w  ilości  40–50  t/ha  i  przyorać  oraz  uzupełnić  nawoŜeniem
mineralnym  i  wysiewem  łubinu  na  nawóz  zielony.  świrowiska  zalesia  się  głównie  sosną
zwyczajną.  Na  terenach  naraŜonych  na  szkodliwe  oddziaływanie  imisji  przemysłowych,
naleŜy uwzględnić gatunki, które podano przy omawianiu piaskowni.

Brzegi wyrobisk lub ukształtowane juŜ odpowiednio skarpy powinny być obudowane

roślinnością zabezpieczającą przed erozją. W wyrobiskach suchych na skarpach mogą zostać
posadzone: rokitnik zwyczajny, oliwnik wąskolistny, czeremcha amerykańska i karagana
syberyjska. Spośród drzew naleŜy tu wymienić przede wszystkim: robinię akacjową, olszę
czarna i szarą oraz jarząb pospolity, a takŜe osikę, brzozę brodawkowatą i wierzbę iwę.

W obudowie skarp zbiorników wodnych naleŜy inaczej traktować górny, bardziej stromy

pas  skarpy,  a  inaczej  połoŜoną  niŜszą  część  w  strefie  ewentualnych  wahań  poziomu  wód
gruntowych.  Pas  przywodny  zbiornika  umacnia  się,  sadząc  wierzbę  wiciową  albo
wprowadzając  kłączowe  rośliny  wodne,  tj.  trzcinę  pospolitą,  pałkę  szerokolistną,  tatarak
zwyczajny.

ZłoŜa wapieni i dolomitów rozmieszczone są głównie w części południowej naszego

kraju

Kamieniołomy to kopalnie odkrywkowe, w których pozyskuje się kamień na potrzeby

budownictwa, hutnictwa itp.

Rozwój naturalnej roślinności na tych nieuŜytkach postępuje bardzo wolno i dopiero po

wielu latach część terenu ulega pokryciu roślinnością zielną. NajdłuŜej pozostają nagie
skaliste ściany oraz usypiska grubych utworów zwałowych w spągu wyrobiska.

Zwały (hałdy) górnicze. Największe skupiska nieuŜytków spowodowanych działalnością

górnictwa  węgla  kamiennego.  Zbudowane  one  są  z  rumoszu  skalnego  i  charakteryzują  się
duŜą  zmiennością  właściwości  fizykochemicznych,  wywołaną  zachodzącymi  w  nich
procesami  termicznymi.  Pod  tym  względem  moŜna  wyróŜnić  zwały  termiczne  nieaktywne
(nie przepalone) oraz termicznie czynne.

Do rekultywacji nadają się tylko hałdy termicznie nieaktywne i wygasłe, potencjalnie

dość Ŝyzne.

Wstępne prace rekultywacyjne polegają na umocnieniu i ustabilizowaniu zboczy. MoŜna

to  wykonać  za  pomocą  róŜnych  gatunków  roślin  lub  płotków  wiklinowych,  zagłębionych
dolną częścią w grunt zbocza, które poza mechanicznym zatrzymywaniem erozji przyczyniają
się  takŜe  do  zazielenienia  hałdy.  Więźba  płotków,  odstęp  pasów  sadzenia  roślinności
uzaleŜnione  są  od  nachylenia  zbocza.  W  celu  zabezpieczenia  przed  erozją  wykonuje  się
czasem tarasowanie zboczy.

Właściwe zagospodarowanie hałd polega na wprowadzaniu roślinności przydatnej

do  tego  celu.  Przydatnymi  gatunkami  do  zadrzewiania  zwałów  kopalnictwa  węgla
kamiennego  są:  robinia  akacjowa,  brzoza  brodawkowata,  jarząb  pospolity,  modrzew
europejski,  osika,  olsza  czarna  i  szara,  dąb  czerwony,  dąb  szypułkowy,  klon  jawor,  klon
polny, wierzba iwa, czeremcha amerykańska, wiśnia wonna, dereń świdwa, ligustr pospolity.
Wraz  z  zadrzewieniami  wprowadza  się  roślinność  motylkową:  łubin  trwały,  Ŝarnowiec
miotlasty, komonicę zwyczajną, nostrzyk biały.

Zasadniczym celem rekultywacji składowiska odpadów paleniskowych (hałd

energetycznych) jest zabezpieczenie przed pyleniem oraz wprowadzenie na nim roślin
uŜytecznych. Stosowane są w tym kierunku następujące zabiegi rekultywacyjne:

−−−−

bezpośredni obsiew składowiska mieszanką roślin trawiastych i motylkowych, po
dokonanych wcześniej zabiegach technicznych i agrotechnicznych.

−−−−

układanie na powierzchni składowiska dywanów torfowo-trawiastych bądź darni
z późniejszą ich pielęgnacją.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

pokrycie składowiska równomierną warstwą (0,1–0,5 m) gleby mineralnej, a po zabiegach
agrotechnicznych wprowadzenia tam odpowiedniej roślinności.
Do zadrzewiania zwałów energetycznych nadają się: robinia akacjowa, brzoza

brodawkowata, topola osika, olsza czarna i szara, wierzba iwa, modrzew europejski, dąb
czerwony, czeremcha amerykańska, rokitnik, oliwnik, bez czarny, porzeczka czarna,
tamaryszek.

Tereny zdegradowane przez kopalnictwo torfu. Torfowiska stanowią w krajobrazie

jeszcze nie w pełni przez człowieka zagospodarowane (zniszczone) tereny. Torfowiska
stanowią niekiedy ostatnie schronienie zagroŜonych występowaniem gatunków roślin
i zwierząt.

Potorfia pozostawione przez długi okres ulegają stopniowemu zarastaniu roślinnością

bagienną. Na potorfiach torfowisk niskich, wypełnionych wodą, zwykle od brzegu odbywa
się zarastanie krzewami wierzby szarej, rzadziej olszy czarnej. Wyrobiska płytsze porastają
stopniowo pałką wodną i trzciną pospolitą, często z udziałem zwartego kobierca mchów.

Na torfowiskach wysokich brzegi wyrobisk zarastają rzadko krzewami brzozy omszonej,

a najczęściej pozostają nie zarośnięte. Same wyrobiska w okresie kilku lat, w sprzyjających
warunkach uwilgotnienia, zarastają zwykle zwartym, pływającym koŜuchem torfowców.

Rekultywacja realizacyjna obejmuje trzy fazy: fazę rekultywacji technicznej,

biologiczno-przygotowawczej i biologiczno-realizacyjnej.
Przebudowa drzewostanów

Monokultury leśne wymagają przebudowy zarówno pod względem składu gatunkowego,

budowy pionowej oraz struktury wieku. Przebudowa wynika równieŜ z potrzeb kształtowania
krajobrazu i róŜnorodności biologicznej bogatej przyrody.

Ekologizacja gospodarstwa leśnego zmierza do moŜliwie najszerszego wykorzystania

odnowień naturalnych. Lasy mieszane, poza większą odpornością biologiczną i mniejszym
zagroŜeniem od poŜarów oraz szkód od wiatrów, docenione zostały dzięki ich funkcjom
ś

rodowiskotwórczym i wartościom społecznym.

Najlepszych efektów przebudowy naleŜy się spodziewać tam, gdzie rosną w zmieszaniu

drzewa iglaste i liściaste, światłoŜądne i cienioznośne oraz głęboko i płytko ukorzeniające się.

Ekologizując gospodarstwo leśne do przebudowy naleŜy przeznaczyć następujące

kategorie drzewostanów:

−−−−

monokultury gatunków iglastych i liściastych na niewłaściwych siedliskach oraz bory
sosnowe na gruntach porolnych,

−−−−

monokultury gatunków pionierskich (krótkowiecznych) na bogatych siedliskach,

−−−−

monokultury sosnowe i świerkowe w strefach zagroŜeń imisjami przemysłowymi,

−−−−

lite drzewostany gatunków liściastych (głównie buka} niekorzystnie oddziałujących na
glebę,

−−−−

lasy niskopienne (odroślowe), np. grabu, dębu i olszy, o niskiej produkcji
małowartościowego surowca drzewnego.
Przebudowie mogą podlegać drzewostany znajdujące się w róŜnych stadiach

rozwojowych w zaleŜności od sytuacji, moŜliwości wykonawczych gospodarza lasu oraz celu
i funkcji, jaką dany las ma spełniać.

Czas wkraczania do drzewostanu z przebudową gatunkową zaleŜy od inwencji

gospodarza oraz funkcji, jakie las ma spełniać. Przebudowę drzewostanu moŜna rozpocząć
praktycznie w kaŜdym okresie jego Ŝycia, w kaŜdej fazie rozwojowej – o ile istnieje pewny,
dobrze przemyślany i opracowany sposób realizacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebudowa drzewostanu na zrębie zupełnym

Najprostszym, chociaŜ nieco ryzykownym sposobem przebudowy drzewostanu litego na

mieszany  jest  wprowadzenie  róŜnych  gatunków  drzew  na  zrębie  zupełnym.  Przed  szkodami
od  przymrozków  i  nadmiernej  insolacji  moŜna  uprawę  chronić  zawęŜając  zręby,  dając  im
odpowiedni  kierunek  (wschód-zachód),  przecinając  w  sąsiednim  drzewostanie  linie
wywołujące cyrkulację powietrza lub odprowadzając zimne powietrze po spadku terenu.

