Dante Alighieri – Boska komedia: Piekło
Wstęp
I.
Dantologia.
- w drugiej połowie XIV w. powstały prace synów Dantego: Jacopo traktuje ojca jako
wybitnego poetę i filozofa; Pietro stara się wyjaśnić ukryte znaczenie poematu.
- autorem życiorysu Dantego jest G. Boccaccio „Życie Dantego”, w którym obok danych
praw-dziwych znajduje się sporo epizodów zmyślonych.
- współcześnie we Florencji, w Rzymie i innych miastach włoskich odbywają się regularnie
ze-brania poświęcone komentowaniu i popularyzacji poszczególnych pieśńi „Boskiej
komedii”, które później ukazują się drukiem.
- powstają też czasopisma dantejskie, najważniejsze to: „L’Alighieri” (ukazuje się w
Rzymie od 1960 r.)
II.
Dante i jego epoka.
- Dante urodził się we Florencji w maju 1265 r., jego losy są ściśle związane z historią
rodzime-go miasta, wzrastał w atmosferze konfliktów: walka papiestwa z cesarstwem,
mieszczan ze szlachtą, pochodził z średniozamożnej szlachty, jego rodzina nie odgrywała
większej roli w życiu miasta; o ojcu, Alighiero, wiemy tylko, że pożyczał ludziom
pieniądze, z drugą żoną, Lappą Cialuffi, miał dwójkę dzieci, która pomagała później
Dantemu.
- gdy Dante był jeszcze dzieckiem, zaręczono go z Gemmą Donati, ślub w 1308 r., mieli
trójkę dzieci: Jacopo, Pietro i Antoninę (wstąpiła do zakonu i przybrała imię Beatrice).
- w 1274 r. spotkał córkę sąsiada, Foloo Portinari, Betrice (również 9-letnią), zmarła w
1290 r.
- Dante kontynuował naukę na uniwersytecie w Bolonii w 1287 r., dzieła: „Vita nuova”
(„Nowe życie”) – pierwszy utwór napisany między 1295 a 1294 r., „Convivio”
(„Biesiada”), „Rime” („Ry-my”).
- po śmierci Beatrice Dante znalazł ukojenie w związku z młodą Włoszką.
- zainteresowanie filozofią i literaturą, pracował tak dużo, że zapadł na chorobę oczu.
- 1292-1294 liryki poświęcone wielu kobietom (hulaszcze i rozpustne życie po śmierci
Beatrice)
- uczęszczał do szkół klasztornych: dominikanów, franciszkanów, jako swego mistrza
wymienia głośnego uczonego i męża stanu – Brunetta Latini
- 1295-1301 r. aktywny udział w życiu publicznym Florencji, był członkiem m.in. Rady
Stu, zaj-mował się administracją miasta, sprawował urząd priora, należał do korporacji
medyków i far-maceutów (dostęp do urzędów) między 1295-1301, kłopoty finansowe,
zaostrza się sytuacja polityczna.
- nie oszczędziła go seria procesów politycznych po przegranej stronników papieża,
oskarżony w 1302 r. o oszustwa i nadużycia finansowe, skazany śmierć, udał się na
wygnanie.
- przebywał w Forii, Weronie, Toskanii („Montanina canzoni” – „Pieśń z gór”), Lukce,
studia w Paryżu („Convivio” i niedokończony „De vulgari eloquentia”) i pobyt w Alpach.
- był entuzjastą Henryka VII, który miał przywrócić zachwiany porządek świata, powołując
po 60-letniej przerwie cesarstwo, obok papiestwa główny filar systemu politycznego i
moralnego średniowiecza, poświęcił mu traktat „De monarchia”.
- w sierpniu 1315 r. pod warunkiem zapłacenia kary oraz poddania się upokarzającej
ceremonii i babtysterium św. Jana emigranci mogli uzyskać przebaczenie (prawo
powrotu), ale Dante chciał „drogi honorowej”.
- ostatnie lata życia spędził w Weronie na dworze Can Grande della Scala, ostatecznie
osiedlił się w Rawennie, jego marzeniem było otrzymanie wieńca laurowego we Florencji.
- zmarł 14,09,1321 r. z powodu choroby, której nabawił się wracając z Wenecji (był
posłem).
- pochowany w kościele franciszkańskim w Rawennie.
III.
„Vita nuova”.
- pierwsze większe dzieło.
- historia miłości do Beatrice, miłości subtelnej, wyidealizowanej.
- liryki młodzieńcze + komentarze prozą.
- pod wpływem wizji Dante przestaje pisać o Beatrice, dopóki nie będzie w stanie uczynić
tego w sposób godny ideału.
- utwór określa się jako autobiografię upoetyzowaną; pisany pod wpływem koncepcji
poezji prowansalskiej i poezji „dolce stil nuovo”, kierunki te dążyły do idealizacji kobiety,
do uczynie-nia z niej istoty nieziemskiej, anielskiej, której miejsce było w niebie, podczas
gdy jej pobyt na ziemi miał charakter epizodu. Miłość ulega ewolucji: od zjawiska czysto
ziemskiego do zjawi-ska mistyczno-filozoficznego. Stąd należy unikać tego wszystkiego,
co związane jest z fizycz-nością i namiętnościami.
- liryka prowansalska – miłość wyidealizowana, najczęściej do anonimowej damy,
prowadzi do rozwoju formalizmu
1
. Koniecznością stało się poszukiwanie nowych form
dla przedstawienia starych i ogólnie znanych tematów. Wyprawa rycerzy na krucjatę
przeciw albigensom zaha-mowała rozwój kultury prowansalskiej i zniszczyła lirykę
trubadurów, a kult kobiety zastępuje kult Matki Boskiej.
IV.
Drobne poematy liryczne „Rime”.
- trudności: ramy chronologiczne
- odbicie tła poetyckiego i klimatu artystycznego epoki; wpływ trubadurów, „dolce stil
nuovo” i poezji poprzedniego okresu, związanej z Guittonem d’Arezzo (zm. 1294).
