Monter_budownictwa_wodnego_712[03].Z1.05

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Podstawy wykonania robót regulacyjnych na rzekach i potokach górskich

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Dobór materiałów i elementów budowli regulacyjnych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Umocnienia brzegów koryt rzecznych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Ciężkie budowle regulacyjne

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Lekkie budowle regulacyjne

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Warunki wykonania i odbioru robót regulacyjnych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Konserwacja i remonty budowli regulacyjnych

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach i sposobie wykonywania

budowli  regulacyjnych  niezależnie  od  charakteru  rzeki,  celu  regulacji,  położenia  linii
regulacyjnych w  stosunku do brzegów istniejących oraz położenia rzeki w planie. Wiedz, że
każdy  ciek,  a  nawet  każdy  odcinek  rzeki  w  wyniku  różnorodnych  cech  lokalnych  ma  swoją
indywidualność,  do  której  należy  dostosować  wszelkie  przedsięwzięcia  związane
z przygotowaniem właściwych materiałów i wykonaniem budowli regulacyjnych.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni, na stanowiskach pracy i w wyznaczonym terenie, musisz

przestrzegać

regulaminów,

przepisów

bhp,

ochrony

środowiska oraz instrukcji

przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

712[03].Z1

Technologia robót hydrotechnicznych

712[03].Z1.01

Organizowanie stanowiska pracy

712[03].Z1.02

Wykonywanie pomiarów związanych z robotami hydrotechnicznymi

712[03].Z1.03

Wykonywanie robót melioracyjnych

712[03].Z1.04

Wykonywanie robót ziemnych i pogłębiarskich

712[03].Z1.05

Wykonywanie budowli regulacyjnych

712[03].Z1.06

Zabudowa potoków górskich

712[03].Z1.07

Wykonywanie budowli piętrzących

712[03].Z1.08

Wykonywanie zabezpieczeń przeciwpowodziowych

712[03].Z1.09

Wykonywanie sieci wodociągowych i kanalizacyjnych

712[03].Z1.10

Obsługa urządzeń i obiektów

hydrotechnicznych

712[03].Z1.11

Wykonywanie konserwacji

i naprawy budowli wodnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budownictwa wodnego,

−

stosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,

−

rozpoznawać materiały stosowane w budowlach regulacyjnych,

−

dobierać materiały, maszyny, narzędzia i sprzęt do wykonywania określonych budowli
regulacyjnych,

−

posługiwać się dokumentacją techniczną, mapami oraz instrukcjami obsługi maszyn
i urządzeń,

−

magazynować, składować i transportować materiały budowlane,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,

−

wykonywać pomiary związane z robotami hydrotechnicznymi,

−

wykonywać podstawowe roboty betoniarskie, zbrojarskie, ślusarskie i ciesielskie,

−

przygotowywać i stosować materiały pomocnicze,

−

oszczędzać materiały,

−

szacować ilość materiału niezbędnego do wykonania robót,

−

udzielać pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach przy pracy,

−

komunikować się z uczestnikami procesu pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyjaśnić cele regulacji rzek i potoków górskich,

−

określić cechy charakterystyczne rzek,

−

scharakteryzować rodzaje budowli regulacyjnych,

−

scharakteryzować właściwości materiałów stosowanych do regulacji rzek,

−

posłużyć się przepisami prawa wodnego,

−

zinterpretować informacje zawarte w opisie technicznym oraz odczytać rysunki budowli
regulacyjnych,

−

zorganizować stanowisko pracy do wykonywania robót regulacyjnych, zgodnie
z wymaganiami technologicznymi,

−

zaplanować etapy wykonywania budowli regulacyjnych,

−

wykonać podstawowe pomiary związane z regulacją rzek,

−

dobrać sposoby umacniania brzegów w zależności od charakteru i wielkości rzeki,

−

dobrać materiały, maszyny, urządzenia i sprzęt do wykonania robót regulacyjnych,

−

wykonać roboty betoniarskie, zbrojarskie, ślusarskie, kowalskie i ciesielskie związane
z wykonywaniem robót regulacyjnych,

−

wykonać prace związane z umacnianiem brzegów różnymi technikami,

−

rozróżnić rodzaje i elementy ostróg,

−

wykonać prace związane z budową ostróg,

−

wykonać prace związane z budową tam podłużnych i poprzecznych,

−

rozróżnić rodzaje i elementy przetamowań,

−

zaplanować czynności związane wykonywaniem przetamowań,

−

określić zadania oraz rodzaje lekkich budowli regulacyjnych,

−

wykonać lekkie budowle regulacyjne,

−

sprawdzić dokładność wykonania robót regulacyjnych,

−

wykonać roboty konserwacyjne i remontowe,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawy wykonania robót regulacyjnych na rzekach

i potokach górskich

4.1.1. Materiał nauczania

Wody opadowe spływają po powierzchni terenu w kierunku największego pochylenia

(spadku) licznymi rowkami czy bruzdami, które z czasem po połączeniu się tworzą
strumienie; te z kolei łącząc się znowu dają początek potokom, rzeczkom i rzekom.

Prąd przepływającej wody stale rozmywa brzegi i dno oraz unosi rozmyty materiał

z biegiem  rzeki.  To  rozmywające  działanie  nosi  nazwę  erozji  wodnej.  W  wyniku  erozji
wodnej koryta rzek na ogół się powiększają i wcinają w teren. Nasilenie procesów erozyjnych
jest  związane  z  wielkością  spadków  rzeki,  prędkością  przepływu  i  rodzajem  gruntu;
przeważnie  zmieniają  się  one  wzdłuż  cieku  (potoku,  rzeki).  Na  pewnych  odcinkach  cieków
przeważają  procesy  erozyjne  wymywające  podłoże,  na  innych  materiał  transportowany,
pochodzący z erozyjnego działania odkłada się, tworząc, tzw. aluwia.

Znajomość zasad kształtowania się procesów zasilania i odpływu na rzekach, a także

procesów kształtujących koryta rzek umożliwia racjonalne wykorzystanie wód płynących
oraz ochronę przed ich niszczącym działaniem.

Przeprowadzenie regulacji rzek bez znajomości tych procesów może doprowadzić do

popełnienia błędów, które w konsekwencji powodują duże straty gospodarcze.

Zadaniem robót regulacyjnych jest nadanie rzekom i potokom w planie, w przekroju

poprzecznym i w przekroju podłużnym, takiego trwałego kształtu, który pozwoli osiągnąć
założone cele regulacji. Cele te mogą być następujące:

−

ułatwienie nieszkodliwego spływu wody w korytach,

−

ochrona przed powodzią terenów przyległych do rzeki,

−

usprawnienie żeglugi i spływu,

−

dostosowanie trasy i zwierciadła wody w przekroju podłużnym do innych zadań, jak np.
ujęć wody do celów gospodarczych (nawadnianie, zaopatrzenie w wodę przemysłu
i gospodarki komunalnej).
Zmiany kształtu cieku prowadzone są za pomocą regulacji lokalnej, obejmującej tylko

samo koryto na krótkich odcinkach rzeki, albo za pomocą regulacji systematycznej,
wykonywanej na całej długości rzeki, albo znacznej jej części.

Każda rzeka ma własne indywidualne cechy, które decydują o jej charakterze. Są to:

−

przepływ średni,

−

nieregularność przepływu,

−

wielkość powierzchni zlewni,

−

układ spadków zwierciadła wody w profilu podłużnym,

−

kształty przekrojów poprzecznych koryta i doliny rzeki,

−

rozwinięcie rzeki,

−

charakter równowagi dna i transport rumowiska rzecznego,

−

zlodzenie rzek.
Przepływ średni roczny charakteryzuje zasobność rzek. Natomiast przepływy

maksymalne i minimalne roczne świadczą o stopniu naturalnego wyrównania i charakterze
rzeki. Te rzeki, dla których współczynnik nieregularności k wyrażany stosunkiem przepływu
największego rocznego Q

max

do przepływu najmniejszego rocznego Q

min

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

k =

min

max

jest wysoki, wymagają zwykle większych środków na ich uporządkowanie.

W ukształtowaniu zlewni i koryta rzek zasadnicze znaczenie przypisuje się spadkom

poprzecznym, które wpływają na prędkość dopływu wód opadowych do koryt rzecznych,
oraz podłużnym, które wpływają na prędkość przepływu w rzekach. Ważne są też procesy
akumulacji, czyli odkładania i erozji – rozmywania - w korytach.

Wielkość spadków podłużnych zwierciadła wody określa charakter rzeki. Potoki górskie

mają  spadki  większe  od  5  ‰,  rzeki  górskie  0,5  ‰÷5  ‰,  małe  rzeczki  nizinne  spadki
0,5  ‰÷2  ‰,  a  rzeki  średnie  i  duże  nizinne  poniżej  0,5  ‰.  Ponadto  przy  tych  samych
przepływach  i  szerokościach  rzeki  jest tak,  że  im  większy  spadek,  tym  mniejsze  głębokości
i odwrotnie.

Dolinę rzeki stanowi obszar leżący po obu stronach rzeki obniżony w stosunku do

ogólnego  układu  terenu  w  tym  rejonie.  Kształt  doliny  jest  wynikiem  budowy  geologicznej
i intensywności  procesów  erozyjnych  i  akumulacyjnych.  W  słabych  gruntach  erozja
powoduje  łagodne  ukształtowanie  stoków  doliny  i  znaczną  jej  szerokość  (rys.  1a).  Jeśli
podłoże,  przez  które  przepływa  rzeka,  jest  na  tyle  zwarte,  że  mimo  poddawania  się
rozmywającemu działaniu płynących wód potrafi  utrzymać się w stromych stokach, przekrój
doliny  ma  kształt  kanionu  (rys  1b).  Pośrednią  formę  stanowią  doliny  w  kształcie  litery  V
(rys. 1c).

Rys. 1. Kształty dolin rzecznych: a) o łagodnych stokach,

b) kanion, c) w kształcie litery V [2, s. 13]; NW –
najniższa woda w roku, WW – najwyższa woda
w roku

Rys. 2. Kształty przekrojów poprzecznych rzek:

a) trójkątny niesymetryczny,
b) paraboliczny, c) trapezowy,
d) trapezowy z progiem [2, s. 13]

Najniżej położoną część doliny, w której stale lub okresowo płynie woda, nazywamy

korytem lub łożyskiem rzeki. Rozróżnia się koryto właściwe, w którym mieszczą się niskie
i średnie wody oraz koryto wielkiej wody, które wypełnia się tylko w czasie wezbrań, a więc
okresowo. Koryto wielkiej wody zajmuje z reguły część doliny. Granica między korytem
właściwym a korytem wielkiej wody może być wyraźna lub niewyraźna.

Kształty koryt rzecznych zależą od wielkości spadków i przepływów, charakteru rzeki

oraz od położenia przekroju rzeki w planie. Najczęściej kształty koryt rzecznych na
wierzchołkach łuków zbliżone są do trójkątów niesymetrycznych o stromym pochyleniu przy
brzegu wklęsłym i łagodnym pochyleniu przy brzegu wypukłym (rys. 2a). Natomiast między
krzywiznami (czyli na przejściach nurtowych) koryta mają kształty bardziej symetryczne, tj.
paraboliczne (rys. 2b), trapezowe (rys. 2c) lub złożone (rys. 2d).

Rzeki i potoki górskie mają najczęściej bieg kręty, który spowodowany jest:

−

zmienną odpornością brzegów na działanie przepływającej wody,

−

silniejszym atakowaniem przez wodę pewnych punktów brzegu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

różną wielkością siły odśrodkowej.
Naturalne rozwinięcie rzeki i jego formy w planie noszą nazwę serpentynowania, gdy

kąty wewnętrzne krzywizn nie przekraczają 180° (rys. 3a) lub meandrowania, jeśli kąty
wewnętrzne przekraczają 180°. Meandrem nazywamy łuk o długości większej od połowy
obwodu koła, którego średnicą jest cięciwa meandra (rys. 3b).

Rys. 3. Formy naturalnego rozwinięcia rzeki w planie: a) serpentyny α < 180°, b) meandry α > 180° [2, s. 15]

Następujące po sobie krzywizny rzek są najczęściej odwrotne, a więc po skręcie rzeki

w prawo następuje jej skręt w lewo itd. Niekiedy łuki podzielone są odcinkami prostymi. Na
każdej  krzywiźnie  występuje  brzeg  wklęsły  i  brzeg  wypukły.  Przy  brzegach  wklęsłych
obserwuje się pasmo największych prędkości wody - nurt rzeki (rys. 4). Przemieszcza się on
z  biegiem  rzeki  wzdłuż  brzegów  wklęsłych.  Miejsce  zmiany  krzywizny  z  lewej  na  prawą
i  przejście  nurtu  od  jednego  wklęsłego brzegu  do drugiego nosi  nazwę  przejścia  nurtowego,
a odcinek rzeki zawarty między przejściami – stanowiskiem rzeki.

Rys. 4. Układ linii nurtu wzdłuż stanowiska rzeki

[2, s. 15]

Rys. 5. Zmiany głębokości wzdłuż stanowiska rzeki:

a) plan, b) profil podłużny, c) przekrój poprzeczny

[2, s. 16]

Wzdłuż stanowiska, w wyniku zmiany siły odśrodkowej od zera na przejściu nurtowym

do maksimum na wierzchołku łuku, obserwuje się zmienne głębokości rzeki. Są one
największe wzdłuż brzegów wklęsłych (wyboje), a najmniejsze na przejściach. Jeśli wyboje
są rozciągnięte i dochodzą do przejścia, to na przejściu tworzy się próg denny, który utrudnia
żeglugę przy niskich stanach wody (rys. 5).

Rozeznanie ilości i jakości transportowanego rumowiska rzecznego, zarówno

wleczonego  jak  i  unoszonego,  konieczne  jest  do  ustalenia  warunków  równowagi  dna  koryt
naturalnych  i  uregulowanych.  W  Polsce  rzeki  nizinne  płyną  przeważnie  w  korytach
wyżłobionych  w  utworach  aluwialnych.  Z  tego  względu  na  rzekach  obserwuje  się  prawie
zawsze ruch rumowiska, którego intensywność jest zmienna zależnie od wielkości spadków,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

strefy  stanów,  wielkości  średnic  materiału  dennego  itp.  Dlatego  też  mówiąc  o  równowadze
dna  mamy  na  myśli  równowagę  dynamiczną,  tzn.  taką,  przy  której  ilość  materiału  dennego
unoszonego i przesuniętego w dół rzeki równa się ilości materiału nanoszonego z góry rzeki.
W  razie  braku  równowagi  dynamicznej  na  poszczególnych  odcinkach  rzeki  może
występować  zjawisko  erozji  i  akumulacji,  a więc  niszczenie  brzegów, wyboje, podział  rzeki
na  ramiona  itp.  Procesy  te  mogą  doprowadzić  do  szkodliwej  deformacji  koryt  rzecznych.
Ilościowe  rozeznanie  ruchu  rumowiska,  tj.  jego  intensywności,  polega  na  prowadzeniu
pomiarów przyrządami takimi jak batymetry lub łapaczki. Jeżeli brak jest takich pomiarów, to
ilość  transportowanego  rumowiska  określić  można  na  podstawie  wzorów  empirycznych,
pamiętając o tym, że wyniki uzyskane z tych obliczeń są przeważnie mniej dokładne.