Po uprzątnięciu z powierzchni zrębu, zgodnie z diagnozą siedliska i jego płatową

zmiennością,  wprowadza  się  w  Ŝyźniejszych  lub  wilgotniejszych  miejscach  gatunki
domieszkowe,  wypełniając  nimi  ustaloną  wcześniej  część  powierzchni  a  resztę  obsadza  się
gatunkiem  głównym.  Grupowa  i  kępowa  forma  zmieszania  gatunków  gwarantuje  nie  tylko
dobry  wzrost  domieszki  ale  takŜe  jej  późniejsze  utrzymanie  się  i  łatwość  późniejszego
pielęgnowania drzewostanu. Okres odnowienia jest krótki, trwa od 5 do 10 lat.
Przebudowa drzewostanu rębnią zupełną gniazdową

Podstawowym celem rębni zupełnej gniazdowej jest przebudowa litych drzewostanów

gatunków światłoŜądnych na odporne drzewostany mieszane. MoŜna ją równieŜ stosować
w litych świerczynach tylkow osłoniętych od wiatru połoŜeniach nizinnych i górskich.

Cięcie zupełne w tej rębni rozkłada się na dwa etapy i rozpoczyna się około 20 lat przed

ustalonym dla sosny wiekiem rębności. Pierwszym etapem jest wycięcie gniazd na 30%
powierzchni w miejscach Ŝyźniejszego mikrosiedliska. Gniazda powinny być rozmieszczone
w drzewostanie nieregularnie. Kształt gniazd jest z reguły kolisty lub eliptyczny. Wielkość
gniazd uzaleŜniona jest od światłoŜądności wprowadzanej domieszki.

Po posadzeniu domieszki (lub domieszek) na gniazdach naleŜy odczekać aŜ młodnik się

usamodzielni (domieszka na gniazdach osiągnie wysokość około 2 m). Następnie przystępuje
się  do  drugiego  etapu  cięć  zupełnych,  usuwając  resztę  drzewostanu  z  powierzchni
międzygniazdowej.  Na  pozbawionej  starodrzewia  powierzchni  przygotowuje  się  glebę,
po  czym  sztucznie  sadzi  się  sosnę  jako  gatunek  główny  (na  70%  powierzchni).  W  efekcie
uzyskuje  się  drzewostan  dębowo-  lub  bukowo-sosnowy  o  grupowej  lub  kępowej  formie
zmieszania. Okres odnowienia wynosi od 10 do 20 lat.

Przebudowując litą świerczynę, jako domieszkę moŜna wprowadzić jodłę, jedlicę

lub buka (względy odkwaszające).
Przebudowa drzewostanów rębnią stopniową gniazdową udoskonaloną (IVd)

Celem tej rębni jest przebudowa litych drzewostanów gatunków cięŜkonasiennych,

szczególnie dębu, buka i jodły których działanie na glebę jest często niekorzystne, na
drzewostany mieszane z grupową lub kępową formą zmieszania. Okres odnowienia od 11 do
20 lat.
Przebudowa drzewostanu rębnią stopniową gniazdowo-smugową (lVb)

Rębnia ta pozwala ukierunkować przebudowę drzewostanu w celu zwiększenia udziału

wierka jako cennego gatunku głównego. Rębnię tę stosuje się w górskich drzewostanach

wierkowo-jodłowo-bukowych, w których świerk jest zbyt słabo reprezentowany ze

względów produkcyjnych (w naturalnym jego zasięgu i na terenach nie skaŜonych imisjami
przemysłowymi).

Okres odnowienia smugi trwa 20–30 lat, a ogólny okres odnowienia zaleŜeć będzie od

szerokości stref. Okres odnowienia drzewostanu jest długi, gdyŜ trwa 30–40 i więcej lat.

Przebudowa drzewostanu trzebieŜą przekształceniową. Ten sposób przebudowy zalecany

jest dla terenów górskich. Dotyczy on głównie lasu połączonego, w którym górne piętro
budują drzewa długowieczne powstałe w drodze generatywnej (z nasion), a dolne piętro
tworzy las odroślowy.

TrzebieŜ przekształceniową moŜna zastosować do przebudowy jednopiętrowych

drzewostanów gospodarczych średnich klas wieku na lasy przerębowe. MoŜe to mieć miejsce
w drzewostanach jodłowych i jodłowo-mieszanych. Celem takiej trzebieŜy jest wykształcenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w drzewostanie budowy wielopiętrowej o zwarciu schodkowym. Przez trzebieŜ selekcyjną
zabezpiecza się w drzewa dorodne wśród osobników panujących oraz najcenniejsze składniki
w warstwach niŜszych, zapoczątkowując, gdzie tylko moŜliwe, odnowienie naturalne.

Monitoring lasów

Monitoring lasów jest systemem zbierania informacji o stanie środowiska leśnego i stanie

zdrowotnym drzewostanów w celu określenia przestrzennego zróŜnicowania stanu uszkodzeń
lasów, określenia kierunków i dynamiki zmian stanu uszkodzeń, ustalenia związków
przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym drzewostanów a czynnikami
ś

rodowiska, określenia reakcji ekosystemów leśnych na zróŜnicowaną dozę zanieczyszczeń

powietrza w róŜnych warunkach ekologicznych.

Monitoring lasów tworzą: system stałych powierzchni obserwacyjnych (słuŜących

do monitoringu biologicznego), monitoring zintegrowanych ekosysemów leśnych oraz
pomiary zanieczyszczeń powietrza (monitoring techniczny).

System monitoringu lasów oparty jest o sieć stałych powierzchni obserwacyjnych (SPO)

zlokalizowanych na terenach leśnych Polski, w drzewostanach sosnowych, świerkowych,
jodłowych, dębowych, bukowych i brzozowych w wieku powyŜej 40 lat. Rozmieszczenie
i wybór powierzchni odzwierciedla strukturę powierzchniową, gatunkową, wiekową oraz stan
zdrowotny lasów w Polsce.

Stała powierzchnia obserwacyjna (SPO) składa się z grupy 20 drzew, wybranych

z drzewostanu panującego. Środek powierzchni jest na trwałe zaznaczony w terenie, a drzewa
ponumerowane. Na powierzchniach tych przeprowadzana jest ocena stanu zdrowotnego
drzew na podstawie klas uszkodzeń, które są szacowane głównie przez uwzględnienie stopnia
defoliacji i odbarwienia aparatu asymilacyjnego.

Wyniki szacowania defoliacji i odbarwień są grupowane łącznie i według gatunków

w klasy:

−−−−

klasa 0 – od 0 do 10% (bez defoliacji i bez odbarwień)

−−−−

klasa 1 – od 11 do 25% (lekka defoliacja i lekkie odbarwienie)

−−−−

klasa 2 – od 26 do 60% (średnia defoliacja i średnie odbarwienie)

−−−−

klasa 3 – powyŜej 60% (duŜa defoliacja i duŜe odbarwienie)

−−−−

klasa 4 – drzewa martwe

−−−−

oraz dwie grupy:

−−−−

grupa I – klasa 2, 3, 4

−−−−

grupa II – klasa 1, 2, 3, 4.
Na stałych powierzchniach obserwacyjnych w drzewostanach iglastych przeprowadza się

ocenę gęstości populacji owadów szkodliwych dla lasu. ZagroŜenie fitopatologiczne oceniane
jest  na  podstawie  informacji  sygnalnych  o  występowaniu  grzybów  patogenicznych,
pochodzących  z  nadleśnictw  i  opracowywanych  przez  Zakład  Fitopatologii  Leśnej  IBL.
Informacje  te  nie  są  bezpośrednio  związane  z  lokalizacją  stałych  powierzchni
obserwacyjnych.

Ponadto wykonuje się monitoring gleb leśnych oraz pomiar depozytu zanieczyszczeń na

stałych powierzchniach obserwacyjnych II rzędu. Zostały one utworzone w drzewostanach
sosnowych i świerkowych, w wieku 50–60 lat, po 2 w kaŜdej dzielnicy przyrodniczo-leśnej.
Powierzchnie mają kształt zbliŜony do kwadratu lub prostokąta, znajduje się na nich od 400
do 450 drzew jednego gatunku (sosna, świerk) w jednym wieku (50–60 lat).

Monitoring gleb leśnych na SPO obejmuje opis odkrywki glebowej do głębokości 2 m

lub  do  skały  litej,  sporządzenie  szkicu  profilu  glebowego  z  wyróŜnieniem  poziomów
genetycznych,  opisem  miąŜszości  i  barwy,  sposobów  przejścia  poziomów,  charakteru
oglejenia  oraz  zasięgu  systemów  korzeniowych  oraz  pobieranie  próbek  gleby  do  analizy
uziarnienia i odczynu z kaŜdego poziomu genetycznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W zakres pomiaru depozytów zanieczyszczeń docierających do ekosystemów leśnych

wchodzą:

−−−−

wskaźnik SO

i NO

określany metodą kontaktową,

−−−−

koncentracja SO

i NO

metodą pasywną ze spektrofotometrycznym oznaczaniem

próbek,

−−−−

opad pyłu metodą sedymentacyjną wraz z określeniem depozycji metali cięŜkich tj. cynk,
ołów, kadm, miedź, Ŝelazo,

−−−−

skład chemiczny opadów atmosferycznych oznaczając wapń, potas, sód, magnez, Ŝelazo,
mangan oraz SO

, NO

, PO

, chlor.

Punkt pomiaru depozytu zanieczyszczeń powinien znajdować się w bliskim sąsiedztwie

z SPO II rzędu – maksymalna odległość punktu nie moŜe przekraczać 1 km. Powierzchnia na
której lokalizujemy punkt pomiaru depozytu zanieczyszczeń musi być otwarta,
nie sąsiadująca bezpośrednio z lokalnym źródłem emisji. Stanowić ją moŜe zrąb, polana, łąka
ś

ródleśna, deputat rolny, szkółka itp.

