Technik_meteorolog_311[23]_Z2_02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Procesy

klimatotwórcze

warunki

lokalizacji

posterunków

meteorologicznych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Promieniowanie słoneczne i usłonecznienie

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Pomiary i obserwacje czynników klimatycznych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Mechanizm cyrkulacji atmosfery

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Rodzaje i elementy map klimatycznych i ich zastosowanie w rolnictwie

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłuŜyć się podstawowymi pojęciami z zakresu klimatologii, meteorologii,
agroklimatologii,

–

stosować wzory i jednostki podstawowe w układzie SI,

–

przeliczać jednostki róŜnych wielkości fizycznych,

–

wykonywać pomiary podstawowych wielkości fizycznych, jak: ciśnienie, temperatura,
prędkość wiatru, wilgotność,

–

wyraŜać i obliczać parametry wielkości opisujących klimat,

–

sporządzać zestawienia tabelaryczne i rysować diagramy,

–

sporządzać wykresy liniowe, słupkowe, diagramy kołowe,

–

posługiwać się dokumentacją techniczną,

–

posługiwać się instrukcjami do wykonywania ćwiczeń laboratoryjnych,

–

organizować stanowisko pracy do wykonywania ćwiczeń laboratoryjnych,

–

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej i ochrony
ś

rodowiska,

–

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

–

oceniać własne moŜliwości w działaniach indywidualnych i zespołowych,

–

stosować zasady współpracy w grupie,

–

uczestniczyć w dyskusji i prezentacji,

–

stosować specjalistyczne programy komputerowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

–

scharakteryzować procesy kształtujące klimat Ziemi,

–

zaplanować cykliczne prowadzenie obserwacji zjawisk pogodowych oraz pomiarów
meteorologicznych do celów klimatologicznych,

–

określić warunki lokalizacji stacji pomiarowych,

–

dobrać przyrządy i instrumenty do pomiaru parametrów klimatu,

–

wykonać pomiary prędkości i siły wiatru,

–

wykonać pomiary usłonecznienia,

–

wykonać pomiary i prowadzić obserwacje wielkości zachmurzenia,

–

określić wpływ cyrkulacji powietrza na kształtowanie się klimatu,

–

scharakteryzować cyrkulację pasatową, monsunową, zwrotnikową,

–

określić obszary działania prądów strumieniowych,

–

scharakteryzować elementy mapy klimatycznej,

–

zastosować oznaczenia na mapach klimatycznych,

–

posłuŜyć się mapami klimatycznymi,

–

posłuŜyć się mapami klimatologicznymi topografii względnej i bezwzględnej,

–

posłuŜyć się programami komputerowymi do opracowania wyników pomiarów,

–

przygotować wyniki badań meteorologicznych z okresu wieloletniego na potrzeby
opracowań klimatologicznych,

–

zgromadzić dane do celów klimatologicznych ze stacji tradycyjnych oraz posterunków
automatycznych,

–

określić zmiany klimatu na podstawie ciągów danych oraz map klimatycznych,

–

sporządzić mapę klimatyczną,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska podczas
prowadzenia obserwacji oraz wykonywania pomiarów meteorologicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Procesy klimatotwórcze a warunki lokalizacji posterunków

meteorologicznych

4.1.1. Materiał nauczania

Na kształtowanie klimatu Ziemi decydujący wpływ mają procesy zachodzące

w atmosferze. W mniejszej skali, swoje oddziaływania wykazują równieŜ procesy zachodzące
w litosferze, hydrosferze, kriosferze oraz biosferze.

Podstawowymi procesami klimatotwórczymi są:

–

obieg ciepła,

–

obieg wody,

–

krąŜenie powietrza.
Głównym źródłem energii cieplnej dla Ziemi jest krótkofalowe promieniowanie Słońca.

Promieniowanie to jest częściowo pochłaniane, rozpraszane, odbijane podczas przejścia przez
atmosferę. Pozostała jego część jest pochłaniana przez powierzchnię Ziemi i zamieniana na
energię cieplną [6]. Dopływ energii słonecznej jest zróŜnicowany i zaleŜy od:

–

czasu trwania oświetlenia (w okresie roku i doby),

–

wysokości Słońca nad horyzontem.
Oba te parametry są uwarunkowane ruchem Ziemi wokół własnej osi oraz ruchem

obiegowym wokół Słońca.

Efektem obiegu ciepła na Ziemi jest zróŜnicowanie temperatur powietrza. Wymianie

cieplnej towarzyszą procesy:

–

przewodnictwo cieplne,

–

promieniowanie,

–

konwekcja,

–

turbulencja.
Procesem decydującym o intensywności procesów klimatotwórczych jest obieg wilgoci,

gdzie  w  zamkniętym  cyklu  funkcjonują  procesy:  parowania,  konwekcji,  kondensacji,
tworzenia  się  chmur,  powstawania  opadów  oraz  mechanizmy  spływu  i  wsiąkania  wody.
Geograficzny  rozkład  wilgotności  powietrza  jest  związany  z wielkością  parowania
(wysokością temperatury) oraz z intensywnością adwekcji (przenoszenia) pary wodnej. DuŜe
znaczenie  odgrywa  orografia  terenu  i  jego  wysokość  nad  poziomem  morza.  Obrazem
rozkładu wilgotności powietrza moŜe być geograficzny rozkład średnich, rocznych wysokości
opadów. Obiegi ciepła i wilgoci łączy ogólna cyrkulacja atmosfery [2].

Ogólna cyrkulacja atmosfery obejmuje trójwymiarowe aspekty przepływu energii od

podłoŜa do górnych granic troposfery oraz od równika ku biegunom. Klimatotwórcza rola
cyrkulacji jest bezpośrednio związana z rozkładem ciśnienia atmosferycznego. Na podstawie
analiz map rozkładu ciśnienia i kierunków ruchów mas powietrza, stwierdzono, Ŝe występują
duŜe zbieŜności tych rozkładów dla pory letniej i zimowej. Analizując ogólną cyrkulację
atmosfery pod względem rozkładu ciśnień wyróŜnia się:

–

równikową bruzdę wysokiego ciśnienia,

–

strefy pasatów sięgające od równika do szerokości 30

na obu półkulach. Są to stabilne

wiatry całoroczne, północno – wschodnie na półkuli północnej i południowo – wschodnie
na półkuli południowej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

podzwrotnikowe strefy wysokiego ciśnienia, występujące w szerokościach od 30

÷40

obu półkulach,

–

strefy wiatrów zachodnich pomiędzy 40

÷60

na obu półkulach,

–

strefy niskiego ciśnienia szerokości umiarkowanych, występujące wzdłuŜ równoleŜników
60

÷65

na obu półkulach,

–

strefy wyŜów polarnych (wyŜe okołobiegunowe).

Fronty atmosferyczne

Na granicach stykających się mas powietrza tworzą się fronty atmosferyczne

rozdzielające masy powietrza róŜniące się temperaturą i wilgotnością (strefy przejściowe).

Fronty atmosferyczne ze względu na sposób przemieszczania się klasyfikuje się na:

–

front ciepły tworzy się gdy przesuwająca się masa powietrza ciepłego (lŜejszego) napotka
na swej drodze masę chłodniejszą (cięŜszą), wtedy lŜejsza i cieplejsza masa unosi się nad
cięŜszą (rys. 1),

Rys. 1. Front atmosferyczny ciepły [44, s. 111]

–

front chłodny (zimny) powstaje gdy przesuwająca się masa powietrza chłodnego
(cięŜszego) wypiera ku górze masę powietrza ciepłego (lŜejszego) (rys. 2),

Rys. 2.

Front atmosferyczny chłodny [44, s. 111]

–

gdy  front  chłodny  (zazwyczaj  przemieszczający  się  szybciej)  dogoni  front  ciepły,
utworzony  zostaje  front  zokludowany  (rys.  3).  Cieplejsze  powietrze  zostaje  wyparte  ku
górze  i  nie  styka  się  z  powierzchnią  gruntu.  Przy  powierzchni  ziemi  stykają  się  masy
powietrza o podobnych właściwościach [44].

Rys. 3. Przekrój przez front zokludowany [44, s. 111]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oprócz wymienionych wyŜej stref ciśnienia i kierunków wiatru, na powierzchni Ziemi

istnieją  równieŜ  komórki  powietrza  transportujące  masy  powietrza  w pionie.  Powietrze
unoszące  się  w  niŜach  okołorównikowych  przenoszone  jest  w  szerokości  podzwrotnikowe,
gdzie  osiada  w  występujących  tam  wyŜach.  Powietrze  unoszące  się  w niŜach  szerokości
umiarkowanych przenoszone jest ku biegunom i osiada w występujących tam wyŜach.

Klimatotwórcza rola ogólnej cyrkulacji atmosfery tkwi w mechanizmie południowego

transportu ciepła i wilgoci od równika, gdzie jest ich nadmiar, ku biegunom, gdzie obserwuje
się  widoczny  ich  niedosyt.  Od  podanego  wyŜej  modelu  ogólnej  cyrkulacji  atmosfery
występują  odchylenia.  Najbardziej  wyraźne  są  cyrkulacje  monsunowe,  występujące  na
kontakcie  oceanu  i  kontynentu.  Są  one  związane  z  róŜnym  tempem  i  intensywnością
ogrzewania  się  i ochładzania  powierzchni  kontynentu  i  oceanu.  W  okresie  zimy  nad
kontynentami  tworzą  się  stacjonarne  wyŜe  przenoszące  suche  i  wychłodzone  powietrze  nad
ocean  (pora  sucha).  W okresie  lata  nad  relatywnie  chłodną  powierzchnią  oceanu  równieŜ
powstają  wyŜe  transportujące  wilgotne  masy  powietrza  nad  kontynent.  Przynoszą  one
intensywne  opady  umoŜliwiające  rozwój  rolnictwa  i  uprawy.  Cyrkulacja  monsunowa
największą  rolę  odgrywa  w  Azji  południowo-wschodniej.  W  skali  lokalnej  dobowe  zmiany
kierunku  wiatru  noszą  nazwę  bryzy,  która  występuje  nad  morzem,  jeziorami  i  większymi
rzekami [10].

Badania meteorologiczne i klimatologiczne prowadzone są przez Światową Organizację

Meteorologiczną  (World  Meteorological  Organisation  WMO),  zaś  w  Polsce  wiodącą  rolę
odgrywają  słuŜby  Instytutu  Meteorologii  i  Gospodarki  Wodnej  (IMGW)  oraz  wyŜsze
uczelnie,  instytuty  naukowe  (PAN,  WAT,  IMUZ  i  in.).  Dla  łatwiejszej  interpretacji
i określenia  prognozy  pogody  WMO  wprowadziła  standardowe  metody  i  przyrządy
pomiarowe oraz określiła czas, w którym te pomiary są wykonywane, czyli czas uniwersalny,
jednoczesny na całym świecie.

Podstawowym zadaniem Działu SłuŜby Obserwacyjno-Pomiarowej jest merytoryczne,

administracyjne oraz finansowe zarządzanie siecią stacji i posterunków hydrologicznych oraz
meteorologicznych.

Sieć

dostarcza

podstawowych

danych

hydrologicznych

i meteorologicznych wykorzystywanych w statutowej działalności Instytutu i udostępnianych
innym instytucjom [48].

Nowoczesna meteorologia posługuje się danymi, które pochodzą z globalnych systemów

pomiarowych, państw członków Światowej Organizacji Meteorologicznej.

Synoptycy wykorzystują dane z:

–

naziemnych sieci meteorologicznych (stacje synoptyczne, stacje klimatologiczne,
posterunki meteorologiczne i opadowe),

–

sieci radarów meteorologicznych,

–

sieci wykrywania i lokalizacji wyładowań atmosferycznych,

–

stacji odbioru danych z satelitów meteorologicznych,

–

stacji wykonujących pionowe sondaŜe atmosfery (aerologiczne).
Korzystają one równieŜ z danych pochodzących ze stacji meteorologicznych

zainstalowanych na statkach i w samolotach. Do przetworzenia bardzo duŜej ilości danych
niezbędne są systemy przetwarzania i modelowania matematycznego. Dlatego teŜ komputery
meteorologiczne, obok wojskowych, dysponują największą na świecie mocą obliczeniową
[3].

W pierwszym etapie obliczane są modele globalne (dla całego globu) – w światowych

centrach prognostycznych, a następnie modele regionalne (np.: dla Europy). Wyniki tych
modeli trafiają do modeli lokalnych, takich jak liczony w Polsce model COSMO-LM
i stanowią

jeden

elementów,

jaki

synoptyk

wykorzystuje

sporządzenia

rednioterminowej (do 14 dni) i krótkoterminowej (24÷48 godz.) prognozy pogody oraz

ostrzeŜeń przed groźnymi zjawiskami meteorologicznymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zarządzanie pogodą, to stałe śledzenie prognoz i ostrzeŜeń, a takŜe podejmowanie

działań zgodnych z przewidywanymi jej zmianami. Niezbędne jest równieŜ podejmowanie
działań pozwalających na przygotowanie ludzi, przemysłu i gospodarki na wypadek
wystąpienia groźnych zjawisk naturalnych [17, 45].

W Polsce sieć obserwacyjno – pomiarowa zlokalizowana jest głównie w dorzeczu Górnej

Wisły. Obejmuje cztery województwa, 11 dorzeczy i 9 zbiorników wodnych. Jest to obszar
o powierzchni 45 597 km

. NajniŜszym punktem pomiarowym połoŜonym na wysokości

140 m n.p.m. jest Zawichost, najwyŜszym – 1991 m n.p.m. Kasprowy Wierch.

DSOP (Dział SłuŜby Obserwacyjno - Pomiarowej) odpowiada za jakość i wiarygodność

pozyskiwanych  z  obserwacji  i  pomiarów  danych  hydrologicznych  i  meteorologicznych  oraz
ich  terminowe  przekazywanie  w  trybie  operacyjnym  i  historycznym.  Prowadzi  serwis
aparatury  pomiarowej  i  urządzeń  pomocniczych.  Zobowiązany  jest  do  prowadzenia
modernizacji wyposaŜenia posterunków i stacji poprzez wprowadzanie nowoczesnych metod
pozyskiwania i opracowywania danych hydro i meteorologicznych [13].
Rodzaje stacji i posterunków

Stacje wykonujące pomiary meteorologiczne, naleŜące do sieci kierowanej przez IMGW,

dzielą się na:
1.

Stacje meteorologiczne prowadzą cogodzinne pomiary i obserwacje elementów
meteorologicznych dla słuŜb prognozy pogody oraz zabezpieczenia transportu lotniczego.
WyposaŜone są w precyzyjną i nowoczesną aparaturę i obsługiwane przez etatowy
personel o wysokich kwalifikacjach zawodowych.