Badania jakościowe materiału zalegającego na dnie mają na celu głównie określenie

składu granulometrycznego, czyli udziału procentowego frakcji w ciężarze próbki, ciężaru
objętościowego i stopnia wygładzenia ziaren. Skład granulometryczny określa się za pomocą
przesiania próbki przez zestaw sit. Wynikiem jest tzw. wykres uziarnienia przedstawiony na
(rys. 6).

Rys. 6. Wykres uziarnienia gruntu [2, s. 20]

Średnią średnicę w próbce d

śr

w mm oblicza się z zależności

śr

100

∑

[mm]

w której:
d

– średnica danej frakcji w mm,

– procentowy udział średnicy danej frakcji w próbie.

Często zamiast średnicy średniej przyjmuje się, np. do obliczeń prędkości

dopuszczalnych, średnice d

50%

, d

90%

, d

60%

lub d

10%

, a więc te, które wraz z mniejszymi

odpowiadają 50, 90, 60 lub 10% wagi próbki. Te średnice nazywane są średnicami
charakterystycznymi lub miarodajnymi.

Próby przeznaczone do badania materiału dennego należy pobierać z nurtu rzeki

i odsypisk we wzajemnych odległościach co najmniej od 0.5 km (dla rzek małych) do 5 km
(dla rzek dużych).

Zlodzenie wód śródlądowych, a więc i rzek w klimacie zimnym i umiarkowanym jest

zjawiskiem występującym z różnym nasileniem i czasem trwania. Zależy ono od charakteru
rzeki i przebiegu zimy. Zlodzenie pełne lub częściowe jest dla gospodarczego wykorzystania
rzek na ogół niepożądane.

Śryż i lód denny powodują liczne trudności eksploatacyjne, gdyż zatykają ujęcia oraz

oblepiają kraty i kadłuby jednostek pływających. Częściowe lub pełne zlodzenie, zależnie od
głębokości wody i oporów w strefie przydennej, powoduje rozdział prądu wody na strugi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

żłobiące lub namulające, które spłycają głębokości nurtowe.

W okresie występowania zjawisk lodowych nie wykonuje się robót regulacyjnych.

Poziomy,  przy  których  rusza  i  spływa pokrywa  lodowa oraz  grubość  i wymiary kry, a  także
czas  trwania  mogą  niekorzystnie  wpływać  na  wykonane  budowle.  Śledzenie  występowania
zjawisk  lodowych,  szczególnie  na  odcinkach  o  znacznym  rozwinięciu, nadmiernie
rozszerzonych,  płytkich,  konieczne  jest  na  możliwość  tworzenia  się  zatorów  lodowych.
Stwarzają  one  niebezpieczeństwo  powodzi,  a  ruszenie  zatoru  prowadzi  z  reguły  do
przeobrażeń koryt i może być przyczyną zniszczenia budowli regulacyjnych.

Roboty regulacyjne wykonuje się na podstawie opracowań projektowych, które

sporządza się według:

−

dokładnego rozpoznania charakteru rzeki,

−

uzasadnionego celu regulacji z oceną jej skutków na środowisko,

−

szczegółowych pomiarów geodezyjnych,

−

obliczeń hydrologicznych i hydraulicznych.

Do podstawowych elementów projektu zaliczamy: obliczenie przekroju poprzecznego,

układ trasy rzeki w planie oraz rodzaje umocnień brzegów w nawiązaniu do projektowanego
układu zwierciadła wody (profilu podłużnego).

Regulacja koryt i cieków naturalnych wymaga pozwolenia wodnoprawnego (art. 122

ust. 1 pkt 2 – Prawo wodne), natomiast właściwe utrzymanie wód jest obowiązkiem
właściciela wody, z pominięciem pozwolenia wodnoprawnego.

Art. 68. informuje, że zakład, który otrzymał pozwolenie wodnoprawne na regulację

wód, ponosi także koszty rozbudowy lub przebudowy urządzeń wodnych, a właściciel tych
urządzeń uczestniczy w kosztach stosownie do uzyskanych korzyści.

Regulację cieków należy zawsze wykonywać tak, aby móc ją w przyszłości zmienić lub

uzupełnić.
Regulacja obejmuje głównie (rys. 7):

Rys. 7. Zadania regulacji rzek i środki jej urzeczywistnienia

Stan naturalny rzeki: 1– erozja brzegu wklęsłego, 2 – narastanie brzegu wypukłego (tworzenie się odsypisk

przez akumulację), 3 – rozlewisko, 4 – ławice wędrujące, 5 – odnoga (ramię) boczna. Roboty (zadania)

regulacyjne: 6 – zwężenie koryta, 7 – odcięcie bocznych odnóg, starych koryt i rozlewisk, 8 – przekop,

9 – umocnienie brzegów, 10 – linie regulacyjne, tj. granice nowego koryta [2, s. 239]

−

zwężenie dotychczasowego koryta połączone z odcięciem i zalądowaniem bocznych,
niepotrzebnych później części koryta,

−

umocnienie brzegów w tych miejscach, gdzie brzeg nowego koryta będzie pokrywał się
z brzegiem naturalnym,

−

odcięcie i zamulenie odnóg i rozlewisk,

−

wykonanie przekopów połączone z zamuleniem wyłączonego odcinka rzeki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Już na etapie planowania robót regulacyjnych należy ustalić, co na danym obszarze jest

cenne,  unikalne  oraz  jakie  gatunki  roślin  i  zwierząt  należy  chronić.  Uzyskane  informacje
pozwolą  na  podjęcie  prawidłowych  decyzji.  Ustalenia  na  tym  etapie  powinny  być  dla
zainteresowanych  wiążące  w  dalszych  etapach:  projektowania,  wykonawstwa  i  utrzymania,
czyli eksploatacji i konserwacji.

Jedną z podstawowych zasad przy projektowaniu regulacji jest wzorowanie się na

ukształtowaniach  regulowanego  i  podobnych  cieków  na  danym  obszarze.  Im  projekt  będzie
bliższy  wzorca,  tym  mniej  naruszy  się  środowisko.  Oznacza  to  potrzebę  prowadzenia
możliwie  dużych  odcinków  nowej  trasy  po  starej,  poszerzenia  nowego  koryta  w  miejscach,
gdzie  tylko  częściowo  wcina  się  ono  w  stare  ocalając  cenne  drzewostany,  nie  zasypując
i włączając  w  nowy  system  wodny  starorzeczy.  Pozostawieniu  przynajmniej  części
istniejących drzewostanów, przypisuje  się duże znaczenie, gdyż są one ośrodkiem, z którego
przenosi się na inne, rodzi się i rozrasta naturalna, właściwa danemu obszarowi roślinność.

Gdy nie daje się uniknąć odejścia od starego koryta, nową trasę prowadzi się łukami,

przechodząc bezpośrednio z łuku w łuk. Ze względu na aspekty środowiska wskazanym jest,
aby trasę jednak projektować (wykreślać) odręcznie, zgodnie z charakterem istniejącego
układu koryta i doliny.

Przykład odręcznie wykreślonej trasy przedstawia rysunek 8, gdzie widoczna jest także

oś koryta, która - wykreślona według opisanych wyżej zasad – uważana jest przez ekologów
często za nienaturalną, a więc i niewłaściwą. Pokazane są również nowo utworzone zatoki
(zatokowe rozszerzenie koryta) oraz nie zasypywane, zamknięte i otwarte nowo powstałe
starorzecza.

Trasę naturalną lub jej znaczne odcinki pozostawia się niekiedy bez zmian. Rozwiązania

takie są stosowane np.:

−

gdy celem regulacji jest tylko ochrona od powodzi przez obwałowanie i gdy istniejąca
trasa mieści się między wałami,

−

gdy ze względu na wartości i potrzeby przyrodnicze trzeba zachować naturalną rzeźbę
brzegów - ich nieregularne ukształtowanie, wyrwy, strome urwiska, zatoki, ławice itp.
nieregularności brzegowe (z uwagi na cenne drzewostany),

−

gdy zatoki i ławice tworzą potrzebne dla flory i fauny obszary słabo przepływowe;
umocnienia narzutowe stopy skarp wykonuje się wówczas w nieregularnej naturalnej linii
skraju dna.

Rys. 8. Trasa prowadzona łukami kreślonymi odręcznie

1 – trasa istniejąca – starorzecza do zasypania, 2 – trasa projektowana wg zasad opisanych wyżej, 3 – trasa
projektowana do realizacji, łuki wykreślone odręcznie, 4 – cenne biotypy, 5 – nie zasypywane starorzecza,

6 – zamknięte starorzecza, 7 – otwarte połączenie starorzecza z nowym korytem, 8 – nowa trasa z zatoką

utworzoną przez połączenie ze starym korytem [2, s. 240]

Zasadą jest także odtwarzanie bogactwa naturalnych form koryta, brzegów, przyległych

wód, lądu i obsadzeń. Różnorodność tych form jest warunkiem właściwego rozwoju,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zróżnicowania  i dużej  liczebności gatunków flory i fauny, ożywienia krajobrazu  i uniknięcia
jego  monotonii  oraz  odtworzenia  lub  stworzenia  w  korycie  i  w  dolinie  cennych  wartości
rekreacyjnych.  Zróżnicowanie  i  wzbogacenie  naturalnych  form osiąga  się,  m.in.  przez to, że
akweny  położone  na  trasie  rzeki  lub  w  jej  bezpośrednim  sąsiedztwie  włącza  się  w  koryto
regulacyjne, a położone dalej - łączy się z nim. Spadki dna przyjmuje się na ogół zbliżone do
naturalnych, zmniejszając je (gdy występuje groźba erozji) przez stosowanie pochylni (ramp)
kamiennych lub (jeżeli erozja już wystąpiła) przez budowę progów dennych.

Przekroje koryt projektuje się tak, aby pomieściły się w nich wody, które według

ustalonych wymagań nie powinny wystąpić z brzegów. W korycie, oprócz wody, powinna się
pomieścić także roślinność lądowa i lądowo-wodna (amfibijna) w stanie pełnego rozwoju,
tzn. po około 10÷20 latach.

Gdy wahania przepływów są duże, projektuje się często przekroje dwudzielne z jedną lub

dwiema ławami nadwodnymi, zakładanymi nie wyżej niż 0,50 m nad zwierciadłem średniej
wody letniej (rys. 9).

Rys. 9. Przekrój dwudzielny z ławami nadwodnymi na różnym poziomie [2, s. 241]

Na ławach, wcześniej i łatwiej niż na skarpach, rozwijają się liczne gatunki roślin

przystosowanych do warunków panujących na terenach wilgotnych. Tworzą one rodzaj strefy
przejściowej  i  ochronnej  między  obszarami  upraw  rolniczych  a  korytem,  zatrzymującej
znaczną  część  spływających  z  pól  uprawnych  do  rzeki  nawozów  i  środków  ochrony  roślin,
nie dających się zatrzymać na skarpach i w obszarze przybrzeżnym. Stosowanie ław oznacza
na  ogół  konieczność  zajęcia  pod  nowe  koryto  pasa  gruntu  o  zwiększonej  szerokości.
By  szerokość  tę  zmniejszyć,  stosuje  się  duże  nachylenie  skarp  między  ławą  a  terenem
nadbrzeżnym  - stromość jej dochodzi niekiedy do 1:1.

Wszelkie akweny leżące poza trasą (starorzecza, nadmierne rozszerzenia) nie powinny

być szczelnie zamykane przetamowaniami, tak aby do tych obszarów ryby i ptaki miały łatwy
dostęp.  W  tym  celu  w  przetamowaniach  na  pewnych  fragmentach  obniża  się  korony,
a  w  korpusach  przetamowań  wbudowuje  się  przepusty  z  desek,  tak,  aby  również
w starorzeczach  odbywał  się  powolny  ruch  wody.  Podobną  funkcję  spełniają  m.in.  przerwy
w tamach podłużnych i poprzeczkach.

Na rzekach mniejszych i tam gdzie brzeg projektowany pokrywa się z istniejącym, zaleca

się  w  regulacji  stosować  obudowy  mniej  szczelne  (narzuty  kamienne,  obudowy  z  faszyny),
które  mają  wiele  wgłębień  i  szpar.  Im  jest  ich  więcej,  tym  są  lepsze  warunki  do  życia
(schronienia,  odpoczynku  i  żerowania) ryb.  Wszędzie  tam, gdzie  tylko  to  jest  możliwe  i  nie
komplikuje  pracy  sprzętu,  zaleca  się  obsadzanie  brzegów  drzewami  i  krzewami,  co  ułatwi
wkomponowanie rzeki uregulowanej w krajobraz.

Obsadzenia roślinnością skarp i terenów przybrzeżnych są jednym z najważniejszych

i praktycznie zawsze (z nielicznymi wyjątkami) stosowanych elementów naturalnej regulacji.
Rosnące na skarpie zespoły roślinne hamują ruch wody w korycie i zmniejszają wysokość
wtaczania się fali oraz prędkość jej spływu po gruncie, a tym samym i jej działanie erozyjne.
Systemy korzeniowe roślin, przede wszystkim drzew, stanowią dobre umocnienie skarpy
i wzmocnienie gruntu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okresowo zatapiane w okresie wegetacyjnym rośliny lądowo-wodne, rosnące na

skarpach  i  ławach,  tworzą  siedliska,  w  których  rozwijają  się  liczne  gatunki  drobnej  fauny  -
mikroorganizmy,  owady,  zwierzęta  lądowo-wodne,  ptaki  i  ssaki.  Rośliny  zielone  są
pierwszym  ogniwem  łańcucha  pokarmowego  i  zahamowanie  ich  rozwoju  powoduje
zubożenie liczebności fauny, tzn. zmniejszenie się liczby gatunków zwierząt.

Jedną z najważniejszych funkcji zadrzewień jest ocienienie rzeki. Powoduje ono

obniżenie  temperatury  wody  i  podwyższenie  granicy  nasycenia  tlenem.  Niższa  temperatura
sprzyja  rozpuszczalności  tlenu  w  wodzie.  Przeciwdziała  to  masowemu  wzrostowi  roślin
wodnych  i  glonów,  ich  późniejszemu  obumieraniu  i  rozkładowi,  nadmiernie  szybkiemu
zarastaniu i zamulaniu, ostrym deficytom tlenowym i wymieraniu ryb.

