Medycyna_1_2009.indb

PRACA POGLĄDOWA

Medycyna Pracy 2009;60(1):43 – 50
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
http://medpr.imp.lodz.pl

Małgorzata Rochalska

WPŁYW PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA FLORĘ I FAUNĘ

THE INFLUENCE OF ELECTROMAGNETIC FIELDS ON FLORA AND FAUNA

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa
Katedra Fizjologii Roślin, Wydział Rolnictwa i Biologii

Streszczenie
Praca przedstawia wpływ naturalnego i sztucznego pola elektromagnetycznego na fl orę i faunę, mechanizmy detekcji pola magnetycz-
nego Ziemi oraz wykorzystanie tej umiejętności przez zwierzęta migrujące w celu bezbłędnego dotarcia do celu podróży. Omówiony
został korzystny wpływ pól elektrycznych i magnetycznych na rośliny, dotyczący ich fi zjologii, plonowania i zdrowotności. Przedsta-
wiono także wpływ pól elektromagnetycznych na organizmy zwierzęce, w tym możliwe uszkodzenia i naprawę DNA, wpływ na owady
społeczne oraz wpływ pól magnetycznych wysokiej częstotliwości na gniazdowanie ptaków. Med. Pr. 2009;60(1):43–50
Słowa kluczowe: pole magnetyczne, fauna, fl ora, zmysł magnetyczny, magnetoorientacja

Abstract
Th

is paper presents the infl uence of natural and artifi cial electromagnetic fi elds (EMF) on fauna and fl ora. Th

e mechanisms of Earth`s

magnetic fi eld detection and the use of this skill by migratory animals to faultlessly reach the destination of their travel are discussed,
as well as the positive eff ects of electric and magnetic fi elds on plants relative to their physiology, yielding and health. EMF infl uence
on social insects and animal organisms, including possible DNA damages and DNA repair systems, is presented. Th

e infl uence of high

frequency electromagnetic fi elds on birds nesting is also discussed. Med Pr 2009;60(1):43–50
Key words: magnetic fi eld, fauna, fl ora, magnetic sense, magnetoorientation

Adres autorów: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Fizjologii Roślin
Wydział Rolnictwa i Biologii, Nowoursynowska 159, 02-686 Warszawa, e-mail: malgorzata_rochalska@sggw.pl
Nadesłano: 6 stycznia 2009
Zatwierdzono: 8 stycznia 2009

WSTĘP

Odizolowanie roślin i zwierząt od naturalnego PEM

wywołuje niekorzystne objawy. Nasiona nie kiełkują,
rośliny przestają rosnąć, a ich tropizmy ulegają zabu-
rzeniu. Zwierzęta tracą apetyt, linieją, wykazują objawy
chwiejności wegetatywnego układu nerwowego oraz
nerwic. Obserwuje się także zmiany histologiczne tka-
nek (2).

O wpływie PEM na rośliny świadczy to, że wykazują

one magnetotropizm. Wzrost korzeni, pędów czy ła-
giewek kiełkujących ziaren pyłku różni się w zależności
od ich ułożenia względem linii sił pola magnetycznego.
Najkorzystniejsze jest ułożenie nasion zgodnie z liniami
sił pola magnetycznego tak, aby zarodki skierowane były
ku północnemu biegunowi magnetycznemu Ziemi. Ro-
śliny rozpoznają właściwy kierunek ruchu przy pomocy
znajdujących się w ich komórkach amyloplastów. Pole
magnetyczne oddziałując na te cząsteczki, ukierunko-
wuje wydłużające się części roślin, a o spowolnieniu lub
przyspieszeniu wzrostu decydują zmiany stężenia hor-
monów roślinnych, które jako substancje obdarzone ła-
dunkiem także są wrażliwe na działanie PEM (3).

Nawet niewielkie zmiany natężenia natural-

nego PEM mogą wywoływać zauważalne zmiany

Wszystkie organizmy żywe, które żyły, żyją i będą żyły
na Ziemi ewoluowały w naturalnym polu elektroma-
gnetycznym (PEM) naszej planety. Przystosowały się do
niego, a nawet nauczyły się wykorzystywać je do swoich
celów.

Naturalne pole elektromagnetyczne Ziemi to głów-

nie pole stałe. Pole elektryczne Ziemi wynika z różnicy
potencjałów między powierzchnią planety a jonosferą
i ma wartość 100–150 V/m podczas pięknej pogody. Pod
chmurami, podczas silnych burz napięcie pola wzrasta
nawet do 26 kV/m. Wartość naturalnego pola magne-
tycznego zależy od szerokości geografi cznej i wynosi
od 0 μT na biegunie magnetycznym do 67 μT na rów-
niku magnetycznym. Ziemskie pole magnetyczne ulega
silnym zakłóceniom przez strumienie cząstek emitowa-
ne przez słońce. Powstają wtedy tzw. burze magnetycz-
ne, czasami tak gwałtowne, że mogą zaburzać działanie
urządzeń technicznych. Najbliższa nam gwiazda, słońce,
jest źródłem naturalnych, zmiennych pól elektrycznych
i magnetycznych. Mają one częstotliwość od 500 MHz
do 10 GHz, a natężenie ich składowej magnetycznej wy-
nosi od 0,03 μT w okresie spokojnego słońca do 0,5 μT
podczas burz magnetycznych (1).