WyposaŜenie punktu pomiarowego stanowi;

−−−−

do pomiaru zanieczyszczeń gazowych (depozyt suchy): świeca kontaktowa do
oznaczania wskaźników SO

i NO, trzy próbniki pasywne – do oznaczania stęŜeń

dwutlenku azotu oraz dwutlenku siarki,

−−−−

do pomiaru zanieczyszczeń pyłowych: chwytnik pyłu,

−−−−

do  określania  chemicznego  składu  opadu  atmosferycznego  (depozyt  mokry):  kolektor
plastykowy  (od  kwietnia  do  grudnia),  wiadro  plastykowe  o  pojemności  10l  (od  grudnia
do marca), ze względu na zwiększoną objętość opadu śniegu.
Czas  ekspozycji  świec  kontaktowych,  próbników  pasywnych,  chwytników  na  pył  oraz

kolektorów lub wiader zbierających opad atmosferyczny wynosi 30 dni. Dopuszczalna
tolerancja czasu wymiany w/w próbek wynosi 2 dni.

W zaleŜności od stopnia nasilenia szkodliwego oddziaływania gazów i pyłów wyróŜnia

się następujące strefy:

−−−−

strefa 0 – wolna od uszkodzeń,

−−−−

strefa I – uszkodzeń słabych,

−−−−

strefa II – uszkodzeń średnich,

−−−−

strefa III – uszkodzeń silnych,

−−−−

strefa IV – zarośli przemysłowych,

−−−−

strefa V – muraw poprzemysłowych,

−−−−

strefa VI – pustyń poprzemysłowych.

Zalesienia

Prace zalesieniowe zaś mają na celu wprowadzenie lasu na grunty będące dotychczas

w innym niŜ leśne uŜytkowaniu.

Cechą charakterystyczną glebowego profilu gleb porolnych jest występowanie około

30cm „warstwy płuŜnej”, jako pozostałości intensywnej uprawy i nawoŜenia. Do tej warstwy
ograniczone są podstawowe formy aktywności biologicznej gleb i obieg materii.

W glebach porolnych występuje dość duŜa –

w porównaniu z glebami leśnymi –

zawartość składników pokarmowych dla drzew, szczególnie azotu. Udział substancji
organicznej jest mały. Kwasowość zalesionych gleb porolnych jest mniejsza.

W zalesionych glebach porolnych brak jest korzeni, a więc i zawartego w nich drewna,

którego rozkład dokonuje się przy udziale całego zespołu organizmów. Brak jest licznych
substancji organicznych wydzielanych przez korzenie drzew

Struktura gleby porolnej i stosunki wodno-powietrzne przyczyniają się do deformacji

systemów  korzeniowych  drzew.  Młode  sosny  na  glebie  porolnej  początkowo  charakteryzują
się  duŜymi  przyrostami,  co  jest  powodowane  nadmiarem  dostępnego  azotu  przy  niedoborze
potasu.  W  tych  warunkach  pędy  zbyt  wolno  drewnieją  i  są  wraŜliwe  na  niskie  temperatury,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w ślad za czym stają się podatne na choroby. Po 20–30 latach następuje okres krytyczny
na skutek wyczerpania się zasobów łatwo dostępnych pierwiastków. Wynikiem osłabienia
drzewostanów jest pojawienie się czynnika chorobotwórczego – huby korzeni.

PoraŜenie drzew przez hubę korzeniową oznacza na glebach porolnych dynamiczny

rozwój choroby kończącej się najczęściej zniszczeniem drzewostanu w wieku 20–40 lat.

W celu zmniejszenia szkód wywołanych przez hubę w drzewostanach sosnowych, naleŜy

ukształtować stosunki glebowe jak najbardziej zbliŜone do leśnych oraz zapewnić sośnie
optymalne warunki Ŝyciowe. Profilaktyka w zakresie chorób systemów korzeniowych
powinna polegać, między innymi, na:

−−−−

stosowaniu zmikoryzowanego materiału szkółkarskiego,

−−−−

skutecznym zwalczaniu szkodników glebowych,

−−−−

właściwym przvgotowaniu gleby przez stosowanie orki z pogłębieniem dna bruzdy,

−−−−

wykonywaniu orki w odpowiednim terminie, zapewniającym właściwe napowietrzenie
i nawilgocenie gleby,

−−−−

stosowaniu sadzonek odpowiedniej jakości o właściwej proporcji części nadziemnej
do podziemnej, unikaniu stosowania sadzonek z korzeniami uszkodzonymi
mechanicznie, o zbyt malej liczbie korzeni i korzeniach zbyt krótkich, przesuszonych,

−−−−

przestrzeganiu właściwego doboru gatunków, więźby i term zmieszania, zgodnie
z zasadą rozpraszania ryzyka chorób infekcyjnych,

−−−−

przestrzeganiu sposobu sadzenia właściwego dla danego gatunku, unikaniu spłaszczania
i podwijania korzeni,

−−−−

zakładaniu na terenach popoŜarowych, tam gdzie jest to moŜliwe, upraw w drugim roku
po poŜarze,

−−−−

nie dopuszczaniu do nadmiernego rozwoju chwastów,

−−−−

usuwaniu w wieku uprawy wydzielających się pojedynczych drzewek z objawami
poraŜenia przez H. annosum lub Armillaria spp.
Za najlepszy sposób przygotowania gleby na nieuŜytkach porolnych naleŜy uznać

wykonanie głębokiej orki pełnej (do 60 cm). W wyniku orki pełnej polepszają się właściwości
fizyczne, zdolność magazynowania wody oraz Ŝyzność gleby dzięki uruchomieniu związków
mineralnych zgromadzonych poprzednio w formie nieprzyswajalnej w poziomie wmycia.

Na glebach porolnych o małej zawartości składników pokarmowych zachodzi

konieczność wykonania zabiegów nawoŜeniowych. O potrzebie, wielkości dawek i nawrotach
nawoŜenia mineralnego decydują pracownie gleboznawcze na podstawie przeprowadzonej
analizy próbek glebowych.

Zaleca się takŜe stosowanie nawoŜenia organicznego przez rozsypywanie kory sosnowej.
Większość gatunków drzew współŜyje z właściwymi sobie grzybami (mikoryza). Oprócz

intensywnej uprawy gleby potrzebne jest szczepienie gleby w celu wprowadzenia mikoryzy
i mikroorganizmów niezbędnych do normalnego wzrostu drzew leśnych.
Dobór gatunków do zalesień

Zakładanie upraw leśnych na gruntach wychodzących spod uŜytkowania rolniczego

powinno być poprzedzone dokładnym rozpoznaniem warunków glebowych w celu ustalenie
tzw. potencjalnego typu siedliskowego lasu, a takŜe dokonanie właściwego doboru gatunków
drzew i krzewów do realizacji zalesień.

Na glebach najuboŜszych powinno się w składzie gatunkowym uprawy uwzględniać

w przewadze sosnę zwyczajną, która kształtuje w tych warunkach siedlisko leśne. Domieszka
gatunków liściastych powinna sprzyjać przebiegowi procesów glebotwórczych oraz
naturalnemu zasiedlaniu przez grzyby leśne.

Oprócz sosny zwyczajnej, jodły pospolitej, modrzewia europejskiego i świerka

pospolitego, na gruntach porolnych zaleca się sadzić następujące drzewa i krzewy liściaste:
brzozę brodawkowatą, buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy i szypułkowy, grab zwyczajny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

klon  zwyczajny  i  jawor,  lipę  drobnolistną,  olszę  czarną  i  szarą,  wiąz  szypułkowy,  górski
i  pospolity  bez  czarny,  czeremcha  pospolita,  głóg  jednoszyjkowy  grusza  pospolita,  jabłoń
dzika,  jarząb  pospolity,  leszczyna  pospolita,  trzmielina  zwyczajna  i  brodawkowata,  wierzba
biała,  iwa  i  piaskowa,  czereśnia  ptasia.  Mogą  one  wchodzić  w  skład  drzewostanu  głównego
i słuŜyć do zakładania w uprawie 1–2 arowych remiz (grup oporu biologicznego).

Projektując skład gatunkowy upraw leśnych na siedliskach innych niŜ wymienione

w tabeli, naleŜy skorzystać z tabel składów gatunkowych sztucznych odnowień lasu
zawartych w „Zasadach Hodowli Lasu”.

Stworzenie odpowiednich warunków wzrostu drzewkom uŜytym do zalesień oraz

zapewnienie im moŜliwości dalszej, zespołowej egzystencji w załoŜonym na gruncie
porolnym drzewostanie, wymaga posadzenia ich w odpowiedniej więźbie. Zalecana więźba
dla niektórych gatunków drzew na gruntach porolnych wynosi:

−−−−

sosna zwyczajna – 1,5x0,7–0,5 m (9–13 tys. sadzonek na 1 ha),

−−−−

buk zwyczajny – 1,5x0,8 m (8,5 tys. sadzonek na 1 ha),

−−−−

dąb bezszypułkowy i szypułkowy – 1,5x 0,9–0,8 m (7–8 tys. sadzonek na ha),

−−−−

brzoza brodawkowata i pozostałe gatunki liściaste-1,5x1,5 m (ok. 4,5 tys. sadzonek
na 1 ha).
W zaleŜności od wielkości powierzchni zajmowanej przez gatunki wchodzące w skład

uprawy, ich rodzaj zmieszania moŜe być róŜny. Gatunek zajmujący ponad 20% powierzchni
powinien być sadzony w zmieszaniu kępowym (kępy powyŜej 5 arów), a gatunek zajmujący
poniŜej 20% zalesianej powierzchni – w zmieszaniu grupowym (grupy po kilkanaście sztuk
sadzonek). Gatunek zajmujący około 20% powierzchni moŜe być teŜ sadzony w zmieszaniu
drobnokępowym (kępy poniŜej 5 arów).