Roboty wykonawcze regulacji naturalnej różnią się pod licznymi względami od regulacji

zwykłej - są bardziej różnorodne, trudniejsze, nierytmiczne, organizacyjnie bardziej
kłopotliwe i wymagają współpracy fachowców różnych specjalności.

Aby zmniejszyć szkody we florze i faunie, nakłada się różne ograniczenia czasowe, np.

roboty regulacyjne prowadzi się tylko we wrześniu, październiku i listopadzie. W czasie,
i krótko po deszczach nie dopuszcza się ruchu maszyn po terenie, aby nie powodować szkód
w roślinności i w glebie. W rozmokłej glebie tworzą się głębokie koleiny.

Prowadzone roboty zagrażają z reguły żyjącej w rzece faunie oraz rosnącym na skarpach

roślinom. Aby je chronić, roboty w istniejącym korycie prowadzi się krótkimi odcinkami, na
których  łatwiej  można  kontrolować  przedsięwzięte  środki  zabezpieczające  i  z  których
zagrożone zwierzęta mogą się schronić na niezagrożone w tym czasie odcinki sąsiednie.
Roboty  umocnieniowe  -  narzuty  kamienne  wykonuje  się  często  z  wody  żurawiem  na
pontonie,  do  którego  kamień  dowozi  się  krypami.  Podraża  to  roboty  o  ok.  50%,  lecz
oszczędza roślinność brzegową.

W robotach regulacyjnych jest znaczny udział robocizny ręcznej. W doborze maszyn do

robót  regulacyjnych  należy  brać  pod  uwagę  nie  tylko  efektywność  wykonania,  ale  również
szkody,  jakie  mogą  wyrządzić  wśród  żyjących  w  wodzie  organizmów  -  przede  wszystkim
w rybostanie. Aby nie spowodować zniszczenia różnorodności gatunkowej ryb, nie można ani
likwidować  odkładów  i  żwirowisk  stanowiących  tarliska,  ani  usuwać  zbyt  dużej  ilości
roślinności wodnej i brzegowej, stanowiącej miejsca ich schronienia i żerowania.

Złożone jest zagadnienie ochrony ptactwa wodnego i błotnego. Prace regulacyjne często

łączą się z przeobrażeniem doliny np. obwałowanie, oczyszczenie z krzewów tych części
doliny, które mają lub mogą być wykorzystane rolniczo. Należy wtedy wspólnie z ekologami
rozważyć, które odcinki można przekształcić, a które zostawić w stanie nienaruszonym.

Większość robót ziemnych związanych z regulacją rzek i ich konserwacją wykonuje się

przy użyciu sprzętu zmechanizowanego.

Sprzęt stosowany do robót ziemnych dzieli się na:

−

sprzęt lądowy: koparki, spycharki, ładowarki, zgarniarki, równiarki, karczowniki,

−

sprzęt pływający: pogłębiarki, szalandy, holowniki itp.

Bhp podczas wykonywania robót konserwacyjnych i umocnieniowych

Praca przy wykonywaniu i konserwacji budowli regulacyjnych w wodzie i na terenach

podmokłych  powinna  być  wykonywana  w  ubraniach  i  butach  ochronnych.  Nie  należy
dopuszczać do pracy w wodzie głębszej niż 60 cm, tj. w warunkach, w których rybackie buty
gumowe  nie  zabezpieczają  przed  zamoczeniem.  Nie  wolno  też  dopuszczać  do  pracy
robotników w wodzie  o temperaturze poniżej +10° C lub wówczas, gdy według oceny stacji
sanitarno-epidemiologicznej  wody  zanieczyszczone  są  ściekami  o  stężeniu  szkodliwym  dla
zdrowia.

Do prac na głębszych ciekach i kanałach nie wolno zatrudniać osób mających wady lub

upośledzenia narządów ruchu, cierpiących na choroby gośćcowe, chorych na serce,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przepuklinę lub padaczkę, mających niedostateczną ostrość wzroku itp. Prace konserwacyjne
ręczne  i przy  użyciu  sprzętu  pływającego na głębszych  ciekach,  kanałach, stawach  rybnych,
jeziorach  i  rzekach  mogą  wykonywać  w  zasadzie  tylko  robotnicy  umiejący  pływać.
Robotnicy  ci  powinni  umieć  kierować  łodzią  i  pontonami  oraz  znać  sposoby  niesienia
pomocy tonącym.

Przed rozpoczęciem pracy na wodzie wykonujący zadanie powinni być pouczeni

o sposobie  zachowania  się  w  łodzi  i  na  sprzęcie  pływającym.  Środki  pływające  należy
wyposażyć  w  odpowiedni  sprzęt,  jak  np.  wiosła,  koła  ratunkowe,  liny,  kotwice,  itp.  Każda
łódź  przeznaczona  do  przewożenia  robotników  lub  materiałów  do  budowy  powinna  być
wyposażona w widoczne tablice z oznaczeniem dopuszczalnego obciążenia.

Roboty konserwacyjne na większych ciekach, kanałach lub stawach, prowadzone od

strony  wody  bądź  na  wodzie,  powinny  być  poprzedzone  rozeznaniem  terenu,  określeniem
rozmiaru  robót  i  sprzętu,  jakim  będą  się  posługiwali  robotnicy  podczas  ich  wykonywania.
Przed  przystąpieniem  do  robót  konserwacyjnych  zarówno  umocnieniowych  jak
i  regulacyjnych,  zwłaszcza  na  wysokich  brzegach,  należy  uprzednio  sprawdzić,  czy  nie
zachodzi niebezpieczeństwo obsunięcia się brzegów, czy brzegi nie są podmyte przez wodę.

Podczas wbijania palików przy umocnieniach brzegów, grupy składające się

z 2 robotników każda, powinny znajdować się w odległości około 3 m od siebie; przy czym
robotnicy nie mogą stać naprzeciwko siebie, gdyż może grozić im uderzenie młotem.

Przy wykonywaniu prac umocnieniowych wskazane jest wykorzystywanie wszelkiego

rodzaju pomostów, schodów, rynien spustowych i innych urządzeń pomocniczych, które
zapobiegają upadkowi na śliski brzeg cieków, ułatwiają opuszczenie materiałów
umocnieniowych na stanowisku pracy, itd.

Aby uniknąć wypadków przy robotach regulacyjnych należy stosować następujące środki

ostrożności:

−

materiały powinny być donoszone na miejsce wbudowania po wyznaczonej trasie,
odpowiednio wyrównanej i zaopatrzonej w schodnie, dowóz - po przygotowanych
torowiskach,

−

schodnie, pomosty, kładki itp. urządzenia powinny być wykonane ze zdrowych bali
o grubości 76÷100 mm oraz mieć dwustronne zabezpieczenie w postaci poręczy
o wysokości 1,10 m,

−

schodnie o pochyleniu większym niż l:5 powinny być dolnym końcem oparte na kołkach
wbitych w ziemię,

−

wiązki z faszyny leśnej i wikliny należy wiązać drutem lub witkami, końce drutu lub
witek po zakręceniu zagiąć i ukryć we wnętrzu wiązki, aby nie narazić na okaleczenia
robotników podczas przenoszenia i przy wbudowywaniu faszyny,

−

pracownika formującego narożniki wyrzutki z pierwszych wiązek należy zabezpieczyć
przed ewentualnym wpadnięciem do wody,

−

przy wyginaniu kiszek faszynowych robotnicy powinni znajdować się po wewnętrznej
stronie łuku formowanej kiszki,

−

robotnicy wbijający kołki w kiszki faszynowe nie powinni stać naprzeciwko siebie,

−

przy wbijaniu kołków nie wolno, aby drugi robotnik podtrzymywał je ręką,

−

podczas wbijania kołków poniżej zwierciadła wody należy stosować odpowiednie
nakładki na kołki, zabezpieczające przed rozpryskiwaniem wody,

−

robotników zatrudnionych do robót kamieniarskich należy wyposażyć w okulary
ochronne przeciwodpryskowe, rękawice ochronne z juchtu, jednopalcowe oraz
nakolanniki z juchtu z filcem,

−

transport kamienia do stanowiska pracy kamieniarza powinien odbywać się taczkami lub
na nosidłach (noszach) drewnianych, w żadnym wypadku nie wolno kamienia
przerzucać,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

do spuszczania kamienia do podnóża skarpy (na dno rowu) należy stosować drewnianą
tzw. rynnę koryto, ustawioną w odległości gwarantującej bezpieczną pracę brukarza,

−

rozbijanie czyli kruszenie kamienia powinno odbywać się na oddzielnych stanowiskach
zlokalizowanych tak, aby odpryski kamienia nie zagrażały innym robotnikom.
Do ścinania drzew nie wolno zatrudniać osób z wadami narządu słuchu, wzroku, chorych

na serce, epileptyków, itp.

Wycinanie drzew o większych średnicach nie może być wykonywane przez robotników

żywiołowo.  Nie  można  na  tym  samym  terenie  tych  robót  prowadzić  jednocześnie  z  innymi
pracami.  Nie  należy  ścinać  drzew,  karczować  pni,  krzewów  i  wikliny  przed  świtem  i  po
zapadnięciu  zmroku,  przy  dużej  mgle,  w  czasie  silnego  wiatru  ani  też  przy  temperaturze
poniżej - 10° C.

Siekiery, topory i młoty powinny być osadzone na mocnych trzonkach o gładkiej

powierzchni i dobrze zaklinowane.

W czasie przenoszenia ostrych narzędzi np. pił, siekier, toporów, należy ich zęby i ostrza

zabezpieczyć ochraniaczami.

Z terenu wokół ścinanego drzewa usuwa się krzewy i inne przeszkody, które mogłyby

utrudniać  wykonywanie  pracy.  W  razie  oblodzenia  miejsca  wokół  ścinanego  drzewa  należy
posypać  je  piaskiem  lub  zniszczyć  oblodzoną  powierzchnię.  Jeżeli  powierzchnia  wokół
drzewa  jest  przysypana  śniegiem  należy  udeptać  ścieżki,  aby  pracownicy  mogli  szybko
odskoczyć  w  chwili  opadania  drzewa  po  ścięciu.  Przy  ścinaniu  drzew  odległość  między
stanowiskami roboczymi powinna być równa przynajmniej dwóm wysokościom drzewa.

Ścinanie rozpoczynać należy od wyrąbania karbu lub podpiłowania, drzewa do 1/4

grubości od strony przewidywanego upadku. Od strony przeciwnej należy piłować powyżej
wyrąbanego karbu i prostopadle do osi drzewa. Nie należy przepiłowywać całego pnia, lecz
pozostawić część nie dopiłowaną, grubości 2÷3 cm. Nie wolno podpiłowywać drzewa z kilku
stron jednocześnie.

Obalenie drzewa powinno być poprzedzone sygnałem ostrzegawczym. Robotnicy

w chwili opadania drzewa oddalają się na odległość, co najmniej 6 m. Nie należy obalać
drzew na drogi publiczne. Drzewa rosnące na stokach obala się w górą stoku. Obalanie drzew
przez wchodzenie na nie i ściąganie linami jest zabronione.

Okrzesywanie drzew należy wykonywać od odziomka ku wierzchołkowi. Robotnik nie

powinien znajdować się po tej stronie, z której gałęzie są okrzesywane, lecz po stronie
przeciwnej. Na stokach rowów lub cieków należy zabezpieczyć drzewo przed możliwością
obsunięcia się.

Przerzynanie drzewa piłą na kloce, paliki, itp. powinno być wykonywane na specjalnych,

kozłach, albo w inny sprawdzony sposób, ale zawsze wykluczający poruszanie się drzewa.
Podczas rozłupywania kłód drewna niedozwolone jest przytrzymywanie ich nogami,
a robotnicy nie powinni stać naprzeciwko siebie.

Przy okrzesywaniu grubych gałęzi (konarów) drzewo należy obracać w ten sposób, aby

okrzesywana gałąź oparła się na ziemi. Niedozwolone jest obłamywanie martwych sęków
ściętych drzew obuchem siekiery. Na stokach lub skarpach cieków i rowów należy przed
rozpoczęciem okrzesywania i korowania zabezpieczyć pień drzewa przed możliwością obrotu
lub obsunięcia.

Przed rozpoczęciem wyciągania ściętych drzew z dna cieków lub rowów ciągnikiem

gąsienicowym należy zbadać stan wyciągarki, lin, haków, złączy, zbloczy oraz w razie
potrzeby ustawić konstrukcję oporową. Nadzór nad tymi robotami należy powierzyć
wykwalifikowanemu i przeszkolonemu pracownikowi.

Sygnały podczas pracy powinien dawać tylko upoważniony do tego pracownik, natomiast

sygnał „stój” może dawać każdy robotnik w grupie, kiedy tylko zauważy niebezpieczeństwo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób sygnalizacji powinien być ogłoszony przed rozpoczęciem pracy grupie robotników
zatrudnionych przy danej pracy.

Podczas zrywki mechanicznej nie należy:

−

poprawiać umocowania drzewa lub karpy w czasie ruchu,

−

znajdować się na ciągnionym drzewie lub karpie,

−

przechodzić przez liny lub ciągnięte drzewo w czasie jego ruchu,

−

iść w pobliżu oraz przed lub z tyłu zrywanych dłużyc i karp,

−

dotykać lin, drzew lub karp będących w ruchu,

−

odpinać zaczep przed zwolnieniem liny,

−

znajdować się przy nawracaniu dłużyc koło pnia lub stojącego drzewa w odległości
mniejszej niż 7,0 m od końca ich zewnętrznej krzywizny,

−

pracować przy linach stalowych bez rękawic i innych środków ochronnych.
Roboty związane z wycinaniem krzewów i wikliny powinny być wykonywane tak, aby

nie  dopuścić  do  skaleczeń,  często  występujących  przy  tych  pracach.  W  tym  celu  należy
robotników  zatrudnionych  przy  cięciu  krzewów  i  wikliny  rozstawić  w  odstępach  nie
mniejszych  niż 6  m  jeden od drugiego. Krzewy  i  wiklinę  należy  wycinać ostrymi siekierami
lub  specjalnymi  nożycami.  Lewą  ręką  przytrzymuje  się  pęd  na  wysokości  około  70  cm  nad
ziemią,  odgina  w  lewą  stronę  i  dopiero  wtedy  przystępuje  do  cięcia.  Należy  również
dopilnować, aby  przed przystąpieniem do cięcia krzewów  i wikliny usunięta została wysoka
trawa  i  gałęzie  utrudniające  dokładne  wykonanie  tej  pracy.  Wykonywanie wiązek z  faszyny
leśnej, i wikliny może odbywać się tylko na specjalnie przystosowanych do tej pracy kozłach.