- silne zabarwienie indywidualne, na pierwszym miejscu stawia różnorodność i
oryginalność autentycznych przeżyć i uczuć osobistych, unikanie formalizmu.
- motywy poezji sycylijskiej.
- [Guido, i’vorrei] ([Guido, chciałbym]) – chciałby znaleźć się w barce płynącej w
nieznane z trzema najpiękniejszymi damami, urok podróży.
- możliwa klasyfikacja utworów: miłość do Beatrice (przeważnie z okresu Vita nuova,
piękna, subtelna istota, która ma uszlachetniający wpływ na otoczenie), miłość do innych
kobiet (cha-rakteryzują się elegancją, swobodą wypowiedzi i tonem swoistego
optymizmu) i liryki okolicz-nościowe.
- kobiety w Rime: Fioretta, Violetta, Pargoletta będzie czynić mu wyrzuty i wspominać
Beatrice, nieznana kobieta, która wywołała u Dantego gwałtowną namiętność, Lisetta.;
Kobieta-Kamień – Donna Pietra (ok. 1296 r. Rime petrose, spory badaczy, czy istniała,
czy nie).
- Tenzone con Forese Donati: trzy sonety Dantego i trzy odpowiedzi Forese, czynią sobie
zło-śliwe i poważne zarzuty, Forese zarzuca przyjacielowi małoduszność, zaniedbanie
pomsz-czenia krzywdy wyrządzonej jego ojcu (?), Dante jest więc złym synem, jest
lekkomyślny i niewdzięczny w stosunku do rodziny Donatich, która pomogła mu
finansowo w trudnych chwi-lach., Dante odpowiedział do aluzjami do pożycia
małżeńskiego Forese (zaniedbywanie żo-ny), opilstwo, obżarstwo, szukanie łatwych
przyjemności., prawdopodobnie Tenzone powstały w atmosferze dobrego humoru, po
czym pod wpływem wina przerodziły się w przerzucanie inwektyw.
- liryki do przyjaciół: Giovanni Quirini, korespondencja z Dantem da Maiano i Cino da
Pistoia.
- liryki doktrynalne.
1
treść ustalona i zamknięta w ramach szablonów, wszystko staje się konwencją.
V.
„Convivio” – ewolucja osobowości i poglądów Dantego.
- ewolucja osobowości i poglądów Dantego, m.in. lektura „Etyki” Arystotelesa.
- ok. 1307-1309, po włosku, humanizm, moralizatorski charakter, kult Beatrice a Donna
Gentile (pocieszycielka ziemska); dzieło niedokończone z nieznanych powodów.
- szacunek dla wiedzy i rozumu ludzkiego oraz podziw dla kultury starożytnej znamionują
po-stawę Dantego, prekursora humanizmu.
- utwór to propaganda dobrodziejstw kultury, propaganda wiedzy dostępnej dla ogółu i
dlatego traktat napisany jest po włosku.
- rozum jest uzależniony od Boga-Stwórcy wszystkich rzeczy materialnych i
niematerialnych, filozofia jest nacechowanym miłością użytkiem wiedzy. Cnota ułatwia
korzystanie z objawień rozumu.
- 11
zasadniczych
cnót:
odwaga,
umiarkowanie,
hojność,
wspaniałomyślność,
wielkoduszność, umiłowanie honoru, łagodność, uprzejmość, prawdomówność,
opanowanie, poczucie spra-wiedliwości.
- jednym z powodów napisania „Convivio” była potrzeba podniesienia autorytetu
osobistego, by godnie móc wysławiać Beatrice i skutecznie służyć ludzkości pogrążonej
w grzechu, narażo-nej na wszelkie klęski i wieczne potępienie..
VI.
„De vulgari eloquentia” – problem języka włoskiego.
- 1304-1305, po łacinie, traktat o języku narodowym (locutio vulgaris), nie podlegającym
żad-nym prawidłom gramatycznym).
- od początków mowy ludzkiej, definicja języka włoskiego: język, do którego jesteśmy
przyzwy-czajeni od wczesnych lat dziecinnych, którym mówi otoczenie i który
przyswajamy sobie spontanicznie, bez znajomości reguł gramatycznych.
- język hebrajski był pierwszym językiem ludzkości, aż do momentu budowy wieży Babel.
- negatywnie o dialektach rzymskich, w Spoleto, Ankonie, Mediolanie… Dialekt sycylijski
oce-nia wyżej, najwyżej boloński.
- na zakończenie zajął się sprawami wersyfikacji i na tym urywa się traktat, to studium
przede wszystkim stylistyczne.
VII.
„De monarchia” – cesarstwo i papiestwo.
- po łacinie, literatura polityczna, tematem rola papiestwa i cesarstwa w dziejach ludzkości,
ze specjalnym uwzględnieniem najnowszych czasów.
- napisany ok. 1312 r., składa się z trzech ksiąg.
- księga I: wpływ Arystotelesa, zasadniczym celem ludzkości jest osiągnięcie szczęścia i
jed-ności, wymaga to rządów jednego władcy – człowieka bezstronnego.
- księga II: ideał jedności był zrealizowany przez imperium rzymskie, panowanie Rzymu
nad światem było zgodne z wolą Boga.
- księga III: władza cesarska i papieska są równorzędne i niezależne od siebie, władza
świecka nie zawdzięcza swojego istnienia Kościołowi, pochodzi od Boga.
- specyficznie interpretowane argumenty z Pisma Św., literatura i historia starożytna jako
auto-rytety (Liwiusz, Wergiliusz, Cycero).
- koncepcja była utopią, ideałem niemożliwym do zrealizowania na tle sytuacji
historycznej, praktyczne znaczenie miała sprawa uregulowania wzajemnych stosunków
między Kościołem i cesarzem, w tej koncepcji państwa – element laicki (tendencja do
laicyzacji życia publiczne-go zarysowała się dość silnie w XIII w.), w tym systemie
poczesne miejsce zajmowała Italia: Rzym-miasto i Rzym-cesarstwo.