Posterunki obserwacyjno-pomiarowe prowadzą pomiary i obserwacje w trzech
podstawowych okresach czasu z przyrządów rejestrujących. Uzyskane materiały są
podstawowym

ródłem

opracowań

pozwalających

określenie

elementów

meteorologicznych.

Posterunki opadowe prowadzą jedynie obserwacje opadów atmosferycznych, których
pomiar wykonuje się raz na dobę o godz. 7 rano.

Posterunki  agrometeorologiczne  wykonują  przede  wszystkim  obserwacje  dla  celów
gospodarki  rolnej  i  wodnej.  Na  posterunkach  agrometeorologicznych  są  wykonywane
obserwacje  fenologiczne,  stanu  wilgotności  gleby,  stanu  roślin  uprawnych,  terminów
prac polowych i inne.
Oprócz  wymienionych  istnieją  stacje  specjalne,  do  których  naleŜą  obserwatoria

meteorologiczne (np. ŚnieŜka, Kasprowy Wierch), obserwatoria i stacje agrometeorologiczne,
posterunki hydrologiczne, ewaporometryczne i inne [2, 21].
Stacja meteorologiczna

Stacja meteorologiczna to zestaw kilkunastu czujników monitorujących stan warunków

klimatycznych na zewnątrz obiektu i w jego wnętrzu.

Na zewnątrz mierzone są:

–

kierunek wiatru,

–

prędkość wiatru,

–

temperatura powietrza,

–

wystąpienie opadu,

–

natęŜenie promieniowania słonecznego,

–

wilgotność powietrza.
Czujnik temperatury zewnętrznej jest osłonięty przed bezpośrednim promieniowaniem

słonecznym.  Czujniki  kierunku  wiatru  i  opadów  są  rozmieszczone  w  ten  sposób,  aby  nie
cieniowały  czujnika  mierzącego  promieniowanie  słoneczne.  Stacja  meteorologiczna  (rys.  4)
powinna być umieszczona nad pomieszczeniem i skierowana czujnikiem światła na południe.
W  pobliŜu  stacji  nie  powinny  znajdować  się  wysokie  obiekty,  które  cieniując  mogłyby

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na cel obserwacji stacje meteorologiczne dzieli się na: synoptyczne,

aerologiczne, klimatyczne, agrometeorologiczne, lotnicze, aktynometryczne [8, 11].

W skali światowej rozróŜnia się: stacje naziemne, zainstalowane na powierzchni Ziemi,

statki pogody, zakotwiczone na stałe lub na określony czas w wybranym punkcie oceanu,
przekazujące drogą radiotelegraficzną wyniki obserwacji oraz stacje automatyczne, pracujące
bez obsługi na terenach trudno dostępnych, gromadzące lub przekazujące dane drogą radiową.

Pomiarami meteorologicznymi objęty jest zespół parametrów fizycznych powietrza,

wody atmosferycznej oraz gleby, do których naleŜą:

–

temperatura powietrza (na róŜnych wysokościach nad poziomem gruntu) i gleby (na
róŜnych głębokościach), a takŜe wody (w zbiornikach wodnych),

–

ciśnienie powietrza (przy powierzchni Ziemi, ale takŜe jego pionowy rozkład),

–

wilgotność powietrza (jej pionowy rozkład wraz z powierzchniową warstwą gruntu),

–

kierunek i prędkość wiatru (na róŜnych wysokościach),

–

składowe bilansu promieniowania i bilansu cieplnego,

–

widzialność, przeźroczystość i zanieczyszczenie powietrza,

–

parametry charakteryzujące wymianę wody między atmosferą, a powierzchnią Ziemi
takie jak: opady atmosferyczne (we wszystkich stanach skupienia wody), osady oraz
parowanie z powierzchni gruntu i wód.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz procesy klimatotwórcze?

Czy potrafisz wymienić fronty atmosferyczne i ich wpływ na kształtowanie się klimatu?

Jakie zadania spełnia Dział SłuŜby Obserwacyjno-Pomiarowej?

Jak klasyfikuje się stacje meteorologiczne?

Jakie warunki musi spełniać lokalizacja stacji meteorologicznej?

Jakie znasz rodzaje posterunków meteorologicznych?

Jaką funkcję pełnią posterunki meteorologiczne?

Jak działa sieć obserwacyjno-pomiarowa?

Jakie znasz standardowe pomiary meteorologiczne?

10.

Jaki jest harmonogram obserwacji i pomiarów meteorologicznych?

11.

Jakiej aparatury pomiarowej uŜywa się do pomiarów meteorologicznych?

12.

Jaki jest zakres obserwacji meteorologicznych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz cechy klimatu na wskazanym przez nauczyciela obszarze. Na podstawie

diagramów klimatycznych przedstawionych w zadaniu przyporządkuj odpowiednio stacji A
lub B wymienione poniŜej cechy i uzupełnij poniŜszy tekst.
1.

Określ nazwy typów klimatu, w których połoŜone są odpowiednio stacje A i B.
Stacja klimatyczna A: ...............................................
Stacja klimatyczna B: ...............................................

Przyporządkuj stacjom A i B odpowiednią wartość amplitudy rocznej temperatury
powietrza: 12ºC, 3ºC, 20ºC, 37ºC, 43ºC.
Amplituda roczna temperatury powietrza stacji A: .....................
Amplituda roczna temperatury powietrza stacji B: .....................

Klimat stacji cechuje przewaga opadów konwekcyjnych, wynikających z silnego
nagrzania podłoŜa w okresie letnim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stacja …….

Stacja o wyŜszej średniej rocznej temperaturze powietrza.
Stacja …….

Klimat o cechach charakterystycznych dla tej stacji występuje na Wyspach Brytyjskich.
Stacja …….

Rysunek do ćwiczenia 1 [58, s. 5]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyjaśnić pojęcia: suma rocznych opadów, roczna amplituda temperatury powietrza,
ciśnienie atmosferyczne, średnia temperatura roczna,

określić oznaczenia występujące na mapie klimatycznej,

określić na mapie klimatycznej świata rejon, na którym znajdują się wymienione
w ćwiczeniu tereny,

przeanalizować zmiany klimatyczne na przedstawionych diagramach,

rozwiązać problemy występujące w ćwiczeniu, uzupełniając wykropkowany tekst,

zaprezentować wyniki pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa klimatyczna świata,

−

diagramy klimatyczne,

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [20, 44].

Ćwiczenie 2

Określ połoŜenie geograficzne na mapie Europy określonych stacji klimatycznych:

Valentia, Warszawa, Kursk, Orenburg. Połącz te miasta linią koloru czerwonego. Ustal,
według jakiego kryterium wybrano te stacje klimatyczne? Umieść w tabeli dane klimatyczne
miejscowości umieszczonych na mapie, temperaturę i opady rejestrowane w tych stacjach.
Wykonaj wykres przedstawiający przebieg temperatur i opadów wzdłuŜ 52° szer. geogr. N

Tabela do ćwiczenia 2 [67]

Wyszczególnienie Temp. II – °C

Temp. VII –

°C

Opad I – cm

Opad VII –

Valentia – morze

Warszawa

Kursk

Orenburg – ląd

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mapa do ćwiczenia 2 [67]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić płoŜenie geograficzne wybranych stacji meteorologicznych, korzystając
z przygotowanych przez nauczyciela materiałów,

zaznaczyć połoŜenie stacji meteorologicznych na konturowej świata, ustalić kryterium
wyboru,

scharakteryzować rozkład i kierunki zmian temperatury w okresie zimy i lata,

wyszukać dane klimatyczne miejscowości umieszczonych na mapie oraz temperaturę
i opady rejestrowane w tych stacjach,

skorzystać z programu Excel i wykonać wykres liniowo-kolumnowy (z dwoma osiami
„y”) przebiegu temperatury: zima – linia niebieska, lato – linia czerwona i opadów: zima
– słupek niebieski, lato – słupek czerwony,

dokonać analizy wykresu,

zapisać wnioski w zeszycie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [20, 44],

−

komputer z programem Excel,

−

mapa konturowa świata,

−

wybrane dane klimatyczne miejscowości umieszczonych na mapie,

−

tabela do wykresu – przebieg temperatur i opadów wzdłuŜ 52° szer. geogr. N.

Ćwiczenie 3

Narysuj wykresy na podstawie danych z wybranych stacji klimatycznych.

Dane klimatyczne wybranej stacji do ćwiczenia 1.

Czeluskin (77°43' N, 104°18' E)

III

VII

VIII

XII

Temp.
(°C)

-31,3

-29,7

-28,5

-22,6

-11,2

-2,8

0,8

0,6

-2,9

-10,3

-22,6

-27,4

Opad
(mm)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warszawa (52°13’ N, 21°02’ E)

III

VII

VIII

XII

Temp.
(°C)

-2,9

-2,0

1,8

7,6

13,8

16,8

18,6

17,2

13,3

7,8

2,3

-1,3

Opad
(mm)

Szanghaj (31°12' N, 121°26' E)

III

VII

VIII

XII

Temp.
(°C)

3,2

4,1

8,0

13,5

18,8

23,1

27,1

27,0

22,8

17,4

11,3

5,8

Opad
(mm)

176

145

142

127

Ajn Salah (27°12' N, 2°2' E)

III

VII

VIII

XII

Temp.
(°C)

13,3

16,1

20,0

25,0

28,9

35,0

36,7

35,8

32,8

26,7

19,1

14,4

Opad
(mm)

0,6

0,9

0,2

0,1

0,2

0,5

0,3

Kisangani (0°26’ N, 25°14’ E)

III

VII

VIII

XII

Temp. (°C)

25,7

25,4

26,1

26,2

25,8

25,2

24,5

24,7

25,1

25,2

25,1

Opad (mm)

178

157

137

114

132

165

183

218

198

Mapa do ćwiczenia 1 [69]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wskazać na mapie połoŜenie przydzielonej stacji zgodnie z danymi w tabeli,

wykonać analizę danych z tabeli,

narysować na papierze milimetrowym wykres klimatyczny określonej stacji,

zaznaczyć stację na mapie świata,

wykonać analizę wykresu,

zwrócić uwagę na:

−

najcieplejszy miesiąc i jego średnią temperaturę,

−

najzimniejszy miesiąc i jego średnią temperaturę,

−

róŜnice temperatur w roku (roczna amplituda temperatur),

−

długość trwania lata klimatycznego,

−

wielkość opadów w ciągu roku i ich zmiany w poszczególnych miesiącach,

zaznaczyć zasięg stref klimatycznych, równieŜ na półkuli południowej (pamiętając, Ŝe
strefy układają się symetrycznie względem równika), na podstawie zebranych danych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyjaśnić związek między rozmieszczeniem stref klimatycznych na Ziemi a jej
oświetleniem w ciągu roku,

zapisać wnioski w zeszycie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

mapy klimatyczne świata,

–

dane klimatyczne określonych stacji,

–

literatura zgodna z ćwiczeniem [21, 46],

–

kserokopie materiałów,

–

papier milimetrowy A4, flamastry.

Ćwiczenie 4

Określ róŜnice między klimatem a pogodą poprzez analizę tekstów.

Dnia  6  grudnia  w  Warszawie  świeciło  Słońce,  a  temperatura  powietrza  wynosiła  9ºC,
wiał  suchy,  porywisty  wiatr.  Zazwyczaj  o  tej  porze  roku  średnia  temperatura  tego
miesiąca  wynosi  3÷4ºC  i  występują  opady  deszczu  ze  śniegiem.  Dziś  niebo  jest
bezchmurne i brak nawet mŜawki. Takie anomalie pogodowe ostatnio często się zdarzają.
Klimat  tej  części  Polski  o  tej  porze  roku  podlega  wpływom  kontynentalnym,  zima  jest
dłuŜsza i chłodniejsza - szczególnie na wschodzie.

Zwiedzałem ten piękny region Hiszpanii latem i muszę przyznać, Ŝe było to najcieplejsze
lato  w  moim  Ŝyciu.  Termometr  wskazywał  30ºC  w  cieniu,  chwilami  upał  był  dla  mnie,
bądź  co  bądź  mieszkańca  północy,  nie  do  wytrzymania.  PrzeŜyłem  teŜ  dzień,  kiedy  na
termometrze  było  49,9ºC.  Moi  hiszpańscy  przyjaciele  twierdzili,  Ŝe  nie  powinienem
narzekać.  Wprawdzie  w  Andaluzji,  a  zwłaszcza  w  Sewilli  –  najcieplejszym  mieście
Hiszpanii  –  bywa  bardzo  gorąco,  ale  dzięki  połoŜeniu  nad  morzem  i  naturalnym
zbiornikom  wilgoci,  jakimi  są  rzeki,  upały  łatwiej  znieść  niŜ  na  wysuszonej  Mesecie
Kastylijskiej. Wszystko to prawda, ale dałbym duŜo, byleby było troszkę  chłodniej albo
przynajmniej  spadł  deszcz  i  orzeźwił  powietrze. Tymczasem  na  Nizinie  Andaluzyjskiej,
która  stanowi  przewaŜającą  część  obszaru  regionu,  natura  skąpi  opadów.  W  niektórych
miejscach zdarza się 260 dni bez deszczu, a na przylądku Gata, w najbardziej na wschód
połoŜonej prowincji Andaluzji Almerii, roczny opad nie przekracza 130 mm [39].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przypomnieć pojęcia pogody i klimatu,

przeanalizować otrzymany tekst,

określić róŜnice między tymi pojęciami i podkreślić je w wybranym tekście:

–

na czerwono – cechy pogody,

–

na zielono – cechy klimatu.

zapisać róŜnice między pojęciami w tabeli,

wyszukać w literaturze podobne teksty i przeprowadzić ich analizę,

zapisać wnioski do zeszytu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa klimatyczna Europy,

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [11, 39],

−

tekst do analizy,

−

flamastry, zeszyt.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić procesy klimatotwórcze?

wymienić fronty atmosferyczne oraz ich podział?

wyjaśnić proces biegu ciepła w atmosferze?

wyjaśnić obieg wilgoci w atmosferze?

wyjaśnić zadania Działu SłuŜby Obserwacyjno-Pomiarowej?

scharakteryzować warunki lokalizacji stacji meteorologicznej?

sklasyfikować stacje meteorologiczne i ich lokalizację?

określić rodzaje posterunków meteorologicznych i scharakteryzować
ich funkcje?

wyjaśnić

przykład

sieci

obserwacyjno-pomiarowej

i scharakteryzować lokalizację poszczególnych punktów pomiaru?

10)

określić standardowe pomiary meteorologiczne?