Zabezpieczenie przeciwpożarowe

Najczęstszymi przyczynami powstawania pożarów jest nieostrożne obchodzenie się

z ogniem,  wadliwa  instalacja  urządzeń  ogrzewczych  i elektrycznych,  niewłaściwa
konserwacja  i  eksploatacja  urządzeń  elektrycznych  (stacje  pomp),  dopuszczanie  do
samozapalenia się materiałów palnych.

Budynki, maszyny i środki transportu na zapleczu budowy powinny być wyposażone

w odpowiedni sprzęt przeciwpożarowy. Załoga powinna być przeszkolona w dziedzinie
ochrony przeciwpożarowej.

W celu zabezpieczenia przeciwpożarowego na budowie należy przestrzegać

następujących zaleceń:

−

składy drewna, tarcicy, kołków, faszyny oraz paliw płynnych sytuować w odległości
minimum 25 m od baraków, magazynów i budynków administracyjnych,

−

budynki tymczasowe, w których znajdują się urządzenia z otwartym ogniem (np. kuźnie,
spawalnie), lokalizować w odległości minimum 25 m od innych nie zabezpieczonych od
ognia budynków,

−

odległość między barakami tymczasowymi nie powinna być mniejsza niż 12 m,

−

na  zapleczu  placu  budowy,  a  w  szczególności  przy  magazynach  materiałowych,
budynkach  administracyjnych,  barakach  i  domkach  przewoźnych,  powinny  znajdować
się  gaśnice  oraz  punkty  przeciwpożarowe,  wyposażone  w  podstawowy  sprzęt  do
gaszenia.
Podręczny  sprzęt  gaśniczy  składa  się  z  beczek  z  wodą,  skrzyń  z  piaskiem,  siekier,

toporów,  bosaków,  drabin,  gaśnic,  koców  azbestowych  oraz.  sprzętu  do  tłumienia  płomieni.
Wymienione  środki  przeciwpożarowe  służą  do  likwidacji  źródła  pożarów  oraz  do
zabezpieczenia przed ewentualnym rozszerzeniem się pożaru.

Podręczny sprzęt gaśniczy powinien być odpowiednio rozmieszczony na terenie zakładu,

w taki sposób, aby był łatwo dostępny i mógł być natychmiast użyty do gaszenia pożaru.
Sprzęt ten powinien być zabezpieczony przed szkodliwym działaniem warunków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

atmosferycznych. Każdy z pracowników powinien wiedzieć, gdzie znajduje się sprzęt
ratowniczy, do czego służy i jak się go stosuje oraz co należy robić w razie pożaru.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Z czego wynika konieczność podjęcia robót regulacyjnych?
2.  Jakie są zadania i cele robót regulacyjnych?
3.  Jakie są różnice pomiędzy regulacją lokalną a regulacją systematyczną?
4.  Jakie cechy decydują o charakterze rzeki?
5.  Jak kształtowały się koryta rzek na terenach nizinnych a jak na terenach górskich?
6.  Jakie są uregulowania wodnoprawne w stosunku do robót regulacyjnych?
7.  Jakimi zasadami należy się kierować w projektowaniu trasy regulacyjnej?
8.  Jakie  są  relacje  pomiędzy  projektem  trasy  regulacyjnej  a  ochroną  środowiska

naturalnego?

9. Które z przepisów bhp i ochrony przeciwpożarowej odnoszą się bezpośrednio do robót

regulacyjnych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie planu sytuacyjno-wysokościowego odcinka rzeki i zestawienia danych

o rzece, określ jej typ oraz przybliżone cechy charakterystyczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wypisać cechy charakterystyczne rzek,
2)  posłużyć się rysunkami pomocniczymi z materiału nauczania,
3)  porównać wartości danych o rzece z wartościami zawartymi w materiale nauczania,
4)  wykonać podstawowe rysunki wraz z opisami,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plan sytuacyjno-wysokościowy,

–

ołówek, cyrkiel, kątomierz, długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Na podstawie projektu technicznego i projektowanej trasy regulacyjnej zinterpretuj

związane z tym aspekty ochrony środowiska naturalnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zakres robót regulacyjnych,
2)  posłużyć się rysunkami pomocniczymi z materiału nauczania,
3)  określić stan środowiska naturalnego przed wykonaniem robót regulacyjnych,
4)  określić przewidywany stan środowiska po wykonaniu robót regulacyjnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

projekt techniczny regulacji odcinka rzeki,

−

ołówek, cyrkiel, kątomierz, długopis,

−

kartka papieru formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ z wykresu uziarnienia gruntu, średnice miarodajne.

Rysunek do ćwiczenia 3

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wypisać korzystając z wykresu % udział uziarnienia we frakcji,
2) odczytać z krzywej uziarnienia wielkości średnic: d

10%,

50%

, d

60%

, d

90%

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny prawidłowości wykonania ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wykres z krzywymi uziarnienia,

–

ołówek, długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

–

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) objaśnić cele regulacji rzek i potoków górskich?



2) określić typ rzeki na podstawie planów sytuacyjno-wysokościowych?



3) uzasadnić indywidualność cech charakterystycznych rzek?



4) określić wpływ warunków zewnętrznych na budowle regulacyjne na

rzekach?



5) skonfrontować aspekty ochrony środowiska z wyborem trasy

regulacyjnej



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Dobór materiałów i elementów budowli regulacyjnych

4.2.1. Materiał nauczania

Efekty regulacji rzek zależą w dużym stopniu od robót wykonawczych i zastosowania na

budowle regulacyjne odpowiednich materiałów budowlanych. Materiały budowlane
stosowane w regulacji rzek powinny spełniać następujące warunki:

−

być trwałe i odporne na działanie powietrza, wody i lodu,

−

znajdować się w dostatecznej ilości w pobliżu miejsca budowy (co obniża koszty
transportu),

−

umożliwiać przystosowanie się budowli do zmian dna bez zmian wytrzymałości
konstrukcji.
Podstawowymi materiałami, które spełniają ww. wymagania, są: faszyna, kamień

naturalny, beton, żwir, piasek, drewno, drut, darnina, asfalt i tworzywo sztuczne.

Faszyna są to wiązki wykonane z wyciętych prętów 3÷4 letniej wikliny - wierzby

krzaczastej  (faszyna  wiklinowa),  lub  z  gałęzi  drzew  liściastych  i  iglastych  oraz  krzewów
(faszyna  leśna).  W  faszynie  leśnej  nie  może  być  gałęzi  z  jałowca,  kruszyny  i  brzozy.
Szczególnie  chętnie  w  regulacji  rzek  stosowana  jest  faszyna  wiklinowa,  ponieważ  jest
bardziej trwała od leśnej  i najczęściej znajduje się w pobliżu budowy. Wiklina używana jest
do obsadzania i umacniania odsypisk, skarp i wysp.

Najlepszy materiał do wyrobu faszyny spośród kilkuset gatunków i odmian otrzymuje się

z wierzby  białej,  purpurowej,  konopianki  i  kaspijskiej.  Pierwsze  trzy  gatunki  dobrze
rozrastają  się  w  środowisku  nadmiernie  uwilgotnionym.  Obsadza  się  nimi  niskie  brzegi,
obniżenia terenowe  i  obszary  zalewowe.  Wierzba  kaspijska  natomiast  dobrze się rozrasta  na
stanowiskach wysokich – suchych. Po 4÷5 latach od posadzenia wikliny, gdy gałązki osiągną
długość  powyżej  3  m    i  średnicę  do  4÷5  cm  w  odziomkach,  wiklinę  wycina  się  i  wiąże
w  wiązki  o  średnicy  ok.  30  cm  w  drugim  wiązaniu  od  odziomków  (obwód  100  ±  5  cm).
Pierwsze  cięcie  powinno  być  wykonane  po  roku  od  wysadzenia  wikliny,  co  przyspiesza
rozrost systemu korzeniowego. Pręty grubsze od 4÷5 cm używa się do wyrobu palików.

Kamień naturalny w robotach regulacyjnych używany jest do:

−

narzutów (oskałowań) chroniących budowle faszynowe,

−

wykonywania korpusu budowli regulacyjnych,

−

obciążania, czyli balastu materaców i walców,

−

wykonywania stopni, progów, murów oporowych, przegród przeciwrumowiskowych itp.,

−

wykonywania bruków na skarpach.
Kamień powinien odpowiadać następującym warunkom:

−

być odporny na działanie wody i mrozu,

−

odznaczać się dużym ciężarem właściwym i o ciężarze brył tym większym, im większa
jest prędkość wody w miejscu jego stosowania,

−

nie może mięknąć i rozsypywać się.
Warunki te spełniają: granity, porfiry, sjenity i piaskowce o lepiszczu kwarcytowym.
Odbiór kamienia pod względem ilościowym dokonany może być albo w miejscu

budowy, albo w miejscu załadowania. Dokonuje się odbioru przez obmiar pryzm w m

, przez

ważenie w tonach lub przez pomiar wyporu załadowanych barek.

Drobny kamień, tzw. ryniaki i otoczaki, używany jest w regulacji rzek i potoków

górskich do wypełniania koszy, materaców i walców siatkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Beton ma zakres stosowania taki sam jak kamień naturalny, z tym że do narzutów może

być używany w blokach foremnych lub nieforemnych. Te ostatnie otrzymuje się z rozbicia
płyt betonowych.

Do ubezpieczeń skarp i tam regulacyjnych stosuje się płyty, bloki, kostki i dyble pełne

lub z otworami.

Żwir i piasek jest powszechnie stosowany w regulacjach jako:

−

surowiec do produkcji betonu,

−

surowiec do wykonywania podsypek i filtrów odwrotnych pod bruki z kamienia
naturalnego i betonu,

−

surowiec do wypełniania korpusu pewnych typów budowli regulacyjnych wykonanych
z kamienia,

−

balast obciążający elementy i budowle wykonane z faszyny,

−

zasypka do załadowania obszarów leżących między liniami regulacyjnymi a brzegami
naturalnymi.

Drewno do wykonywania budowli i umocnień faszynowych stosowane jest w postaci

palików i pali. Wyrabia się je z drewna okrągłego (okorowanego) lub łupanego, bez suchych
sęków. Pale i paliki powinny być proste, o strzałce krzywizny nie większej od 5 cm, a u dołu
zaciosane na długości 2 średnic.

Pali i palików nie należy wykonywać z osiki, kruszyny oraz drewna zbutwiałego.

Najlepsze są paliki z wierzby lub drzew iglastych. Wymiary palików i pali podano w tabeli 1.

Tabela 1. Wymiary palików i pali [2, s. 62]

Nazwa

Średnica [cm]

Długość [cm]

Uwagi

Paliki

4 ÷ 6
6 ÷ 8

100
120

Pale

8 ÷ 12

12 ÷ 15
12 ÷ 15

150

150 ÷ 200

200

Dopuszczalna odchyłka

grubości ± 5%

Odbiór palików i pali może być dokonany u wytwórcy lub na miejscu budowy,

w wiązkach po 10, 15, 20 sztuk (tylko paliki), kozłach składających się z 300 sztuk (20
warstw ułożonych po 15 sztuk), oraz w rejach (długość 20 m i wysokość 120÷150 cm). Przy
odbiorze należy zwracać uwagę na to, czy pale i paliki nie są krzywe, nie zbutwiałe, mają
właściwą średnicę, długość i prawidłowy zacios.

Paliki i pale używane są do wykonywania: płotków faszynowych, palisad

podtrzymujących bruki, rusztów pod budowlami na słabych gruntach, lekkich budowli
regulacyjnych itp., oraz do mocowania kiszek faszynowych.

Drewno okrągłe lub w kształcie połówek oraz deski stosuje się do: wykonywania stopni

i progów, ubezpieczeń brzegów pochyłych i stromych oraz do deskowań.

Gałęzie lub krzewy odpowiednio mocowane przy dnie stosuje się do spłycania lokalnych,

nadmiernych przegłębień dna oraz ochrony brzegów, gdyż zmniejszają one prędkość wody.

Darnina jest to wierzchnia warstwa gleby o grubości 6÷10 cm z roślinnością trawiastą.

Jakość darniny określa: zawartość porostu, skład gatunkowy traw, rodzaj podłoża. Najlepsza
jest darnina z gruntów organicznych, tj. łąk torfowych. Z łąki zdejmuje się płaty darniny
o wymiarach (6÷10)×(25÷30)×(30÷45) cm.

Darnina przy odbiorze powinna być świeża i zdolna do odrastania. Odbiór dokonywany

jest w m

lub m

w z uwzględnieniem grubości płatów. Jeśli darnina nie będzie wbudowana

zaraz po wycięciu, to należy ją złożyć w stosy o wysokości do 1 m warstwami, stroną

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

trawiastą do siebie. Okres magazynowania darniny do czasu utraty przez nią właściwości
użytkowych.

Darninę stosuje się do:

−

umocnienia skarp rzek w pasie środkowym i górnym,

−

zabezpieczenia, które ma na celu przeciwdziałanie wymywaniu gruntu spoza umocnień

podstawy skarpy wykonanej z kiszek lub płotka faszynowego,

−

umocnień skarp nasypów (wałów).

Drut wyżarzony o średnicy 1,8÷3,0 mm w pracach regulacyjnych używany jest do

wiązania kiszek, walców i materaców faszynowych. Do wyplatania koszy siatkowych stosuje
się drut ocynkowany o średnicy 3÷5 mm do wyplatania ścian, a o średnicy do 15 mm – druty
wyznaczające krawędzie koszy. Odbioru drutu dokonuje się w kręgach o ciężarze ok. 80 kg.

Inne materiały w robotach regulacyjnych to mieszanki asfaltowe służące do wypełniania

narzutów kamiennych, pokryć bruków i umocnień koron budowli regulacyjnych; tworzywa
sztuczne do umocnień i uszczelnień skarp i dna.

Elementy budowlane stosowane w regulacji rzek

Kiszki faszynowe są to elastyczne elementy wykonane z faszyny wiklinowej lub leśnej,

ułożonej  wzdłuż  osi  kiszki  i  powiązanej  wyżarzonym  drutem  o  średnicy  1,8÷3,0  mm.
Długości  kiszek  wynoszą  10÷40  m,  średnice  10÷30  cm  ze  stopniowaniem  co  5  cm.  Kiszki
wykonuje  się  na  warsztacie  kiszkarskim,  który  tworzą  ukośne  wbite  w  ziemię  pale  (kozły)
w odległościach 90÷100 cm, związane w miejscu skrzyżowania drutem (rys. 10).