W celu maksymalnego zabezpieczenia sadzonek przed infekcją huby korzeniowej

do zalesień nieuŜytków naleŜy uŜywać materiału silnego i zdrowego, pierwszej klasy jakości.
Do  zalesień  naleŜy  uŜywać  jednorocznych  sadzonek  sosny  oraz  2–3-letnich  sadzonek
gatunków  liściastych  i  2-letnich  sadzonek  modrzewia.  Materiał  sadzeniowy  powinien  być
właściwej  proweniencji.  Uznaje  się  za  konieczne,  aby  materiał  sadzeniowy  przeznaczony
do  zakładania  upraw  na  gruntach  porolnych  był  produkowany  w  szkółkach  zapewniających
korzystny  rozwój  grzybów  mikoryzowych  (szkółki  na  gruntach  leśnych)  lub  specjalnie
przysposabiane przez sztuczną mikoryzację.
Postępowanie hodowlane na gruntach porolnych

Prace pielęgnacyjne w nowo zakładanych drzewostanach na gruntach porolnych powinny

być  prowadzone  według  ogólnie  przyjętych  zasad.  W  przypadku  wystąpienia  potrzeby
pielęgnowania  upraw  (spulchnianie  gleby  i  niszczenie  chwastów)  wszelkie  prace  powinny
być wykonywane szczególnie ostroŜnie i w taki sposób, aby nie dopuścić do mechanicznego
uszkadzania  drzewek.  W  tych  warunkach  wszelkie  zranienia  korzeni  lub  części  nadziemnej
ułatwiają  i  nasilają  proces  infekowania  uprawy  przez  czynniki  chorobotwórcze,  zwłaszcza
przez hubę korzeni.

Postępowanie pielęgnacyjne w istniejących drzewostanach sosnowych na gruntach

porolnych,  w  których  obserwuje  się  poraŜenie  drzew  przez  hubę  korzeni,  polega
na wykonywaniu odpowiednio zmodyfikowanych cięć sanitarnych. Sposób prowadzenia tych
cięć  musi  utrzymywać  wysoki  poziom  stanu  sanitarnego  lasu  i  zdrowotność  drzewostanu,
przeciwdziałając  procesowi  jego  destrukcji  przez  chorobę,  wydatnie  obniŜać  dynamikę
wypadania  atakowanych  przez  patogena  drzew.  Spełnianie  tych  zadań  jest  moŜliwe,  lecz
uzaleŜnione  jest  od  ścisłego  przestrzegania  właściwej  pory  rozpoczynania  cięć,  ich
intensywności, nawrotów i sposobu prowadzenia cięć w konkretnym drzewostanie.

Termin rozpoczęcia cięć sanitarnych wiąŜe się z wystąpieniem objawów choroby korzeni

(obumierania drzew II klasy wieku).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cięcia sanitarne mogą przyjmować róŜne formy. W przypadku wystąpienia poraŜeń

pojedynczych  –  będą  to  cięcia  jednostkowe,  w  trakcie  których  usuwane  jest  kaŜde  drzewo
obumarłe  lub  obumierające  oraz  –  wokół  niego,  w  bezpośredniej  bliskości  –  takŜe  inne
drzewa,  z  wyjątkiem  drzew  wyróŜniających  się  pod  względem  wzrostu  i  rozwoju,
zdrowotności oraz ewentualnej domieszki liściastej.

W drzewostanach sosnowych z nasilającym się procesem obumierania drzew

i powstającymi lukami, cięcie przyjmuje charakter cięć grupowych. Podczas wykonywania
tego zabiegu usuwa się występujące w grupach drzewa obumarłe, obumierające i chore
a wokół grupy – z pasa o szerokości około 4m wszystkie drzewa, pozostawiając na nim tylko
drzewa zdecydowanie zdrowe, dobrze rozwinięte i ewentualną domieszkę liściastą.

W drzewostanach znajdujących się w fazie jeszcze bardziej zaawansowanego procesu

chorobowego, charakteryzującej się nierównomiernym rozmieszczeniem róŜnej wielkości
ognisk obumierania drzew, wskazane jest w obrębie określonego kompleksu leśnego
zastosować tzw. cięcia częściowo-zupełne. Polega to na wyłączeniu najbardziej zniszczonych
fragmentów drzewostanu i uprzątnięciu ich zrębem zupełnym. Wokół kaŜdego zrębu wycina
się równieŜ drzewa na pasie o szerokości 4–6 m według zasad podanych wcześniej.

Cięcia częściowo-zupełne naleŜy traktować jako zapoczątkowanie przebudowy

częściowej zaatakowanego przez choroby korzeniowe drzewostanu. Cięcia pielęgnacyjne
w drzewostanach sosnowych istniejących na gruntach porolnych, w których nie obserwuje się
obumierania drzew powodowanego przez choroby korzeni, przeprowadza się zgodnie
z Zasadami Hodowli Lasu.

Wszystkie cięcia w drzewostanach na gruntach porolnych naleŜy wykonywać wyłącznie

w okresie zimowym lub wczesnowiosennym. Powstające w trakcie tych cięć pniaki muszą
być koniecznie zabezpieczone przed infekcją.
Plantacje drzew szybko rosnących

Celem zakładania plantacji drzew szybko rosnących jest wyprodukowanie w skróconym

cyklu moŜliwie duŜych ilości surowca drzewnego, najczęściej dla potrzeb przemysłu opartego
na fizykochemicznym przerobie drewna. Celem produkcji w takich plantacjach moŜe być
równieŜ drewno tartaczne lub łuszczarskie. Skrócenie cyklu produkcyjnego uzyskuje się
przez:

−−−−

uprawianie drzew wyróŜniających się duŜą produkcją masy dobrej jakości w młodym
wieku,

−−−−

stworzenie uprawianym drzewom optymalnych warunków rozwoju przez zapewnienie im
właściwych  warunków  siedliskowych  i  optymalnej  przestrzeni  Ŝyciowej  (więźby)  oraz
prowadzenie  dostosowanej  do  siedliska  i  gatunku  drzewa  intensywnej  uprawy  gleby
i odpowiedniego nawoŜenia.
Plantacja  jest  obiektem  jednofunkcyjnym,  nastawionym  na  jak  największą  produkcję

określonego surowca drzewnego i krótkotrwałe uŜytkowanie. W obecnym rozumieniu pojęcie
plantacji odnosi się wyłącznie do uprawy odmian i klonów drzew wyselekcjonowanych
w obrębie gatunków szybko rosnących. W plantacjach zaleca się stosowanie intensywnych
zabiegów pielęgnacyjnych i agrotechnicznych o daleko posuniętym schematyzmie.

Charakterystycznymi cechami uprawy plantacyjnej są:

−−−−

skrócenie cyklu produkcji o około połowę,

−−−−

dobór odpowiednich gatunków drzew, ich wyselekcjonowanych populacji, rodów lub
klonów,

−−−−

intensywna uprawa gleby przez stosowanie pełnej orki, nawoŜenie organiczne
i mineralne,

−−−−

rozluźniona więźba,

−−−−

intensywne pielęgnowanie gleby w pierwszych latach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Teren odpowiedni dla uprawy topól powinien być równy, poziomy, lub o nachyleniu nie

przekraczającym 5%, a obszar powierzchni pod plantację powinien wynosić co najmniej 5 ha.
Powierzchnie pod plantacje topoli powinny odpowiadać typom siedliskowym las łęgowy, las
wilgotny, ols jesionowy z poziomem przepływowych wód gruntowych nie wyŜszym niŜ 70 cm
(w drugiej połowie maja).

Pod plantacje moŜna przeznaczyć:

−−−−

grunty nieleśne, które wymagają pełnego przygotowania gleby, nawoŜenia i stosowania
przedplonów,

−−−−

grunty leśne:

−−−−

halizny i płazowiny,

−−−−

grunty po drzewostanach negatywnych,

−−−−

grunty po drzewostanach rosnących na niewłaściwych dla nich siedliskach,

−−−−

grunty bieŜących zrębów.
Na powierzchniach leśnych potrzebne jest wykonanie następujących prac:

−−−−

cinka drzew z usunięciem podszytów i podrostów,

−−−−

karczowanie pniaków,

−−−−

uprzątnięcie karpiny,

−−−−

wybranie korzeni i wyrównanie terenu.
Stosuje się zakładanie plantacji dwóch rodzajów:

−−−−

plantacje właściwe – w więźbach kwadratowych i prostokątnych, gdzie topola
jest docelowym przedmiotem uprawy i tylko w pierwszych 4 latach dopuszcza się
w międzyrzędach uprawianie roślin ogrodniczych i rolniczych (okopowe) pod warunkiem
odpowiedniego nawoŜenia organicznego i mineralnego,

−−−−

plantacje przedplonowe – w więźbach prostokątnych; topola stanowi przedplon
dla wprowadzanych w 3–4 roku gatunków drzew leśnych.
Do zakładania plantacji topolowych naleŜy uŜywać sadzonek I klasy jakości i symbolu

produkcyjnym:

−−−−

0/1/0 – sadzonka jednoroczna,

−−−−

0/1 + 1/0 – sadzonka jednoroczna na dwuletnim systemie korzeniowym, nieszkółkowana,

−−−−

0/1/0 – sadzonka jednoroczna na dwuletnim systemie korzeniowym, szkółkowana,

−−−−

0/1/1 – sadzonka dwuletnia szkółkowana,

−−−−

0/2/0 – sadzonka dwuletnia nieszkółkowana.
Pielęgnowanie plantacji topolowych. Przez kilka pierwszych lat prowadzenia plantacji

topolowych potrzebne jest pielęgnowanie gleby na międzyrzędach. MoŜna to wykonać
stosując następujące sposoby uprawy gleby:

−−−−

czarny ugór,

−−−−

czarny ugór z roślinami okrywowymi,

−−−−

zacienienie gleby.
Plantacje topolowe wymagają nawoŜenia mineralnego. O potrzebie nawoŜenia orientuje

obserwacja ogólnego wyglądu drzew i ich przyrost na wysokość.