VIII. Mniejsze utwory łacińskie: „Epistolae”, „Eclogae”, „Questio de aqua et terra”; „Il
Fiore”.
- Listy:na pewno 13 jego autorstwa, mają charakter listów otwartych lub rozpraw na tematy
po-lityczne i religijne, rzadko poruszają sprawy czysto osobiste, Leonardo Bruni cytuje
listy, które nie zachowały się do dzisiaj, zachowały się w nielicznych kodeksach,
stosunkowo późnych – z końca XIV w., zależność od reguł ars dictandi, często zwroty
zapożyczone z liturgii.
- Eclogae (Sielanki): odnoszą się do ostatnich lat życia – do pobytu w Rawennie, wymiana
poematów z Giovannim del Virgilio, literatem i retorem z Bolonii.
- Questio de aqua et terra: długo uważano, że to apokryf przypisywany Dantemu.
- Il Fiore: utwór z XIII w. autorstwa Ser Durante
2
, 232 rozdziałów, parafraza francuskiego
„Ro-mansu róży”, kilku badaczy przypisuje to dzieło Dantemu, mógł je napisać w latach
załamania psychicznego i moralnego po 1290 r., ale nie można na dzień dzisiejszy
stwierdzić tego z ca-łą pewnością.
IX.
„Boska komedia” – ukoronowanie dzieła Dantego.
1. Myśl przewodnia.
2
Dante to skrót imienia Durante
- ewolucję Dantego przyspieszyły: wypadki polityczne, studia filozoficzne, zetknięcie się
ze światem mistyków; umożliwiły mu wzniesienie godnego Beatrice pomnika w postaci
„Kome-dii”, której później dodano miano „Boskiej”.
- dużo sympatii dla Odyseusza, historia dojrzewania i coraz większych osiągnięć
artystycznych
- w tym celu musiał przejść przez Piekło, Czyściec i Raj; musiał poznać grzech i karę,
pokutę i nadzieję, triumf ostateczny dobra i szczęście.
- horyzonty poety rozszerzyły się, widział nie tylko ukochaną, ale również ludzkość
zagrożoną katastrofą. Trzeba było wstrząsnąć sumieniem ludzkości przez poezję. Poeta
chce być apo-stołem, przewodnikiem zabłąkanej ludzkości.
- Dante dokładnie scharakteryzował zło i nakreślił sposoby walki z nim. Sobie wyznaczył
rolę prekursora Zbawcy, reformatora, odnowiciela świata, torującemu drogę „Veltro”
3
,
który popę-dzi wilczycę „Lupa”, czyli chciwość, która jest głównym powodem zepsucia.
- w „Boskiej komedii” Dante dąży do poznania Boga poprzez miłość, tj. Platon chciał
osiągnąć najwyższe dobro za pośrednictwem Erosa. Droga do celu była trudna i
niemożliwa do poko-nania bez specjalnej pomocy naturalnej i nadnaturalnej.
- na tym tle specjalnego znaczenia nabierają postaci Wergiliusza, Beatrice, a w ostatnim
etapie Bernarda z Clairvaux.
2. Beatrice.
- w „Komedii” występują postaci, które istniały, względnie postaci mitologiczne, których
istnie-nia nie kwestionowano.
- według Dantego Beatrice była w Raju i stamtąd się nim opiekowała, to ona skłoniła
Wergiliu-sza do zaopiekowania się Dantem.
- zgodnie z założeniami i logiką poematu postać Beatrice ulega niezbędnym przemianom.
W punkcie wyjściowym jest osobą realną (przedstawioną według zasad i koncepcji
literackiej „dolce stil nuovo”). W momencie końcowym jako istota nadziemska traci
cechy materialnego bytu ziemskiego, ale nie zapomina o nim.
- między „Vita nuova” a „Boską komedią” Beatrice staje się świętą, chrześcijanką.
Zharmonizo-wanie istoty ziemskiej z wysublimowaną postacią nadziemską stanowi jedną
z tajemnic ge-niuszu poetyckiego Dantego.
- dzięki Beatrice poeta uwolni się od więzów grzechu, wzniesie się na najwyższy poziom
dos-konałości. „Z niewolnika grzechu pociągnęłaś mnie do wolności” (Raj XXXI, 85).
Obecność Beatrice nadaje „Boskiej komedii” wielkie walory poetyckie. Poemat stał się
3
chart albo 515.
historią duszy lu-dzkiej, która osiąga najwyższy stopień uduchowienia dzięki pomocy
kobiety, opiekunki i prze-wodniczki w niezwykłej podróży w zaświaty.
- Niebiańska Beatrice zachowała urok kobiety ziemskiej, jej uśmiech i spojrzenie
odznaczają się niezwykłym pięknem. Zachowała swe imię, ziemskie cechy: pobłażliwość
dla ukochanego, ironię i jakby przebłyski kobiecej zazdrości. Beatrice jest więc
oryginalnym tworem wyobraźni poetyckiej Dantego.
3. Wergiliusz.
- na prośbę Beatrice przeprowadza Dantego przez Piekło i Czyściec, aż do granic Raju.
- reprezentuje on mądrość i poezję świata starożytnego. Wzlot w zaświaty jest dziełem
poety. Jest to możliwe tylko dzięki fantazji oraz intuicji. Oczytanie w „Eneidzie”
umożliwi Dantemu wzniesienie się na wyższy poziom sztuki poetyckiej, wpłynie
decydująco na „dolce stil nuovo” do „Boskiej komedii”.
- Wergiliusz stał się tu rzecznikiem szlachetnych aspiracji moralnych, kulturalnych,
religijnych i politycznych, które swe źródło mają w rozumie ludzkim.