Rys. 10. Wyrób kiszek na kozłach:

1 – kiszka, 2 – kołki kozłów, 3 – faszyna [2, s. 64]

Faszynę na kozłach układać należy odziomkami zawsze w jedną stronę, w taki sposób

żeby zachodziły one na wierzchołki przynajmniej na długość dwóch wiązań i tak, aby
odziomki schowane były wewnątrz kiszki. Odległość między wiązaniami wynosi 33±3 cm
w kiszkach o średnicy 10÷25 cm i 40±4 cm w kiszkach o średnicy 30 cm.

Po wykonaniu kiszek należy sprawdzić czy są one zgodne z normą. Kontroluje się przy

tym: wymiary, jakość materiałów i jakość wykonania.

Do sprawdzenia wybiera się losowo 6 kiszek z każdej partii po 50 sztuk.
Wymiary sprawdza się dokonując pomiaru długości i średnicy. Średnicę mierzyć należy

w 10 punktach na długości w kierunkach wzajemnie prostopadłych. Średnia arytmetyczna
z wszystkich pomiarów jest średnicą pomierzoną w cm. Różnica między średnicą
projektowaną a pomierzoną nie może przekraczać ±2 cm.

Jakość materiałów kontroluje się przez oględziny, sprawdzając czy pręty wikliny nie są

za krótkie i czy nie są zbutwiałe. Sprawdzenie jakości wykonania polega głównie na
stwierdzeniu właściwości wiązania, czy np. ręką nie daje się wyciągać poszczególne pręty.

Jeśli w kontrolowanej próbie stwierdzi się więcej niż 25% kiszek nieodpowiadających

wymaganiom, to całą partię należy przesortować i przedstawić do powtórnego odbioru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Płotki faszynowe (rys. 11) stosuje się do:

−

umocnień podstawy skarpy,

−

utrzymania obciążnika na materacach,

−

podtrzymania narzutów kamiennych na skarpach.
Płotek tworzą wbite w dno, skarpę lub ściel faszynową kołki o średnicy 4÷12 cm

i długości h = 1÷2 m, w odstępach co 33÷40 cm na

ich długości. Pozostałą część palika

wyplata się gałązkami wiklinowymi lub z krzewów leśnych.

Rys. 11. Płotek faszynowy: a) przekrój

podłużny, b) rzut z góry, c) przekrój

poprzeczny:

1 – wiklina (faszyna), 2 – kołki [2, s. 65]

Rys. 12. Płotek z płyty polietylenowej: a) przekrój,

b) rzut:

1 – płyta, 2 – paliki, 3 – drut [2, s. 66]

Zamiast płotków faszynowych można stosować płotki z perforowanych płyt

polietylenowych o wymiarach: grubość 1,5÷2 mm, wysokość 400 mm i długość 18÷20 m
(rys. 12). Płyty podpierają wbite w grunt paliki o średnicy 6 cm, długości 70÷100 cm
w rozstawie co 30÷50 cm. Stosować można również szerokie taśmy z blachy aluminiowej.

Walce stosuje się do wykonywania dolnych części budowli regulacyjnych przy

głębokościach H>3,0 m oraz jako ubezpieczenia podwodnych części skarp brzegów rzek.
Walce powinny być zatopione tam, gdzie będą ciągle pod wodą, gdyż tylko wtedy są trwałe.
Na rzekach prowadzących ostre rumowisko walce należy chronić narzutem kamiennym.

W robotach regulacyjnych walce stosuje się jako faszynowe lub siatkowe.
Walce faszynowe (wałki zatapiane lub kiszki nadziewane) wykonuje się z rozciętych

wiązek faszynowych na kobylicach (kozłach) ustawionych na wyrównanym brzegu lub na
jednostce pływającej (rys. 13)

Rys. 13. Walec faszynowy: a) ÷ d) kolejne fazy budowy, e) widok z boku

1 – część dolna płaszcza, 2 – część górna płaszcza faszynowego, 3 – płaszcz faszynowy, 4 – wiązanie

z drutu, 5 – kozły, 6 – obciążnik, 7 – lina (łańcuch) do ściskania (wiązania) [2, s. 67]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na kozłach układa się w kolejności: dolną część pancerza, czyli płaszcza faszynowego

o grubości  20  cm,  który  uszczelnia  się  drobną  faszyną,  trawą  lub  słomą  tym  szczelniej,  im
drobniejszy  materiał  użyty  będzie  jako  obciążnik  walca  (rys.  13a).  Następnie  na  końcach
walca  należy  wykonać  korki  z  faszyny  na  długości  50  cm,  które  chronią  materiał
wypełniający  przed  wysypaniem  się  na  zewnątrz.  Na  tak  przygotowaną  dolną  część  walca
sypie się obciążnik: ziemię zwięzłą, gruz  lub kamień (rys. 13b) i  wykonuje się podobnie  jak
dolną,  górną  część  płaszcza  faszynowego  (rys.  13c).  Kolejną  czynnością  jest  wiązanie
walców przy użyciu ściągaczy z łańcucha  lub  liny i drutu o średnicy 3 mm , w odstępach co
0,3÷0,5 m (rys.). Wiązania skrajne, na korkach powinny wypadać w odległości 0,2÷0,3 m od
początku    i  od  końca  walca.  Średnice  walców  wynoszą  0,6÷1,0  m,  a  długość  6÷10  m.  Po
wykonaniu walca i wyjęciu kłonic stacza się go na miejsce przeznaczenia.

Walce siatkowe wykonuje się również na kozłach. Rolę płaszcza spełnia siatka z drutu

o średnicy 3 lub 4 mm. Wymiary oczek siatki, które wynoszą 5×7÷13×15 cm, zależą od
grubości kamienia wypełniającego walce.

Kosze siatkowe wykonuje się na miejscu budowy z siatek drucianych. Wymiary koszy

nieprofilowanych  wynoszą  najczęściej:  5×2×0,5  m,  3×1×0,5  m  i  3×1×1  m,  a  koszy
profilowanych  3×1,5  m×0,5×1  m.  Ścianki,  dno  i  wieko  kosza  wyplata  się  na  ramie  z  drutu
ocynkowanego  o  średnicy  5÷10  mm,  drutem  3÷4  mm  o  oczkach  5×7÷13×17  cm.  Po
wykonaniu  koszy  ustawia  się  je  w  miejscu  budowy  i  wypełnia  kamieniem,  zamyka  wieko
i sznuruje  drutem  wzdłuż  krawędzi.  Kolejne  kosze  łączy  się  ze  sobą  drutami  kotwiącymi,
gdzie 1 kotew pionowa przypada na każdy m

rzutu kosza i 2 kotwie przy łączeniu bocznym.

Niezależnie od wiązania koszy między sobą kotwami drucianymi powinny być one związane
z podłożem palami kotwiącymi w liczbie 1 pal na 3÷5 m

rzutu poziomego kosza. Tworzy się

w ten sposób ciągłe i elastyczne umocnienie (rys. 14).

Rys. 14. Opaski siatkowo-kamienne: a) i b) z koszy nieprofilowanych, c) z koszy profilowanych

i nieprofilowanych [2, s. 68]

W celu podwyższenia trwałości tego typu budowli lub umocnień zewnętrzne

powierzchnie powinny być pokryte szlichtą cementową o grubości 3÷4 cm lub chronione
narzutem kamiennym.

Materace są to prostokątne, elastyczne elementy wykonane z faszyny o grubości zależnie

od przeznaczenia 0,6 m lub l m. Materace składają się z:

−

pakunku, który tworzą rozcięte lub nie wiązki faszyny, ułożone między siatką kiszek

dolnych i górnych i związane strzemionami z drutu,

−

płotka, utworzonego z krzyżujących się kiszek faszynowych lub oplecionych prętami

faszynowymi kołków umocowanych w górnej płaszczyźnie pakunku,

−

obciążnika, tj. materiału służącego do zatopienia materaca.

Materace taflowe (rys. 15) mają następujące wymiary: szerokość 4÷20 m, długość

10÷20 m, a grubość 0,6 lub 1 m. Wykonuje się je na odpowiednio wyrównanym brzegu, na
pomoście z desek, na których ułożone są rolki drewniane lub metalowe. Pochylenie pomostu
w kierunku rzeki wynosi l:10. Na pomoście układa się siatkę z kiszek faszynowych o średnicy
10÷15 cm, wzajemnie prostopadłych i krzyżujących się w odległościach co l m. Kiszki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skrajne są podwójne, a pierwsze kiszki środkowe układa się w odległości 0,75 m od osi kiszki
skrajnej. Końce kiszek powinny wystawać po 25 cm poza oś skrajnych kiszek. Skrzyżowania
kiszek  siatki  dolnej  należy  związać  drutem  (strzemiona),  a  druty  po  wbitych
w skrzyżowaniach kołkach powinny być wyciągnięte do góry. Na tak wykonanej siatce dolnej
układa  się  pakunek  z  rozciętych  wiązek  faszyny.  Pierwsza  warstwa  pakunku  układana  jest
równolegle  do  kiszek  górnych  siatki  dolnej,  odziomkami  na  zewnątrz  (tak,  aby  odziomki
pokrywały  się  z  wysuniętymi  końcami  kiszek)  i  końcami  do  środka.  W  każdej  warstwie
gałązki  pakunku  powinny  zachodzić  na  siebie  na  1/3  ich  długości.  W  następnej  warstwie
pakunek  należy  układać  prostopadle  do  gałązek  w  warstwie  niżej  leżącej.  Grubość  każdej
warstwy  pakunku  wynosić  powinna  po  związaniu  15  cm.  Stąd  liczba  warstw  w  materacu
o grubości 0,6 m wynosi 2, a przy grubości 1 m - 4. Po wykonaniu pakunku układa się na nim
taką  samą  siatkę  kiszek  górnych  tak,  aby  ich  skrzyżowania  wypadały  dokładnie  nad
skrzyżowaniami  dolnymi  (w  czym  orientują  paliki,  po  których  wyprowadzono  strzemiona).
Następnie  należy  wykonać  wiązanie  materaca  strzemionami  po  usunięciu  kołków  je
podtrzymujących.  Wiązanie  musi  być  ścisłe,  aby  przy  obciążeniu  siłą  0,7  kN  (w  miejscu
wiązania) nie następowało ugięcie materaca.

Rys. 15. Materace taflowe faszynowe: a) bezkołkowe z płotkiem z kiszek w kratę 1x 1 m i z częściowym

pokazaniem obciążnika z narzutu kamiennego, b) kołkowe z płotkiem z faszyny bez obciążnika:

1 – kiszki faszynowe, 2 – strzemiona, 3 – pakunek, 4 – kołki [2, s. 69]

Na tafli materaca wykonuje się płotek z palików (materace kołkowe) lub z kiszek

faszynowych (materace bezkołkowe). W materacach kołkowych kołki wbija się co 33 cm
w kratę kiszek i wyplata tak, aby na górnej powierzchni utworzyć „kosze” o wymiarach
1×1 m lub 2×2 m.

W materacach bezkołkowych płotek wykonuje się również na siatce kiszek górnych

z dodatkowych kiszek ułożonych tak, aby „kosze” miały wymiary w planie 1×1 m lub 2×2 m
z tym, że materac wiąże się po ułożeniu kiszek tworzących płotek. Fragment materaca
bezkołkowego o grubości 60 cm pokazano na rys. 15a, a kołkowego o grubości 1 m - na rys.
15b.

Materace taśmowe (rys. 16) w przeciwieństwie do taflowych mają długość dowolną,

zależną od potrzeb, szerokość ich wynosi 4÷10 m, a grubość 0,6 m lub 1,0 m. Materace
taśmowe różnią się od taflowych nie tylko wymiarami, ale również sposobem wykonania
i układaniem pakunku.

Materace wykonuje się w dwojaki sposób:

a) na pokładzie warsztatu pływającego z obracającymi się rolkami do prowadzenia kiszek,
b) na gruncie w miejscu ułożenia przy głębokości wody w czasie budowy nie większej niż

40 cm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 16. Materac taśmowy o grubości 1 m bez obciążnika:

1– kiszki faszynowe, 2 – strzemiona, 3 – pakunek, 4 – kołki [2, s. 70]

Dolną i górną siatkę, wiążącą pakunek, tworzą ułożone równolegle do dłuższego

wymiaru materaca kiszki w odstępach co l m (skrajne kiszki są podwójne). Kiszki poprzeczne
układane  są  tylko  na  końcu  i  na  początku  materaca.  Do  wszystkich  kiszek  dolnych
w odstępach  co  l  m  mocuje  się  strzemiona  z  drutu,  które  okręca  się  wokół  głowic  kołków
ubitych w kiszki obok każdego strzemienia. Jeżeli kiszki są krótsze od długości  materaca, to
należy  je  łączyć  przez  rozcięcie  obu  końców  na  długości  5  wiązań,  a  pręty  faszynowe
wymieszać  i  związać  powtórnie. Łączenie  na  zakład  jest  niedopuszczalne.  Liczba  łączonych
kiszek  w  jednym  przekroju  poprzecznym  materaca  nie  może  przekraczać  25%  ogólnej  ich
liczby.

Pakunek układa się z całych, nie rozciętych wiązek faszyny poprzecznie do dolnych

kiszek  i  odziomkami  na  zewnątrz,  które  wystają  25  cm  poza  skrajne  kiszki.  Grubość
pakunku  po  związaniu  powinna  wynosić  30  cm  przy  grubości  materaca  60  cm  i  60  cm
przy  grubości  materaca  100  cm.  Wiązanie  materaca  wykonuje  się  po  ułożeniu  pakunku
i kiszek równoległych górnych  dokładnie  nad  kiszkami  dolnymi. Płotki wyznaczające
„kosze” mogą być kiszkowe lub płotkowe i wykonane tak jak w materacach taflowych.

Przygotowane materace po sprawdzeniu wymiarów, jakości materiału i wiązań

zatapia się w miejscach przewidzianych projektem. Zatapianie odbywa się przez
równomierne narzucanie obciążnika między płotki (kosze), z tym że materace taflowe
zatapia się od razu całe, a taśmowe gotowymi sekcjami.

Obciążnikiem może być: kamień łamany i polny, beton, tłuczeń, gruz lub żwir i piasek

w workach.

Faszynadą nazywa się korpus tam faszynowych łącznie z okiszkowaniam i obciążnikiem.

Faszynada może być wykonywana albo systemem wyrzutkowym (przy głębokości l÷3 m),
albo systemem ściółkowym (przy głębokościach mniejszych od l m).

Wyrzutki są to poziome warstwy faszyny, układane wachlarzowo od brzegu

w kierunku wody, początkowo pływające

a następnie zatapiane przez obciążenie w taki

sposób, aby koniec wachlarza dochodził do dna.