11)

określić harmonogram obserwacji i pomiarów meteorologicznych?

12)

przedstawić zakres obserwacji meteorologicznych?

POGODA

KLIMAT

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Promieniowanie słoneczne i usłonecznienie

4.2.1. Materiał nauczania

Usłonecznienie to czas dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do

powierzchni Ziemi. ZaleŜne jest ono od długości dnia i wielkości zachmurzenia ogólnego
nieba [5, 60].

Insolacja (nasłonecznienie) – oddziaływanie promieniowania słonecznego zarówno na

Ziemię jako całość, jak równieŜ na poszczególne elementy powłoki ziemskiej: atmosferę,
litosferę, hydrosferę, jak równieŜ na pojedyncze elementy środowiska, np. blok skalny.

Usłonecznienie mierzy się jako sumę dobową operacji Słońca, sumę miesięczną lub sumę

roczną. Usłonecznienie dobowe zaleŜy od następujących czynników:

–

długości dnia, która określa usłonecznienie maksymalnie moŜliwe (Um), czyli czas od
momentu wschodu Słońca do momentu jego zachodu,

–

zachmurzenia, które ogranicza moŜliwość dotarcia promieni słonecznych do
powierzchni,

–

zespołu czynników topograficznych, który moŜe powodować zacienienie terenu przez
znajdujące się w otoczeniu miejsca pomiarów wyniosłości terenowych lub własne cechy
powierzchni jak nachylenie i ekspozycja zboczy.
Usłonecznienie rzeczywiste (Ur) jest wyraŜone w godzinach i ich częściach dziesiątych

oraz stanowi wynik pomiarów heliograficznych. Usłonecznienie względne (Uw) określa,
w jakim procencie maksymalnie moŜliwego czasu usłonecznienia (Um) odnotowano na danej
stacji występowanie usłonecznienia rzeczywistego. MoŜna obliczyć ze wzoru:

Uw = (Ur/Um) (usłonecznienie wyraŜone w ułamku)

lub

Uw = (Ur/Um) · 100% [w procentach] [61]

Usłonecznienie względne w sposób najbardziej poglądowy charakteryzuje działanie

czynnika meteorologicznego w kształtowaniu usłonecznienia; niweluje ono wpływ zmiennej
długości dnia, jednak w małym stopniu informuje o rzeczywistej (bezwzględnej) zmienności
długości czasu operacji Słońca.

Usłonecznienie miesięczne stanowi sumę usłonecznienia dobowego zmierzonego

w danym miesiącu, usłonecznienie roczne - odpowiednio sumę roczną.

W skali roku (usłonecznienie roczne) kaŜdy punkt na powierzchni Ziemi teoretycznie

powinien  posiadać  taką  samą  wartość  usłonecznienia.  PoniewaŜ  moŜna  przyjąć,  Ŝe  średnia
refrakcja  atmosferyczna  jest  jednakowa  w  skali  globu,  strata  (zmniejszenie  się)
usłonecznienia  „zimą”  (krótszy  dzień)  jest  dokładnie  rekompensowana  wzrostem
usłonecznienia w okresie „lata” (dłuŜszy dzień) [40, 46].

Heliograf to przyrząd do pomiaru usłonecznienia. Jednym z najpopularniejszych typów

heliografów  jest  heliograf  Campbell-Stockesa  (rys.  6).  Jest  to  szklana  kula  o  średnicy
ok. 10 cm,  spełniająca  rolę  soczewki  skupiającej  promienie  słoneczne.  Na  metalowym
półpierścieniu  umieszczonym  w  odległości  ogniskowej  znajduje  się  tekturowy  pasek,  na
którym w miarę przemieszczania się Słońca jest wypalany przez promienia słoneczne ślad.

Sumowanie długości śladów wypalonych na pasku informują o łącznej długości czasu,

kiedy promienie słoneczne bezpośrednio docierały do powierzchni Ziemi, a więc o liczbie
godzin usłonecznienia rzeczywistego [61].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ustawia się go poziomo w miejscu nieosłoniętym, orientując go na kierunek północ-

-południe oraz na szerokość geograficzną miejsca pomiaru. Pasek na przyrządzie zmienia się
raz na dobę, wcześnie rano lub późnym wieczorem (po zachodzie lub przed zachodem
Słońca).

Heliografy Campbell-Stockesa rozpoczynają notować usłonecznienie dopiero od

momentu, w którym natęŜenie promieniowania słonecznego jest równe i przekracza
0.3 cal/cm

-2

/min (209W/m

-2

). Nie odnotowują usłoneczniena tuŜ po wschodzie i przed

zachodem  Słońca,  gdy  wysokość  Słońca  jest  mniejsza  od  3°.  W  wysokich  szerokościach
powoduje  to  zdecydowane  zafałszowanie  wyników  pomiarów  zimą,  gdyŜ  okres,  w  którym
wysokość Słońca jest niŜsza od 3° moŜe być długi. Jednocześnie heliografy tego typu notują
usłonecznienie  równieŜ  wtedy,  gdy  przy  większych  wysokościach  Słońca  niebo  jest
przesłonięte chmurami wysokimi lub cienką warstwą chmur średnic). Dokładność pomiarów
heliografu C-S mieści się w granicach około 0,1 godz. (6 min.).

Rys. 6. Heliograf Campbell – Stockesa [61]

Inne typy heliografów notują czas promieniowania słonecznego na papierze

wiatłoczułym lub stosuje się w nich elementy fotoelektryczne jako czujniki pomiarowe zaś

wynik pomiaru zapisuje rejestrator elektryczny [61].
Temperatura powietrza

Temperatura powietrza jest jednym z waŜniejszych elementów pogody. Jest ona

wielkością fizyczną określającą stopień nagrzania ciała. Temperaturę określa się w stopniach
skali termometrycznej:

Skala Celsjusza – 0º temperatura powodująca chemicznie topnienie czystego lodu,

a temperaturę wrzenia wody chemicznie czystej przy ciśnieniu 760 mm Hg jako 100º.
Jednostka podstawowa setna część odległości między punktami 0º i 100º.

Skala Fahrenheita – temperaturze topnienia lodu odpowiada punkt 32ºF, a temperaturze

wrzenia wody punkt 212º F. Odległość między tymi punktami podzielono na 180 części.
Przelicznik na ºC

)

−−−−

⋅⋅⋅⋅

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skala Kelwina (bezwzględna skala temperatury) – 0ºK to temperatura, w której ustaje

ruch  cieplny  cząsteczek  (–273,16ºC).  Kelwin  jest  1/273  częścią  temperatury  punktu
potrójnego  wody  (odpowiada  temp.  0,01ºC).  Jeden  stopień  tej  skali  jest  równy  jednemu
stopniowi  skali  Celsjusza.  W  praktyce  przyjmuje  się,  Ŝe  0 K  =  –273,16ºC  a  0ºC=273,16  K.
Przelicznik

273

−−−−

Rodzaje termometrów
1.

Cieczowe  –  naleŜą  do  najczęściej  uŜywanych  na  stacjach  meteorologicznych.  W  Polsce
w termometrach  cieczowych  stosowana  jest  głównie  rtęć  ze  względu  na  to,  Ŝe  nie  jest
przezroczysta,  nie  zwilŜa  szkła  i  krzepnie  w  temperaturze  –38,9

C, a wrze

w temperaturze 357

C. Przy niŜszych temperaturach stosowany jest alkohol etylowy [68,

77].

Oporowe  –  wykorzystano  w  nich  związek  oporu  elektrycznego  przewodników
i półprzewodników  ze  zmianami  temperatury  oraz  zdolność  powstania  siły
termoelektrycznej w obwodzie złoŜonym z tych materiałów, których spojenia mają róŜną
temperaturę.  Zasada  działania  tego  przyrządu  polega  na  wykorzystaniu  zmian  oporu
drutu  platynowego  przy  zmianie  temperatury  powietrza.  Bateria  jest  źródłem  prądu,
a miernik  oporu  jest  wykalibrowany  tak,  aby  wskazywał  temperaturę.  Termometry  te
stosowane  są  coraz  częściej  ze  względu  na  duŜa  dokładność  pomiaru  i  moŜliwość
ciągłego zapisu temperatury.

Termoelektryczne  –  składają  się  z  dwóch  metali  (bimetal)  o  wyraźnie  róŜniących  się
współczynnikach  rozszerzalności  cieplnej.  Przykładem  przyrządu,  w  którym  stosowany
jest  bimetal  jest  termograf.  Przyrząd  ten  słuŜy  do  ciągłej  rejestracji  temperatury
powietrza. Odkształcenie bimetalu, w wyniku zmian temperatury powietrza, przenoszone
jest  przez  system  dźwigni  na  ramię  z  zamontowanym  na  końcu  piórkiem  wypełnionym
tuszem.  Wielkość  temperatury  powietrza  rejestrowana  jest  na  specjalnym  pasku  papieru
(termogramie),  który  zakłada  się  na  bęben  poruszany  mechanizmem  zegarowym.
Stosowane są termografy tygodniowe i dobowe [72].

Termometr  stacyjny  –  słuŜy  do  pomiaru  aktualnej  temperatury  powietrza,  ustawiony
pionowo  w  klatce  meteorologicznej  jest  jednocześnie  elementem  składowym
psychrometru  Augusta.  Zakres  mierzonych  temperatur  wynosi  od  –38º C  do  +50º C,
a najmniejsze działki na skali termometru wynoszą 0,2º C.

Termometry ekstremalne to:

–

maksymalny  –  połączenie  kapilary  ze  zbiorniczkiem  jest  wyraźnie  zwęŜone,
z powodu  umieszczenia  w  kapilarze  cienkiego  pręcika  szklanego.  Podczas  wzrostu
temperatury  ciecz  termometryczna  rozszerza  się,  wytwarzając  dostatecznie  wysokie
ciśnienie  umoŜliwiające  przemieszczenie  się  cieczy  do  kapilary.  Podczas  obniŜania
się  temperatury  następuje  przerwanie  słupka  cieczy  w  miejscu  przewęŜenia,
w kapilarze  pozostaje  tyle  cieczy  termometrycznej,  ile  jej  wydostało  się  ze
zbiorniczka w czasie wystąpienia najwyŜszej temperatury,

–

minimalny  –  cieczą  termometru  jest  alkohol,  który  wolno  reaguje  na  zmiany
temperatury, stąd zbiorniczek tego termometru ma widełkowaty i wydłuŜony kształt,
zapewniający  większą  powierzchnię.  W  zbiorniczku  jest  zanurzony  oznakowany
kontrastową barwą pręcik. Termometr na stanowisku pomiarowym jest umieszczony
w  pozycji  poziomej.  Wzrost  temperatury  i  związane  z  nim  przemieszczanie  się
cieczy  w górę skali nie  wywiera wpływu na połoŜenie pręcika. Spadek temperatury
natomiast powoduje, Ŝe pręcik przesuwa się wraz z meniskiem cieczy w dół kapilary.
Pręcik zatrzymuje się w miejscu wskazanym przez najniŜszą temperaturę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Termograf to przyrząd, którego częścią reagującą na zmiany temperatury jest tu płytka
bimetaliczna. Zapis odbywa się na pasku papierowym zwanym termogramem.
Dobową sumę promieniowania całkowitego (suma promieniowania bezpośredniego

i rozproszonego) obliczamy na podstawie zmodyfikowanego wzoru Blacka:

T = I~ (0,18 + 0,73 s/so) [cal cm

-2

]

gdzie:
T – suma promieniowania całkowitego [cal/cm

s i s

– powierzchnia [cm

I~ promieniowanie

w poszczególnych miesiącach dla róŜnych szerokości

geograficznych [cal/cm

Odstępstwo od obowiązujących jednostek układu SI jest w tym wypadku koniecznością.

Wszystkie wzory empiryczne do obliczania parowania (w tym obowiązujące w projektowaniu
melioracyjnym), w których uwzględnia się promieniowanie całkowite, mają sens liczbowy
tylko wówczas, gdy promieniowanie wyraŜone jest w cal lub kcal. Sumę dekadową uzyskamy
mnoŜąc otrzymaną wartość przez 10 lub 11 (w ostatniej dekadzie lutego 8 lub 9), natomiast
sumę miesięczną obliczamy mnoŜąc otrzymane T przez liczbę dni w miesiącu [75].

Kąt padania promieni słonecznych w róŜnych szerokościach geograficznych

Kąt padania promieni słonecznych zaleŜy od dnia, w którym chcemy go zmierzyć oraz od

półkuli, na której się znajdujemy [64]. Ogólny wzór na dni równonocy.

–

21 marca i 23 września, gdy Słońce jest w zenicie nad równikiem obliczamy ze wzoru
α

=90°-φ

Półkula północna:

–

22 czerwca, gdy Słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem Raka – α = 90°-φ+23°27'

–

22 grudnia, kiedy Słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem KozioroŜca α = 90°-φ-23°27'
Półkula południowa:

–

22 czerwca, gdy słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem Raka – α = 90°-φ-23°27'

–

22 grudnia, gdy Słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem KozioroŜca α=90°-φ+23°27'
gdzie:
φ

– oznacza szerokość geograficzną,

– oznacza kąt padania promieni słonecznych na dany punkt φ,

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zdefiniujesz usłonecznienie?

Jakie znasz rodzaje usłonecznienia?

Od czego zaleŜy usłonecznienie dobowe?

W jaki sposób obliczamy dobową sumę promieniowania całkowitego?

Jak zdefiniować pojęcia: usłonecznienie rzeczywiste, względne i moŜliwe?

Jaka jest budowa i zasada działania heliografu Campbela-Stokesa?

Jakie znasz rodzaje termometrów? Omów ich zastosowanie.

Jaka jest zasada działania termometru cieczowego?

Jakie znasz skale termometryczne?

10.

Jak obliczyć kąt padania promieni słonecznych w róŜnych szerokościach geograficznych?

11.