Medycyna_1_2009.indb 43

2009-03-11 11:44:46

M. Rochalska

Nr 1

Mechanicznie — poprzez spowodowane przez ziem-

▪

skie pola magnetyczne zmiany położenia magne-
tosomów, specyfi cznych cząstek (prawdopodobnie
kryształów magnetytu). U kręgowców znajdują się
one w komórkach mózgu i indukują impulsy nerwo-
we związane ze zmianami natężenia pola magnetycz-
nego informując migrujące zwierzę o jego pozycji
geografi cznej. U ptaków magnetosomy znaleziono
w pobliżu nerwów węchowych, ale zmysł magne-
tyczny nie jest związany z węchem, ponieważ po
przecięciu nerwów węchowych nie zanika. Bakterie
i inne organizmy jednokomórkowe mają magneto-
somy zawieszone w cytoplazmie (19,20).
Chemicznie — w organizmach zwierząt znajdują się

▪

specyfi czne białka (fl awoproteidy) — kryptochro-
my, podobne w budowie do fotoliaz, detektory UV
i światła niebieskiego. Kryptochromy zawierają dwu-
nukleotyd fl awinoadeninowy (FAD) ulegający reak-
cji utleniania i redukcji. Podczas tej reakcji tworzą
się, długożyciowe pary rodników. Rodniki mogą wy-
stępować w dwóch stanach spinowych: singletowym
i tripletowym. Przejście od jednego stanu spinowego
do drugiego indukuje impuls nerwowy docierają-
cy do mózgu i pozwalający ptakowi orientować się
w przestrzeni (21). Pole magnetyczne Ziemi wpływa
na częstość zmiany stanów spinowych rodników, po-
zwalając ptakom migrującym ustalać swoją pozycję
względem sił pola magnetycznego i przemieszczać
się we właściwym kierunku (22). Pole magnetyczne
wpływa na równowagę reakcji tworzenia barwników.
Barwniki te znajdujące się w narządach wzrokowych
pozwalają, dzięki rozjaśnieniom niektórych barw,
na określenie wektora pola magnetycznego (23–25).
Geny warunkujące syntezę kryptochromów, a nawet
same białka, znaleziono u wielu gatunków roślin
i zwierząt. W procesie ewolucji w budowie kryp-
tochromów zaszły jedynie niewielkie zmiany. Ich
obecność i podobieństwo budowy u wszystkich or-
ganizmów sugeruje, że wszystkie organizmy mogą
wyczuwać PEM. U większości zmysł ten jest „uśpio-
ny” lub niewyćwiczony (26).
Zmysł magnetyczny zwierząt jest bardzo czuły.

Pszczoły wyczuwają stałe pole magnetyczne o indukcji
zaledwie 26 nT. W przypadku zmiennego pola detekcja
jest mniej czuła i wynosi 100 μT (8).

Zewnętrzne pola magnetyczne (np. 25 μT) niskiej

częstotliwości zaburzają zmysł magnetyczny zwierząt.
Z kolei pole elektryczne (stałe i przemienne) oraz PEM
wysokiej częstotliwości (np. radar) nie wpływają na tę
cechę (27).

w przyrodzie. Gwałtowny, „wybuchowy”, rozwój we-
getacji wiosną, szczególnie dobrze widoczny w górach,
tłumaczony jest zmianą natężenia pola elektrycznego,
które właśnie wiosną jest najwyższe i wynosi 122 V/m.
Latem spada do 75 V/m. Może to bezpośrednio sty-
mulować kiełkowanie nasion i wzrost roślin lub dzia-
łać pośrednio, poprzez zwiększoną produkcję tlenków
azotu w atmosferze, które wymywane przez deszcz tra-
fi ają do gleby w postaci azotanów, wzbogacając glebę
w ten pierwiastek. Sprzyja to bujniejszej wegetacji ro-
ślin (4).

Także zwierzęta wyczuwają pole elektryczne i ma-

gnetyczne. Rekiny i raje reagują na nawet tak niewielkie
zmiany pola elektrycznego, jak 1 μV/m, ale dzieje się tak
tylko w przypadku bardzo niskich częstotliwości, wyno-
szących kilka Hz (5).

Niektóre ryby — takie jak mruk trąbonos (Gnatho-

nemus petersii) i inne mrukowate (Mormyridae), sum
elektryczny (Malapterus electricus), skaber (Urano-
scopus scaber) czy drętwowate (Torpedinoidei) — uży-
wają narządów elektrycznych nie tylko jako swoistego
„radaru” pozwalającego orientować się w środowisku
i zlokalizować potencjalną ofi arę, ale także jako skutecz-
nej broni. Celuje w tym amazoński węgorz elektryczny
(Electrophorus electricus) wytwarzający impulsowe wy-
ładowania elektryczne o napięciu 550 V, zdolne zabić
konia (6).

Zwierzęta potrafi ą wykorzystywać pole magnetycz-

ne Ziemi jako wskaźnik kierunku przemieszczania. Do-
tyczy to przede wszystkim zwierząt migrujących, takich
jak:

mikroorganizmy (bakterie) (7),

▪

pierwotniaki (orzęski) (7),

▪

owady (motyle monarsze, pszczoły, osy, mrów-

▪

ki) (8,9),
mięczaki (10),

▪

ryby (łososie, karpie, pstrągi, węgorze, makrele, śle-

▪

dzie, okonie) (10–12),
gady (żółwie zielone, żółwie karetta, tory, być może

▪

krokodyle) (7,10,13–15),
ptaki,

▪

ssaki (nietoperze, delfi ny, humbaki, ślepce) (16–18).

▪

Jedne z wymienionych organizmów przemieszczają

się na odległości dziesiątków tysięcy kilometrów, inne
zaledwie kilkuset metrów, ale dla wszystkich z nich są to
dalekie wyprawy i wszystkie pragną bezbłędnie dotrzeć
do celu. Uważa się, że różne gatunki, a nawet poszcze-
gólne osobniki tego samego gatunku w różnych sytu-
acjach stosują odmienne sposoby nawigacji. Zmiany
pola magnetycznego Ziemi rozpoznawane są:

Medycyna_1_2009.indb 44

2009-03-11 11:44:46

Nr 1

Wpływ PEM na fl orę i faunę

WPŁYW PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH
NA ROŚLINY

Stałe i przemienne pole elektryczne wpływa korzystnie
na nasiona. Kiełkują one szybciej, tworząc żywotniejsze
i zdrowsze siewki, szybciej rosnące i dające lepsze plony
rośliny. Rośliny wielu gatunków, rosnące przez całe ży-
cie w polu o częstotliwości sieciowej 50 Hz mają lepiej
rozwinięty system korzeniowy, większą powierzchnię
asymilacyjną liści i zawartość suchej masy. Umożliwia to
lepsze pobieranie wody i substancji odżywczych z gleby
i zwiększenie wydajności fotosyntezy, a w efekcie lepsze
plonowanie (28).