Każda warstwa składa się z dwóch pokładów: dolnego z nie rozciętych wiązek faszyny,

układanych w przód i z górnego - z rozciętych faszyn, układanych wstecz (ku brzegowi).

Obydwa pokłady wiąże się kiszkami i palikami. Tak wykonaną i początkowo pływającą

warstwę obciąża się kamieniem, żwirem lub piaskiem w workach i zatapia.

W taki sani sposób wykonuje się drugą, trzecią i następne warstwy, z tym że każda z nich

jest przesunięta w przód w stosunku do niżej leżącej o

swej długości. Grubość każdej

warstwy wraz z balastem (obciążnikiem) wynosi 90÷100 cm (rys. 17a).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 17. Faszynada: a) warstwa wyrzutki w planie, b) w przekroju, c) warstwy faszyny w systemie ściółkowym

1– ściel faszynowa, 2 – kiszki faszynowe, 3 – obciążnik, 4 – kołki mocujące [2, s. 72]

Górne części tam położone nad wodą i tamy na płytkich wodach do kilkudziesięciu cm

buduje  się  systemem  ściółkowym.  Faszynadę  tworzą  tu  poziome  warstwy  faszyny
o  grubości  30  cm,  na  których  układa  się  poprzecznie  kiszki,  które  przybija  się  kołkami.
Przestrzenie  między  kiszkami  wypełnia  się  obciążnikiem  ze  zwięzłej  ziemi,  żwiru  lub
kamienia. Następnie wykonuje się w taki sam sposób kolejne warstwy (rys. 17c).

Elementy betonowe prefabrykowane to: bloki, kostki, płyty, kozły i krawężniki.
Zaletą tych elementów jest możliwość:

−

zmechanizowania wykonania,

−

ręcznego ich układania (ciężar poszczególnych elementów nie przekracza 50 kg),

−

powtórnego ich użycia, gdy nastąpi deformacja okładzin wykonanych z tych elementów
w wyniku rozmycia podłoża.
Elementy prefabrykowane stosuje się głównie do:

−

narzutów i oskałowań podwodnych części budowli regulacyjnych: bloki,

−

umocnień koron i skarp budowli regulacyjnych: dybie, płyty, kostki, itp.(rys. 18÷20),

−

umocnienia skarp rzek: dybie, kostki i podparcia bruków: krawężniki,

−

umocnień skarp i budowli regulacyjnych, żłobów, wykonywania stopni: kształtki,

−

narzutów szkieletowych do wykonywania korpusów tam i umocnień brzegów: tetraedry
(rys. 19).

Rys. 18. Dyble o grubości h = 15, 20 i 25 cm: a) całe, b) połówki [2, s. 73]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19. Tetraeder betonowy: a) w rozwinięciu, b) po złożeniu

i związaniu, c) szczegół łączenia ścianek [2, s. 76]

Rys. 20. Pustobet [2, s. 74]

Elementy betonowe powinny być odporne na działanie wody i mrozu i wykonane

z betonu C-12/15.

Podczas kontroli należy zwrócić uwagę, czy powierzchnie prefabrykatów są płaskie i bez

pęknięć.

Dopuszczalne odchylenia wymiarów prefabrykatów betonowych o długości 20÷50 cm

i grubości do 20 cm nie mogą przekraczać: dla długości ±5 mm, a dla grubości ±3 mm.
Sprawdzenie przeprowadzać należy u wytwórcy.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie materiały i elementy budowlane stosowane są najczęściej w regulacji rzek?
2.  Jaki jest zakres stosowania materiałów budowlanych w robotach regulacyjnych?
3.  W jaki sposób wykonuje się kiszki faszynowe?
4.  Jak powstają płotki faszynowe?
5.  Jakie są warunki wykonania walców i koszy siatkowych?
6.  Jakie elementy wyróżnia się w budowie materacy?
7.  Z czego wynika wybór systemu wykonania faszynady?
8.  Jakie jest zastosowanie elementów betonowych w robotach regulacyjnych?
9.  W jaki sposób dokonuje się odbioru materiałów stosowanych w regulacji rzek?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wytnij i powiąż wiklinę w wiązki o długości 3,0 i 4,0 m.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać sprzęt i narzędzia,
2) zorganizować stanowisko pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3)  zastanowić się czy potrzebny jest sprzęt mechaniczny czy wystarczy ręczny,
4)  wyciąć odpowiednią ilość wikliny,
5)  określić odpowiednią liczbę wiązań,
6)  wykonać wiązania,
7)  zaprezentować efekty swojej pracy,
8)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

podstawowy zestaw narzędzi i sprzętu do cięcia i wiązania wikliny,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj 2 mb płotka faszynowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia do wykonania płotka,
2)  dobrać sprzęt i narzędzia pomocnicze,
3)  zgromadzić potrzebne materiały do wykonania ćwiczenia,
4)  wbić kołki,
5)  wypleść paliki gałązkami wiklinowymi,
6)  zaprezentować efekty swojej pracy,
7)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

podstawowy zestaw narzędzi do wbijania kołków,

−

podstawowy zestaw narzędzi i sprzętu do mocowania faszyny,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dobrać materiały i elementy budowlane do robót regulacyjnych?



2) dobrać pomocniczy sprzęt i narzędzia do wykonania elementów

budowlanych?



3) zorganizować warsztat kiszkarski?



4) wykonać kiszkę i płotek faszynowe?



5) wyróżnić i opisać elementy materaców i faszynady?



6) dobrać materiał do wypełniania walców i koszy?



7) współpracować z innymi w trakcie wykonywania prac?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Umocnienia brzegów koryt rzecznych

4.3.1. Materiał nauczania

Umocnienia brzegów niezależnie od charakteru i wielkości rzeki chronią skarpę oraz

bezpośrednio do niej przylegającą część dna przed płynącą wodą, falowaniem, pochodem lodu
oraz spływającą po skarpie wodą opadową.

Intensywność działania czynników na skarpę zależna jest od wzniesienia skarpy nad

dnem i napełnienia koryta rzeki. Dlatego też umocnienia skarpy są zróżnicowane;
najmocniejsze umocnienia stosuje się w pasie dolnym, słabsze w pasie środkowym
i najsłabsze w pasie górnym (rys. 21).

Rys. 21. Podział skarpy na pasy [2, s. 82]

Stosuje się dwa rodzaje umocnień brzegów: biotechniczne i techniczne.
Do umocnień biotechnicznych należą: obsiewanie trawą, obsadzanie wikliną,

darniowanie kożuchowe lub na rąb, brzegosłony.

Umocnieniami technicznymi są: brzegosłony płaski i kryty, bruki, okładziny i narzuty

z kamienia naturalnego i z betonu; płyty betonowe, materace faszynowe i kamienne;
walce (kiszki nadziewane); faszynada, płyty winidurowe i umocnienia z asfaltów.

Umocnienie przez obsiewanie trawą, jako najsłabsze, stosuje się głównie w pasie górnym

i  na  łukach  wypukłych.  Wadą  tego  umocnienia,  tak  jak  wszystkich  umocnień
biotechnicznych,  jest głównie to, że pełną wytrzymałość uzyskują one w kilkanaście tygodni
po wysianiu. Dlatego też obsiewać skarpy należy jak najwcześniej i nie później niż do połowy
sierpnia. Skarpę do obsiewania należy odpowiednio przygotować, a mianowicie:
1.  Jeśli  grunt  skarpy  jest  żyzny,  to  skarpę  należy  wyrównać,  zgrabić,  wysiać  nasiona

i uwałować.

2. Jeśli grunt skarpy jest nieurodzajny (piaski), to w skarpie wykonuje się rowki równoległe

do prądu wody, w odstępach co 1 m, o głębokości 5÷10 cm. Na tak przygotowaną skarpę
należy nawieźć ziemi urodzajnej o grubości 7÷10 cm i dopiero obsiać.
Skuteczność tego typu umocnień zależy nie tylko od terminu wysiewu i pielęgnacji

(koszenie,  podlewanie),  ale  również  od  doboru  gatunków  traw  wchodzących  w  skład
mieszanki  użytej  do  wysiewania.  W  każdej  mieszance  powinny  znajdować  się  nasiona  traw
wysokich  (np.  kupkówki  pospolitej,  kostrzewy  łąkowej  i  mozgi  trzcinowatej),  niskich
(wiechliny łąkowej, kostrzewy czerwonej itp.) oraz roślin motylkowych (koniczyny, lucerny).
Rośliny  motylkowe  są  szczególnie  pożądane,  bowiem  ich  nasiona  wcześniej  kiełkują

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i rozrastają się, tworząc ochronę dla innych gatunków. Można też, w celu wzmocnienia
skuteczności obsiewu, rozkładać na skarpie siatkę z tworzyw sztucznych.

Podobnie jak obsiew, obsadzenia skarp wikliną stosuje się w pasie górnym rzek

żeglownych (dużych) oraz w środkowym i górnym rzek mniejszych. Wykonuje się je przez
nasadzenie na skarpie sadzonek wikliny. Sadzonki powinny być świeże, zdolne do odrastania,
o grubości gałązek 1÷2 cm i długości 40÷60 cm. Sadzić należy je przy użyciu sadzulca
metalowego w otwory, równo ze skarpą i z pochyleniem w kierunku biegu wody, oczkami do
góry, w odstępach co 40÷60 cm w rzędach co 30 cm. Rzędy powinny być zakładane na
skarpie ukośnie z biegiem wody i pod kątem 45° (rys. 22).

Rys. 22. Umocnienie skarpy sadzonkami wiklinowymi (strzałką oznaczono kierunek przepływu wody)

[2, s. 83]

Po rozrośnięciu system korzeniowy umacnia skarpę, a gałązki łamią falę i chronią skarpy

przed niszczącym działaniem lodu.

W celu wzmocnienia systemu korzeniowego należy po roku od zasadzenia wikliny

przyciąć ją, a następnie wycinać, co 2÷3 lata, aby nie dopuścić do zarastania przekroju rzeki,
co ma istotne znaczenie dla rzek mniejszych.

Darniowanie stosuje się w pasie górnym na rzekach większych, gdy okres zatapiania nie

przekracza kilku dni, oraz na całej skarpie małych rzek regulowanych dla celów rolniczych.
W tym drugim wypadku skarpy podlegają stałym lub długookresowym zatopieniom, stąd
darnina musi być turzycowo-trawiasta z dodatkiem mozgi trzcinowatej.

Rozróżnia się darniowanie na płask (kożuchowe), na mur, na rąb i w kratę.
Przy darniowaniu na płask (rys. 23a) skarpę należy przygotować identycznie, jak do

obsiewania.  Darniowanie  wykonuje  się  pasami  poziomymi  od  dołu.  Dolny  pas  darniny
powinien  być  oparty  o  płotek,  kiszki  faszynowe,  brzegoskłon  itp.  Następne  pasy  należy  tak
układać aby styki między płatami wzajemnie się mijały. Poszczególne płaty darniny powinny
ściśle  do  siebie  przylegać  i  być  przybite  palikami  (szpilkami  –  min.  2  sztuki  na  1  płat)
o średnicy 2÷3 cm i długości 20÷30 cm.

Darniowanie na mur (rys. 23b) i rąb (rys. 23c) stosuje się w miejscach występowania

wyrw,  usuwisk  i  wysiąków  wód  gruntowych.  Darniowanie  na  mur wykonuje  się warstwami
poziomymi,  darniowanie  na  rąb  warstwami  prostopadłymi  do  skarpy.  W  jednym  i  drugim
wypadku  należy  dokładnie  ubić  płaty  i  mocować  je  palikami  (szpilkami)  z  zachowaniem
zasady mijania się styków.

Darniowanie w kratę (rys. 23d) stosuje się na długich skarpach (dużych powierzchniach),

gdzie darniowanie kożuchowe byłoby zbyt kosztowne. Pasy darniny układa się na skarpach
w regularną kratę, a kwadraty (powierzchnie) między nimi wypełnia się ziemią urodzajną
i obsiewa trawą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 23. Typy darniowania: a) kożuchowe (na płask), b) na mur, c) na rąb, d) w kratę

1 – kiszka podtrzymująca, 2 – ziemia urodzajna, 3 – płaty darniny, 4 – szpilki [2, s. 84]

W pasie dolnym i środkowym, gdzie wpływ czynników niszczących działających na

skarpę  jest  bardziej  intensywny,  omówione  wyżej  umocnienia  mogą  okazać  się  za  słabe.
Stosuje  się  więc  mocniejsze  typy  umocnień:  obicie  skarp  kiszkami  z  wikliny,  zabudowę
płotkami  faszynowymi  z  narzutem  kamiennym  na  wyściółce  faszynowej,  zabezpieczenie
brzegosłonem płaskim lub krytym albo materacami.

Obicie skarpy kiszkami z wikliny zdolnej do odrastania może być wykonane w układzie

równoległym (rys. 24a), ukośnym z poprzecznym wiązaniem (rys. 24b) oraz w układzie
krzyżowym (rys. 24c). Najmniej skuteczny jest układ równoległy do zwierciadła wody, gdyż
wzdłuż kiszek mogą powstać wymycia gruntu.

Rys. 24. Obicie skarpy kiszkami (strzałkami pokazano kierunek ruchu wody):

a) układ równoległy z przekrojem poprzecznym, b) układ ukośny, c) krzyżowy

[2, s. 84]

Rys. 25. Płotek zagłębiony

1 – ziemia urodzajna

[2, s. 86]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najlepszy jest układ krzyżowy. Na tak ułożonych i przybitych do skarpy palikami

kiszkach następuje zmniejszenie prędkości wody i osadzanie się namułów, co sprzyja
porastaniu traw i rozrostowi wikliny w kiszkach.

Płotkowanie
Układ płotków, podobnie jak układ kiszek, może być poziomy, ukośny lub krzyżowy.

Płotki poziome lub ukośne wykonuje się bez zagłębienia w skarpę lub w rowkach
(zagłębione).

W pierwszym wypadku płotki na skarpie mają wzajemne odstępy co 50÷120 cm. W razie

wykonywania płotków zagłębionych na skarpie kopie się najpierw rowki o głębokości 50 cm
w odstępach co 2÷4 m. Rowki te wznoszą się z prądem wody ku górze skarpy. W dno
rowków wbija się paliki, wyplata wikliną zdolną do odrastania i następnie rowki zasypuje się
żyzną ziemią. Tak wykonane płotki powinny wystawać 20÷30 cm nad powierzchnię skarpy
(rys. 25).

Płotki w układzie krzyżowym składają się z płotków poziomych w odstępach co 1 m

przewiązanych  rzędami  ukośnymi  w  odległościach  co  2  m.  W  skarpę  wbija  się  paliki
o  długości  60  cm  w  odstępach  co  30÷50  cm,  tak  aby  wystawały  20  cm  nad  powierzchnię
skarpy.  Po  wyplecieniu  płotki  (wykonywane  w  gruntach  piaszczystych)  należy  docisnąć
równo  z  powierzchnią  skarpy,  a  w  gruntach  zwięzłych  powierzchnie  między  płotkami
powinny być wypełnione piaskiem lub żwirem.