- Wergiliusz staje się wzorem dostępnej człowiekowi doskonałości. Spełnia on w poemacie
fun-kcję drogowskazu, chroni wędrowca przez niebezpieczeństwami, stara się ułatwić mu
podróż, udziela wskazówek i wyjaśnień stając się żywym komentarzem wrażeń i myśli
ucznia.
- żegna Dantego słowami: „Nie oczekuj więcej mych słów i myśli, wskazówek, twój umysł
stał się wolny, prosty i zdrowy, byłoby więc błędem nie postępować zgodnie z nim,
dlatego teraz koronuję cię i nakładam ci mitrę władcy samego siebie” (Czyściec XXX 48-
51).
4. Realność, alegoria, wizja.
- „Boska komedia” liczy 14 233 wierszy. Jej istotna treść i znaczenie zamykają się w trzech
ele-mentach:
a) realność – realny człowiek odbywa podróż w zaświaty, kierowany realną, choć
wyidealizowa-ną, miłością do realnej kobiety i realnym pragnieniem znalezienia
skutecznego lekarstwa na realne zjawisko panoszenia się zła.
b) alegoria – opisywanych faktów i postaci w życiu pozagrobowym, porównań i innych figur
reto-rycznych zaczerpniętych z życia realnego, ziemskiego, w przeciwnym wypadku
bowiem poe-ta byłby zmuszony zamknąć się w kręgu abstrakcji.
c) wizja – ramy zewnętrzne poematu stanowi wizja zaświatów.
- postać Dantego stanowi główny motyw łączący w jedną całość luźne epizody. Zamiast
scho-lastycznych portretów autor stworzył postaci oryginalne, mające własne życie, na
które rzuto-wała przeszłość w sposób decydujący.
- każdy grzech pociąga za sobą specjalną karę, każda cnota jest wynagradzana w sposób da-
leki od szablonów.
- żywy człowiek, a nie alegoria, nadaje specjalny ton poematowi, decyduje o swoistej
atmosfe-rze zaświatów.
5. Język.
- literacki oraz dialekty.
6. Mistycyzm.
- zaznacza on związek wizji z realnym bytem ludzkości. Dante pokonał zasadniczą
trudność, jaką stanowiło wtłoczenie w ramy wizji treści realnej, co było rzadkością w
wizjach średnio-wiecznych. Są one przeciążone symbolami, alegorią i fikcją. Ekstaza i
wizja zaznaczają się najsilniej w Raju.
- Dante ucieka się do personifikacji pojęć abstrakcyjnych. Obok sensu dosłownego
odnajduje-my sens ukryty mnie lub bardziej dokładnie.
- alegoria posługuje się chętnie mitologią. Dante wprowadza w tym celu postaci
mitologiczne, zaczerpnięte z dzieł Owidiusza, Stacjusza, Lukana i Wergiliusza.
- według Dantego dzieło literackie posiada 4 znaczenia: sens dosłowny, alegoryczny,
moralny i analogiczny.
- sens dosłowny to człowiek obdarzony wolną wolą i ponoszącego konsekwencje swych
czy-nów. Tajemnicą geniuszu Dantego będzie wysunięcie na plan pierwszy znaczenia
dosłowne-go, ono decyduje o wartości poematu i przykuwa uwagę czytelnika.
- znaczenie alegoryczne schodzi na dalszy plan. Nie należy doszukiwać się alegorii w
każdej postaci czy epizodzie.
- w ostatnich 3 pieśniach Raju Beatrice przestaje być przewodniczką Dantego, jej miejsce
zaj-muje św. Bernard z Clairvaux i to on doprowadzi poetę przed oblicze Boga.
7. Źródła literackie.
- dzieła zakonników, opatów, filozofów, myślicieli, m.in. Bernarda z Clairvaux, św.
Bonawentu-ry, Dionizego Pseudoareopagity.
8. Inne możliwe źródła „Boskiej komedii”.
- źródła literackie – różny charakter.
- głównie „Eneida” (ks. VI – zejście Eneasza do podziemi).
- mniej: dzieła Horacego i Owidiusza, legendy i wizje średniowieczne, Stary i Nowy
Testament.
- poeci głównie XIII w/
- źródła arabskie: „Mirag” (o cudownej podróży Mahometa w zaświaty).
9. Struktura „Boskie komedii”, etapy wędrówki przez zaświaty.
- pisząc swój poemat Dante kierował się dwoma zasadniczymi przesłaniami:
- oddać hołd ukochanej kobiecie, uwiecznić swą miłość, mówiąc o Beatrice to, czego
dotąd nie powiedziano o żadnej kobiecie.
- chęć służenia zbłąkanej ludzkości – pokazać ogrom zła, żeby wstrząsnąć sumieniem
grzeszników, przypomnienie o obowiązku pokuty, skierować pragnienia i dążenia
ludzko-ści na właściwą drogę, by umożliwić jej osiągnięcie pełni trwałego i
najwyższego szczęś-cia.
- nie znamy dokładnych lat powstawania poszczególnych części, przyjmuje się, że Dante
pisał „Piekło” ok. 1307-1312, „Czyściec” 1313, ostatnie lata życia poświęcił pracy nad
„Rajem”.
PIEKŁO
- Podróż Dantego w zaświaty zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek,
czyli 7 kwietnia 1300 r.
- Piekło znajduje się pod ziemią i ma kształt zwężającego się ku dołowi stożka, Lucyfer
strąco-ny z nieba, spadając zrobił dziurę w ziemi i sam utknął w jej środku. Do piekła
prowadzi bra-ma, za którą znajduje się Przedpiekle, oddzielone od właściwego piekła
rzeką – Acherontem. Dusze zmarłych przewozi Charon. Piekło właściwe dzieli się na
górne i dolne. Jest podzielo-ne na kręgi, z których 6 przypada na górne piekło.
1. krąg: zwany Limbo; dusze wielkich ludzi, nie ochrzczonych, dlatego nie dostąpili
zbawienia, np. wielcy poeci starożytności.