Efekty działania pola elektrycznego są najlepiej wi-

doczne w niekorzystnych warunkach środowiska (susza,
niewłaściwy skład gleby czy nieprawidłowe nawożenie).
Korzystny wpływ pola elektrycznego utrzymuje się przez
kilka pokoleń, stopniowo słabnąc. Korzystny

wpływ

mają pola o niewielkim natężeniu (100–600 kV/m)
i krótkim czasie działania (kilkanaście–kilkadziesiąt se-
kund), a nawet o bardzo niskim natężeniu (np. 312 V/m
do 30 min).

Pole elektryczne wpływa na zmianę tempa wzrostu

poszczególnych części i całych roślin poprzez zmianę
stężenia hormonów (cząsteczek obdarzonych ładun-
kiem elektrycznym). Do wywołania efektu wystarczają
nawet niewielkie zmiany stężenia hormonów (10

–11

–10

–

mola) (29).

Silniejsze pole elektryczne nie wpływa na wzrost

i plonowanie roślin, a bardzo wysokie (np. 287,5 V/m),
szczególnie przy długotrwałym działaniu (kilkanaście–
kilkadziesiąt sekund) osłabia rośliny, które gorzej rosną,
mniej się krzewią i gorzej plonują. Pole o natężeniu
przekraczającym 20 kV/m, powodując nadmierne pa-
rowanie, uszkadza szczytowe części roślin, co wywołuje
wizualny efekt zwany „opaleniem” (30).

Stałe pole magnetyczne o niewielkiej indukcji ko-

rzystnie wpływa na kiełkowanie, wzrost i plonowanie
wielu gatunków roślin rolniczych, warzywnych, a tak-
że drzew i krzewów owocowych. Rośliny mają wyższą
zawartość chlorofi lu i kwasów nukleinowych, więk-
szą powierzchnię asymilacyjną liści, zawartość suchej
masy, liczbę organów generatywnych, liczbę i masę
nasion. Zwiększa się odporność na stresy środowisko-
we (szczególnie niedobór wody w glebie) i choroby. Nie
stwierdzono występowania roślin dotkniętych anoma-
liami (31).

Pole magnetyczne działa ochronnie, zmniejsza-

jąc lub znosząc letalne efekty działania mutagenów fi -
zycznych i chemicznych oraz wysokiej temperatury.
Efekt ten może wynikać ze stymulujących zdolności

Organizmy żywe, przystosowane ewolucyjnie do ży-

cia w naturalnym PEM, podlegają obecnie coraz szer-
szym wpływom zmiennych PEM różnych częstotliwości
i natężenia stworzonych sztucznie przez człowieka, do
których nie są dostosowane. Liczba urządzeń emitują-
cych różnorodne PEM rośnie niemal z dnia na dzień.
W Polsce energetyczne linie przesyłowe wytwarzające
PEM o częstotliwości 50 Hz mają obecnie długość po-
nad 12,5 tysiąca kilometrów. W niektórych rejonach
(np. centralne dzielnice wielkich miast) natężenie PEM
jest tak wysokie, że mówi się o „smogu elektromagne-
tycznym”.

Lawinowy wzrost sztucznych pól elektromagnetycz-

nych spowodował, że mechanizmy przystosowawcze,
ukształtowane procesie ewolucji, przestały być efektyw-
ne i zaczęto obserwować negatywny wpływ sztucznych
PEM na organizmy żywe. Problem szkodliwości pól
elektromagnetycznych (szczególnie emitowanych przez
telefony komórkowe, stacje bazowe telefonii komórko-
wej i energetyczne linie przesyłowe) przedstawiany jest
w mediach i dyskutowany na forach internetowych.
Często, celem przyciągnięcia uwagi jak najszerszego
kręgu odbiorców, w tonie alarmistycznym podaje się
informacje mające niewiele wspólnego z rzetelną wie-
dzą i znajomością tematu. Zdarzają się także publikacje
bagatelizujące wpływ omawianych czynników na śro-
dowisko.

Pola elektromagnetyczne wpływają na organizmy

żywe niezależnie od dozy promieniowania. Wpływ
ten uważany jest za nieszkodliwy dopóki jego skutki
mieszczą się w granicach wyznaczanych przez zdol-
ności adaptacyjne, kompensacyjne i regeneracyjne
organizmu. Po przekroczeniu granic tolerancji fi zjolo-
gicznej organizmu efekty oddziaływania zaczynają być
szkodliwe.

Wpływ pól elektromagnetycznych polega na prze-

kazywaniu energii obiektom, na które one oddziałują.
W przypadku pól wysokiej częstotliwości wiąże się to
z podniesieniem temperatury obiektu (efekty termicz-
ne). Energia pól niskiej częstotliwości nie jest dostatecz-
na, aby podnieść temperaturę obiektu, więc wywołują
one efekty nietermiczne. Dla PEM wysokiej częstotli-
wości wielkością charakterystyczną jest SAR (specifi c
absorption rate — tempo pochłaniania właściwego),
mierzone w W/kg. Wartość SAR jest zależna od często-
tliwości PEM.

Pola elektromagnetyczne mają odmienny wpływ na

organizmy roślinne i zwierzęce. Na zwierzęta i człowie-
ka mogą działać bezpośrednio oraz poprzez środowisko
ich życia, np. żywność.

Medycyna_1_2009.indb 45

2009-03-11 11:44:46

M. Rochalska

Nr 1

Może to być spowodowane uaktywnieniem procesów
naprawczych aparatu genetycznego oraz stymulacją
aktywności inhibitorów wolnych rodników. Pola ma-
gnetyczne wyższej częstotliwości nie wykazywały ta-
kich właściwości (34).

Słabe, przemienne pole magnetyczne niskiej czę-

stotliwości (do 300 Hz) wywołuje w roślinach efekty
nietermiczne. Stymulujący wpływ pola magnetyczne-
go jest znacznie silniejszy niż pola elektrycznego przy
znacznie niższych energiach. Najbardziej zbadane pole
o częstotliwości 50 Hz wpływa na wiele reakcji enzy-
matycznych i może powodować wystąpienie komórko-
wej odpowiedzi stresowej. Wpływ ten jest (szczególnie
w przypadku syntezy białka) bardzo podobny do szoku
cieplnego wywołanego działaniem wysokiej tempe-
ratury, ale energia potrzebna do jego wywołania jest
w przypadku PEM o wiele rzędów wielkości mniejsza.
Słabe pole magnetyczne stymuluje u roślin wzrost i in-
tensywność fotosyntezy, a silne pole wpływa negatyw-
nie na początkowe fazy kiełkowania nasion i wzrostu
roślin. Opóźnienia te zostają „nadrobione” w później-
szym okresie wegetacji.