Brzegosłony

Brzegosłony są to elastyczne faszynowe umocnienia skarp rzeki w pasie środkowym

i górnym. Brzegoskłon składa się z warstw ścieli faszynowej i kiszek faszynowych
przytwierdzonych palikami do podłoża. Faszyna do wykonania brzegosłonu (wyściółki)
powinna być wiklinowa, o średnicy prętów w odziomku do 2 cm i zdolna do odrastania.

Rozróżnia się dwa rodzaje brzegosłonów: płaskie i kryte. Różnią się one sposobem

ułożenia ścieli i kiszek faszynowych na skarpie.

Brzegosłony płaskie (rys. 26) podobnie jak kryte wykonuje się na wyrównanej

i splantowanej  skarpie.  Następnie,  rozpoczynając  od  góry  skarpy,  układa  się  warstwę  ścieli
faszynowej,  tak  aby  gałązki  tworzyły  z  linią  największego  spadku  skarpy  kąt  45÷50°  i  były
pochylone z biegiem rzeki. Po ułożeniu pierwszej warstwy układa się kolejno warstwy drugą,
trzecią  itd.  (cofając  się  zawsze  o  1/3÷2/3  długości  gałązek  faszyny  w  dół  skarpy)  w  taki
sposób,  żeby  odziomki  warstwy  wyżej  leżącej  pokryte  były  wierzchołkami  warstwy
następnej. Grubość warstwy ściółki faszynowej w miejscu przybicia kiszki powinna wynosić
15 cm ± 2 cm. Kiszki mocujące ściel faszynową o średnicy 10÷15 cm układa się równolegle
do  prądu  wody  w  odległościach  co  60  cm.  Na  dolnym  krańcu  brzegosłonu  układa  się  dwie
kiszki  (rys.  26).  Kiszki  te  przybija  się  do  podłoża  palikami  o  średnicy  4÷6  cm  i  o  długości
100 cm.  Cały  brzegosłon  do  wysokości  grzbietu  kiszek  należy  pokryć  warstwą  ziemi
urodzajnej.

Rys. 26. Brzegosłon płaski oparty na materacu brzegowym:

1 – umocnienie pasa dolnego, 2 – ściel faszynowa [2, s. 86]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wykonanie brzegosłonu krytego (rys. 27) rozpoczyna się od przygotowania skarpy, które

polega  na  jej  plantowaniu.  Następnie  na  skarpie  układa  się,  rozpoczynając  od  dołu
umacnianego  odcinka,  warstwę  ścieli  faszynowej  o  grubości  15  cm  odziomkami  w  górę
rzeki, równolegle do dolnej krawędzi skarpy i ruchu wody w korycie. Na tak rozścielonej
faszynie  układa  się  prostopadle  do  ścieli  co  60  cm  kiszki  faszynowe,  których  końce  na
długości  1  m  zagina  się  „pod  prąd”  i  przybija  palikami  w  odległości  co  30  cm  do  podłoża.
Grubość  ścieli  faszynowej  w  miejscu  przybicia  kiszki  razem  z  kiszką  nie  powinna
przekraczać  30  cm.  Po  wykonaniu  w  opisany  sposób  pierwszej  warstwy  odziomki  do
wysokości grzbietu kiszki należy zaspać ziemią urodzajną i przystąpić do układania warstwy
następnej, cofając się w górę rzeki.

Rys. 27. Brzegosłon kryty:

1 – materac, 2 – kiszki mocujące [2, s. 87]

Materacowe umocnienia skarp stosuje się w pasie dolnym przy większych

głębokościach  (do  4,5  m  przy  wodzie  średniej  rocznej)  jako  zabezpieczenie  ostrych  łuków
wklęsłych  lub  dolnych  stanowisk  budowli  wodnych, takich  jak:  jazy,  pompownie, kolektory
itp.  Umocnienie  (rys.  28)  stanowi  jedna  warstwa  materaca  o  grubości  60  cm.  Przestrzeń
ograniczoną  górną  płaszczyzną  czołową  materaca,  zwierciadłem  wody  średniej  niskiej  (lub
normalnej) i skarpą wypełnia się najczęściej kamieniami o średnicy 20÷30 cm, natomiast pas
środkowy umacnia się albo darniną ułożoną na rąb, albo narzutem kamiennym w płotkach.

Rys. 28. Umocnienie skarpy materacem faszynowym:

1 – umocnienie w pasie środkowym (np. darnina, brzegosłon), 2 – kamień, 3 – materac faszynowy

o grubości 60 cm [2, s. 88]

Umocnienia brzegów z kamienia w formie narzutów (oskałowań) i bruków są

umocnieniami silnymi i należycie chroniącymi skarpy pod warunkiem właściwego ich
wykonania. Stosuje się je do umocnień pasa dolnego i środkowego skarp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narzuty kamienne mogą być stosowane zarówno do umocnienia brzegów na łukach

wklęsłych, jak i na odcinkach prostych silnie atakowanych przez wodę, ale tylko tam, gdzie
jej prędkość nie przekracza 2÷3 m/s. Narzuty mogą być nadwodne lub podwodne, w płotkach
lub bez płotków (rys. 29). Narzuty nadwodne wykonuje się z brzegu, a podwodne z barek. Te
drugie stosuje się na większych rzekach nizinnych (żeglownych).

Kamień o średnicy 10÷30 cm powinien być odporny na działanie wody. Pod narzut

kamienny wykonuje się wcześniej na grunty zwięzłe lub pylaste podsypkę o grubości 15 cm
ze żwiru, gruzu, tłucznia lub daje się wyściółkę faszynową. Grubość narzutu kamiennego nie
może być mniejsza od 30 cm, a pochylenie nie większe od l : 2.

Części nadwodne narzutów wyrównuje się za pomocą młotka, a podwodne - przy użyciu

drąga żelaznego w taki sposób, żeby nie wystawały pojedyncze kamienie z lica narzutu.

Jeśli narzut wykonuje się w płotkach, to paliki, wbijane prostopadle do skarpy

w odstępach co 33 cm, powinny wystawać ponad skarpę na wysokość w + h (gdzie: w -
grubość podsypki lub wyściółki, a h - grubość narzutu), lecz nie więcej niż na

długości

palika. Po  wyplecieniu  faszyną  skarpę  dzieli  się  na  klatki o  wymiarach  1×1  m  do  2×2  m,
w  które  narzuca  się  kamień  lub  gruz  betonowy  (rys.  29c).  Rolę  płotka  może  również
spełniać  palisada  z  gęsto  wbitych  pali  w  skarpę.  Płotki  lub  palisada  mają  za  zadanie
wzmocnić  narzut  na  tych  odcinkach,  gdzie  prędkość  wody  przekracza  2÷3  m/s  i  zachodzi
obawa przesuwania kamieni i zniszczenia narzutu.

Narzuty mogą być również wykonywane z betonowych foremnych bloków i tetraedrów.

Rys. 29. Umocnienie brzegu narzutem kamiennym: a) i b) bez płotków, c) narzut w płotkach [2, s. 89]

Bruki, podobnie jak narzuty, mogą być wykonywane z kamienia lub z betonu (dyble,

trylinki,  pustobety,  płyty  małowymiarowe)  lub  w  kombinacji  obramowanie-bruk.  Ponieważ
brukowanie  jest  możliwe  tylko  do  głębokości  ok.  50  cm  pod  wodą,  stąd  ten  typ  umocnień
brzegów  stosuje  się  w  pasie  środkowym  oraz  dolnym  wtedy,  kiedy  w  czasie  jego
wykonywania istnieje możliwość dostatecznego obniżenia zwierciadła wody. Bruki układa się
na  uprzednio  przygotowanym  podłożu,  tzn.  na  podsypce  piaskowo-żwirowej  lub  na  filtrze
odwrotnym,  pod  sznur,  rozpoczynając  od  dołu  umacnianego  pasa.  W  dolnej  części  bruki
powinny  opierać  się  o  palisadę,  krawężniki  betonowe,  fundament  z  betonu,  lub  kamienie
oporowe kończące narzuty kamienne.

Przy wykonywaniu bruków z kamienia naturalnego należy je układać większym

wymiarem w głąb skarpy i tak, aby poszczególne kamienie ściśle do siebie przylegały.
Szerokość szczelin nie może przekraczać 3 cm i nie mogą one tworzyć spoin ciągłych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w kierunku ruchu wody i pochylenia skarpy. Kamienie w dobrze ułożonym bruku nie
powinny dać się poruszyć i wyciągnąć po wypełnieniu spoin (zamułka piaskiem,
zażwirowanie, zaprawa cementowa) i ubiciu kafarkiem ręcznym.

Okładziny. Przy wykonywaniu bruków z elementów prefabrykowanych, tzw. okładzin,
należy zwracać uwagę, aby trylinki i pustobety były układane kątem góra-dół, tak aby dwa
przeciwległe boki równoległe pokrywały się z największym spadkiem skarpy (rys. 30b, c, d).

Rys. 30. Umocnienie skarp rzek mniejszych brukiem: a) z kamienia naturalnego, b) z betonu (dyble, trylinki),

c) i d) pustobetami1 – pale podtrzymujące krawężniki, 2 – krawężnik, 3 – podsypka, 4 – bruk z kamienia,
5 – umocnienie skarpy w pasie środkowym i górnym (np. darnina), 6 – pustobety (dyble itp.), 7 – narzut

kamienny [2, s. 91]

Umocnienia z bruków i okładzin dla rzek mniejszych (nieżeglownych) pokazano na

rys. 30. Umocnienia te muszą być mocno podparte od dołu albo za pomocą krawężników
podtrzymywanych palami (rys. 30a) lub palisady z pali o średnicy 8÷10 cm i długości 1,5 m.

Przy okładzinach z pustobetów, które wykonuje się na rzekach i kanałach o częstych

zmianach  poziomów  wody,  jej  falowaniu  lub  też  wysiąkach  wód  gruntowych,  szczególną
uwagę  należy  zwracać  na  podsypkę.  Powinna  być  ona  wykonana  jako  filtr  odwrotny.
Podparcie  okładzin  z  pustobetów  i  płytek  sześciokątnych  wykonane  może  być  albo
z krawężnika  (rys.  30b  i  c)  albo  za  pomocą palisady  z pali  (rys.  31). Po  wbiciu pali  otwory
w pustobetach wypełnia się chudym betonem.

Rys. 31. Szczegół podparcia okładzin

z pustobetów: a) przekrój, b) widok

1 – wypełnienie chudym betonem,

2 – pal [2, s. 92]

Rys. 32. Podparcie bruków lub okładzin na granicy pasa

dolnego i środkowego skarpy: a) za pomoca kamieni

o większych wymiarach, b) za pomocą pali o średnicy

10 cm, o długości 150 cm w rozstawie co 20

50 cm

1 – narzut kamienny, 2 – materac, 3 – podsypka [2, s. 92]

Umocnienie z bruków i okładzin na rzekach większych (spławnych i żeglownych)

wykonuje się w pasie środkowym, dlatego też opierają się one o górne krawędzie umocnień
pasa dolnego. Sposób podparcia bruku lub okładziny na pasie dolnym umocnionym narzutem
kamiennym pokazano na rys. 32a, a na pasie dolnym umocnionym materacem brzegowym - na
rys. 32b.

Umocnienia z zastosowaniem asfaltów i z płyt z tworzyw sztucznych dzięki swym

właściwościom, tj. łatwości wykonania i trwałości, stosuje się coraz częściej jako umocnienia
brzegów rzek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na rzekach żeglownych (takich, jak Wisła lub Odra) na skutek ruchu barek i holowników

powstaje  falowanie,  które  wypłukuje  podsypkę,  a  więc  powoduje  zniszczenie  umocnień.
Konieczne  jest,  więc  zabezpieczenie  szczelności  obudowy  skarpy.  Uzyskuje  się  to  przez
zastosowanie  powłok  asfaltowych.  Przykładowe  rozwiązanie  umocnień  skarpy przy  użyciu
powłok asfaltowych pokazano na rys. 33 do 35.

Rys. 33. Umocnienie skarpy w pasie środkowym i górnym asfaltem na gruncie stabilizowanym cementem

1 – warstwa górna asfaltu (ok. 40 kg/m

), 2 – warstwa dolna asfaltu (ok. 60 kg/m

), 3 – podbudowa z gruntu

powierzchniowo stabilizowanego cementem o grubości 5 cm, 4 – krawężnik kamienny, 5 – oczep żelbetowy,

6 – pale drewniane o średnicy 12 cm [2, s. 93]

Na rys. 33 i 34 pokazano umocnienia skarpy w pasie środkowym i górnym. Znalazły

one zastosowane na Odrze w rejonie Wrocławia. Warstwa umacniająca z dwu powłok
asfaltowych o łącznej grubości 4÷6 cm ułożona jest na pokładzie z gruntu stabilizowanego
cementem (rys. 33) lub na podkładzie z kamienia (rys. 34). Oba typy umocnień podparte są
u dołu belką żelbetową osadzoną na palach o średnicy 12 cm i długości 200 cm.

Rys. 34. Umocnienie skarpy w pasie środkowym
i górnym asfaltem na podbudowie z kamienia

1 – warstwa górna asfaltu (ok. 40 kg/m

2 – warstwa dolna asfaltu (ok. 60 kg/m

3 – podbudowa z kamienia 16 cm, 4 – krawężnik

kamienny, 5 – oczep żelbetowy,

6 – pale drewniane o średnicy 12 cm [2, s. 94]

Rys. 35. Umocnienie skarp lub koron budowli

regulacyjnych asfaltem

1 – dywanik asfaltowy, 2 – podsypka

piaskowa lub chudy beton na warstwie piasku,

3 – krawężniki, 4 – pale podtrzymujące

krawężnik, 5 – podłoże lub korpus budowli

[2, s. 94]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Belka podpierająca założona jest na głębokości 20÷25 cm poniżej poziomu wody

normalnej.

Przykładowe umocnienie koron budowli regulacyjnych stosowane również jako

umocnienie skarp przedstawiono na rys. 35. Dywanik asfaltowy o grubości 4÷6 cm układany
jest na podsypce piaskowej o grubości 20 cm, lub na warstwie 10÷15 cm chudego betonu,
podścielonego warstwą piasku o grubości 10÷15 cm. Podsypka i beton podtrzymywane są
krawężnikami z dybli o grubości 20 cm, podpartymi palami o średnicy 12 cm.