Wiek rębności plantacji topolowych. Wiek rębności plantacji topolowej ustala się na

podstawie wzrostowej bonitacji topoli. Bonitację wzrostową ocenia się według przeciętnego
przyrostu pierśnicy z 15-letniego okresu istnienia plantacji. Przyjmuje się:

−−−−

I bonitacja – roczny przyrost pierśnicy 19 mm i więcej,

−−−−

II bonitacja – roczny przyrost pierśnicy 14–18 mm,

−−−−

III bonitacja-roczny przyrost pierśnicy 10–13 mm.
Ze względów technicznych i biologicznych topola powinna być uŜytkowane rębnie,

gdy jej pierśnica osiągnie około 50cm czyli:

−

przy I bonitacji wzrostowej w wieku około 25 lat,

−

przy II bonitacji wzrostowej w wieku około 30 lat,

−

przy III bonitacji wzrostowej w wieku około 40 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gatunki drzew do uprawy plantacyjnej. W plantacyjnych uprawach drzew leśnych sadzi

się gatunki podstawowe i towarzyszące. Drzewa gatunków podstawowych są głównym celem
uprawy, produkują właściwy uŜytek i muszą odznaczać się szybszym wzrostem w młodszym
wieku.  Gatunki  towarzyszące  –  w  zaleŜności  od  potrzeby  –  pełnią  rolę  pielęgnującą
w stosunku  do  drzew  podstawowych,  rolę  przedplonu  lub  rolę  fitomelioracyjną.  Nie  muszą
zatem  odznaczać  się  szybkim  przyrostem.  Powinny  mieć  walory  fitomelioracyjne  i  być  na
tyle  cienioznośne,  aby  mogły  wyrastać  pod  okapem  drzew  podstawowych.  Gatunki
towarzyszące  łagodzą  równieŜ  ujemne  oddziaływanie  monokultur  plantacyjnych  na
ś

rodowisko.

Do zakładania plantacyjnych upraw leśnych drzew szybko rosnących w skali

gospodarczej jako podstawowe kwalifikują się następujące gatunki:

−−−−

modrzew polski,

−−−−

modrzew europejski odmiana sudecka,

−−−−

brzoza brodawkowata,

−−−−

brzoza omszona,

−−−−

wierk pospolity jako domieszka do brzozy lub modrzewia.

W skali półgospodarczej dopuszcza się do uprawy plantacyjnej jako gatunek

podstawowy:

−−−−

olszę czarną,

−−−−

wierka pospolitego w monokulturze,

−−−−

jedlicę Douglasa odmianę zieloną.
Gatunkami towarzyszącymi mogą być:

−−−−

olsza szara,

−−−−

olsza czarna (na siedliskach, na których nie jest gatunkiem podstawowym),

−−−−

lipa drobnolistna,

−−−−

dąb czerwony,

−−−−

krzewy podszytowe, np. czeremcha amerykańska.
Jako międzyplon moŜna stosować świerka na choinki.
W najkrótszych cyklach produkcyjnych (do 40 lat) moŜna uprawiać takie drzewa

jak brzoza, olsza i modrzew, a więc gatunki uznawane za pionierskie. Rosną one dobrze
na odkrytych powierzchniach, są światłoŜądne, lepiej od innych gatunków

Przy łączeniu gatunków w uprawach plantacyjnych naleŜy uwzględnić ich właściwości

wzrostowe  oraz  wymagania  siedliskowe  i  uprawowe.  Zmieszanie  gatunków  drzew
podstawowych  z  towarzyszącymi  powinno  być  jednostkowe,  a  rozmieszczenie  drzew
schematyczne.  Zapewni  to  jednakową  przestrzeń  Ŝyciową  dla  sadzonek  gatunków
podstawowych  oraz  umoŜliwi  stosowanie  mechanizacji  do  zabiegów  pielęgnacyjnych.
Gatunki łączy się tak, aby po kilku latach drzewa towarzyszące tworzyły drugie piętro.

Pielęgnowanie drzew ma na celu poprawienie jakości produkowanego surowca. Przede

wszystkim  powinny  być  pielęgnowane  drzewa  gatunków  podstawowych,  decydujące
o  efektach  produkcyjnych.  W  plantacyjnych  uprawach  gatunków  leśnych  w  ramach
pielęgnowania  drzew  wykonuje  się  formowanie  przewodnika  oraz  podkrzesywanie  drzew.
Intensywność  pielęgnowania  drzew  zaleŜy  od  celu  produkcji.  Podkrzesywanie  drzew  jest
uzasadnione  tylko  wtedy,  gdy  uprawa  plantacyjna  ma  dostarczyć  takich  sortymentów
jak drewno tartaczne czy łuszczarskie.

Cięcia rozluźniające w uprawach plantacyjnych zwiększają dostęp światła do koron

drzew, przy jednoczesnym pozyskaniu surowca dla przemysłu. Terminy cięć zaleŜą
od gatunku, więźby sadzenia i szybkości przyrostu drzew.

Dla gatunków podstawowych przewiduje się przeprowadzenie około 20 roku Ŝycia

schematycznych cięć rozluźniających z wyjęciem 50% drzew. Schemat cięć dostosowany jest
do więźby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cięcia rozluźniające drzew gatunków towarzyszących dostosowuje się do potrzeb

gatunków podstawowych.
Zadrzewienia

Odpowiednio zaprojektowane zadrzewienia powinny mieć istotne znaczenie dla estetyki

krajobrazu i jego urozmaicenia, ochrony gatunkowej zwierząt, ochrony terenu przed hałasem,
spalinami i pyłami pochodzącymi od samochodów, a takŜe jako osłony przeciwśnieŜne
i przeciwwietrzne.

Zadrzewienia są to pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupiska nie stanowiące

zbiorowisk leśnych wraz z zajmowanym terenem i pokrywającą go roślinnością
niedrzewiastą.

Nierozerwalnym elementem zadrzewień jest teren. Znajduje to swoje uzasadnienie

w tym, Ŝe podłoŜe glebowe wywiera bezpośredni wpływ na wzrost roślin w zadrzewieniu, ale
i  w  tym,  Ŝe  drzewa  i  krzewy  w  zadrzewieniach  wytwarzają  na  zajmowanym  przez  siebie
terenie  specyficzne  warunki  środowiskowe,  umoŜliwiając  Ŝycie  lub  okresowe  schronienie
wielu  organizmom  zwierzęcym.  Wynika  z  tego,  Ŝe  ochrona  zadrzewień  musi  obejmować
równieŜ ochronę gruntu pod zadrzewieniami.

Podstawową róŜnicą między lasem i zadrzewieniem jest to, Ŝe las stanowi odrębny

ekosystem o rozwiniętych mechanizmach samoregulujących, zadrzewienie natomiast
to element ekosystemu nieleśnego, najczęściej agroekosystemu.

Pod względem ekologicznym zadrzewienia wykazują wiele analogii do ściany lasu.

Obserwuje się w nich charakterystyczny dla ekotonu tzw. efekt styku. WyraŜa się on tym, Ŝe
oprócz organizmów Ŝywych przenikających do zadrzewień z sąsiednich biocenoz (pola, łąki,
zbiorniki wodne, kompleksy leśne), są tu takŜe gatunki charakterystyczne dla samych
zadrzewień.

W związku ze zróŜnicowaniem zadrzewień stosowane są ich róŜne podziały w zaleŜności

od formy występowania w krajobrazie, budowy oraz lokalizacji.

Ze względu na:

−−−−

formę występowania zadrzewienia dzielą się na:

−−−−

pojedyncze – niezaleŜnie rozmieszczone w krajobrazie pojedyncze drzewa lub
krzewy,

−−−−

rzędowe – liniowo rozmieszczone drzewa i krzewy, np. w zadrzewieniach
drogowych,

−−−−

pasowe – co najmniej 2-rzędowy pas zadrzewień szerokości do 20 m (wzdłuŜ rzek,
wokół zakładów przemysłowych),

−−−−

grupowe – skupienia drzew i krzewów o powierzchni nie przekraczającej 0,02 ha
(częste na pastwiskach),

−−−−

kępowe – skupiska drzew i krzewów o powierzchni 0,02–0,10 ha, (np. remizy
ś

ródpolne),

−−−−

powierzchniowe – zadrzewienia o powierzchni powyŜej 0,10ha, które jednak ze
względu na sposób zagospodarowania nie stanowią lasu (np. z nieuŜytków).

−−−−

kryterium składu gatunkowego: jednogatunkowe, wielogatunkowe (zmieszanie
jednostkowe, grupowe, kępowe, rzędowe, nierównomierne),

−−−−

kryterium struktury pionowej: jednopiętrowe, wielopiętrowe, bezpiętrowe,

−−−−

od lokalizacji:

−−−−

zadrzewienia uŜytków rolnych (polne, łąkowo-pastwiskowe, ochronno-ogrodnicze);
zadrzewienia te spełniają funkcje klimatotwórcze, glebochronne, biocenotycze,

−−−−

zadrzewienia terenów komunikacyjnych (drogowe, kolejowe, urządzeń przy trasach
komunikacyjnych),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

zadrzewienia przywodne (rzek, potoków, wód stojących, budowli i innych urządzeń
wodnych); utrwalają brzegi wód, chronią lustro wody przed nadmiernym
parowaniem oraz zmniejszają eutrofizację wód zanieczyszczeniami spływającymi
z pól,

−−−−

zadrzewienia  terenów  przemysłowych  (ochronno-izolacyjne,  wewnątrzzakładowe,
rekultywacyjne);  chronią  otoczenie  przed  szkodliwymi  emisjami,  polepszają
zdrowotne  i  estetyczne  warunki  tego  otoczenia  oraz  uproduktywniają  nieuŜytki  po
przemysłowe,

−−−−

zadrzewienia

wiejskich

terenów

budowlanych

(przydomowe,

zabudowań

gospodarczych, ośrodków administracyjno-mieszkalnych i usługowych); spełniają
funkcje ochronne, produkcyjne i estetyczne,

−−−−

zadrzewienia urządzeń turystyczno-wypoczynkowych (ośrodków turystyczno-
wypoczynkowych, obozowisk).