Jaka jest róŜnica między usłonecznieniem, a nasłonecznieniem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie l

Oblicz parametry dotyczące promieniowania słonecznego:

kąty padania promieni słonecznych o godz. 12 czasu miejscowego w dniach 21.03, 23.09
i 22.12 dla: a) Gdyni (i) = 54,50, b) Krakowa (i) = 50,00. Określ kierunek
geograficzny[18],

kąt nachylenia zbocza, na które padają promienie słoneczne pod kątem prostym w dniu
22 vi i 23 ix w południe czasu miejscowego w okolicach Wrocławia (i) = 51. Określ
kierunek geograficzny,

długość dnia na równiku, 30

i 60

szerokości geograficznej północnej w dniach 21.03,

22.06 i 22.12,

usłonecznienie względne w dniach 15.06 i 15.12 w Gdańsku (i) = 54,50 i Zakopanem
(i) = 49,50, gdy usłonecznienie rzeczywiste wynosiło w obu przypadkach 6 godzin,

bilans promieniowania krótkofalowego poziomej powierzchni l ha: a) suchej gleby
piaszczystej, b) pola ziemniaków, gdy kąt padania promieni słonecznych wynosił:
a) 13

º, b) 46º, a współczynnik przezroczystości atmosfery pm: a) 0,29, b) 0,62,

ile kalorii w ciągu 10 minut w południe 22.06, otrzymały wskutek absorpcji
promieniowania bezpośredniego, połoŜone w rejonie Rzeszowa (i = 50°) pokryte trawą
zbocza południowe i północne o nachyleniu a) 5°, b) 40°?

wysokość Słońca nad horyzontem w miejscowości leŜącej na 40 stopniu szerokości
geograficznej północnej w dniach rozpoczynających astronomiczne pory roku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w poradniku dla ucznia czy podane w zadaniu wielkości mają jednostki zgodne
z układem SI,

przeanalizować treść zadania,

zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,

wykonać obliczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [44, 49],

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

W której miejscowości: Zakopanem czy Gdańsku, usłonecznienie względne będzie

większe podczas bezchmurnego dnia czerwcowego i grudniowego, gdy usłonecznienie
rzeczywiste w obu miejscowościach i obu miesiącach jest takie same?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść zadania,

zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,

wykonać obliczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [61]

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić definicję usłonecznienia?

wymienić czynniki decydujące o usłonecznieniu dobowym?

określić sposób obliczenia dobowej sumy promieniowania całkowitego?

określić pojęcia: usłonecznienie rzeczywiste, względne i moŜliwe?

wyjaśnić budowę i zasadę działania heliografu Campbela-Stokesa?

sklasyfikować rodzaje termometrów?

scharakteryzować zastosowanie termometrów?

scharakteryzować budowę i zasadę działania jednego z wybranych
termometrów?

wymienić skale termometryczne?

10)

określić przeliczniki skal?

11)

wyjaśnić zasadę obliczania kąta padania promieni słonecznych w róŜnych
szerokościach geograficznych?

12)

określić przyczyny zmniejszenia ilości energii promieniowania słonecznego
docierającego do powierzchni Ziemi?

13)

wyjaśnić róŜnicę między usłonecznieniem a nasłonecznieniem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Większe zachmurzenie występuje zwykle nad oceanami niŜ nad lądami (wyjątkiem jest

strefa równikowa). Na mapach klimatycznych średnie zachmurzenie oznacza się izonefami
(tab. 1) [65]. Zachmurzenie wyraŜamy w oktantach, tj. w ósmych częściach całego sklepienia
nieba i notujemy liczbami klucza (tab. 2). Przyrządem pomiarowy określającym
zachmurzenie jest oko, dlatego dokonując pomiaru w ten sposób naleŜy pamiętać, Ŝe jest on
mało dokładny [74].

Pomiar parametrów wiatru

Wiatr jest ruchem powietrza. Przypisany mu jest wektor o określonej wielkości (prędkość

wiatru)  i  zwrocie  (kierunek  wiatru).  Stan,  w  którym  powietrze  znajduje  się  w  bezruchu
określa się mianem ciszy. Kierunek wiatru jest to kierunek, z jakiego wiatr wieje. Określenie
„wiatr zachodni” oznacza, Ŝe wiatr wieje z kierunku zachodniego. W praktyce obserwacyjnej
kierunek wiatru powinien być określony z dokładnością nie mniejszą niŜ 10° (miary kątowej,
współrzędne  azymutalne).  Jeśli  kierunek  wiatru  mierzony  jest  względem  nieruchomego
punktu na powierzchni Ziemi, to jest kierunkiem rzeczywistym. Jeśli pomiar kierunku wiatru
prowadzony  jest  przez  przyrząd  znajdujący  się  w  ruchu  względem  powierzchni  Ziemi
(znajdujący  się  na  statku,  samolocie,  innym  obiekcie  ruchomym)  taki  kierunek  jest
kierunkiem wiatru pozornego [79].

Prędkość wiatru określa drogę, jaką w jednostce czasu powietrze przebywa względem

przyrządu  pomiarowego.  Jeśli  przyrząd  pomiarowy  jest  w  momencie  pomiaru  nieruchomy
względem  punktu  na  powierzchni  Ziemi,  przyrząd  będzie  mierzył  prędkość  wiatru
rzeczywistego,  jeśli  przyrząd  znajduje  się  na  obiekcie  poruszającym  się  względem
powierzchni Ziemi (statek, samolot, wózek, itp.) mierzona będzie prędkość wiatru pozornego.
Jednostką  prędkości  wiatru  są  metry  na  sekundę  (m/s).  Dopuszczalną  wielkością  są  równieŜ
węzły (w, [1w = Mm/h] lub [1w  ≈ 0.5m/s]).

Przyrządy do pomiaru prędkości i kierunku wiatru

Przyrządy słuŜące do pomiaru parametrów wiatru moŜna podzielić na:

–

wiatromierze stacjonarne, czyli instalowane na stałe w wyznaczonych miejscach (na
masztach, powyŜej pokładu pelengowego),

–

wiatromierze ręczne, które na statkach morskich, stanowią wymagany przepisami
element wyposaŜenia dodatkowego,
Wiatromierze stacjonarne najczęściej mają dwa odrębne czujniki:

–

czujnik mierzący prędkość wiatru (rys. 7),

–

czujnik mierzący kierunek wiatru (rys. 7).

Rys. 7. Czujniki wiatromierza stacjonarnego. Lewy (z czaszami) – czujnik pomiaru prędkości wiatru,

prawy – czujnik kierunku wiatru (brzechwa) [60]

Czujniki wiatromierzy stacjonarnych najczęściej zamieniają mierzone wielkości

prędkości i kierunku wiatru na wielkości elektryczne (napięcie, częstotliwość prądu
zmiennego, liczby impulsów prostokątnych), które są przekazywane drogą kablową do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

urządzenia odbiorczego znajdującego się wewnątrz pomieszczeń stacji meteorologicznej.
W nim są dekodowane i przedstawiane za pomocą wskaźników wychyłowych lub
wyświetlaczy cyfrowych [60].

Najprostsze układy pomiaru prędkości wiatru to układy czaszowe (rys. 7). Posiadają

3 lub  4  czasze,  dokładnie  wywaŜone,  osadzone  na  obrotowej,  łoŜyskowanej  osi.  W  czasie
działania  wiatru  powstające  róŜnice  ciśnienia  na  wypukłej  i wklęsłej  części  czasz
doprowadzając  do  powstania  siły  wprawiającej  w  ruch  obrotowy  układ  czasz.  Prędkość
obrotów czasz zamieniana jest na wielkość elektryczną Generowane przez czujnik prędkości
wiatru impulsy są zliczane w jednostce czasu (np. co 1 s) przez układ pomiarowy. Jeśli np. do
obrotu  układu  czasz  o  360°  wiatr  musi  przebyć  względem  czasz  np.  60 cm,  kaŜdy  obrót
czaszy o 360° generuje 1 impuls, układ zliczył w ciągu sekundy 3 impulsy, to:

1 impuls na 1 obrót czasz: 3 impulsy · 0.6 m = 1.8m/s (prędkość wiatru).
Odpowiedni układ przeliczający, najczęściej przetwornik analogowo-cyfrowy, sterujący

jednocześnie wyświetlaczem cyfrowym, dokonuje operacji obliczeniowych i wyświetlacz
pokazuje określoną przez sterownik wartość. W przypadku pomiaru częstotliwości, napięcia,
oporu lub innej wartości elektrycznej, stosuje odpowiednio inne układy analizująco-zliczające
i odpowiednie, dostosowane do tych urządzeń urządzenia wizualizujące (od wskaźników
wychyłowych po monitory) [60].

Czujniki kierunku wiatru najczęściej konstruowane są jako „oś z brzechwą”. Na

pionowej  osi,  przymocowany  jest  element  poprzeczny  (horyzontalny),  na  którego  jednym
z końców  znajduje  się  brzechwa  (element  pionowy  o  niewielkiej  powierzchni),  na  drugim  –
obciąŜenie,  równowaŜące  masę  brzechwy.  W  przypadku  działania  wiatru,  na  powierzchni
brzechwy  powstają  róŜnice  ciśnień,  w  wyniku  której  pojawia  się  moment  skręcający.
Brzechwa  stabilizuje  swoje  połoŜenie  względem  wiatru,  gdy  róŜnice  ciśnienia  na  obu  jej
powierzchniach bocznych wyrównują się. Jest to sytuacja, gdy brzechwa ustawia się zgodnie
z  kierunkiem  wiatru  (równoległe  do  kierunku  przepływu  powietrza).  W  tym  przypadku
przeciwny  do  połoŜenia  brzechwy  koniec  elementu  horyzontalnego  wskazuje  kierunek,
z którego  wieje  wiatr.  Orientacja  względem  początku  układu  odniesienia  jest  zamieniana  na
wielkość elektryczną, która w układzie pomiarowym zostaje dekodowana i wizualizowana.

Wiatromierze nie zawierające Ŝadnych części ruchomych, działają na zasadzie pomiaru

róŜnic  ciśnienia  występujących  na  4  (na  ogół,  niekiedy  5  lub  6)  rurkach  Pittota,  których
wyloty  są  odpowiednio  odchylone.  Tam,  róŜnice  ciśnienia,  proporcjonalne  do  kierunku
i prędkości  wiatru  względem  kaŜdego  z  wylotów  rurek  Pittota,  zamieniane  na  wielkości
elektryczne  (przetwornik  analogowo-cyfrowy),  a  następnie  są  przeliczane  przez
wyspecjalizowany  mikroprocesor  i  wizualizowane.  Obecnie  dość  często  na  statkach  spotyka
się  równieŜ  wiatromierze  ultradźwiękowe.  Przykłady  niektórych  układów  wiatromierzy
przedstawiają rys. 8 i 9.

Rys. 8. Układ czujników i zespół mierników wiatromierza jachtowego [60]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czujnik kierunku i prędkości wiatru znajdują się w tym samym bloku, na wytyku (Ŝółta,

ugięta  rurka).  Z  wtyku  wyprowadzony  jest  kabel  wieloŜyłowy,  zakończony  wtykiem,
słuŜącym  do  połączenia  z  następnym  odcinkiem  kabla,  doprowadzającego  sygnał  do
mierników (w szarej  obudowie). Prawy miernik – prędkość wiatru pozornego, mierniki lewy
i środkowy – wskaźnik i sektorowe kąta wiatru pozornego.

Rys. 9. Czujnik prędkości wiatru (3.czaszowy) i miernik prędkości i kierunku wiatru [60]

Kierunek wiatru za pomocą czujnika (rys. 9) oznaczony jest przez świecenie diody

półprzewodnikowej na obwodzie róŜy wiatrów. Przyrząd konstruowany dla stacji lądowych,
na których istnieje moŜliwość stałego zorientowania czujnika kierunku wiatru względem
stron świata, stąd geograficzne oznaczenia kierunków N, NE, E [79].

Przyrządy ręczne to proste i niewielkie urządzenia pozwalające na pomiar prędkości

wiatru. Dzielą się one na:

–

anemometry,

–

anemotachometry.
Anemometr mierzy średnią prędkość wiatru [60]. Zlicza on drogę wiatru przebytą

względem  przyrządu.  W  najprostszym  przypadku  zapisuje  się  stan  licznika  przyrządu  przed
pomiarem, następnie trzymając przyrząd w ręku uruchamia się licznik na określony czas (100
lub 60s) i po upływie tego czasu wyłącza. Następnie odczytuje się stan licznika po pomiarze.
Od stanu licznika po pomiarze odejmuje się stan licznika przed pomiarem; otrzymana wartość
stanowi  drogę  powietrza  względem  przyrządu.  Dzieląc  tą  wielkość  przez  czas  pomiaru
uzyskujemy  średnią  (100  sekundową  lub  60  sekundową)  prędkość  wiatru.  Tak  działa  na
przykład anemometr Robinsona [60].

Pewną odmianą anemometrów są anemometry całkujące (np. anemometr całkujący

Rosemillera rys. 10). W tych przyrządach znajduje się mechanizm zegarowy, który wraz
z rozpoczęciem pomiaru uruchamia się i wyłącza pomiar automatycznie po 100 s.
Jednocześnie wewnątrz przyrządu znajduje się mechaniczny układ całkujący, liczący wartość
ś

redniej prędkości wiatru.

Rys. 10. Anemometr całkujący Rosemillera [60]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Anemotachometr mierzy chwilową prędkość wiatru (rys. 11). Jego konstrukcja oparta

jest  na  napędzanej  przez  wirujące  czasze  osi  pionowej  obracającej  niewielki  magnes,
wzbudzający prąd wirowy w znajdującej się pod magnesem aluminiowej tarczy, która skręca
się  o  kąt  proporcjonalny  do  prędkości  wirowania  magnesu.  Pod  wpływem  działania  wiatru
przyrząd  wskazuje  aktualną  prędkość  wiatru.  Przyrządy  skalowane  są  w  m/s  lub  w węzłach.
Niekiedy dodatkowo posiadają pomocniczą skala Beauforta [60].

Rys. 11. Anemotachometr [60]

W czasie pomiaru prędkość wiatru odczytuje się w tym miejscu skali, wokół którego

strzałka przyrządu znajduje się najczęściej (odpowiada to w przybliŜeniu średniej prędkości
wiatru). Za pomocą anemotachometru moŜna określić maksymalną prędkość wiatru
w porywach, czego nie moŜna dokonać korzystając z anemometrów.

Obserwacje wiatru

Pomiar kierunku i prędkości wiatru powinien być wykonywany za pomocą określonych

przyrządów (np.: wiatromierzy, anemometrów, itp.). Tylko w wyjątkowych sytuacjach moŜna
zastąpić  go  w  części  lub  w  całości  obserwacją.  Standardy  wykonywania  obserwacji
meteorologicznych  wymagają,  aby  podawana  w  depeszach  SHIP  (lub  SYNOP)  oraz
zapisywane  w  dziennikach  obserwacyjnych  prędkość  wiatru  była  średnią  10min.  Dopuszcza
się  równieŜ  przekazywanie  w  depeszy  i  notowanie  w  dziennikach  obserwacyjnych  średnich
100  lub  60 s,  lecz  fakt  taki  musi  być  wyraźnie  zaznaczony  w uwagach  zawartych
w Dzienniku  Obserwacji.  Wartość  średniej  prędkości  wiatru  powinna  być  zaokrąglona  do
pełnych m/s, zgodnie z obowiązującymi zasadami zaokrąglania [46].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak określa się zachmurzenie?