Pola elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości

(o częstotliwościach radiowych i mikrofalowych) wy-
wołuje głównie efekty termiczne, chociaż obserwowa-
ne są również efekty niespowodowane podwyższeniem
temperatury obiektu. Ponieważ pola, zwłaszcza o czę-
stotliwości 300 MHz–300 GHz, wpływają na cząstecz-
ki wody, rezultat ich działania zależny jest od stopnia
uwodnienia obiektu. Długotrwała ekspozycja może
spowodować niekorzystne efekty w postaci odparowa-
nia, a nawet wrzenia wody w całej objętości organizmu.
Energia PEM wysokiej częstotliwości jest dostatecz-
nie wysoka, aby zmieniać słabe wiązania chemiczne
i np. spowodować zmianę budowy centrów aktywnych
enzymów, co może z kolei prowadzić do zmian ich spe-
cyfi czności, szybkości reakcji, a w efekcie zmian całych
cykli metabolicznych (35).

Odpowiednie (krótkotrwałe) stosowanie PEM wyso-

kiej częstotliwości zwiększa zdrowotność nasion, bulw
i cebul, zabijając znajdujące się na nich bakterie i grzyby,
bez obniżenia zdolności kiełkowania i wzrostu rośliny,
a nawet z ich stymulacją. Przyczynia się ono także do
eliminacji nasion twardych i ma korzystny wpływ na
mikroorganizmy symbiotyczne korzeni drzew.

Dłuższe działanie PEM wysokiej częstotliwości na

rośliny powoduje efekty niekorzystne — zwiększa licz-
bę nasion martwych oraz wywołuje zmiany w budowie
kiełków i siewek wyrosłych z nasion poddanych działa-
niu pola (36).

tego czynnika. Dobroczynne działanie wykazuje także
woda „namagnesowana” przez przepuszczenie między
biegunami magnesu. Podlewane nią rośliny dawały lep-
sze plony z jednoczesnym skróceniem okresu wegeta-
cji oraz wykazywały zmniejszone zapotrzebowanie na
wodę. Nawet silne, stałe pola magnetyczne (o indukcji
ponad 10 T) nie powodują niekorzystnych skutków,
chociaż ich energia jest wystarczająca do wywołania
zmian struktur komórkowych (32). Pole o indukcji 14–
–21 T w ciągu kilku godzin działania wywołuje zmiany
genetyczne rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana), pole-
gające na obniżeniu ekspresji genów ponad 2,5-krotnie
w stosunku do kontroli. Pole magnetyczne miało wpływ
na ekspresję 114 z 8000 zbadanych genów tej rośliny.
Były to geny związane z odpowiedzią na stres środo-
wiskowy, transport jonów nieorganicznych, biosyntezą
składników ścian komórkowych oraz czynników trans-
krypcji (33).

Przemienne pole magnetyczne niskiej częstotliwości

ma energię zbyt niską, aby podnieść temperaturę obiek-
tu, na który działa, więc nie wywołuje efektów termicz-
nych. Doprowadza jedynie do efektów nietermicznych,
których mechanizm działania nie został dotychczas
w pełni poznany. Większość prowadzonych badań do-
tyczyła pól o częstotliwościach sieciowych (50 i 60 Hz)
z powodu ich rozpowszechnienia w środowisku. Bada-
no także wpływ na obiekty biologiczne pola o niższych
i wyższych częstotliwościach. Zboża rosnące przez cały
czas w pobliżu przesyłowych linii energetycznych wy-
sokiego napięcia, w polu o indukcji zaledwie 2,56 μT,
wytwarzały większa liczbę kłosów zawierających wię-
cej ziarniaków. Skutkowało to wzrostem plonu o 128%
w przypadku pszenicy i 83% pszenżyta, i to w trudnych
warunkach środowiskowych — badane zboża rosły na
ugorze bez intensywnych zabiegów agrotechnicznych
(dane własne — niepublikowane). Zmienne pole ma-
gnetyczne niskiej częstotliwości korzystnie wpływa
na kiełkowanie nasion, wzrost, rozwój, metabolizm,
produktywność i plonowanie roślin. Ich plon jest wyż-
szy, wykazuje lepszą jakość i walory technologiczne.
Przemienne pole magnetyczne działa odmiennie na
poszczególne gatunki roślin, np. najsilniej wpływa na
szybkość kiełkowania ziarniaków pszenicy pole o in-
dukcji 1,5 mT i 5 mT.

Podobnie jak stałe pole magnetyczne, pole prze-

mienne wykazuje efekt ochronny wobec niekorzyst-
nych czynników środowiskowych, takich jak wyso-
ka temperatura czy mutageny. Efekty te są najlepiej
widoczne w przypadku nasion o obniżonych para-
metrach jakościowych (starych lub uszkodzonych).

Medycyna_1_2009.indb 46

2009-03-11 11:44:46

Nr 1

Wpływ PEM na fl orę i faunę

(ponad 30 dni) wpływają negatywnie na rozrodczość
zwierząt doświadczalnych, zmniejszając liczbę gamet
produkowanych przez osobniki obu płci. Na szczęście
jest to efekt odwracalny i po miesiącu od zaprzestania
ekspozycji rozrodczość wraca do normy (42).

Im silniejsze pole, tym wyraźniejszy wywoływany

przez nie efekt biologiczny. Pole o indukcji 2–5 T po-
woduje zmiany w pracy mięśnia sercowego (widoczne
w obrazie EKG), a powyżej 7 T rozpoczynają się zabu-
rzenia rozwoju zapłodnionych jaj wielu gatunków zwie-
rząt wraz ze zmianą proporcji płci urodzonego potom-
stwa (43).