Funkcje zadrzewień:

−−−−

klimatyczne;  przeciwwietrzne  działanie  zadrzewień  stanowi  ich  najwaŜniejszy  walor
klimatotwórczy  i  fitomelioracyjny.  Zadrzewienia  przeciwwietrzne  powinny  być
usytuowane  prostopadle  do  kierunku  wiatru,  aŜurowe  (aby  wiatry  pochłaniały
a  nie  odbijały),  pozbawione  luk  (aby  nie  powodowały  lokalnych  zawirowań),  rzędowe
lub  pasowe  (nie  szersze  niŜ  około  10  m),  bez  krzewów  lub  z  krzewami  o  wysokości
nie większej niŜ 1,5 m,

−−−−

glebochronne;  szczególnie  istotne  jest  przeciwdziałanie  wietrznej  i  wodnej  erozji  gleb.
Straty  dla  środowiska  powodowane  erozją  wodną  mogą  być  bardzo  powaŜne.  Erozja
wietrzna  powoduje  przemieszczanie  się  na  duŜe  odległości  substancji  próchnicznej
i  drobnych  frakcji  gleby.  Na  skutek  tego  moŜe  dojść  nawet  do  odsłonięcia  skały
macierzystej. Zadrzewienia przeciwerozyjne powinny być mało zwarte w górnym piętrze,
aby  między  drzewami  były  dobre  warunki  wzrostu  dla  krzewów  i  roślin  zielnych.
Podstawową cechą drzew i krzewów wchodzących w skład osłon przeciwerozyjnych jest
obfite  i  dobre  ukorzenianie.  W  osłonach  tych,  jak  równieŜ  równolegle  z  nimi,
wykorzystywane  powinny  być  rośliny  zadarniające,  a  przede  wszystkim  trawy  mające
zdolność do intensywnego rozrastania się przez krzewienie i rozłogi,

−−−−

wodochronna; funkcja ta wyraŜa się wpływem na bilans wodny krajobrazu. Zadrzewienia
pomagają zmniejszyć parowanie terenowe i spływ powierzchniowy oraz zwiększyć
retencyjność gruntu,

−−−−

biocenotyczne;  wyraŜają  się  we  wzbogacaniu  składu  gatunkowego,  a  przez  to
podnoszeniu  stabilności  biocenoz.  Zadrzewienia  przyczyniają  się  do  tworzenia  dobrych
warunków  bytowania  dla  owadów,  ptactwa  i  dzikiej  zwierzyny,  których  obecność
w środowisku człowieka jest niezbędna. Bogate w gatunki zadrzewienia stanowią cenną
bazę  pokarmową  dla  świata  zwierzęcego,  głównie  tam,  gdzie  w  krajobrazie  dominują
monokultury rolne,

−−−−

sanitarno-higieniczne;  pas  zadrzewieniowy  o  szerokości  10–13  m  moŜe  być  skuteczną
zasłoną  dla  przenikania  ołowiu  z  ciągów  komunikacyjnych  na  pola.  Do  20  m  od  drogi
ołów  w  największym  stęŜeniu  występuje  w  górnych  warstwach  gleby  oraz
w  nadziemnych  częściach  roślin.  Im  dalej  od  drogi,  tym  stęŜenie  ołowiu  jest  mniesze.
Hałas  moŜe  skutecznie  ograniczyć  pas  zadrzewieniowy  o  szerokości  około  30  m
i wysokości minimum 4,5 m. Zadrzewienia ujemnie jonizują powietrze oraz emitują pole
eletromagnetyczne pozytywnie wpływające na organizm ludzki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

techniczne;  zadrzewienia  połoŜone  wśród  zabudowań  wiejskich  mogą  spełniać  w  razie
poŜaru  rolę  bariery  utrudniającej  rozszerzanie  się  poŜaru.  Rolę  tę  mogą  spełniać
zadrzewienia  składające  się  wyłącznie  z  gatunków  liściastych.  Umiejscowienie
zadrzewień  wzdłuŜ  linii  kolejowych  moŜe  utrudnić  powstawanie  poŜaru  w  połoŜonych
w pobliŜu  drzewostanach  iglastych.  Zadrzewienia  mogą  umacniać  skarpy  budowli
ziemnych, przeciwdziałać tworzeniu się zasp śnieŜnych na szlakach komunikacyjnych,

−−−−

produkcyjne; zadrzewienia stanowią waŜną uzupełniającą bazę surowca drzewnego. Poza
tym zadrzewienia stanowią bogate źródło pozyskania wielu surowców niedrzewnych
takich jak: jadalne owoce, nasiona, surowiec farmaceutyczny, poŜytek pszczeli, pokarm
dla jedwabników itp.,

−−−−

społeczno-kulturowe;  obecność  zadrzewień  w  otoczeniu  człowieka  ułatwia  mu  bliŜszy
kontakt  z  przyrodą  i  pozwala  ją  lepiej  poznać.  Wykorzystanie  przy  projektowaniu
zadrzewień  róŜnorodności  form,  budowy  i  struktury  oraz  cech  dekoracyjnych  drzew
i krzewów podnosi estetyczne walory środowiska.

Zakładanie, dobór gatunków prowadzenie zadrzewień

Projektowanie zadrzewień musi być zgodne z planem przestrzennego zagospodarowania

danego  obszaru,  dostosowane  do  potrzeb,  warunków  fizyczno-geograficznych  i  zagroŜeń
występujących na tym obszarze. Stanowi to podstawę do opracowania projektu technicznego,
który  określa  lokalizację  poszczególnych  zadrzewień,  formy  ich  budowy,  skład  gatunkowy,
więźbę  i  sposób  zmieszania  w  zaleŜności  od  funkcji  zadrzewień  i  lokalnych  warunków
siedliskowych.  Projekt  zawiera  takŜe  zalecenia  co  do  zabiegów  ochronnych,  pielęgnowania
i uŜytkowania zadrzewień.

W miarę moŜliwości naleŜy sadzić nie pojedynczy pas zadrzewienia, lecz całą sieć.

Sadzenie powinno połączyć juŜ istniejące elementy. Ukierunkowanie osi zadrzewień określa
kierunek dominujących wiatrów. Gęstość sieci zadrzewień określają takie czynniki jak:
dominujący kierunek wiatru, ukształtowanie terenu oraz ich wysokość

Sadzenie drzew i krzewów na granicach nieruchomości zostało obwarowane

róŜnorodnymi przepisami. W większości krajów przepisy prawne przewidują minimalną
odległość sadzenia drzew od granicy i tylko przy pełnej zgodności obu właścicieli moŜliwe
jest sadzenie ich na linii granicznej.

Rośliny, a zwłaszcza drzewa i krzewy znalazły nowe zastosowanie jako naturalne filtry

zanieczyszczeń, pochłaniając niemałą część uciąŜliwych i szkodliwych emisji. Są teŜ
doskonałymi ekranami przeciwhałasowymi.

Przy wyborze rodzaju zadrzewienia oraz gatunków roślin naleŜy:

−−−−

sadzić  gatunki  rodzime,  które  są  przystosowane  do  danego  klimatu  i  odporniejsze
od  gatunków  introdukowanych.  W  zadrzewieniach  (poza  remizami)  powinno  się  unikać
drzew i krzewów iglastych ze względu na ich obcość w krajobrazie rolniczym i niewielką
wartość  biologiczną.  Drzewa  iglaste  nie  są  korzystne,  poniewaŜ  na  wiosnę  mogą
powodować zastoiska mrozowe, szkodząc przez to roślinom uprawnym,

−−−−

mieszać ze sobą liczne gatunki, aby poprawić równowagę ekologiczną i upiększyć
krajobraz. Ich łączenie zapewnia poza tym osłonę przed wiatrem na całej wysokości
zadrzewienia,

−−−−

pamiętać, by zadrzewienie było po kaŜdej stronie obramowane pasem ziołorośli
o szerokości około 0,5–1 m, koszonych co 2–3 lata, by nie rozwijały się zbyt bujnie.

−−−−

uwzględnić lokalne warunki klimatyczne i edaficzne. Skład gatunkowy naleŜy
dostosować do warunków świetlnych, wilgotnościowych i zasobności gleby.

−−−−

uwzględnić funkcje przyszłego zadrzewienia.

Aby ograniczyć szkodliwe działanie zadrzewień na uprawy powinno się unikać sadzenia

drzew o płaskim systemie korzeniowym (osika, klony: jawor, zwyczajny i polny, robinia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

akacjowa). JeŜeli zadrzewienie ma chronić brzegi wód płynących i stojących, rośliny
z których się składa muszą mieć silny i gęsty system korzeniowy (wierzby, olsze).

Zakładanie zadrzewień obejmuje przygotowanie gleby na placówkach (dla zadrzewień

pojedynczych i rzędowych) lub pełną orkę (dla pozostałych form) zgodnie z dokumentacją
projektową oraz wysadzenie drzew i krzewów.

Warunkiem dobrego rozwoju zadrzewień jest terminowe i prawidłowe ich zakładanie,

a w tym równieŜ sadzenie odpowiednich drzew i krzewów. Do zakładania zadrzewień stosuje
się gatunki ujęte w „Krajowym doborze drzew i krzewów do zadrzewień". W doborze
gatunków do zadrzewień mogą być dodatkowo uwzględnione następujące gatunki drzew
i krzewów: jodła kalifornijska, świerk srebrzysty, azalie, róŜaneczniki, irgi, Ŝylistki.

Bezpośrednio po posadzeniu drzewko przywiązuje się do palika. Po posadzeniu drzewka

naleŜy skrócić pędy korony ostrym noŜem lub sekatorem. Jednocześnie usuwa się pędy
uszkodzone lub złamane. U krzewów skraca się wszystkie pędy główne.