Jakie znasz rodzaje i symbole zachmurzenia?

Jak zdefiniujesz pojęcie wiatru?

Jakie parametry fizyczne określają wiatr?

Jakie przyrządy słuŜą do pomiaru prędkości średniej i chwilowej wiatru?

Jak działa wiatromierz?

Jak zmierzysz prędkości średnią wiatru za pomocą anemometru?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz metodą graficzną parametry wiatru rzeczywistego, gdy na statku płynącym

kursem 235° z prędkością 12m/s określono prędkość wiatru pozornego na 7 m/s, a kąt
kursowy wiatru na 125° prawej burty. Jaka będzie siła wiatru?

Rysunek do ćwiczenia 1 [67]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść zadania,

określić parametry wiatru rzeczywistego i pozornego,

zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,

wykonać obliczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [44, 49],

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Oblicz za pomocą diagramu parametry wiatru rzeczywistego, gdy na statku płynącym

kursem 125° z prędkością 9,5 m/s w określono prędkość wiatru pozornego na 12 m/s, a kąt
kursowy wiatru na 040°. Jaka będzie to siła wiatru?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rysunek do ćwiczenia 2 [67]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść zadania,

określić parametry wiatru rzeczywistego i pozornego,

zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,

wykonać obliczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [44, 49],

−

kalkulator.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić czym jest zachmurzenie?

wymienić jednostkę zachmurzenia?

wymienić rodzaje i symbole zachmurzenia?

zdefiniować pojęcie wiatru?

przedstawić, jakie parametry fizyczne opisują wiatr?

wymienić jednostki, w których mierzymy parametry wiatru?

dobrać przyrządy do pomiaru prędkości średniej i chwilowej wiatru?

wyjaśnić zasadę działania wiatromierza?

wyjaśnić zasadę pomiaru prędkości średniej wiatru za pomocą
anemometru?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Mechanizm cyrkulacji atmosfery

4.4.1. Materiał nauczania

Promienie słoneczne docierające do Ziemi, powodują, Ŝe obszary równikowe

i zwrotnikowe  otrzymują  więcej  energii  słonecznej,  niŜ  obszary  w  średnich  szerokościach
geograficznych  i  obszary  polarne.  Do  obszarów  międzyzwrotnikowych  dociera  więcej
promieniowania  niŜ  są  one  w stanie  wypromieniować  w  formie  ciepła,  podczas  gdy  obszary
polarne  wypromieniowują  więcej  niŜ  same  otrzymują  [71].  Ta  dysproporcja  w  nagrzaniu
powierzchni  Ziemi  jest  podstawą  funkcjonowania  mechanizmów  cyrkulacji  atmosfery
i krąŜenia wody w oceanach.

Rys. 12. Ogólna cyrkulacja atmosfery [69]

Ziemia obraca się wokół swojej osi. Oś ta jest nachylona pod stałym kątem do

płaszczyzny  orbity,  po  której  Ziemia  obiega  Słońce.  Poza  tym  istnieje  zróŜnicowanie
w rozkładzie  lądów  i  mórz  na  kuli  ziemskiej  –  na  półkuli  północnej  jest  więcej  obszarów
lądowych,  niŜ  na  półkuli  południowej  (rys.  12.).  Ogólna  cyrkulacja  atmosfery  składa  się
z trzech komórek (rys. 13), zarówno dla półkuli północnej i południowej. Są to:

Rys. 13. Uproszczony model ogólnej cyrkulacji atmosfery [69]

Komórka Hadleya – w niskich szerokościach geograficznych powietrze przemieszcza się
w kierunku równika. Ogrzewając się, podnosi się do góry i odpływa w kierunku
biegunów w górnych partiach troposfery – opada w okolicy zwrotników. Taka komórka
cyrkulacyjna decyduje o cechach klimatów – od równikowego po podzwrotnikowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Komórka  Ferrela  –  komórka  ta,  nazwana  tak  przez  Farrela  w  XIX  wieku,  ma  duŜe
znaczenie  w  kształtowaniu  się  róŜnych  procesów  pogodowych  w  umiarkowanych
szerokościach  geograficznych.  W  komórce  tej  powietrze  przemieszcza  się  w  kierunku
bieguna  blisko  powierzchni  Ziemi,  skręcając  nieco  na  wschód,  a  odpływa  w  stronę
równika w wyŜszych partiach troposfery, skręcając na zachód.

Komórka  polarna  –  powietrze  unosi  się,  rozdziela  i  kieruje  w  stronę  biegunów.  Nad
obszarami  okołobiegunowymi  powietrze  opada  -  tworzą  się  wyŜe  polarne.  Przy
powierzchni  Ziemi  powietrze  przemieszcza  się  na  zewnątrz  układów  wysokiego
ciśnienia. Dlatego wiatry wiejące przy powierzchni ziemi w tej komórce cyrkulacyjnej to
głównie wiatry wschodnie (okołobiegunowa strefa wiatrów wschodnich).
Siła  Coriolisa  wywołuje  odchylenie  kierunku  ruch  powietrza  w  prawo  (na  półkuli

północnej), dlatego krąŜenie powietrza w trzech omówionych wyŜej komórkach
cyrkulacyjnych takŜe podlega odchyleniu [15]. Jest to powodem występowania trzech
głównych stref wiatru dolnego na kaŜdej z półkul:

–

strefa występowania wschodnich pasatów w obszarze międzyzwrotnikowym,

–

strefa przewaŜających wiatrów zachodnich w umiarkowanych szerokościach
geograficznych,

–

strefa występowania wiatrów wschodnich w obszarach polarnych.

Równikowy pas ciszy

Równikowy pas ciszy to obszar połoŜony w sąsiedztwie równika, gdzie spotykają się

pasaty  z  obu  półkul.  Jest  to  tzw.  międzyzwrotnikowa  strefa  zbieŜności  (MSZ).  Obszar  ten
charakteryzuje  się  gorącą,  wilgotną  pogodą  i  słabymi  wiatrami.  W  strefie  tej  rosną  główne
tropikalne lasy deszczowe. PołoŜenie MSZ zmienia się w ciągu  roku. W styczniu występuje
ona nieco na północ od równika, natomiast w lipcu nieco na południe od równika.
Końskie szerokości

Końskie szerokości to obszar występujący pomiędzy rejonem oddziaływania pasatów

i rejonem o przewaŜających wiatrach zachodnich. W tym obszarze wiatry są zwykle słabe lub
występuje cisza. Jego nazwa pochodzi z okresu częstego transportowania koni Ŝaglowcami
z Europy do Indii Zachodnich i do Ameryki. Brak wiatru powodował wydłuŜenie podróŜy
i wiele koni musiano wyrzucić za burtę, gdyŜ brakowało dla nich poŜywienia i wody [55].
Strefy ciśnienia

Trójkomórkowy model cyrkulacji atmosfery wiąŜe się z następującymi strefami

ciśnienia:

–

międzyzwrotnikowa

(równikowa)

strefa

obniŜonego

cienienia

wiąŜe

się

z występowaniem wstępujących ruchów powietrza w obszarze MSZ. Wznoszenie się
ciepłego powietrza w obszarze okołorównikowym wywołuje tworzenie się w atmosferze
obszaru niskiego ciśnienia. Powietrze wznosząc się, jednocześnie ochładza się i tworzą
się chmury dające opady deszczu.

–

podzwrotnikowa  strefa  podwyŜszonego  cienienia  –  jest  związana  z  występowaniem
zstępujących  ruchów  powietrza  w  obszarze  tzw.  końskich  szerokości.  W  okolicach
zwrotników  powietrze  ochładza  się  i  opada,  co  wywołuje  formowanie  się  w  atmosferze
układów  wysokiego  cienienia.  Występuje  tu  bezchmurna  pogoda  i  niewielkie  opady.
Opadające  powietrze  jest  ciepłe  i  suche,  co  ułatwia  tworzenie  się  w  tych  regionach
pustyń.

–

strefa obniŜonego ciśnienia szerokości umiarkowanych – niskie cienienie wiąŜe się
z występowaniem frontu polarnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

strefa  podwyŜszonego  cienienia  połoŜona  w  okolicach  okołobiegunowych  -  wysokie
cienienie  związane  jest  występowaniem  zimnego,  gęstego  powietrza  w  obszarach
polarnych.
Cyrkulacja  atmosferyczna  cechuje  się  sezonowością  w  przebiegu  rocznym.  Do  opisu

cyrkulacji atmosferycznej w róŜnych skalach wykorzystuje się m.in. typologie cyrkulacji. Od
kilkunastu lat stosowany jest teŜ jako wskaźnik wektor wiatru geostroficznego. Przy wyborze
i dalszym wykorzystaniu istniejących juŜ typologii waŜne jest określenie analizowanej skali.

Przeprowadzając przegląd metod typologii cyrkulacji atmosferycznej, [14] autor dokonał

podziału  na  typologie  w makroskalii  –  typologie  w  skalach  lokalnej  i regionalnej.  Wśród
typologii  w  skalach  lokalnej  i  regionalnej  autor  ten  określił  podział  na  subiektywne
i obiektywne  systemy  klasyfikacji  [25].  Do  ostatniej  grupy  zaliczył  klasyfikację  typów
cyrkulacji  dla  Polski,  zaproponowany  przez  Lityńskiego  (1969)  [23].  Przedstawił  on  system
klasyfikacyjny  uwzględniający  trzy  parametry:  wskaźnik  cyrkulacji  strefowej,  wskaźnik
cyrkulacji  południkowej  i  wartość  ciśnienia  atmosferycznego  w Warszawie.  Wskaźniki
cyrkulacji  atmosferycznej  obejmują  obszar  40÷60  stopni  szerokości  geograficznej  północnej
i 0÷35  stopni  długości  geograficznej  wschodniej.  KaŜdy  z  tych  trzech  parametrów  podzielił
na  równoprawdopodobne  trzy klasy,  z  czego  wynika,  Ŝe  klasyfikacja  Lityńskiego  liczy  27
typów cyrkulacji. Kalendarz cyrkulacji nad Polską według tej typologii został opublikowany
dla okresu 1951÷1999 [29–32].

Przed określeniem wskaźników częstości zdefiniowano: typ podobny do danego, typ

róŜny  i typ  zdecydowanie  róŜny.  Oddzielnego  zdefiniowania  wymagają  te  określenia,  gdy
odnoszą  się  do  typów  reprezentujących  wyraźny,  określony  kierunek  adwekcji  (24  z  27
istniejących typów), oddzielnego,  gdy do typów  charakteryzujących brak  wyraźnej adwekcji
(grupa  typów  cyrkulacji  zerowej  obejmująca  pozostałe  3  typy).  Definicje  dla  typów
reprezentujących wyraźny kierunek adwekcji.

Typ podobny do danego to taki, który:

–

reprezentuje ciśnienie atmosferyczne naleŜące do tej samej klasy i sąsiedni kierunek
adwekcji,

–

ciśnienie atmosferyczne naleŜące do tej samej klasy i brak wyraźnej adwekcji (będzie to
typ z grupy typów cyrkulacji zerowej),

–

ciśnienie atmosferyczne naleŜące do sąsiednich klas i taki sam kierunek adwekcji.
Typ róŜny to taki, który reprezentuje:

–

ciśnienie atmosferyczne naleŜące do tej samej klasy i kierunek adwekcji róŜniący się
o kąt 90°,

–

ciśnienie atmosferyczne naleŜące do sąsiedniej klasy i sąsiedni kierunek adwekcji;

–

ciśnienie atmosferyczne naleŜące do sąsiedniej klasy i brak wyraźnej adwekcji (będzie to
typ z grupy typów cyrkulacji zerowej),

–

ciśnienie atmosferyczne naleŜące do przeciwnej klasy i ten sam kierunek adwekcji.
Zagadnienie typów cyrkulacji jest jednak bardzo istotne we współczesnej klimatologii,

zarówno  samych  zasad  typologii,  jak  i  częstości  pojawiania  się  poszczególnych  typów.
Aczkolwiek  nie  ma  ścisłego  związku  typu  pogody  z  typem  cyrkulacji  (to  znaczy,  Ŝe  przy
danym typie cyrkulacji pogoda moŜe być róŜna),  to jednak wpływ  cyrkulacji na pogodę jest
znaczny  i  określony  jej  charakter  warunkuje  z  duŜym  prawdopodobieństwem  m.in.  warunki
termiczne i opadowe [26, 37, 38].

Prowadzone na stacjach synoptycznych pomiary ciśnienia atmosferycznego słuŜą na

bieŜąco  do  kreślenia  map  synoptycznych,  a  dane  archiwalne  do  opracowania  typów
cyrkulacji,  a  takŜe  róŜnego  rodzaju  wskaźników  W  ogólnej  cyrkulacji  powietrza
zróŜnicowanie  ciśnienia  w  kierunku  poziomym  jest  nieporównywalnie  mniejsze  od  zmian
zachodzących z wysokością. Spadek ciśnienia w warunkach standardowych wynosi 1 hPa co

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8 m, tzn. 12,5 hPa na 100  m, tymczasem poziomy gradient ciśnienia najczęściej osiąga kilka
hektopaskali  na  100  km  (kilkanaście  w cyklonach  zwrotnikowych).  Z  porównania  tego
wynika,  Ŝe  zmiany  ciśnienia  w  poziomie  są  kilka  tysięcy  razy  mniejsze  od  zmian
zachodzących  z  wysokością.  Okazują  się  one  jednak  wystarczające,  aby  stać  się  przyczyną
cyrkulacji atmosferycznej[33].

4.4.1.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki jest mechanizm cyrkulacji atmosfery?

Jaki jest skład modelu komórki cyrkulacyjnej?

Jakie znasz fronty atmosferyczne?

Jakie znasz strefy ciśnienia?

Jakie znasz typy adwekcji?

Jak definiujemy adwekcję?

Jak zdefiniujesz cyrkulację zerową?

Jak określić rozkłady częstości między typami adwekcji?

W jakim rejonie świata występuje pas ciszy i czym się charakteryzuje?

10.

W jakim rejonie świata występują końskie szerokości?

4.4.2.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na rysunku przedstawiono krąŜenie mas powietrza w troposferze. Rozpoznaj układy

baryczne i wiatry. Określ ich nazwy i zapisz we wskazanym miejscu [18].

1…………………………………
2…………………………………
3…………………………………
4………………………………....
5…………………………………
6…………………………………
7…………………………………
8…………………………………
9…………………………………
10………………………………..
11………………………………..