Nawet pola o wysokich wartościach indukcji nie

wywołują efektów letalnych, zmian syntezy DNA i nie
wpływają na strukturę chromosomów. Zmiany fi zjolo-
giczne powodowane przez stałe i impulsowe pole ma-
gnetyczne są efektem zmian struktury i stabilności błon
komórkowych, i mogąc skutkować (poprzez kaskadę
zdarzeń) aktywacją transkrypcji DNA. Pole może też
bezpośrednio wpływać na aktywność białek enzyma-
tycznych. Zmiany w błonach komórkowych powodują
zwiększony wypływ jonów, w tym jonów wapnia. Jest to
reakcja podobna do odpowiedzi na stres. Zmiany ho-
meostazy jonów wapnia mogą powodować uszkodzenia
komórek.

W odniesieniu do przemiennego pola magnetyczne-

go o niskiej częstotliwości, podobnie jak w przypadku
pola elektrycznego, istnieją prace mówiące zarówno
o braku szkodliwości, a nawet efektach dobroczynnych,
jak i o ich szkodliwym wpływie na organizmy żywe.
Wyniki niektórych badań wskazują, że pole o indukcji
do 10 mT nawet przy wielomiesięcznej ekspozycji nie
powoduje skutków genotoksycznych, mutagennych czy
karcinogennych. Nie wpływa ono także na rozrodczość
zwierząt doświadczalnych (44). Z kolei autorzy innych
prac dowodzą, że pole o indukcji 5,6 mT, działające
przez 3 godziny dziennie, powoduje pęknięcia poje-
dynczych i podwójnych nici DNA. Ponieważ energia
pola jest zbyt niska, aby rozerwać wiązania chemiczne
cząsteczki DNA, prawdopodobnie działa ono poprzez
zmniejszenie aktywności enzymów naprawy, co skutku-
je gromadzeniem się pęknięć.

Jeszcze inne badania wykazały, że pojedyncze pęknię-

cia DNA zaczynają się pojawiać w komórkach już przy
działaniu pola o indukcji 0,1 mT, a pęknięcia podwój-
ne przy 0,5 mT (45). Pęknięcia takie mogą powodować
szybsze starzenie się organizmu i rozwój chorób neuro-
degradacyjnych. Chociaż energia pola magnetycznego
niskiej częstotliwości jest zbyt mała, aby bezpośrednio
uszkodzić DNA, może ono pośrednio przyczyniać się do

WPŁYW PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH
NA ZWIERZĘTA

Zwierzęta reagują na PEM odmiennie niż rośliny. Ze-
wnętrzne pole elektryczne może wpływać na pracę ser-
ca i przewodzenie nerwowe. Zmiany te obserwowane są
przy działaniu silnych pól — o indukcji powyżej 1 T. Nie
ustalono dotychczas jednoznacznie ani wartości progo-
wych pól, przy których pojawiają się efekty biologiczne,
ani bezpiecznych dawek pola (37).

Pole elektryczne o natężeniu 30–100 kV/m nie wy-

wołuje u badanych zwierząt zmian fi zjologicznych
w zakresie składu krwi, poziomu hormonów, masy cia-
ła, zmian histopatologicznych tkanek i narządów, nie
wpływa na zapadalności na choroby, nie skraca czasu
trwania życia i nie też zwiększa śmiertelności, nawet
przy długotrwałym działaniu (38).

Zmienne pole elektryczne o częstotliwościach sie-

ciowych i napięciu 4–10 kV/m zmienia zachowanie
owadów latających — małe owady mają trudności z la-
taniem, a duże starannie unikają miejsc o podwyższo-
nym natężeniu pola. Pod wpływem pola elektrycznego
zmienia się też ich aktywność życiowa, np. liczba ofi ar
atakowanych przez komary czy liczba kwiatów odwie-
dzanych w ciągu dnia przez pszczoły. Nie stwierdzono
natomiast wpływu pola na owady nielatające (39).

Z przyczyn oczywistych najwięcej badań dotyczy

pszczół. W polu elektrycznym energetycznych linii
przesyłowych już przy 1,4 kV/m owady stają się agre-
sywne i nadaktywne, co wskazuje na stymulację ich
układu nerwowego. Powyżej 4 kV/m produkują mniej
miodu, a w ulu obserwuje się zwiększoną śmiertelność.
Powyżej 7 kV/m w odpowiedzi na stres nadal wzrasta
aktywność motoryczna owadów, spada produkcja mio-
du, zmieniają się obyczaje społeczne i płodność królo-
wej. Doświadczenia wskazują, że pszczoły są bezpieczne
w polu o natężeniu do 1 kV/m, zatem należy zachować
odpowiednią odległość między pasieką a energetycz-
ną linią przesyłową (np. w przypadku linii o napię-
ciu 440 kV jest to 150 m). Podobna sytuacja, chociaż
dane doświadczalne są nieliczne, dotyczy innych gatun-
ków owadów społecznych, np. mrówek (40).

Pola elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości,

emitowane przez urządzenia techniczne, mogą zaburzać
nawigację i orientację przestrzenną owadów latających,
w tym pszczół (41).

Stałe pole magnetyczne może indukować w znajdu-

jących się w jego zasięgu organizmach przepływ prądu
elektrycznego. Pola o indukcji mniejszej niż 1,5 T nie
wywołują zmian fi zjologicznych i zachowań socjal-
nych zwierząt, jednak przy długotrwałej ekspozycji

Medycyna_1_2009.indb 47

2009-03-11 11:44:46

M. Rochalska

Nr 1

wczesnych poronień oraz obniżają wagę urodzeniową
potomstwa zwierząt doświadczalnych (50).

Większość badań wpływu PEM wysokiej częstotliwo-

ści na zwierzęta w ich środowisku naturalnym dotyczy
ptaków. Z jednej strony, bez skrupułów, siadają one na
antenach nadawczych stacji bazowych telefonii komór-
kowej, czyli zdają się nie odczuwać negatywnego działa-
nia mikrofal. Pola elektromagnetyczne wysokiej częstotli-
wości nie zakłócają także orientacji przestrzennej ptaków
migrujących. Z drugiej jednak strony wyniki badań (co
prawda nielicznych) wskazują, że PEM wysokiej często-
tliwości wpływa na gniazdowanie ptaków. Unikają one
zakładania gniazd w miejscach o wysokich wartościach
PEM, a nawet porzucają niedokończone gniazda.