2. krąg: stróżem jest Minos; miejsce pokuty tych, którzy nie potrafili opanować
zmysłowości.
3. krąg: grzesznicy winni obżarstwa.
4. krąg: skąpcy i rozrzutni.
5. krąg: bagno Styksu; ci, którzy zgrzeszyli nieopanowanym gniewem.
6. krąg: na podobieństwo miasta, bronią je złośliwe demony, wobec których Wergiliusz jest
bez-silny, drogę toruje im interwencja nieba; heretycy, spotkanie Dantego z przywódcą
florenckich gi-belinów.
Piekło dolne:
7. krąg: podzielony na trzy rejony; gwałciciele prawa natury: mordercy, samobójcy,
bluźniercy i lichwiarze, pieczę nad kręgiem sprawuje Minotaur.
8. krąg: rzeka, Flegeton; podzielony na 10 czeluści:
1.
ci, którzy nadużyli zaufania innych ludzi; oszuści, stręczyciele do nierządu,
uwodzicie-le (Jazon).
2.
pochlebcy.
3.
symoniści.
4.
wróżbici.
5.
oszuści, pilnują ich szatani wyjątkowo agresywnie wobec poetów.
6.
hipokryci.
7.
złodzieje kąsani przez węże, zamieniają się w ludzi i w węże na zmianę.
8.
fałszywi doradcy (Odyseusz).
9.
schizmatycy, podżegacze do sporów, fałszerze własnej osoby (Mahomet), prawdy
i metali.
9. krąg: podzielony na 4 podkręgi:
1.
zwany Kaina; zdrajcy osób bliskich.
2.
zwany Antenora; zdrajcy swego kraju lub stronnictwa.
3.
zwany Tolomea; ci, którzy naduzywali zaufania innych.
4.
zwany Giudecca; najgorszy zdrajca – Lucyfer.
- w nocy poeci opuścili Piekło i podziemnym tunelem, biegnącym wzdłuż drugiej półkuli
ziem-skiej, dotarli na powierzchnię ziemi, oglądając niebo i słońce. Strażnikami Piekła są
postaci mitologiczne, uważane za demony lub szatany; przedstawieni zgodnie z
wierzeniami średnio-wiecznymi. Krajobraz fantastyczny przypomina góry z czeluściami i
skalistymi urwiskami. Pa-nuje tu stały mrok, przerywany sporadycznie płomieniami,
stanowiącymi narzędzia kary. Bu-rze, wiatry, deszcze, podziemne rzeki i jeziora
uzupełniają fantastyczny krajobraz, nigdzie na-tomiast nie spotykamy śladów normalnego
życia. System kar jest dostosowany do rodzaju grzechów. Jest on częściowo oryginalnym
pomysłem Dantego, częściowo zaś oparty na nau-ce św. Tomasza i teologii. Grzesznicy są
zrozpaczeni, ale uporczywie trwają w grzechach. Piekło jest teatrem ziemskich
namiętności, które trwają nadal po śmierci.
CZYŚCIEC
- znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który
wypchnął Lucyfer spadając z nieba. Ma kształt piramidy, na szczycie której jest Raj
Ziemski. Czyściec stanowi paradoks, jest to królestwo pokuty i cierpienia, a jednocześnie
radości i nadziei. Grzesznicy wierzą, że ich cierpienia skończą się prędzej czy później i że
przypadnie im w udziale wieczne szczęście.
- wędrówka przez Czyściec trwa 3 dni i 3 noce.
- dusze pokutujących grzeszyły przez to, że albo wybierały zły obiekt miłości, albo
grzeszyły nadmiarem miłości, czasem zaś jej zbyt słabym nasileniem.
- Piekło oznacza zniweczenie człowieczeństwa, Czyściec natomiast jest powrotem do uczuć
ludzkich:
- krajobrazy pozbawione są goryczy, burze i zakłócenia atmosferyczne występują
rzadko.
- jest miejscem pobytu ludzi, którzy czynią właściwy użytek z rozumu.
- ton rozmów jest serdeczny, często nacechowany wzruszeniem.
RAJ
- Dante w towarzystwie Beatrice wznosi się do Raju umieszczonego na planetach. Droga
pro-wadzić będzie przez 9 niebios systemu Ptolemeusza do Empireum – siedziby Boga.
- poezja przeżyć trudnych do ujęcia w formy konkretne (symbole).
- całkowite zdematerializowanie cechuje ostatnią część utworu, wszystko staje się grą
dźwię-ków i kolorów. Muzyka, światło, wrażenia optyczne i akustyczne wybijają się na
pierwszy plan. Węch, dotyk, które odzywały ważną rolę w Piekle i Czyśćcu, stają się
nieistotne.
- Dante zastępuje materię – kontemplację i ekstazę. wszystko sprowadza się do
intelektualnej wizji skąpanej w olśniewającym blasku światła. Miłość osiąga punkt
kulminacyjny. Piękno Beatrice staje się coraz bardziej wysublimowane, miłość kobiety
prowadzi do miłości Boga.
- Raj jest także okazją do uprzytomnienia umysłowi ludzkiemu podstawowych prawd
wiary.
- w Empireum Beatrice opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje Bernard z Clairvaux.
Poe-ta dociera do celu wędrówki i ogląda w ekstazie oblicze Boga.
10. Walory artystyczne.
- utwór stanowi jedno z najwyższych osiągnięć literatury światowej, dzięki swemu pięknu
poe-tyckiemu.
- Croce dzielił „Boską komedię” na 2 części składowe: poezję i część dydaktyczną, której
nadał nazwę opowieści teologicznej.
- w centrum poematu jest sam Dante.
- połączenie realności i fantastyki, np. straszliwa metamorfoza złodziei, przemieniających
się kolejno z ludzi w gady i odwrotnie, czyni wrażenie czegoś niezwykłego,
niespotykanego w ży-ciu.