Posadzone drzewka wymagają zabezpieczenia przed zniszczeniem przez bydło,

zwierzynę, maszyny itp. Większe powierzchnie zadrzewień zabezpiecza się przez grodzenie,
a pojedyncze drzewka kratownicami, siatką, drutem, papierem, trzciną itp.

W pierwszych latach po posadzeniu pielęgnacja sprowadza się do wykaszania trawy

i innych roślin wokół sadzonek, by ich nie zagłuszały.

Zadrzewienie musi być regularnie konserwowane, gdyŜ w przeciwnym wypadku zaczyna

rozrastać się na boki i „łysieje” w środku. NaleŜy więc podejmować odpowiednie środki, aby
spełniło swoje funkcje osłonowe, nie utrudniało rolnikowi prac polowych i zachowywało
zróŜnicowaną florę i faunę. W trakcie prac konserwacyjno-pielęgnacyjnych powinno się
pamiętać o następujących zasadach:

−−−−

zachowaniu równowagi – nigdy nie powinno się wycinać całego zadrzewienia od razu
(tzw. zrąb zupełny), gdyŜ powoduje to utratę funkcji pełnionych przez zadrzewienie
na co najmniej 5 lat. korzystniejsza jest gospodarka przerębowa, która zapewnia ciągłość
pełnienia funkcji pomimo prowadzonych zabiegów,

−−−−

utrzymaniu  zróŜnicowania  –  w  trakcie  czynności  związanych  z  wykonywaniem  zrębu
zupełnego  często  dochodzi  do  zuboŜenia  gatunkowego  zadrzewienia.  w  trakcie  procesu
regeneracji  zadrzewienia  gatunki  szybko  rosnące  (wierzby,  klony,  leszczyna,  jesion)
zagłuszają  pozostałe  (głóg,  tarnina,  trzmielina,  ligustr)  i  w  efekcie  wypierają  je
z zadrzewienia. trzeba więc dbać o to, aby gatunki rosnące wolno były mniej przycinane.

−−−−

okresie wykonywania zabiegów – najlepsza jest zima ze względu na mniejsze obciąŜenie
pracami w gospodarstwie i niniejsze szkody wynikające z niepokojenia zwierząt.
Pielęgnowanie zadrzewień polega na kilkakrotnym w ciągu roku spulchnianiu

i odchwaszczaniu gleby w talerzach lub na całej powierzchni w pierwszych kilku latach oraz
jej nawoŜeniu. Drzewa formuje się przez likwidowanie pędów konkurujących
z przewodnikiem.

Przez odpowiednie cięcie roślinom moŜna nadać rozmaite kształty. Częstym przykładem

nadawania sztucznego kształtu krzewom rosnącym w układach zwartych są Ŝywopłoty cięte.

Prześwietlanie koron drzew polega na wycinaniu całych gałęzi z zagęszczonej korony

drzewa w celu stworzenia warunków do efektywniejszej asymilacji.

Cięcie drzew i krzewów moŜna prowadzić o kaŜdej porze roku. Najbardziej odpowiednią

porą cięcia większości roślin drzewiastych jest okres spoczynku.

UŜytkowanie zadrzewień polega na pozyskiwaniu drewna z cięć pielęgnacyjnych

lub  sanitarnych  i  przy  wyrębie  drzew  oraz  na  pozyskiwaniu  uŜytków  ubocznych.  Wiek
wyrębu  drzew  z  zadrzewień  drogowych  jest  u  wielu  gatunków  wyŜszy  niŜ  w  innych
zadrzewieniach  i  wynosi  dla  dębów  szypułkowego  i  bezszypułkowego  150  lat,  dla  buka
i  dębu  czerwonego  100  lat,  dla  lipy  120–150  lat.  Dla  pozostałych  zadrzewień  wiek  wyrębu
wynosi:

−−−−

dąb szypułkowy i beszypułkowy – 120 lat,

−−−−

buk i dąb czerwony – 80 lat,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

lipa – 100 lat,

−−−−

topola i wierzba – 50 lat,

−−−−

brzoza i olsza – 60 lat.
UŜytki uboczne z zadrzewień to: poŜytek pszczeli, owoce, surowce zielarskie, liście

(np. liście morwy dla jedwabników), liściarka z cięć pielęgnacyjnych.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki jest cel prac odnowieniowych?

Jakie są sposoby odnowienia lasu?

Co wpływa na wybór sposobu przygotowania gleby?

Od czego zaleŜy ilość materiału sadzeniowego w odnowieniach?

Kiedy stosuje się odnowienie siewem?

Na jakich siedliskach moŜna zastosować siew?

Od czego zaleŜy technika i sposób sadzenia?

Jakie są terminy wykonywania sadzenia?

W jaki sposób określa się skład gatunkowy uprawy?

10.

Co oznacza więźba?

11.

Jakie formy zmieszania gatunków stosowane są w odnowieniach?

12.

Jakie są zalety i wady odnowienia naturalnego?

13.

W jaki sposób przygotowuje się drzewostany do odnowienia naturalnego?

14.

Co to jest samosiew i jakie są jego rodzaje?

15.

Jakimi rodzajami samosiewów odnawia się sosnę, świerka, jodłę, dęba, buka?

16.

W jaki sposób przeprowadza się ocenę odnowień naturalnych?

17.

Na czym polega półnaturalna hodowla lasu?

18.

Na czym polegają poprawki, uzupełnienia, dolesienia?

19.

Jakie elementy brane są pod uwagę podczas oceny upraw i odnowień naturalnych?

20.

W jaki sposób dokumentuje się prace odnowieniowe?

21.

Czym charakteryzują się melioracje?

22.

Jakie są rodzaje melioracji?

23.

W jaki sposób meliorowane są nieuŜytki porolne i tereny zdegradowane?

24.

Jakie są rodzaje nieuŜytków poprzemysłowych?

25.

Jaki jest wpływ zanieczyszczeń na ekosystem?

26.

Na czym polega przebudowa drzewostanów?

27.

Na czym polega monitoring lasów?

28.

W jaki sposób określa się stan zdrowotny lasów w Polsce?

29.

Co to jest SPO?

30.

Jaki jest zakres pomiaru zanieczyszczeń w depozytach stałych?

31.

Czym charakteryzują się zalesienia?

32.

Co naleŜy wziąć pod uwagę projektując skład odnowienia na gruncie porolnym?

33.

Jak wykonuje się zabiegi pielęgnacyjne w odnowieniach nagruncie porolnym?

34.

Jak zakłada się plantacje drzew szybkorosnących?

35.

Jakich gatunków uŜywa się do zakładania plantacji drzew szybkorosnących?

36.

Jakie znaczenie mają zadrzewienia?

37.

Jaki jest podział zadrzewień?

38.

W jaki sposób projektuje się zadrzewienia?

39.

Jak dobiera się gatunki do zadrzewień?

40.

Na czym polega pielęgnowanie zadrzewień?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj skład gatunkowy uprawy, więźbę i formy zmieszania gatunków na terenie

uprawy w określonej przez nauczyciela krainie i dzielnicy przyrodniczo-leśnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać skład gatunkowy uprawy zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu,

obliczyć powierzchnię zajmowaną przez poszczególne gatunki,

zaplanować rozmieszczenie gatunków na powierzchni uprawy,

dobrać formy zmieszania gatunków,

zaznaczyć rozmieszczenie gatunków na mapie lub szkicu,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Zasady Hodowli Lasu,

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

mapa powierzchni odnowieniowej,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Porównaj dwa sposoby przygotowania gleby do odnowień na podstawie zdjęć. Opracuj je

w formie tabelarycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć zdjęcia,

przeczytać charakterystykę poszczególnych sposobów przygotowania gleby,

wykonać porównanie w formie tabelarycznej,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

zdjęcia sposobów przygotowania gleby na powierzchni odnowieniowej,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj sposób przygotowania gleby do odnowienia naturalnego na siedlisku LMśw

w drzewostanie sosnowo-świerkowo-dębowym z pokrywą zadarnioną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać odpowiednią Krainę Przyrodniczo – Leśną,

przeczytać charakterystykę poszczególnych sposobów przygotowania gleby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wybrać sposób przygotowania gleby,

uzasadnić wybór,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 4

Na podstawie danych przedstawionych przez nauczyciela scharakteryzuj cechy

drzewostanu zakwalifikowanego do odnowienia. Wybierz sposób odnowienia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować dokumentację dostarczoną przez nauczyciela,

przeczytać charakterystykę poszczególnych drzewostanów,

wypisać cechy drzewostanu,

określić sposób odnowienia,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i zdjęcia,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 5

Na podstawie danych przedstawionych przez nauczyciela scharakteryzuj rodzaje cięć

w odnowieniach naturalnych podczas ćwiczeń terenowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować dokumentację dostarczoną przez nauczyciela,

przeczytać charakterystykę poszczególnych drzewostanów,

wypisać, rodzaje cięć odnowieniowych

omówić rodzaje cięć odnowieniowych w prezentowanych drzewostanach w terenie,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Przeprowadź w terenie ocenę odnowienia naturalnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować dokumentację wykonywanych cięć odnowieniowych w drzewostanie,

określić cechy drzewostanu macierzystego,

określić stopień pokrycia powierzchni przez siewki i formę występowania,

określić jakość hodowlaną,

wypełnić protokół oceny odnowienia naturalnego,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i cięć odnowieniowych,

−−−−

formularz protokołu,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 8

Na podstawie podręcznika wypisz co powinien zawierać projekt zadrzewień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział Poradnika dla ucznia,

wypisać co projekt powinien zawierać,

scharakteryzować poszczególne elementy projektu,

wykonać zestawienie,

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i cięć odnowieniowych,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić sposoby odnowienia lasu?

zaplanować odnowienie lasu?

dobrać gatunki do odnowień?

scharakteryzować sposoby przygotowania gleby?

zaplanować sposób rozmieszczenia gatunków ?

wykonać ocenę uprawy i odnowienia naturalnego?

wykonać poprawki, uzupełnienia, dolesienia?

scharakteryzować melioracje?

zrekultywować nieuŜytek porolny?