Tabela 1. przedstawia wpływ PEM stacji bazo-

wych telefonii komórkowej (częstotliwość 900 MHz
i 1800 MHz) na gniazdowanie bociana białego. Jak wy-
nika z przedstawionych w niej wyników, istnieje ścisła
zależność między natężeniem PEM a liczbą znoszonych
jaj i piskląt odchowanych przez ptaki (51). Badania wy-
kazują zmniejszenie nieśności, spadek liczby zapłodnio-
nych jaj, mechanicznej odporności skorup, zmniejszenie
liczby młodych w gniazdach i przedłużenie okresu roz-
woju piskląt, prowadzące do zwiększenia śmiertelności
ptaków w późniejszych okresach życia.

Z kolei wyniki innych prac wskazywały, że mikrofa-

le nie miały wpływu na gniazdowanie ptaków, a nawet
powodowały zwiększenie liczby składanych jaj (52). Za-
gadnienie jest zatem niejednoznaczne. Każdy gatunek
zwierząt, a nawet poszczególne osobniki tego samego
gatunku, reaguje inaczej na działanie pól elektroma-
gnetycznych. Zależy to od struktury genetycznej, stanu
fi zjologicznego i stanu zdrowia organizmu. Szczególnie
wrażliwe są osobniki młode, pisklęta, ponieważ ich mózg
jest słabiej chroniony z powodu cieńszych niż u osobni-
ków dorosłych kości czaszki, mają one także słabiej wy-
kształcone mechanizmy regulacyjne organizmu (53).

tworzenia związków klastogenicznych (uszkadzających
DNA). Zwiększa się utlenianie lipidów błon komórko-
wych, a podczas tego procesu powstają reaktywne for-
my tlenu, które mogą uszkadzać DNA. Jeżeli systemy
naprawcze nie zdołają naprawić tych uszkodzeń i na-
gromadzą się mutacje, może zostać zainicjowany pro-
ces powstawania zmian nowotworowych (46). Praw-
dopodobnie z tego powodu Międzynarodowa Agencja
Badań nad Rakiem (International Agency for Research
on Cancer — IARC) uznała PEM niskiej częstotliwości
za czynnik przypuszczalnie onkogenny (grupa 2B). Na
szczęście efekt klastogeniczny pól niskiej częstotliwości
jest bardzo słaby. Pola o indukcji powyżej 11 mT powo-
dują widoczne zewnętrznie mutacje, u muszki owoco-
wej dotyczą one np. budowy skrzydeł (47).

Z innej strony istnieją też prace wykazujące korzyst-

ny wpływ pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwo-
ści. Pole o częstotliwości 180–195 Hz i indukcji 120 μT
powodowało długotrwałą poprawę pamięci przestrzen-
nej i zmniejszenie pobudliwości motorycznej zwierząt
doświadczalnych (48).

Pole magnetyczne niskiej częstotliwości zaburza ma-

gnetoorientację zwierząt migrujących — zewnętrzne
pole o indukcji 25 μT całkowicie znosi magnetoorien-
tację pszczół i prawdopodobnie dlatego owady zdają się
unikać miejsc o podwyższonych wartościach tego pola.
Takich miejsc nie unikają natomiast ptaki, które chętnie
siadają na przewodach energetycznych linii przesyło-
wych oraz budują gniazda na słupach. Wydaje się więc,
że większe zagrożenie dla zdrowia i życia ptaków stano-
wią linie przesyłowe jako obiekty mechaniczne, z który-
mi się zderzają, szczególnie podczas lotów nocnych.

Pola elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości

działają na zwierzęta, podobnie jak na rośliny, głównie
poprzez podniesienie temperatury ich ciała, czyli efekt
termiczny. Dopóki są w stanie zniwelować go mecha-
nizmy termoregulacyjne organizm radzi sobie ze stre-
sem. Zmiany fi zjologiczne, które mogą prowadzić do
rozwoju choroby, następują w organizmie dopiero po
przekroczeniu możliwości tych mechanizmów. Wobec
powyższego większość efektów PEM wysokiej częstotli-
wości można tłumaczyć działaniem czynników streso-
gennych. Występują także efekty nietermiczne, których
nie można tłumaczyć podwyższeniem temperatury, ale
wywołujące objawy nieswoistego stresu. W wielu przy-
padkach trudno jednak stwierdzić, czy jest to naprawdę
skutek działania PEM, czy też efekt niewielkiej hiper-
termii (49).

Silne pola (SAR powyżej 6,8 W/kg) skracają czas ży-

cia, negatywnie wpływają na płodność, zwiększają liczbę

Tabela 1. Wpływ PEM stacji bazowych telefonii komórkowej
(900 MHz i 1800 MHz) na gniazdowanie bociana białego
(Cicconia cicconia)*
Table 1. Th

e infl uence of electromagnetic fi elds (EMF) of mobile

phones basal stations (900 MHz and 1800 MHz) on the nesting
of white stork (Cicconia cicconia)*

Odległość gniazda

od anteny stacji bazowej

EMF

[V/m]

Pisklęta

Gniazda bez piskląt

n (%)

200 m

2,36

0,86

12 (40)

300 m

0,53

1,60

1 (3,3)

* Dane w oparciu o Blake W.: Physical and biological eff ects of magnets.
W: Jain B. [red.]. Th

e art of magnetic healing. Indian Gyan Home Publication, New

Dehli 2004.

Medycyna_1_2009.indb 48

2009-03-11 11:44:46

Nr 1

Wpływ PEM na fl orę i faunę

magnetite from sockeye salmon Oncobrynchus nerka: im-
plications for magnetoreception. J. Exp. Biol. 1988;140:
35–49

13.