- ogólną tendencją jest stopniowa dematerializacja pierwiastka fantastycznego i realnego,
aż do wizji w Raju.
- Dante kładzie nacisk na znaczenie wizji optycznej, powtórzenia wyrazów: „widzieć”,
„spoglą-dać”…
- Dante po mistrzowsku odtwarza kształt i zachowania zewnętrzne napotkanych postaci, jak
i introspekcję wewnętrzną.
- umiejętność odtwarzania tragedii dusz ludzkich uzupełnia dar koncentrowania uwagi na
rze-czach istotnych przy jednoczesnym sugestywnym stylu.
- dialogi, monologi, szczegółowe opisy, dynamika.
- czasami zwięzłość powoduje tajemniczość czy wręcz zagadkowość.
- Dante stara się przezwyciężyć dualizm ducha i materii. Materia w rozumieniu poety ma
wiel-kie znaczenie jako siedziba piękna ziemskiego i jako środek umożliwiający
przedstawienie pojęć abstrakcyjnych w sposób dla wszystkich dostępny.
- poezja obfituje w elementy epickie, liryczne, tragiczne i komiczne.
- Dante jest szczególnie wrażliwy na tragedie ludzkie spowodowane szlachetnymi
uczuciami.
- zmienia atmosferę opowiadań lub opisów.
- umiejętnie posługuje się alegorią. Poeta jest przekonany, że mniej wnikliwy czytelnik
może poprzestać tylko na podziwianiu zewnętrznego piękna zawartego w formie
wypowiedzi.
- często stosowany dialog przyczynia się do ożywienia akcji poematu (najważniejsza
rozmowa z Wergiliuszem).
- bogactwo i różnorodność obrazów; Dante zapożycza niektóre pomysły obrazów ze źródeł
lite-rackich (Biblia, Wergiliusz, poeci prowansalscy).
- metafory: Dante posługuje się motywami dostarczonymi przez świat ludzi, zwierząt,
zjawisk atmosferycznych, przenosząc znamiona jednej kategorii na drugą i otrzymując tą
drugą nie-oczekiwane nieraz efekty.
- peryfrazy: tworzy się je przy użyciu słów oznaczających charakterystyczne cechy
omawiane-go zjawiska. Nadają one różne zabarwienie wypowiedzi poetyckiej.
- różnice i kontrasty: poeta sławi czasem obok siebie dwa pozornie podobne zjawiska, by
wy-kazać, jaka zachodzi między nimi różnica (absolutne piękno, Beatrice, i absolutna
brzydota, Lucyfer).
- utwór ma charakter ponadczasowy, uniwersalny.
- oglądanie majestatu Boga – ostatecznym triumfem miłości.
- „Miłość, która porusza słońce i insze gwiazdy”. Składa hołd miłości i rozbija się ku
najwyż-szym ideałom moralnym, intelektualnym i artystycznym.
X.
Recepcja Dantego w Polsce.
- już w 1416 r. „De Monarchia” na Uniwersytecie Krakowskim.
- XVI-XVII w. mało znany.
- mimochodem w XVIII w. Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Krasicki.
- zainteresowanie w romantyzmie – kilka nieopublikowanych do końca przekładów.
- XIX w. pojawiają się prace naukowe o „Boskiej komedii”, później o Dantem, kilka
większych rozpraw napisał Julian Klaczko.
- w utworach aluzje do Dantego i jego utworu: Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Norwid,
Konop-nicka, Gombrowicz, Staff i Kasprowicz.
Tekst
PIEKŁO
I.
pieśń.
- jest alegorycznym wprowadzeniem do poematu.
- zbłądziwszy w ciemnym lesie, Dante dociera do podnóża świetlanej góry, na którą bronią
mu wstępu trzy dzikie zwierzęta: Pantera, Lew i Wilczyca.
- zrozpaczonemu poecie ukazuje się Wergili i proponuje wspólną wędrówkę przez piekło i
czyściec zaznaczając, że po raju oprowadzi Dantego bardziej godna osoba.
- „W życia wędrówce, na połowie czasu”, czyli w wieku 35 lat.
- ciemny las to mrok grzechu, w którym człowiek gubi prostą drogę cnoty; senność określa
stan pogrążenia w bezwładzie woli; góra okryta promieniami słońca jest symbolem
wysokich war-tości moralnych, osiąganych dzięki Łasce Boskiej.
- Pantera symbolizuje rozwiązłość, Lew pychę, Wiczyca chciwość.
II.
pieśń.
- Dante, niepewny, czy zasłużył na łaskę oglądania zaświatów, wypowiada swoje
wątpliwości wobec Wergilego.
- poeta dodaje mu otuchy wyjaśniając, że sama Matka Boska za pośrednictwem św. Łucji i
Beatrycze wzywa go do tej wędrówki.
III.
pieśń.
- Dante i Wergili przekraczają bramę piekieł i zatrzymują się w przedsionku, gdzie cierpią
du-sze ludzi, którym na ziemi dobro i zło było równie obojętne.
- następnie docierają do brzegów Acherontu i obserwują Charona przewożącego dusze
potę-pione.
- oślepiony błyskawicą Dante pada – „jako pada człowiek senny” i w tym omdleniu zostaje
przeniesiony na drugi brzeg rzeki.
IV.
pieśń.
- Dante budząc się z omdlenia w pierwszym kręgu piekła, gdzie pokutują dusze dzieci
zmar-łych bez chrztu i ludzi szlachetnych, którzy żyjąc przed narodzeniem Chrystusa nie
znali pra-wdziwej wiary: przebywają tu poeci, bohaterowie i filozofowie starożytności,
np. Homer, Lu-kan, Owidiusz, Horacy, Hektor, Eneasz, Lukrecja, Julia, Marcja…
V.
pieśń.
- przy wejściu do drugiego kręgu Dante i Wergili spotykają Minosa, który wyznacza każdej
du-szy karę i miejsce w piekle.