Rysunek do ćwiczenia 1 [18, s. 20]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić pojęcia: cyrkulacja powietrza, fronty atmosferyczne, wiatr,

rozpoznać układy baryczne i wiatry na schemacie,

przeanalizować cechy rozpoznanych wiatrów,

zinterpretować otrzymane wyniki,

zanotować wnioski w zeszycie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [21, 27],

−

arkusze z treścią zadań.

Ćwiczenie 2

Na podstawie opisu rozpoznaj rodzaj wiatru:

powstaje nad morzem w niskich szerokościach geograficznych w wyniku gwałtownego
obniŜenia ciśnienia,

okresowo zmienny, wiejący latem z morza na ląd, zimą z lądu w kierunku morza,

spada z wierzchołków pasm górskich z duŜą prędkością, jest porywisty, ciepły i suchy,

chłodny i gwałtowny występujący na wybrzeŜu dalmatyńskim.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyjaśnić pojęcia: cyrkulacja powietrza, fronty atmosferyczne, wiatr,

przeanalizować cechy wiatru,

rozpoznać rodzaj wiatru,

zanotować wyniki w zeszycie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tekst do analizy,

−

literatura [21, 27].

4.4.3.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić mechanizm cyrkulacji atmosfery?

przedstawić skład modelu komórki cyrkulacyjnej?

sklasyfikować fronty atmosferyczne?

wyjaśnić procesy zachodzące na froncie ciepłym i chłodnym?

wymienić strefy ciśnienia?

wymienić typy adwekcji?

zdefiniować wybrany typy adwekcji?

określić wskaźnik częstości?

określić rozkłady częstości między typami adwekcji?

10)

określić równikowy pas ciszy?

11)

określić końskie szerokości?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Rodzaje i elementy map klimatycznych i ich zastosowanie
w rolnictwie

4.5.1. Materiał nauczania

Mapa jest obrazem powierzchni Ziemi wykonanym na płaszczyźnie w zmniejszeniu,

czyli  skali,  z  zastosowaniem  odwzorowania  kartograficznego,  symboli  kartograficznych
i generalizacji.  Cechą  mapy  jest  wymierność,  czyli  moŜliwość  odczytywania  z  mapy
rzeczywistych  wymiarów  przedmiotów  oraz  ich  połoŜenia  na  Ziemi.  Uzyskuje  się  ją  dzięki
zastosowaniu  reguł  matematycznych  przy  konstrukcji  mapy.  Reguły  te  zawarte  są  w  skali
i odwzorowaniu

kartograficznym.

Skala

i siatka

kartograficzna,

będąca

efektem

odwzorowania  kartograficznego  siatki  geograficznej,  stanowią  matematyczną  podstawę
(osnowę) mapy. Kolejną cechą mapy jest czytelność jej treści. Decydują o niej generalizacja,
czyli  wybór  i   uogólnienie  przedstawianych  przedmiotów  i  zjawisk  geograficznych  oraz
zastosowanie  znaków  umownych.  Dzięki  znakom  kartograficznym  moŜna  przedstawić
przedmioty i zjawiska nawet takie, które nie mają wizualnego obrazu (np. klimat) lub są zbyt
małe w zastosowanym zmniejszeniu.

Zmniejszeniu i odwzorowaniu kartograficznemu nie podlega rzeczywista powierzchnia

Ziemi z ukształtowaniem pionowym, lecz jej obraz rzutowany na powierzchnię odniesienia
(rys. 14). Powierzchnią odniesienia w przypadku map o duŜej skali jest powierzchnia
elipsoidy ziemskiej, a dla map małoskalowych - kuli ziemskiej. O stopniu zmniejszenia tego
obrazu powierzchni Ziemi informuje skala mapy. Jest to liczba wyraŜająca stosunek długości
określonego odcinka na mapie do jego długości przedstawionej na powierzchni odniesienia.

Rys. 14. Rzutowanie pionowego ukształtowania powierzchni Ziemi

na powierzchnię odniesienia [27. s. 47]

Na podstawie skali mapy moŜemy odczytać odległości pomiędzy punktami, ale nie

rzeczywiste odległości tylko odległości między rzutami tych punktów. Wielkość zmniejszenia
powierzchni oblicza się, podnosząc do kwadratu liczbę określającą wielkość zmniejszenia
odległości. Na mapie skala moŜe być zapisana w postaci:

–

skali liczbowej, np. 1:100000,

–

skali mianowanej 1 cm – l km,

–

podziałki liniowej, czyli odcinka podzielonego na części odpowiadające określonym
odległościom rzeczywistym.
Ze względu na skalę, rozróŜniamy mapy: wielkoskalowe – o skali większej niŜ 1:200000

i małoskalowe - o skali mniejszej niŜ 1:1000000. Mapy o skalach pośrednich zaliczane są do
ś

rednioskalowych.

Informacje o przedmiotach (zjawiskach) geograficznych i ich cechach są treścią mapy.

Poszczególne elementy treści mapy ukazane są za pomocą znaków umownych (symboli
kartograficznych). Stosowane na mapie oznaczenia wraz z odpowiednimi objaśnieniami
zawiera legenda mapy. Czytanie mapy i pracę z nią ułatwiają równieŜ wykresy pomocnicze,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dane liczbowe, wykresy, przekroje, tablice itp. Uzupełniają one, wyjaśniają i wzbogacają
treść mapy.

Rys. 15. Generalizacja treści mapy na przykładzie map tego samego

obszaru w róŜnych skalach [27, 53]

Jedną z cech map jest to, Ŝe ich treść zawiera tylko wybrane informacje, zgodne

z tematem i przeznaczeniem mapy. Jednocześnie obraz jest uogólniony, to znaczy pominięto
w  nim  szczegóły  nieistotne  lub  niemieszczące  się  w  skali  mapy.  Dokonany  wybór
i uogólnienie  przedstawionych  na  mapie  obiektów  i  zjawisk  nazywa  się  generalizacja  mapy.
Dzięki generalizacji zwiększa się czytelność mapy. Uwzględnia ona bowiem ilość informacji,
która  moŜe  być  przedstawiona  na  jednostce  powierzchni  mapy  w  określonej  skali,
i moŜliwość  jej  odczytania  przez  uŜytkownika.  Im  mniejsza  skala  mapy,  tym  mniej
szczegółów  moŜe  być  przedstawionych  na  mapie  w  sposób  czytelny  (rys.  15).  Wybór
prezentowanych informacji wynika z przeznaczenia mapy i jej tematu. Mapy szczegółowe są
wykonane  w  duŜych  skalach,  które  umoŜliwiają  przekazanie  duŜej  ilości  informacji,
natomiast  mapy  przeglądowe  wykonuje  się  w  skalach  poniŜej  1:1 mln,  pozwalających  objąć
arkuszem  mapy  większy  obszar.  Przede  wszystkim  jednak  wybór  treści  mapy  zaleŜy  od  jej
tematu.  Inne  treści  będą  przedstawione  na  mapie  ogólnogeograficznej,  a  inne  na  mapie
tematycznej, np. klimatycznej czy gospodarczej.

Mapy klimatyczne

Mapa klimatyczna przedstawia przestrzenny rozkład jednego lub kilku elementów

meteorologicznych na określonym obszarze. KaŜda mapa umoŜliwia zorientowanie się, jakie
warunki klimatyczne lub pogodowe występują na danym obszarze [53, 54].

Na mapach klimatycznych przestrzenny rozkład poszczególnych elementów i zjawisk

meteorologicznych na określonym obszarze przedstawia się metodą graficzną, polegającą na
wykreślaniu na mapie izarytm (izolinii), to znaczy linii łączących punkty o tej samej wartości
elementu lub częstości wystąpienia danego zjawiska. WyróŜnia się następujące izarytmy:

−

izoterma – linia o jednakowej wartości temperatury,

−

izoamplituda – linia o jednakowej wartości amplitudy temperatury,

−

izobara – linia o jednakowej wartości ciśnienia,

−

izohieta – linia o jednakowej wartości opadu,

−

izotacha – linia o jednakowej wartości prędkości wiatru,

−

izonefa – linia o jednakowej wartości zachmurzenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

izohumida – linia o jednakowej wartości wilgotności względnej,

−

izoatma – linia o jednakowej wartości parowania,

−

izofena (izofana) – linia na o jednoczesnym wystąpieniu określonej fazy fenologicznej
np. daty zakwitnięcia jakiejś rośliny.

Interpolacja graficzna

Izarytmy kreśli się przy pomocy interpolacji graficznej, to jest w oparciu o załoŜenie

liniowego  wzrostu  wartości  rozpatrywanego  elementu  w  określonym  kierunku.  Praktycznie
sprowadza  się  to  do  połączenia  liniami  prostymi  najbliŜszych  miejscowości  w  kierunku
spadku lub wzrostu danego elementu. Następnie dzieli się odcinki pomiędzy punktami na tyle
równych części, ile wynosi róŜnica pomiędzy wartościami elementu w tych miejscowościach
i  znajduje  się  na  odcinkach  punkty,  przez  które  będzie  przebiegać  izarytma  oraz  kreśli  się
przez nie linie ciągłe (rys. 16).

Podczas wyznaczania izarytm naleŜy pamiętać, Ŝe:

muszą one być tak prowadzone, aby wartości elementu z jednej strony izarytmy były
mniejsze, a z drugiej strony większe od wartości reprezentowanej przez wykreśloną linię;

izarytmy nie mogą się przecinać i w zasadzie nie mogą się załamywać pod kątem
(wyjątek stanowią izobary załamujące się w miejscach przejścia linii frontu).

izarytmy muszą wykazywać duŜą bezwładność, tzn. przebieg izarytmy determinuje
w duŜej mierze przebieg izarytm sąsiednich.

przy ustalaniu przebiegu kaŜdej izarytmy naleŜy zwracać uwagę na charakter podłoŜa
(hipsometrię, rodzaj powierzchni itp.).

Rys. 16. Sposób wykreślania izoterm na podstawie interpolacji graficzne [69]

Na mapę, przy poszczególnych stacjach meteorologicznych (oznaczonych kółeczkami)

wpisujemy  wartość  temperatury  powietrza,  np.  średnią  miesięczną  temperaturę  maja.
Następnie  ustalamy  wartości,  dla  których  kreślone  będą  izotermy.  Na  rys.  16  izotermy
przedstawione  są  w  odstępach  co  1°

C. Wykreślenie ich najlepiej jest zaczynać od izotermy

najniŜszej (lub najwyŜszej), W naszym przykładzie izotermą o najniŜszej wartości jest
izoterma 11,0°

C. W celu dokładnego wyznaczenia punktów na mapie o wartości temperatury

11,0° C,  dzielimy  odcinek  między  dwiema  sąsiednimi  stacjami  na  tyle  równych  części,  ile
wynosi  róŜnica  w  dziesiątych  częściach  stopnia  między  wartościami  temperatury  w  tych
stacjach.  W ten  sposób  znajdujemy  punkt,  w  którym  temperatura  wynosi  11,0°

C. Podobnie

postępujemy przy następnych odcinkach, łączących najbliŜsze (tylko najbliŜsze) stacje.
Znalezione punkty o wartości 11,0°

łączymy linią ciągłą i otrzymujemy szukaną izotermę.

Następne izotermy o wartościach 12,0°

i 13,0°

wykreślany podobnie. Przebieg izoterm łatwo

zrozumieć,  jeŜeli  na  całej  mapie  widać  wzrost  temperatury  w określonym  kierunku.
Wówczas, im dalej w określonym kierunku, tym izotermy będą wyŜsze. Często jednak mamy
do  czynienia  z  obszarami  zamkniętymi,  które  w  porównaniu  z otoczeniem  są  cieplejsze  (np.
doliny czy kotliny) lub chłodniejsze (np. góry lub wyodrębnione wyŜyny). Wówczas izotermy
trzeba  tak  prowadzić,  aby  otaczały  one  z  kilku  lub  ze  wszystkich  stron  taki  wyodrębniony
obszar.  W  ten  sposób  powstają  na  mapie  tzw.  „zatoki”  lub  „wyspy”,  otoczone  jedną  lub
więcej  izotermami.  JeŜeli  w  środku  „wyspy”  jest  obszar  cieplejszy,  to  im  bliŜej  środka,  tym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z wyŜszymi  izotermami  mamy  do  czynienia,  a  jeŜeli  zimniejszy  (np.  góry)  –  to  na  odwrót,
innymi  słowy,  środek  „wyspy”  ciepłej  musi  pozostawać  po  cieplejszej  stronie  najwyŜszej
otaczającej  go  izotermy,  a  środek  „wyspy"  zimnej  -  po  chłodniejszej  stronie  najniŜszej
otaczającej go izotermy (rys. 17A i B) [69]

Rys. 17. Prawidłowy (A) i nieprawidłowy (B) przebieg izoterm [69]

Przy wykreślaniu izoterm wzdłuŜ doliny ciągnącej się pomiędzy chłodniejszymi

wzniesieniami  (np.  dolina  Wisły  i  Sanu)  popełnia  się  często  błąd  polegający  na  tym,  Ŝe
wzdłuŜ doliny, zamiast dwu jednakowych izoterm, które powinny oddzielać cieplejszy obszar
w środku (a więc obszar połoŜony po cieplejszej stronie obu tych izoterm) od chłodniejszych
obszarów  na  zewnętrz,  prowadzi  się  tylko  jedną  izotermę,  jak  widać  to  na  rysunku  39B  (to
oznaczałoby,  Ŝe  po  obu  stronach  izotermy  12°  powinno  być  chłodniej,  co  jest  sprzeczne
z załoŜeniami  wykreślania  izoterm).  RównieŜ  przy  wykreślaniu  izoterm  trzeba  zwracać
uwagę na wpływ podłoŜa, które moŜe spowodować charakterystyczne wygięcia izoterm. Tak
na  przykład,  jeŜeli  chcemy  przeprowadzić  izotermę  w  rejonie  gdzie  występuje  większe
jezioro,  to  w  miesiącach  wiosennych  i  letnich,  na  skutek  ochładzającego  wpływu  jego  wód,
temperatury  w  rejonie  jeziora  będą  niŜsze  niŜ  w  sąsiednich  okolicach  i  dlatego  izotermy
trzeba  tak  wygięć,  by  jezioro  pozostało  po  ich  stronie  chłodniejszej  (rys.  18A).  Natomiast
jesienią  jest  cieplej  nad  jeziorem  i  dlatego  izotermy  dla  miesięcy  jesiennych  trzeba  wygięć
w kierunku odwrotnym, tzn. tak, by jezioro pozostało po ich stronie cieplejszej (rys. 18B).