Walker M.M.: Learned magnetic fi eld discrimination
in the yellowfi n tuna Th

unnus albacores. J. Comp. Phy-

siol. [A] 1984;155:673–679

14. Lohman K.J.: Orientation and open-sea navigation in sea

turtles.J. Exp. Biol. 1996;199:73–81

15. Lohman K.J., Cain S.K., Dodge S.A., Lohmann C.M.F.:

Regional magnetic fi eld as a navigational markers for sea
turtles. Science 2001;294:364–366

16. Walker M.M., Kirschvink J.L., Gufran A., Dictioni A.E.:

Evidence that fi n whales respond to the geomagnetic fi eld
during migration. J. Exp. Biol 1992;171:67–78

17.

Holland R.A., Kirschvink J.L., Doak T.C., Wikel-
ski M.: Bats use magnetic substance as internal com-
pass to help them navigate. Sciencedaily 2008 [cytowa-
ny 8 maj 2008] Adres: http://www.sciencedaily.com/
releases/2008/02/080226213443.html

18. Walker M.M., Diebel C.T., Haugh C.V., Panchurst P.M.,

Montgomery J.C., Green C.R.: Structure and function
of vertebrate magnetic sense. Nature 1997;390:371–386

19. Bindhi V.V.: Stochastic dynamics of magnetic nanopar-

ticles and a mechanism of biological orientation in geo-
magnetic fi eld. University of Southampton 2004 [cytowa-
ny 27 grudzień 2004]. Adres: http://arvix.org/PS_cache/
physics/pdf/0412/0412158.pdf

20.

Diebel C.F., Proksch R., Green C.R., Neilson P., Wal-
ker M.M.: Magnetite defi nes a vertebrate magnetorecep-
tion. Nature 2000;406:299–302

21. Brocklehurst B.: Magnetic fi elds and radical reactions:re-

cent developments and their role in nature. Chem. Soc.
Rev. 2002;31:301–311

22. Cintolesi F., Ritz T., Kay C.W.M., Timmel C.R., Hore P.J.:

Anisotropic recombination of an immobilized photoin-
duced radical pair in a 50 μT magnetic fi eld: a model avian
photomagnetoreceptors. Chem. Phys. 2003;294:384–399

23. Wiltscho W., Moeller A., Gesson M., Noel C., Wiltscho R.:

Light — dependent magnetoreception in birds. Natur-
wiss 2004;91:130–134

24.

Mauritsen H., Janssen-Bienhold U., Liedvogel M., Fe-
enders G., Stalleicken R., Dirks P. i wsp.: Cryptochro-
mes and neuronal activity markers localize in retina
of migratory birds during magnetic orientation. Curr.
Biol. 2004;14:1946–1949

25. Ritz T., Adem S., Schulten K.: Model for photoreceptors

based magnetoreception in birds. Biophys. J. 2000;78:
707–718

26.

Solovyov J.A., Chandler D.E., Schulten K.: Magnetic
fi eld eff ect in Arabidopsis thaliana cryptochrome-1. Bio-
phys. J. 2007;92:2711–2726

27. Th

alau P., Ritz T., Stapput K., Wiltschko W.: Mag-

netic compass orientation of migratory birds in pres-
ence of a 1.315 MHz oscillating fi eld. Naturwissenscha-
ft en 2005;92:6–90

Ciągłe (działające nieprzerwanie), nietermiczne

działanie PEM wysokiej częstotliwości powoduje po-
wstanie obszarów całkowicie pozbawionych obecności
samców ptaków śpiewających lub par wychowujących
pisklęta, czyli wpływa na całe ekosystemy. Niektóre
dane wskazują, że smog elektromagnetyczny powodu-
je zmniejszenie liczebności kilku gatunków ptaków, nie
wpływając na liczebność osobników innych gatunków
(54). Zjawisko to wymaga starannego monitorowania.

Naturalne i sztuczne PEM stały się nieodłączną skła-

dową środowiska. Ich działanie na organizmy żywe —
rośliny i zwierzęta — chociaż różne w zależności od
natury pól i rodzaju obiektu, na który wpływają jest co-
raz intensywniejsze i daje czasami zaskakujące i trudne
do przewidzenia skutki. Cytowane powyżej publikacje
świadczą o tym, że dotychczas zrobiono wiele, aby wy-
tłumaczyć mechanizmy i skutki działania tego czynnika
na środowisko i organizmy znajdujące się w nim, ale
jeszcze więcej zagadnień czeka na wyjaśnienie.

PIŚMIENNICTWO

1. Szper S., Samuła J.: Ochrona odgromowa Wydawnictwa

Naukowo-Techniczne, Warszawa 1983, ss. 1–3

Kuznetsov O., Hasenstein K.H.: Magnetophoretic in-
duction of curvature in coleoptiles and hypocotyls.
J. Exp. Bot. 1997;48:190–196

3. Audus L.: Magnetotropism: A new plant growth response.

Nature 1960;185:132–134

4. Ellis H.W., Turner E.R.: Th

e eff ect of electricity on plant

growth. Sci. Prog. 1978;65:395–407

5. Kalminj A.J.: Th

e electric sense of sharks and rays. J. Exp.

Biol. 1971;55:371–383

Mikołuszko W.: Życie pod prądem. Przekr. Na-
uki 2008;8:28–29

7. Anitei S.: Magnetism and Life. Soft pedia [cytowany 9mar-

ca 2007]. Adres: http://news.soft pedia.com/news/Earth-
039-s-Magnetism-and-Life-49050.shtml

Etheredge J.A., Peres S.M., Taylor O.R., Jander R.:
Monarch butterfl ies (Danaus plexippus L.) use a ma-
gnetic compass for navigation. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA 1999;96(24):13845–13846

9. Darci S.: Social insects and Earth`s magnetic fi eld magne-

tite in bees and ants. Cienc. Dia Int. 2000;2:12–14

10. Cain S.D., Boles L.C., Wang J.H., Lohman K.J.: Magne-

tic orientation and navigation in marine turtles, lobsters
and moluscs concepts and conundrums. Integr. Comp.
Biol. 2005;45(3):539–546

11. Tesch F.W., Wendt T.L., Karlsson L.: Infl uence of geomag-

netism and salinity on orientation of the eel Anguilla an-
guilla L., as evident from laboratory experiments. Ecol.
Freshwater Fish 1992;1(1):52–60

12. Mann S., Sparks N.H.C., Walker M.M., Kirschvink J.L.:

Ultrastructure, morphology and organization of biogenic

Medycyna_1_2009.indb 49

2009-03-11 11:44:46

M. Rochalska

Nr 1

to constant magnetic fi elds of high strenged. Kosm. Biol.
Aviakosm. Med. 1985;19:78–81

44.