- w drugim kręgu cierpią, smagane wichrem, dusze ludzi zmysłowych, np. Semiramida,
Kleo-patra, Helena, Achilles, Trystan, Parys.
- tutaj Franceska da Rimini opowiada poetom historię swej miłości: ze względów
politycznych zmuszona do poślubienia szpetnego Gianciotta Malatesty, zakochała się w
szwagrze, gdy jej mąż zastał ich na czułej scenie, zabił i żonę, i brata.
VI.
pieśń.
- w trzecim kręgu piekła poeci spotykają Cerbera (nie tylko stróż, ale także symbol
łakomstwa) strzegącego wejścia i dusze pokutujące za obżarstwo.
- Florentczyk Ciacco kreśli im obraz przyszłych walk bratobójczych, które rozgorzeją we
Flo-rencji.
VII.
pieśń.
- powitani tajemniczymi słowami Plutona, Dante i Wergili wchodzą do czwartego kręgu
piekła, w którym cierpią dusze ludzi chciwych i rozrzutnych.
- w piątym kręgu poeci spotykają potępionych za gniew, zazdrość, pychę i pesymistów.
VIII. pieśń.
- poeci wsiadają do barki Flegiasza i w niej kontynuują podróż po bagnie piątego kręgu.
- wśród potępionych za gniew spotykają florentczyka Filipa Argenti.
- na koniec docierają do drzwi grodu Disa, które szatani zatrzaskują przed nimi.
IX.
pieśń.
- na murach grodu Disa ukazują się trzy Furie, które starają się odstraszyć poetów.
- wkrótce jednak zjawia się Anioł, otwiera bramę grodu i wędrowcy wchodzą do szóstego
krę-gu.
- tutaj cierpią zamknięci w grobach heretycy.
X.
pieśń.
- wędrując ze swoim przewodnikiem pośród grobowców Dante spotyka dwóch
florentczyków: Farinatę degli Uberti
4
, który przepowiada mu wygnanie z Florencji, i
Cavalcante Cavalcantie-go, ojca przyjaciela Dantego.
- duchy znają przyszłość, ale teraźniejszość jest przed nimi zakryta.
XI.
pieśń.
- przed wejściem do siódmego kręgu wergili objaśnia Dantemu rozmieszczenie dusz
potępio-nych w ostatnich trzech kręgach piekła i tłumaczy, dlaczego lichwa jest tak wielki
przestęps-twem wobec Boga.
XII.
pieśń.
- po wejściu do siódmego kręgu poeci mijają stojącego na straży Minotaura i podchodzą do
rzeki wrzącej krwi.
- cierpią w niej ludzie, którzy używali przemocy wobec bliźnich.
- strzegą ich centaurowie, z których jeden oprowadza poetów wymieniając nazwiska
potępio-nych, np. Aleksander z Fery w Tesalii, Dionizy, tyran Syrakuz, Atylla…
XIII. pieśń.
- schodząc niżej poeci napotykają dusze samobójców zamienione w drzewa, których liście i
ko-ra służą za pożywienie harpiom.
- wśród nich spotykają Pietra della Vigna, kanclerza i najbliższego powiernika cesarza
Frydery-ka II, został oskarżony przez zazdrosnych dworaków o zdradę, uwięziony i
oślepiony z rozpa-czy popełnił samobójstwo.
4
przywódca gibelinów, wygnany w 1298 r. z Florencji przez zwycięskich gwelfów, ostry ton rozmowy
- samobójcy-rozrzutnicy cierpią pędzeni i szarpani przez rozwścieczone wilki, np. Lano de
Sie-na (nie chcąc żyć w nędzy po roztrwonieniu majątku, dał się zabić w bitwie między
florentczy-kami i mieszkańcami Arezzo).
XIV. pieśń.
- na pustynnej równinie trzeciego jaru siódmego kręgu cierpią smagani ognistym deszczem
bluźniercy przeciw Bogu.
- wśród nich poeci spotykają Kapaneosa, króla greckiego.
- kontynuując wędrówkę Wergili wyjaśnia Dantemu pochodzenie rzek piekielnych.
XV.
pieśń.
- idąc w dalszym ciągu trzecim jarem poeci spotykają dusze sodomitów.
- Dante rozpoznaje wśród nich Brunetto Latiniego, swojego ukochanego mistrza, który
przepo-wiada mu przyszłość i rozprawia o losie swoich towarzyszy niedoli: Prisciana,
Francesca d’Accorso i Andrea de’Mozzi.
- w usta Latiniego Dante wkłada jedną z gwałtownych i ostrych inwektyw wygnańca
przeciw mieszkańcom Florencji.
XVI. pieśń.
- Dante i Wergili napotykają nową grupę sodomitów.
- Jacopo Rusticucci
5
opowiada im o karze, jaka spotkała go wraz z towarzyszami.
- na krańcu siódmego kręgu poeci obserwują rzekę piekielną, która z hukiem przelewa się
do następnego kręgu.
XVII. pieśń.
- poetom ukazuje się potwór Gerion, symbol obłudy.
- zanim przewiezie ich na grzbiecie do ósmego kręgu, Dante zatrzymuje się nad miejscem
kaź-ni lichwiarzy (sieczeni ognistym deszczem, z oczyma utkwionymi w mieszki
zawieszone na szyi i przyozdobione herbami ich rodzin).
XVIII. pieśń.
- poeci zaczynają wędrówkę po mostach przewieszonych nad dziesięcioma jarami, na które
dzieli się ósmy krąg.
- w pierwszym z nich, wśród pokutujących stręczycieli, spotykają Venedicia Caccianemico,
a wśród uwodzicieli Jazona.
- w drugim jarze widzą tłum rozpustników, nierządnic, a między nimi Alessia Interminelli i
Taidę
XIX. pieśń.
- w trzecim jarze cierpią dusze tych, którzy splamili się symonią.
- pokutują oni w głębokich jamach głową na dół, a ich wystające nogi chłoszcze ogień.