Rys. 18. Prawidłowy przebieg izoterm w rejonie większego jeziora: A – wiosną i latem, B – jesienią [69]

Podobnie deformujący wpływ na przebieg izoterm wywierają prądy morskie. Prądy

ciepłe  powodują  wygięcie  izoterm  w  kierunku  obszarów  chłodniejszych  (np.  wyraźne
wygięcie  izoterm  w  kierunku  północno-wschodnim  wzdłuŜ  Golfsztromu),  natomiast  prądy
chłodne – w kierunku obszarów cieplejszych (np. wygięcie izoterm w kierunku południowo-
zachodnim  wzdłuŜ  zimnego  Prądu  Labradorskiego).  Przykłady  te  uwidaczniają  nam,  jak
bardzo  trzeba  uwzględniać  wpływy  rzeźby  i pokrycia  terenu  oraz  charakteru  podłoŜa  na
temperaturę  przy  wykreślaniu  izoterm.  Dotyczy  to  jednak  tylko  tzw.  izoterm  na  poziomie
rzeczywistym,  tzn.  takich,  które  zostały  wykreślone  na  podstawie  rzeczywistych  (nie
zredukowanych)

rednich

temperatur

obliczonych

dla

poszczególnych

stacji

meteorologicznych. Mapy tak wykonane pozwalają prześledzić rzeczywisty przebieg

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

temperatury powietrza np. w danym kraju czy regionie. Pokazują szczególnie wpływ orografii
na rozkład temperatury powietrza.

W celu wyeliminowania wpływu wysokości na wartość temperatury powietrza tworzone

są takŜe mapy zawierające izotermy zredukowane do poziomu morza. Redukcji dokonujemy
w  ten  sposób,  Ŝe  średnie  rzeczywiste  temperatury  kaŜdej  stacji  podwyŜszamy  do  takiej
temperatury,  jaką  miałaby  dana  stacja,  gdybyśmy  je  obniŜyli  do  poziomu  morza.  Średni
pionowy  gradient  temperatury  powietrza  wynosi  ok.  0,6°C  na  kaŜde  100 m  róŜnicy
wysokości.

Wykreślanie izoterm na poziomie morza jest łatwiejsze niŜ izoterm rzeczywistych, gdyŜ

nie  musimy  uwzględniać  wpływu  ukształtowania  terenu  i  podłoŜa.  Dzięki  wyeliminowaniu
tych  wpływów,  mapy  takie  pokazują  obraz  rozkładu  temperatur  zaleŜnie  od  szerokości
geograficznej,  rozkładu  prądów  morskich,  oraz  na  kontynentach  od  odległości  od  oceanów
i mórz, a zarazem umoŜliwiają odkrycie obszarów anormalnie ciepłych i anormalnie zimnych.
Mają, więc one duŜe znaczenie teoretyczne. Są one waŜne ze względów praktycznych, gdyŜ
umoŜliwiają na podstawie interpolacji na określenie średniej temperatury dla kaŜdego punktu,
którą  następnie  bardzo  łatwo  przeliczyć  na  średnią  temperaturę  rzeczywistą,  jeŜeli  tylko
znamy wysokość danego punktu nad poziomem morza [51].

Analiza i interpretacja map klimatycznych

Pierwszym zadaniem ucznia jest zapoznanie się z treścią danej mapy i ze wszystkimi

objaśnieniami,  zawartymi  w  legendzie  mapy.  Następnie  dopiero  naleŜy  przystąpić  do
odczytania  dla  wybranej  miejscowości  na  mapie  Ŝądanej  wartości  klimatycznej,  np.  średniej
temperatury.  Aby  taką  wartość  prawidłowo  ocenić,  trzeba  najpierw  zorientować  się,  między
jakimi  izotermami  dana  miejscowość  jest  połoŜona  i  w  jakich  odległościach  od  nich,  co
moŜna  oszacować  na  podstawie  interpolacji  na  oko.  JeŜeli  dana  miejscowość  znajduje  się
w obrębie „zatoki” lub „wyspy” (ob. wyŜej), to trzeba najpierw prześledzić przebieg izoterm
sąsiednich  i  stwierdzić,  czy  w  miarę  zbliŜania  się  do  „wyspy”  następują  kolejno  coraz  to
wyŜsze  izotermy  (wtedy  w  obrębie  „wyspy”  mamy  obszar  cieplejszy  od  okalającej  ją
izotermy), czy teŜ coraz to niŜsze (wtedy w obrębie „wyspy” jest chłodniej). JeŜeli natomiast
dana  miejscowość  połoŜona  jest  pomiędzy  izotermą  a  krawędzią  mapy,  to  po  zorientowaniu
się czy znajduje się ona  po cieplejszej, czy teŜ po chłodniejszej stronie najbliŜszej izotermy,
trzeba  z  kolei  oszacować  moŜliwie  najbardziej  zbliŜoną  wartość  temperatury  dla  tej
miejscowości  przyjmując,  Ŝe  druga  z  kolei  izoterma  (wyŜsza  lub  niŜsza)  znajduje  się  poza
obrębem mapy. Przy tym załoŜeniu moŜna równieŜ dokonać – ekstrapolacji na oko, oceniając,
czy  dana  miejscowość  leŜy  bliŜej  ostatniej  izotermy  na  mapie  (np.  20,0

C), czy teŜ bliŜej

krawędzi mapy, poza które winna przebiegać izoterma następna (np. 21,0°C) [69].

Agrometeorologiczna osłona rolnictwa

Klimat stanowi jedną z charakterystycznych cech fizyczno-geograficznych terenu,

wpływając  na  działalność  gospodarczą  człowieka,  rozmieszczenie  przemysłu,  komunikacji
i inne. W klimatologii zestawia się wyniki obserwacji meteorologicznych za okres wieloletni,
przeprowadza  ich  analizę  przy  zastosowaniu  na  szeroką  skalę  metod  statystycznych,
graficznych i kartograficznych. Mapy klimatyczne informują o kształtowaniu się istotnych dla
rolnictwa  zjawisk  klimatycznych,  mających  znaczenie  strategiczne  (długookresowe)
w odróŜnieniu  od  danych  pogodowych,  które  moŜna  wykorzystać  do  działań  operacyjnych
(bieŜących). Agroklimat pozwala generować róŜnorodne mapy agroklimatyczne (temperatura,
sumy opadów, usłonecznienie) na podstawie bazy danych numerycznego modelu terenu oraz
algorytmów,  według  których  dane  te  są  przetwarzane.  Agroklimat  umoŜliwia  określenie
działania wybranych czynników klimatycznych, które z danymi glebowymi, ekonomicznymi
mogą być uŜyte do planowania produkcji rolnej [76].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Agrometeorologia

nauka

badająca

wpływ

warunków

meteorologicznych,

klimatycznych i częściowo hydrologicznych na procesy produkcji rolniczej, ogrodniczej
i leśnej, zwłaszcza na rozwój roślin uprawnych [16].

System składający się z sieci obserwacyjnej, centrów gromadzenia i przetwarzania

danych,  środków  łączności  z  odbiorcami  informacji  (rolnikami)  to  agrometeorologiczna
osłona  rolnictwa.  NiezaleŜnie  od  rozwiązań  techniczno-organizacyjnych,  wszystkie  jego
elementy  muszą  istnieć  oraz  działać  w  sposób  niezawodny.  Zadania  pomiarowe  spełniają
automatyczne,

zdalnie

sterowane

stacje

agrometeorologiczne.

Naziemne

stacje

meteorologiczne wykonują przy uŜyciu instrumentów standardowych i ponad standardowych
określony  zestaw  pomiarów.  Istotne  znaczenie  ma  terminarz  dokonywanych  pomiarów
i obserwacji.  W  przypadku  stacji  pracujących  na  potrzeby  prognoz  pogody  dokonuje  się
8 oznaczeń  parametrów  atmosfery,  co  3godz.,  począwszy  od  godziny  00  GMT  (średni  czas
Greenwich).  W polskich  warunkach,  gdzie  obowiązuje  czas  środkowoeuropejski,  pierwszy
pomiar  przypada  na  godzinę  01  a  dalsze  wykonywane  są  w odstępach  trzygodzinnych.
W ostatnich  latach  dokonały  się  zmiany  w  zakresie  podstawowych  pomiarów
meteorologicznych,  poprzez  sprowadzanie  pomiarów  do  pełnej  automatyzacji  i ciągłości.
Precyzyjne  dane  gromadzone  są  na  nośnikach  komputerowych  pamięci  masowych  i  od  razu
przetwarzane.  Fakt  ten  ma  znaczenie  nie  tylko  dla  synoptyki  i klimatologii,  lecz  takŜe  dla
monitoringu  warunków  produkcji  rolnej.  W  rolnictwie  pomiary  meteorologiczne  atmosfery
łączone  są  z  pomiarami  warunków  glebowych.  Typową  stacja  agrometeorologiczną
przedstawia rys. 19.

Rys. 19. Schemat automatycznej stacji agrometeorologicznej [83]

W jej budowie występuje dowolna liczba niezaleŜnych sensorów współpracujących

z odpowiednim  blokiem  sterującym,  zawierającym  pamięć  elektroniczną.  Blok  sterujący
uruchamia  pomiar  określonego  parametru  i  zapisuje  wynik  w  pamięci  urządzenia  Istnieje
moŜliwość  zaprogramowania  odpowiedniego  przedziału  czasowego  pobierania  próbek  oraz
formy  agregacji  wyników  (średnia,  suma,  ekstremum,  itp.)  Dane  z  bloku  odczytuje  się  na
komputerze  jako  system  informacyjny  dla  nowoczesnego  rolnictwa.  Przykładem  innego
automatycznego  systemu  pomiarowego  jest  zestaw  o  nazwie  WEATHER  MONITOR  II
(rys.  45).  SłuŜy  on  do  automatycznego  pomiaru  takich  parametrów  jak  temperatura
(zewnętrzna, wewnętrzna, temperatura punktu rosy i tzw. odczuwalna), wilgotność względna,
suma  opadów,  ciśnienie  atmosferyczne,  prędkość  i  kierunek  wiatrów.  W  aparaturze  kaŜdy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

parametr śledzony jest z uwzględnieniem wartości ekstremalnych. Oprócz stacji naziemnych
istotnym  elementem  współczesnej  meteorologii  są  badania  teledetekcyjne  przy  pomocy
radarów,  sonarów  i  radiometrów.  Zadania,  które  spełnia  sieć  radarów,  to  informowanie
o  powstawaniu  groźnych  zjawisk  pogodowych  (tornada,  tajfuny,  huragany)  oraz  o  strefach
zachmurzenia i wynikających z tego moŜliwościach opadów.

Rys. 20. Monitor i schemat instalacji zestawu WeatherMonitor II firmy Davis [83]

WaŜną funkcję w meteorologii spełniają równieŜ sztuczne satelity Ziemi, wyposaŜone

w przyrządy telemetryczne, monitorujące kaŜdy punkt o tej samej porze dnia i nocy oraz ten
sam obszar. Na rys. 21 przedstawiono schemat aktualnie pracujących satelitów
meteorologicznych.

Rys. 21. Rozmieszczenie satelitów pogodowych na orbitach okołoziemskich [83]

Za pomocą wiadomości dostarczanej z przekazu satelitarnego określamy wpływ

warunków świetlnych, termiki oraz składu atmosfery na procesy Ŝyciowe.

W ostatnich latach najbardziej dynamicznie rozwija się kierunek badań dotyczących

matematycznego  modelowania  relacji  pogoda  –  roślina,  pozwalający  na  tworzenie  narzędzi
prognostycznych,  wykorzystywanych  w  praktyce  rolniczej.  Model  pogoda  –  roślina,
umoŜliwia podejmowanie decyzji zarówno technologicznych, rynkowych jak i strategicznych,
dotyczących  kreowania  polityki  rolnej.  Niezbędnym  warunkiem  rozwoju  i  wdraŜania  tej
koncepcji  jest  rozwój  badań  oraz  stworzenie  infrastruktury  obejmującej  niezbędne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyposaŜenie dla sieci stacji monitorujących przebieg warunków meteorologicznych
w odpowiedniej skali [83].

Stacja taka działa w sposób ciągły i moŜe być zaprogramowana do rejestracji kaŜdego

parametru  meteorologicznego,  z  dowolną  częstotliwością.  Dzięki  automatyce  w  sieci  moŜna
zainstalować  niezbędną  ilość  stacji,  taką  aby  zapewniła  maksimum  reprezentatywności
pomiarów  dla  określonych  obszarów.  Dobrą  praktyką  jest  zintegrowanie  specjalistycznych
urządzeń  agrometeorologicznych  z  ogólną  siecią  meteorologiczną.  Rezultaty  pomiarów
trafiają do centrów gromadzenia i przetwarzania drogą radiową lub poprzez sieć telefoniczną.
Dane,  które  zbiera  centrum  przetwarzania  podlegają  weryfikacji,  zapisaniu  w  bazie  danych
i następnie  obróbce  cyfrowej  na  uŜytek  zaleceń  agrometeorologicznych.  System
przetwarzania generuje wyniki, w zakresie 3 kategorii:

–

ostrzeŜenia  o  pogodowych  zjawiskach  szkodliwych,  mogących  spowodować  powaŜne
straty  w  produkcji.  Będą  to  ostrzeŜenia  o  przymrozkach,  nadchodzących  ulewnych
opadach,  gradobiciach  itp..  Odrębną  kategorię  stanowią  dane,  które  mogą  być
wykorzystywane  przy  podejmowaniu  decyzji  organizacyjnych  i technologicznych.
Typowym  przykładem  z  tego  zakresu  jest  informacja  o  spodziewanej  prędkości
i kierunku  wiatru,  niezwykle  istotna  w  przypadku  aplikacji  środków  ochrony  roślin,
pozwalająca uniknąć skaŜeń środowiska czy zniszczenia sąsiednich plantacji,

–

informacje o zapasach wody pozimowej w glebie, zasobach ciepła w okresie wegetacji
oraz zasobach wody uŜytecznej pod plantacjami roślin,

–

wyniki obliczeń uzyskanych z wykorzystaniem modeli matematycznych.
Dzięki danym pozyskanym dla ich obsługi, moŜliwe jest prognozowanie rozwoju

i warunków meteorologicznych roślin, w róŜnych okresach czasowych. Najczęściej prognozy
określają  terminy  wznowienia  wegetacji  roślin  po  okresie  zimowym,  daty  pojawienia  się
waŜniejszych  faz  i  czasu  ich  trwania.  Znajomość  tempa  rozwoju  roślin  stwarza  moŜliwość
zaplanowania prac w gospodarstwie, zakupu środków produkcji, precyzyjnego sformułowania
umów  na  zlecane  usługi,  określenia  terminów  i wielkości  dostaw  produktów  rolnych  do
punktów  skupu.  Modelowaniu  podlegają  takŜe  zjawiska  związane  z  inwazyjnością  chorób
i szkodników,  która  to  w  duŜym  stopniu  zaleŜy  od  przebiegu  warunków  pogodowych.
Właściwością  modeli  prognostycznych  jest  to,  Ŝe  ich  sprawdzalność  wzrasta  w  miarę
zaawansowania  technologii.  Dzięki  nim  uzyskujemy  coraz  wyŜszą  trafność  przewidywań,
a błąd  prognozy  spada  poniŜej  10 %.  Korzyści  z  istnienia  systemu  mogą  odnosić  takŜe
instytucje  administracyjne,  usługowe,  handlowe  i techniczne  pracujące  na  rzecz  rolnictwa,
bądź z nim związane. Ostatnie ogniwo systemu to przekaz informacji dla odbiorców. W tym
względzie moŜliwych jest wiele rozwiązań, z tym, Ŝe największe perspektywy istnieją przed
systemem elektronicznym na bazie Internetu. Internet nie tylko zapewnia najprostszy sposób
przesyłu, ale jednocześnie daje szansę dostępu do ściśle wyspecyfikowanych danych oraz ich
interaktywne  wykorzystanie.  NaleŜy  podkreślić,  Ŝe  efektywne  wykorzystanie  informacji
z systemu  elektronicznego  nie  zaleŜy  tylko  od  jego  naukowej,  technicznej  i  organizacyjnej
sprawności. Niezwykle waŜnym jest teŜ odpowiednie przygotowanie odbiorców. Wprawdzie
część  danych  i  zaleceń  moŜna  wykorzystać  bezpośrednio,  część  z  nich  jednak  wymaga
uwzględnienia dalszych warunków kształtujących procesy produkcyjne.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Zdefiniuj pojęcie mapy.