Heredia-Rojas J.A., Caballero-Hernandes D.E.: Lack
on alternation meiotic chromosomes and morpholo-
gical characteristics of male germ cells in mice expo-
sed to a 50 Hz 2 mT magnetic fi elds. Bioelectromagne-
tics 2004;25:63–68

45. Fairbeirn D.W., O`Neill K.L.: Th

e eff ect of electromagne-

tic fi eld exposure on the formation of DNA single strand
breaks in human cells. Cell Mol. Biol. 1994;40:561–567

46. Lai H., Singh N.P.: Acute exposure to a 60 Hz magnetic

fi eld increases DNA strand breaks in rat brain cells. Bio-
electromagnetics 1997;18:156–165

47.

Mirabolghasemi G., Azaria M.: Developmental chan-
ges in Drosophila melanogaster following exposure to
alternating electromagnetic fi elds. Bioelectromagne-
tics 2002;23:416–420

48.

Blake W.: Physical and biological eff ects of magnets.
W: Jain B. [red.]. Th

e art of magnetic healing. Indian Gyan

Home Publication, New Dehli 2004

49. Irvin W.P., Lohmann K.J.: Orientation behaviour of sea

turtle hatchlings. Disruption by magnets. Department of
Biology University of North Carolina at Chapel Hill [cyto-
wany 2 grudnia 2008]. Adres: http://www.unc.edu/depts/
geomag/turtlemag.pdf

50. Heynick L.N., Johnston S.A., Mason P.A.: Radio frequen-

cy electromagnetic fi elds: cancer, mutagenesis and geno-
toxicity. Bioelectromagnetics 2003; supl. 6:S74–S100

51. Balmori A.: Possible eff ects of electromagnetic fi elds from

phone masts on a population of white stork (Cicconia cic-
conia). Electromagn. Biol. Med. 2005;24:109–119

52. Mangajski T, Rejt Ł., Kubacki R., Kieliszek J., Sobi-

czewska E., Szmigielski S.: Ocena oddziaływania pól
elektromagnetycznych (PEM) wysokiej częstotliwości
obecnych w środowisku na wybrane elementy biologii
lęgowej dziuplaków. I Międzynarodowa Konferencja
Naukowa „Oddziaływanie pól elektromagnetycznych
na środowisko rolnicze”. Agrolaser 2001. 26–28 wrze-
śnia 2001, Lublin, Polska. Akademia Rolnicza, Lu-
blin 2001, ss 71–76

53. Grigoriew J.G.: Th

e infl uence of electromagnetic fi elds

from mobile phones on chicken embryo`s. J. Strahlungs
Biol. 2003;5:541–544

54. Everaert J., Bauvens D.: Possible eff ects of electromagnetic

radiation from mobile phone base stations on the number
of breeding house sparrow (Passer domesticus). Electro-
magn. Biol. Med. 2007;26:63–72

28.

Kopeć B.: Wykorzystanie energii pola elektryczne-
go dla przedsiewnej produkcji nasion. Postępy Nauk
Roln. 1984;3:51–63

29.

Soja G., Kunsch B., Gerzabek R., Reichenauer T.,
Soja A.M., Rippar G. i wsp.: Growth and yield of win-
ter wheat (Triticum aestivum L.) and corn (Zea mays L.)
near a high voltage transmission line. Bioelectromagne-
tics 2003;24:91–102

30. Davies M.S.: Eff ects of 60 Hz electromagnetic fi elds on ear-

ly growth in three plant species and replication of previo-
us results. Bioelectromagnetics 1996;17:154–161

31. Pietruszewski S., Muszyński S., Dziwulska A.: Electro-

magnetic fi elds and electromagnetic radiation as non-
invasive external stimulants for seeds. Int. Agro-
phys. 2007;21: 95–100

32. Fernandez L., Teran Z., Leon H.: Th

e eff ect of magneti-

cally treated irrigation water to quality of onion seedlings
growth in zeoponics. Cultiv. Trop. 1996;17:55–59

33. Paul A.L., Ferl R. J., Meisel M.W.: High magnetic fi eld

induced changes of gene expression in Arabidopsis. Bio-
magn. Res. Technol. 2006;4:7–16

34. Konarzyński K., Pietruszewski S.: Wpływ dużych dawek

zmiennego pola magnetycznego na kiełkowanie nasion
pszenicy twardej. Acta Sci. Pol. Tech. Agraria 2005;4:11–20

35. Adria A.K.: Biophysical limits on athermal eff ects of RF and

microwave radiation. Bioelectromagnetics 2003;24:39–48

36. Nelson S.O.: RF and microwave energy for potential agri-

cultural applications. J. Microw. Power 1985;28:65–70

37.

Rochalska M.: Wpływ pól elektromagnetycznych
na organizmy żywe: rośliny, ptaki i zwierzęta. Med.
Pr. 2007;58(1):37–48

38. Kause W.T.: Introduction to Power-frequency electric and

magnetic fi eld. Environ. Health Persp. 1997;101:73–81

39.

Vacha M., Soupkova H.: Magnetic orientation in the
mealworm beetle Tenebrio and the eff ect of light.: J. Exp.
Biol. 2004;207:1241–1248

40. Lipiński Z.: How far should bees be located from the high

voltage power lines? J. Apic. Res. 2006;45:240–242

41. Nova. Are mobile phones wiping out our bees [cytow-

any 17 kwietnia 2007]. Adres: http://www.pbs.org/wgbh/
nova/magnetic.html

42. Nakagawa M., Murroya H., Matsuda Y., Tsakamoto H.:

Eff ects of static magnetic fi eld on some lipids and protein
metabolism processes in rabbits. J. Trans. Med. 1980;34:
375–384

43. Galactionova S.V., Mastrykova M., Strihizorskaya A.D.:

Sensitivity of mammalian tissues to prolonged eff ects

Medycyna_1_2009.indb 50

2009-03-11 11:44:46