10)

określić wpływ zanieczyszczeń na środowisko?

11)

scharakteryzować przebudowę drzewostanów?

12)

omówić monitoring lasów?

13)

zaprojektować plantacje gatunków drzew szybkorosnących?

14)

wykonać projekt zadrzewień?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 30 zadań testowych wielokrotnego wyboru.

Zadania 2, 6, 8, 10, 11, 17, 29 są z poziomu ponadpodstawowego.

W kaŜdym pytaniu znajduje się jedna prawidłowa odpowiedź.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.

Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.

Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.

10.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Przygotowanie gleby do odnowień na glebach silnie zadarnionych polega na
a)

zdarciu pokrywy pasami.

wyoraniu bruzd.

wykonaniu rabatowałków.

wykonaniu kopczyków.

Warunkami udatności samosiewu są
a)

dostateczny urodzaj zdolnych do skiełkowania nasion.

dobra wietrzna pogoda.

nieodpowiedni stan gleby.

ywiołowość przyrody, nie zawsze dająca się podporządkować planowej gospodarce

człowieka.

Odnowienie lasu pod górną osłoną drzewostanu to
a)

samosiew kombinowany.

samosiew boczny.

samosiew górny.

samosiew górno-boczny.

Poprawki to
a)

zabieg hodowlany polegający na poprawieniu kształtu drzewek.

ogławianie drzewek.

sposób odnowienia lasu.

dosadzanie sadzonek w miejscach „wypadów”.

Warunkiem pełnej udatności upraw są
a)

dobór sposobu sadzenia.

dobór odpowiedniego sprzętu.

dokładne przygotowanie terenu i gleby.

dostosowanie składu gatunkowego do siedliska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uzupełnienia mają miejsce tam, gdzie
a)

nie wystąpiło odnowienie naturalne.

masowo występowały pędraki i powstały gniazda.

nie ma zadowalającego pokrycia powierzchni przez sadzonki.

jakość odnowienia pozostawia „wiele do Ŝyczenia”.

Odnowienie samosiewem bocznym występuje u
a)

gatunków cienioznośnych.

gatunków lekkonasiennych.

gatunków liściastych.

gatunków cięŜkonasiennych.

Samosiew kombinowany polega na
a)

wykorzystaniu obsiewu bocznego z drzewostanu przyległego do powierzchni
zrębowej.

wykorzystaniu obsiewu bocznego z drzewostanu powierzchni zrębowej i górnego
z drzewostanu przyległego do powierzchni zrębowej.

wykorzystaniu obsiewu górnego z pozostawionej określonej liczby drzew na
powierzchni zrębowej.

połączeniu obydwu tych obsiewów.

Przy ocenie udatności upraw bierze się pod uwagę
a)

skład gatunkowy uprawy.

stopień uszkodzenia pokrywy glebowej przez dziki.

stopień pokrycia powierzchni przez uprawę.

stopień obniŜenia przydatności hodowlanej uprawy.

10. Przygotowanie drzewostanów do odnowienia naturalnego powinno odbywać się

po uzyskaniu przez drzewostan wieku rębności.

płynnie bez dodatkowych kosztów.

w ostatnim nawrocie TP.

nie wykonuje się Ŝadnych zabiegów, drzewostan jak zechce to i tak się odnowi.

11. Przebudowa drzewostanów powinna odbywać się w drzewostanach

o niewłaściwym składzie gatunkowym.

niedostosowanych składem do siedliska.

niewłaściwym udziale gatunków produkcyjnych.

gdzie prowadzona jest niewłaściwa gospodarka hodowlana.

12. Dolesienia wykonuje się w drzewostanie

10 – letnim.

21 – letnim.

od II klasy wieku wzwyŜ.

bliskorębnym.

13. Melioracje biologiczne mają na celu

poprawę produkcyjnych zdolności gleb.

podniesienie zdolności produkcyjnej siedlisk.

poprawę stosunków wodno – powietrznych.

prowadzenie działań podnoszących jakość produkcji leśnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. W zabiegach fitomelioracyjnych wykorzystywane są następujące gatunki

sosna banksa, brzoza omszona, olsza zielona.

dąb, karagana syberyjska, tawlina jarzębolistna.

amfora zwyczajna, olsza szara, łubin trwały.

gryka, peluszka, wyka.

15. Celem melioracji agrotechnicznych jest

polepszenie warunków glebowych na uprawie przeznaczonej do odnowienia.

przysposobienie powierzchni nieuŜytków do zalesienia.

nadanie właściwej struktury pokrywie zielnej.

podniesienie zdolności produkcyjnych gatunków w drzewostanach wykazujących
zahamowania we wzroście i rozwoju.

16. NawoŜenie mineralne stosowane jest w celu

uzupełnienia niedoborów składników organicznych w glebie.

zapobieŜenia zuboŜeniu roślin w składniki pokarmowe.

wyrównania zachwianej równowagi składników pokarmowych u zwierząt.

optymalizacji warunków Ŝywienia lasu do wymagań pokarmowych danego gatunku
lasotwórczego.

17. śółte plamy pomiędzy zielonymi nerwami, opadanie liści, Ŝółte zakończenia igieł to

tylko niektóre z objawów niedoboru
a)

azotu.

magnezu.

potasu.

fosforu.

18. Charakterystyczną cechą nieuŜytków porolnych jest

występowanie warstwy płuŜnej.

uboga gleba w składniki pokarmowe.

zmieniona gleba fizykochemicznie.

gleba pozbawiona zdrewniałych części organicznych.

19. Zakładanie upraw na gruntach porolnych obejmuje następujące zabiegi

wykonanie orki głębokiej.

rozpoznanie warunków glebowych i potencjalnego typu siedliskowego lasu.

kontrolę zapędraczenia gleby.

szczepienie grzybów mikoryzowych.

20. Skład gatunkowy uprawy na gruncie porolnym ustala się biorąc pod uwagę

wymagania glebowe gatunku.

odporność na choroby grzybowe.

glebę i poziom wody gruntowej.

rodzaj wykształcanego systemu korzeniowego.

21. Gatunkami odpornymi na działanie zanieczyszczeń przemysłowych są

choina kanadyjska, jodła zwyczajna, klon jawor.

dąb czerwony, jesion wyniosły, kasztanowiec.

brzoza brodawkowata, klon polny, sosna czarna.

wierk syberyjski, lipa szerokolistna, osika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22. Skład gatunkowy odnowień na terenach znajdujących się pod wpływem zanieczyszczeń

przemysłowych
a)

jest wymuszony degradacją siedliska.

jest dostosowany do zdolności produkcyjnych siedlisk.

zawiera znaczne ilości gatunków iglastych i pomocniczych.

zawiera gatunki odporne na róŜne zanieczyszczenia glebowe.

23. Rodzaje innej przemysłowej działalności człowieka to

piaskownice.

wirowiska.

kamieniozłomy.

kopalnie torfu.

24. Gatunkami podstawowymi do zakładania plantacji są

sosna pospolita.

lipa drobnolistna.

olsza zielona.

modrzew polski.

25. Pielęgnacja drzew na plantacji polega na

wycinaniu gatunków niepoŜądanych.

podkrzesywaniu drzewek gatunków pomocniczych.

formowaniu pędu bocznego.

cięciach schematycznych, co popadnie pod nóŜ, to jest wycinane.

26. Okres produkcji na plantacji choinkowej wynosi

8 lat.

10 lat.

12 lat.

14 lat.

27. Zadrzewienia klasyfikuje się ze względu na

funkcję jaką mają spełniać.

formę występowania.

budowę poziomą.

układ gatunkowy.

28. Zadrzewienia mogą pełnić funkcje

biologiczne.

produkcji nieuŜytków drzewnych.

edukacyjne.

klimatyczne.

29. Do zabiegów melioracyjnych na terenach zdegradowanych przywracających zdolność

produkcyjną i poprawiających jakość siedliska naleŜą
a)

zabiegi hodowlano – biocenotyczne.

zabiegi hydrotechniczne.

zabiegi kombinowane.

adne z wymienionych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Organizowanie prac z zakresu odnowienia lasu, zalesień i zakładania
zadrzewień

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Jaworski A.: Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Przedsiębiorstwo „Gutenberg”
1995

Jaworski A.: Podstawy przyrostowe i ekologiczne odnawiania oraz pielęgnacji. PWRiL
2005

Łuszczewska D.: Komposty, nawozy zielone. PWRiL 1989

Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Wydawnictwo Świat 1999

Murat E.: Szczegółowa hodowla lasu. Wydawnictwo Świat

Praca zbiorowa: Monografie – Nasze drzewa leśne. PAN 1980

Praca zbiorowa: Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat 1991

Praca zbiorowa: Siedliskowe podstawy hodowli lasu. PWRiL 1990

Praca zbiorowa: Zasady hodowli lasu. 2003

10.

Puchalski T., Prusinkiewicz Z.: Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego.
PWRiL 1990

11.

Puchniarski T.H.: Zabiegi pielęgnacyjne w lasach. PWRiL 2004

12.

Strzelecki W. Sobczak: Zalesienia nieuŜytków i gruntów trudnych do odnowienia.
PWRiL 1975

13.

Szymański S.: Ekologiczne podstawy hodowli lasu. PWRiL 1986

14.

Włoczewski T., Ilmurzyński E.: Hodowla lasu. PWRiL 2003

15.

Zajączkowski J.: Odporność lasu na szkodliwe działanie wiatru i śniegu. Wydawnictwo
Ś

wiat 1999

16.

Załęski A.: Plantacje leśnych drzew szybko rosnących. PWRiL 1987