Jakie znasz składniki mapy?

Jakie cechy posiada mapa?

Jakie znasz rodzaje map klimatycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W jaki sposób wykreślamy izolinie, np. izotermy?

Czym zajmuje się agrometeorologia?

Jaki obraz przedstawiają mapy agroklimatyczne?

Do jakich celów wykorzystujemy mapy agroklimatyczne?

O czym informuje nas model agroklimatu?

10.

Jaka jest zaleŜność doboru upraw od warunków klimatycznych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na mapie Atlantyku wykreśl przebieg izoterm rzeczywistych dla określonego miesiąca

(w  obrębie  Atlantyku  i  jego  obrzeŜy),  na  podstawie  średnich  temperatur.  Na  podstawie
wykreślonych  izoterm,  oblicz  drogą  interpolacji,  jakie  są  średnie  temperatury  w  trzech
punktach  na  mapie  A,  B,  C,  dla  których  naleŜy  równieŜ  wyznaczyć  ich  współrzędne
geograficzne.

Rysunek do ćwiczenia 1 [81]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić pojęcia: izoterma, średnia temperatura powietrza, rzeczywista temperatura,
współrzędne geograficzne,

narysować na mapie Atlantyku przebieg izoterm,

odwzorować na papierze milimetrowym ich przebieg oraz połoŜenie punktów A, B, C,

stosując metodę interpolacji obliczyć średnie temperatury dla wybranych punktów,

określić połoŜenie geograficzne punktów A, B, C,

zaprezentować wyniki pracy,

zapisać wnioski w zeszycie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [1, 18],

−

filmy dydaktyczne dotyczące prowadzenia obserwacji,

−

papier milimetrowy format A4,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przybory do rysowania.

Ćwiczenie 2

Na otrzymanej planszy przeprowadź interpolację i narysuj izolinie o wartościach 4,0, 5,0,

6,0, 7,0, 8,0.

Rysunek do ćwiczenia 2.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić pojęcie interpolacji,

obliczyć odległości miedzy między wyznaczonymi punktami,

podzielić na odcinki jednostkowe,

zinterpolować izolinie o określonych wartościach,

zinterpretować otrzymane wyniki,

zapisać wnioski w zeszycie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

literatura dotycząca procesu interpolacji,

–

przyrządy kreślarskie.

Ćwiczenie 3

WskaŜ nazwy regionów Polski, które charakteryzują się cechami klimatu

utrudniającymi lub ułatwiającymi uprawę roślin pod względem:
a)

długości okresu wegetacji,

rocznej sumy opadów,

nasłonecznienia,

optymalnych temperatur,

prędkości wiatrów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić elementy klimatu sprzyjające rozwojowi rolnictwa,

określić elementy klimatu utrudniające rozwój rolnictwa,

dokonać analizy mapy klimatycznej Polski,

wskazać na mapie Polski regiony o zróŜnicowanych warunkach klimatycznych dla
rozwoju rolnictwa,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

scharakteryzować agrometeorologiczną osłonę rolnictwa,

zapisać wnioski do zeszytu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z ćwiczeniem [16, 83],

−

mapa gospodarcza, przyrodnicza, klimatyczna Polski.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie mapy?

scharakteryzować składniki mapy?

wymienić cechy mapy?

scharakteryzować rodzaje map klimatycznych?

wymienić elementy mapy klimatycznej?

zdefiniować pojęcie izolinii?

wymienić rodzaje izolinii?

scharakteryzować zasadę interpolacji izolinii?

wyjaśnić pojęcie agrometeorologii?

10)

wyjaśnić jaki obraz przedstawiają mapy agroklimatyczne?

11)

określić zastosowanie mapy agroklimatycznej?

12)

wyjaśnić na czym polega agrometeorologiczna osłona rolnictwa?

13)

scharakteryzować wpływ warunków klimatycznych na rodzaje
upraw?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 35 min.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Do procesów towarzyszących wymianie cieplnej naleŜą
a)

przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, krąŜenie powietrza.

przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, turbulencja.

przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, ciśnienie.

przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, czynniki geograficzne.

Stacja meteorologiczna moŜe być umieszczona
a)

w dowolnym miejscu.

w pobliŜu wysokich obiektów.

na obiektach nie zasłoniętych przez inne budynki.

na terenach o dobrej widoczności.

Ciśnienie mierzymy

areometrem.

heliografem.

termometrem.

barometrem.

Front ciepły tworzy się gdy

przesuwająca się masa powietrza ciepłego unosi się ku górze nad masę powietrza
chłodnego.

gdy front chłodny dogoni front ciepły i cieplejsze powietrze zostaje wyparte ku górze
i nie styka się z powierzchnią gruntu.

przesuwająca się masa powietrza ciepłego wypiera ku górze masę powietrza
chłodnego.

gdy front ciepły dogoni front chłodny i zimniejsze powietrze zostaje wyparte ku
górze i nie styka się z powierzchnią gruntu.

Termometry mierzące temperatury ekstremalne to termometry
a)

zawierające alkohol.

cieczowe.

stacyjne.

termoelektryczne.

Na stacjach meteorologicznych pomiarów dokonuje się
a)

raz na dzień.

w określonych godzinach (równych odstępach czasu).

raz na miesiąc.

trzy razy dziennie.

Usłonecznienie to
a)

oddziaływanie promieniowania słonecznego na powierzchni Ziemi.

czas odpływu promieniowania słonecznego do atmosfery.

czas dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi.

czas dopływu słonecznego do poszczególnych elementów środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Termograf słuŜy do pomiarów
a)

wilgotności powietrza.

ciśnienia atmosferycznego.

temperatury powietrza.

kierunku wiatru.

Kąt padania promieni słonecznych na róŜnych szerokościach geograficznych zaleŜy
a)

od połoŜenia geograficznego (półkuli, na której go mierzymy) oraz temperatury.

od dnia i połoŜenia geograficznego (półkuli, na której go mierzymy).

od dnia i temperatury powietrza.

od dnia i ciśnienia atmosferycznego.

10.

Wzór na kąta padania promieni słonecznych zawiera
a)

szerokość geograficzną.

temperaturę.

ciśnienie.

nasłonecznienie.

11.

Punkt rosy to temperatura
a)

w której para wodna zaczyna parować.

w której para wodna zaczyna się skraplać.

w której para wodna ma postać stałą.

w której para wodna nie zmienia stanu skupienia.

12.

Temperatura topnienia lodu wynosząca 32º wyraŜona jest w skali
a)

Fahrenheita.

Celsjusza.

Kalwina.

Moscha.

13.

Symbol zachmurzenia na mapie synoptycznej oznacza
a)

niebo zachmurzone.

niebo słoneczne.

małe zachmurzenie.

brak zachmurzenia.

14.

Przyrząd do pomiaru średniej prędkości wiatru to
a)

termometr.

barometry.

anemometr.

heliograf.

15.

Równikowy pas ciszy to obszar, na którym spotykają się pasaty z obu półkul
w sąsiedztwie
a)

południka 0.

zwrotnika KozioroŜca.

równika.

zwrotnika Raka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16.

Końskie szerokości to obszar występujący pomiędzy rejonem występowania pasatów
i rejonem o przewaŜających wiatrach
a)

zachodnich.

wschodnich.

południowych.

północnych.

17.

Klimatologia to nauka o klimacie, czyli warunkach
a)

terytorialnych, na którym go obserwujemy.

atmosferycznych, charakterystycznych dla jakiegoś miejsca na kuli ziemskiej
i zaleŜnych od czynników geograficznych.

wilgotności gleb, na których występuje.

ciśnienia i temperatury występujących w określonym czasie.

18.

Izoterma to linia łączący punkty o tych samych wartościach
a)

ciśnienia.

wilgotności.

temperatury.

warunkach nasłonecznienia.

19.

Generalizacja mapy zwiększa jej
a)

czytelność.

powiększenie.

skalę.

obraz siatki kartograficznej.

20.

Model agroklimatu informuje nas o kształtowaniu się istotnych dla rolnictwa zjawisk
a)

usłonecznienia.

cyrkulacji powietrza.

frontów atmosferycznych.

pogodowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Prowadzenie obserwacji i pomiarów do celów klimatologicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Atlas geograficzny. PPWK, Warszawa-Wrocław 1983

Bac S., Rojek M.: Meteorologia i klimatologia. PWN, Warszawa, 1981

Garnier B.J.: Podstawy klimatologii. IMGW, Warszawa 1996

Górski T., Zaliwski A.: Model Agroklimatu Polski. Pamiętnik Puławski, zeszyt
130/I:2002:251-260. IUNG, Puławy, 2002

Jaszczuk S. Vademecum Geografia. Wyd. GREG, Kraków, 2002

KoŜuchowski K.: Meteorologia i klimatologia. PWN, Warszawa, 2005

Kaczorowska Z.: Pogoda i klimat. WSiP, Warszawa 1998

Kaszewski B. M.: Przegląd metod typologii cyrkulacji atmosferycznej. Cz. I. i II
Typologie w mikroskali. Wiad. IMiGW, 1989, 1990

Kędziora A.: Podstawy agrometeorologii, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,
1999

10.

Kop J., Kucharska M., Szkurłat E.: Geografia. Zadania i testy. PWN, Warszawa, 1995

11.

Kossowska-Cezak U. Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M.: Wstęp do
meteorologii i klimatologii. PWN, Warszawa 1998

12.

Kossowska-Cezak U., Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M.: Meteorologia
i klimatologia. PWN, Warszawa 2000

13.

KoŜuchowski K.: Meteorologia i klimatologia. WN PWN, Warszawa, 2005

14.

Lityński J.: Liczbowa klasyfikacja typów cyrkulacji i typów pogody dla Polski, Prace
PIHM, 1969

15.

Lorenc H.: Klimat Polski.2000 Fakty i niepewności. IMGW, Warszawa 2001

16.

Łykowski B.: Podstawy klimatologii stosowanej, SGGW, Warszawa 1999

17.

Markowska D.: Ziemia, Podręcznik geografii fizycznej dla szkoły średniej, WSiP,
Warszawa, 1999

18.

Martyn D.: Klimaty kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 2000

19.

Modzelewska B. Pielowsk E.: Podstawy geografii fizycznej. SOP, 1995

20.

Prawdzic K.: Meteorologia i Klimatologia Morska. AR Szczecin., 1990.

21.

Stankowski W.: Geografia fizyczna z geologią, WSiP, 1990

22.

Szymborscy S. i K.: Wszechświat. PW Wiedza Powszechna, Warszawa 1985

23.

wiat w liczbach 2000/2001, WSiP S.A. 2001

Adresy internetowe
24.

http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=119423

25.

http://matura.newsweek.pl/pliki/matura_2006/geo_p_2006.pdf

26.

http://ocean.am.gdynia.pl/student/meteo1/uslonecz.html

27.

http://ocean.wsm.gdynia.pl/student/meteo1/wiatr_pom1.html

28.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Klimat.

29.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stopie%C5%84_baryczny

30.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wz%C3%B3r_na_k%C4%85t_padania_promieni_s%C5%82
onecznych

31.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zachmurzenie

32.

http://prawo.money.pl/d/prawo/akty-prawne/zalacznik/DU2004-135-
1444_pliki/DU2004-135-1444_zal6.ht

33.

http://scholaris.pl/Portal?refId=87EKHYYT036334K3W3H22801

34.

http://scholaris.pl/Portal?secId=przed_12_17&mlt_docview=G8QT73C44K74U18A0N2
JMI65

35.

http://www.atmosphere.mpg.de/enid/Service/PL_4ec.html

36.

http://www.bezan.com.pl/?m=meteo&p=chmury

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37.

http://www.ho.haslo.pl/article.php?id=2144

38.

http://www.imgw.katowice.pl/Abc/beaufort.html

39.

http://www.ipm.iung.pulawy.pl/PBZ1708/pbz1708pl.htm#ModelAgroklimatu

40.

http://www.math.montana.edu/~nmp/materials/ess/atmosphere/expert/activities/circulatio
n

41.

http://www.meteo.daniec.org/2/19_1_zachmurzenie.html

42.

http://www.meteo.uni.wroc.pl/?page=dydak&sub=lic

43.

http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=494

44.

http://www.wis.pk.edu.pl/s-
1/hydrologia/dydaktyka/meteo/cw/Jednostki%20cisnienia.doc.

45.

http://www.wspirr.edu.pl/sylabusy/meteo.html

46.

http://www.zazi.iung.pulawy.pl/Documents/MA_Mapy_pl.html

47.

strona internetowa National Weather Service, Southern Regional Headquarters – US

48.

http://www.fotosik.pl/pokaz_obrazek/9c3986a042afd882.html

49.

http://www.wsa.edu.pl/baza/pobierz/AgroMeteorologia.pdf