5
po rozejściu się z żoną miał znienawidzić kobiety i wpadł w grzech, za który pokutuje w piekle
XX.
pieśń.
- z mostu nad czwartym jarem Dante i Wergili obserwują magów i wróżbitów, którzy idą
mozol-nie przed siebie mając głowy przekręcone do tyłu.
- wśród nich rozpoznają Amfiareusa, Tyrezjasza, Arontasa i Manto.
XXI. pieśń.
- w jarze piątym poeci obserwują oszustów zanurzonych we wrzącej smole, których pilnują
dia-bły uzbrojone w harpuny.
- widzą także ducha mieszkańca Lukki świeżo przybyłego do piekła.
- Zły Chwost, przywódca diabłów, daje poetom eskortę, która ich poprowadzi bezpiecznie
brzegami jaru.
XXII. pieśń.
- wędrując krawędziami jaru poeci obserwują w dole oszustów, a między nimi Ciampolo di
Na-varra, który opowiada swoje losy, a także brata Gomitę i Michela Zanche.
XXIII. pieśń.
- w szóstym jarze cierpią hipokryci, którzy wędrują okryci płaszczami z ołowiu,
pozłacanymi z wierzchu – symbol ich dwulicowości.
- poeci znajdują wśród nich Bolończyków Catalano dei Catalani i Loderingo degli Andalo.
XXIV. pieśń.
- Wergili i Dante wspinają się ostrożnie po wewnętrznym stoku szóstego jaru i dochodzą do
łańcucha skał, które przebiegają przez pozostałe jary.
- w głębi siódmego jaru oglądają złodziei, których ciała gryzione przez straszliwe węże,
rozsy-pują się w proch, aby znowu się odrodzić.
- jeden z potępionych, Vanni Fucci, osławiony okrutnik, przepowiada Dantemu walki
bratobój-cze, które będą miały miejsce we Florencji.
XXV. pieśń.
- wśród potępionych siódmego jaru poeci rozpoznają olbrzyma Caco (syn Wulkana, słynny
zło-dziej), a także florentczyków: Agnello Bruneleschi, Buoso Abati, Puccio Galigai,
Cianfa Dona-ti, Francesco Cavalcanti, których pokuta polega na kolejnej przemianie z
ludzi na węże i z węży na ludzi.
XXVI. pieśń.
- z mostu ponad ósmym jarem poeci obserwują płomyki okrywające dusze fałszywych
dorad-ców.
- w jednym z nich cierpią wspólnie Diomedes i Ulisses, którzy opowiadają o
okolicznościach swojej śmierci.
XXVII.
pieśń.
- do poetów zbliża się książę Guido di Montefeltro.
- Dante opowiada mu o obecnym stanie Romanii, a w zamian za to słyszy z ust księcia
historię jego życia.
XXVIII.
pieśń.
- w dziewiątym jarze poeci obserwują tłum podżegaczy do zamieszek społecznych i
religijnych.
- wśród nich spotykają Mahometa, Pietro da Medicina, Mosca Lamberti, Bertranda de Born
i słuchają ich opowieści o towarzyszach niedoli.
XXIX. pieśń.
- poeci dochodzą do dziewiątego jaru rozmawiając o Geri del Bello, krewnym Dantego,
którego zauważyli w dziewiątym jarze, został zamordowany za sianie niesnasek i jeszcze
nie pomsz-czony, dlatego tak wrogo przyjął Dantego.
- aby lepiej przypatrzyć się potępionym, poeci idą po zrębie jaru, który dzieli Złe Doły od
Studni Gigantów.
- w jarze tym pokutują fałszerze Griffolina d’Arezzo (za uprawianie alchemii) i Capocchio
da Siena (także alchemik, spalony żywcem).
XXX. pieśń.
- wśród potępionych za podszywanie się pod cudze nazwiska (gryzą się w szale) poeci
spoty-kają Gianniego Schicchi i Mirrę.
- pomiędzy fałszerzami pieniędzy, cierpiącymi na wodną puchlinę i pragnienie, Adamo da
Bre-scia, a między kłamcami żonę Putyfara i Greka Sinone.
XXXI. pieśń.
- poeci przechodzą po ostatnim stoku między ósmym a dziewiątym kręgiem i zatrzymują
się nad studnią strzeżoną przez gigantów.
- jest tam Nembrotte, Efialt i Anteusz, który przenosi wędrowców do ostatniego kręgu.
XXXII.
pieśń.
- w pierwszym kole dziewiątego kręgu, zwanym Kainą, Dante i wergili spotykają pomiędzy
zdrajcami własnych rodzin Camincione dei Pazzi.
- w drugim kole, tzw. Antenorze, pośród zdrajców ojczyzny Bocca degli Abati.
- w ostatnim, które nosi miano Giudeki – Ugolina della Gherardesca i Ruggieri degli
Ubaldini.
XXXIII.
pieśń.
- książę Ugolina opowiada historię głodowej śmierci swoich dzieci.
- gwałtowna inwektywa Dantego przeciwko Pizie, „zakale kraju”.
- następnie poeci przechodzą do trzeciego koła kręgu, gdzie pokutują zdrajcy przyjaciół.
- tu znajdują się Alberigo dei Manfredi, Branca d’Oria, a także dusze ludzi żywych, którzy
cho-dząc po świecie mają dusze w piekle.
XXXIV.
pieśń.
- w czwartym kole, zwanym Giudeką, poeci obserwują zdrajców dobroczyńców.
- na samym dole piekła w trzech paszczach Lucyfera pokutują trzej najwięksi zdrajcy
ludzkości: zdrajca Chrystusa – Judasz oraz zdrajcy Juliusza Cezara – Brutus i Kasjusz.
- wędrówka poetów po piekle dobiega kresu.
- udają się obaj w kierunku góry czyśćcowej.
- „Tędyśmy na świat wyszli, witać gwiazdy…”