Coraz częściej do umocnień skarp, rzek i kanałów stosuje się płyty z tworzyw

sztucznych.  Umocnienie  wykonuje  się  z  arkuszy  folii  z  polichlorku  winylu.  Arkusze  te  są
perforowane,  a  wymiary  otworów  wynoszą  20×80  mm.  Przy  dłuższych  skarpach  arkusze
układa się na zakład, przy krótkich natomiast umacnia się skarpę jednym arkuszem. Arkusze
foli  mocuje  się  do  skarpy  kołkami  lub  szpilkami  stalowymi  o  średnicy  16  mm  (rys.  36).
Obserwacje wykazały, że umocnienia z płyt utrzymują się dobrze, a także wymagają małych
nakładów na konserwację. W otworach po pewnym czasie wyrasta trawa, co daje dodatkowe
efekty nie tylko wzmacniające, ale i estetyczne.

Rys. 36. Umocnienie skarp płytami z PVC: a) podstawa skarpy umocniona płytą wysuniętą 50 cm na dno,

b) podstawa skarpy umocniona walcem z płyty winidurowej z narzutem kamiennym, skarpa umocniona płytą

z naciągniętymi od góry drutami umocowanymi do palików, 1 – szpilki stalowe lub kołki mocujące płyty

(walce) do skarpy (dna), 2 – płyty, 3 – narzut kamienny chroniący płytę przed ścieraniem, 4 – palik do

naciągania drutu, 5 – drut [2, s. 95]

Zabezpieczenie umocnień przed podmyciem. Jak wiadomo, wszystkie umocnienia
brzegowe muszą mieć silne oparcie, w odpowiednio umocnionej podstawie skarpy, co chroni
przed podmyciem skarpy i osunięciem umocnień ze skarp.

Umocnienia podstawy skarpy tworzą krawężniki (rys. 30), palisady drewniane (rys. 31),

narzuty kamienne (rys. 29) lub materace odpowiednio wysunięte od skarpy w kierunku
środka rzeki (rys. 28) na długość od 2 m (mniejsze rzeki) do 4 m (rzeki żeglowne).

Szczególnie skuteczne jest umocnienie materacem. Materace, które są elementami

elastycznymi,  nawet  jeśli  dno  na  tak  ubezpieczonym  odcinku  ulegnie  równomiernemu
pogłębianiu,  przystosują  się  w  wielu  wypadkach  do  nowej  linii  dna  (osiadają)  i  dalej
umacniają dno i skarpę.
Umocnienie podstawy skarpy za pomocą walca z folii wypełnionego kamieniem i dodatkowo
chronionego  narzutem  kamiennym  pokazano  na  rys.  36.  Narzut  kamienny  spełnia  tu
podwójną rolę, a mianowicie:

−

dociska dolną część arkusza folii do skarpy,

−

chroni powierzchnię walca przed ścieraniem rumowiskiem.

Podstawy skarp umacnia się również za pomocą walców faszynowo-kamiennych

pojedynczych (rys. 37a) lub przy większych głębokościach za pomocą kilku walców
(rys. 37b).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 37. Umocnienie podstawy skarpy walcami faszynowo-kamiennymi: a) walec pojedynczy, b) kilka

walców, przy większych głębokościach, 1 – pale o średnicy 12 cm co 1 m , 2 – walce o średnicy 60÷100 cm,

3 – narzut kamienny, 4 – umocnienie pasa środkowego lub dolnego jednym ze znanych sposobów [2, s. 97]

Umocnienia za pomocą walców stosuje się do zabudowy lokalnych wyrw na brzegach

wklęsłych (o małych promieniach trasy) przy tendencji do dalszego pogłębiania dna. Walce
przy pogłębianiu dna mogą osuwać się i spełniają dalej rolę umacniającą. W tym wypadku
należy jednak uzupełnić narzut kamienny.

Odcinki rzek, gdzie brzegi są mocno atakowane i podmywane, a wzdłuż których

przebiegają ważne szlaki komunikacyjne, muszą być umocnione jeszcze silniej. Uzyskuje się
to dzięki stosowaniu tzw. opasek brzegowych, które umacniają równocześnie podstawy
skarpy i cały jej pas dolny (rys. 38).

Rys. 38. Opaski brzegowe: a) materacowo-faszynowa, b) materacowo-kamienna

1 – materace, 2 – faszyna, 3 – pale, 4 – gruz i podsypka, 5 – bruk, 6 – narzut kamienny [2, s. 98]

Opaskę materacowo - faszynową przedstawiono na rys. 38a. Liczba układanych

materaców  zależy  od  głębokości  wody  w  miejscu  umacnianej  skarpy.  Przestrzeń  zawartą
pomiędzy  poziomami  wyznaczonymi  przez  górną  krawędź  najwyższego  materaca  i  wodę
średnią  niską  wypełnia  się  faszyna,  a  następnie  wbija  się  pale,  wykonuje  warstwę
obciążająco-wyrównującą  z  gruzu,  żwiru  i  piasku  i  układa  bruk  z  kamienia  naturalnego  lub
z elementów betonowych.

Opaskę materacowo-kamienną przedstawia rys. 38b. Fundamentem, na który układa się

narzut  kamienny,  jest  tu  materac  chroniący  narzut  przed  tonięciem  w  słabym  gruncie
podłoża.  Umocnienie  korony  tej  opaski  wykonane  jest  podobnie  jak  na  rys.  38a,  ale  rolę
pali  spełniają  tu  kamienie  oporowe.  Opaski  pokazane  na  rys.38a  i  b  mogą  być  też
wykonane w niżej opisany sposób:

−

rolę drugich i trzecich materaców może przejąć faszyna, układana systemem

wyrzutkowym lub ściółkowym (zależnie od głębokości),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rolę fundamentu pod narzuty kamienne mogą spełniać walce, układane ściśle obok siebie

i prostopadle do brzegu, wysunięte poza linię przecięcia skarpy z walcami na 2÷4 m ku
środkowi rzeki (tak jak materace).

Na rzekach mniejszych nieżeglownych i niespławnych jako podstawowe umocnienia

podstawy skarpy i oparcia umocnień skarpy (darniny czy brzegosłonu) stosuje się płotki
i kiszki faszynowe.

Umocnienie płotkowe składa się z wbitych w linii stopy skarpy palików w odstępach co

33 cm o średnicy 6÷8 cm i długości 0,8÷1,5 m. Głębokość wbicia wynosi minimum

długości  palika.  Paliki  wbija  się  prostopadle  do  dna,  gdy  wysokość  płotka  nie  przekracza
20 cm lub ukośnie z pochyleniem w kierunku skarpy 2 : l do 3 : l, przy większej wysokości
płotka.  Między  tak  wbite  paliki  przeplata  się  pręty  faszyny  wiklinowej  lub  leśnej
o średnicy  1÷2  cm  odziomkami  skierowane  w  górę  rzeki.  Poszczególne  warstwy
wyplecionych prętów należy  mocno dociskać, tak aby wolne przestrzenie  między prętami
były  jak  najmniejsze.  Część  dolna  płatka  powinna  być  zagłębiona  co  najmniej  na  5  cm
w dno, a górna zakończona koronką (tzw. popletą) z grubszych prętów faszynowych.

Za płotek od strony brzegu zakłada się jeden lub dwa płaty darniny, która chroni przed

wypłukiwaniem  gruntu  zza  płotka.  Płaty  te,  tak  jak  dolne  pręty  płotka,  powinny  być
zagłębione  poniżej  istniejącego  dna  w  grunt  na  minimum  5  cm  (rys.  39a).  Po  wykonaniu
płotka  rozbite  głowy  palików  należy  przyciąć,  podobnie  jak  wszystkie  drobne  wystające
gałązki od strony koryta. Jeśli wysokość płotka jest większa od 40÷50 cm  i zachodzi obawa,
że pod wpływem parcia gruntu płotek może się wyboczyć, należy na co trzecim palu dawać
kotwie z drutu, mocowane do pali wbitych w skarpę.

Umocnienie kiszkowe podstawy skarpy (rys. 39b) może być wykonane z jednej, dwu,

trzech, a w miejscach lokalnych zagłębień nawet z pięciu kiszek faszynowych, układanych za
wbitymi w linii stopy skarpy palikami. Paliki wbija się co 50 cm, a kiszkę górną mocuje się
do podłoża szpilkami co l m.

Rys. 39. Umocnienie podstawy skarpy:

a) płotkowe, b) kiszkowe

1 – paliki, 2 – szpilki, 3 – pręty faszyny, 4 – kiszki

faszynowe, 5 – płaty darniny, 6 – zasypka, 7 – umocnienie

skarpy za pomocą obsiewania lub darniowania [2, s. 99]

Rys. 40. Umocnienie podstawy skarpy

z trzech kiszek faszynowych

1 – dwa rzędy pali, 2 – szpilki, 3 – kiszki,

4 – faszyna luzem, 5 – płaty darniny,

6 – szpilki mocujące darninę, 7 – sadzonki

wiklinowe co 30 cm [2, s. 100]

Umocnienie trzech kiszek faszynowych (o średnicy 15, 20 lub 25 cm) ułożonych

między dwoma rzędami pali pokazano na rys. 40. Od strony koryta pale wbite są co 50
cm,  a  od  strony  lądu  co  100  cm.  Część  górna  ponad  wodą  normalną  wykształcona  jest
w formie ławki o  szerokości 90  cm i umocniona darniną z dodatkowym wzmocnieniem
sadzonkami  wiklinowymi  Kiszka  dolna,  podobnie  jak  dolne  pręty  faszyny  w  płotku,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powinna  być  zagłębiona  w  dno  na  minimum  5  cm,  lecz  nie  więcej  niż  na  połowę  jej
średnicy.  Również  za  kiszkami  należy  układać  pojedyncze  lub  podwójne  płaty  darniny,
które  przeciwdziałają  wymywaniu  gruntu  zza  skarpy,  a  dodatkowo  między  kiszkami,
w tym samym celu, faszynę luzem.

Umocnienia płotkowe i kiszkowe mogą być stosowane na odcinkach prostych i na łukach

wklęsłych i wypukłych mniejszych rzek, ale tylko tam, gdzie nie obserwuje się erozji
wgłębnej. Górne krawędzie umocnień powinny się kończyć na poziomie wody normalnej lub
średniej niskiej (jak wszystkie umocnienia z faszyny martwej). Warunek ten wynika stąd, że
jeśli faszyna podlegać będzie przez dłuższy czas działaniu na zmianę powietrza i wody, to
szybko utraci swe właściwości wytrzymałościowe, a płotki lub kiszki ulegają zniszczeniu.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Z czego wynika podział skarpy na pasy w umacnianiu brzegów?
2.  Jak wykonujemy umocnienie przez obsiew trawą?
3.  Jak wykonujemy umocnienie przez obsadzenie skarpy wikliną?
4.  Jak wykonujemy umocnienie przez darniowanie?
5.  Jak wykonujemy umocnienia faszynowe skarp?
6.  Jak wykonujemy umocnienia z kamienia i betonu?
7.  Jak wykonujemy umocnienia asfaltowe i z płyt z tworzyw sztucznych?
8.  Jak należy zabezpieczyć umocnienia przed podmyciem?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz umocnienia biotechniczne i techniczne brzegów, mając dane różne przekroje

poprzeczne i określony charakter rzeki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  podzielić skarpy na pasy,
2)  wypisać materiały i elementy budowlane umocnień,
3)  rozróżnić przekroje dla rzek mniejszych i większych,
4)  posłużyć się rysunkami pomocniczymi z materiału nauczania,
5)  wrysować umocnienia skarp,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

rysunki zawierające przekroje poprzeczne wraz z danymi,

–

długopis, ołówek, linijka,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Wykonaj umocnienie przez obsiewanie trawą w pasie górnym skarpy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  przygotować skarpę do obsiewania,
4)  dobrać gatunki traw oraz roślin motylkowych,
5)  wysiać trawę,
6)  uwałować skarpę,
7)  określić sposób pielęgnacji,
8)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

podstawowy zestaw narzędzi i sprzętu,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

nasiona traw niskich, wysokich oraz roślin motylkowych,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj obsadzenie wikliną odcinka skarpy cieku wodnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  przygotować podłoże,
5)  określić kierunek ruchu wody,
6)  wyznaczyć rzędy i odstępy sadzenia,
7)  nasadzić sadzonki wikliny,
8)  posprzątać stanowisko pracy,
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

stanowisko przygotowane do obsadzenia wikliną,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

wyselekcjonowane sadzonki wikliny,

−

podstawowy zestaw narzędzi i sprzętu do wysadzenia wikliny,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wykonaj umocnienie powierzchni skarpy stosując różne typy darniowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  przygotować skarpę do darniowania,
5)  wykonać płotek lub umocować kiszki faszynowe,
6)  wykonać darniowanie,
7)  ubić płaty darniny,
8)  umocować płaty darniny palikami (szpilkami),
9)  wypełnić kwadraty ziemią urodzajną i obsiać trawą (w przypadku darniowania w kratę),
10) posprzątać stanowisko pracy,
11) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
12) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

wydzielone kwatery do zastosowania różnych typów darniowania,

−

kiszki faszynowe lub wiklina i kołki na płotek, płaty darniny, szpilki, ziemia urodzajna,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Wykonaj umocnienie powierzchni skarpy brzegosłonem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  wyrównać i splantować skarpę,
5)  ułożyć ściel faszynową,
6)  ułożyć i umocować kiszki,
7)  pokryć brzegosłon warstwą ziemi urodzajnej,
8)  posprzątać stanowisko pracy,
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stanowisko robocze,

−

kiszki faszynowe, ściel faszynowa, paliki, ziemia urodzajna,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Wykonaj umocnienie skarpy narzutem kamiennym w płotkach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  wykonać podsypkę lub wyściółkę,
5)  wykonać płotek lub palisadę,
6)  ułożyć kamień,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

stanowisko robocze,

−

kamień o średnicy 10÷30 cm, wyściółka faszynowa lub podsypka (żwir, gruz, tłuczeń),
paliki, faszyna,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 7

Wykonaj umocnienie skarpy z zastosowaniem okładzin z pustobetów lub płytek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  wykonać podparcie (palisadę lub krawężniki),
5)  wykonać podsypkę jako filtr odwrotny,
6)  ułożyć okładzinę,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stanowisko robocze,

−

pustobety lub płytki sześciokątne, podsypka (żwir, gruz, tłuczeń), pale o średnicy
8÷10 cm i dł. 1,5 m lub krawężniki,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) uzasadnić wybór rodzaju umocnienia brzegu?



2) dobrać materiały i elementy umocnienia skarp?



3) wykonać obsiewanie skarp?



4) wykonać obsadzenie skarpy wikliną?



5) wykonać darniowanie?



6) wykonać umocnienia faszynowe?



7) wykonać umocnienia z kamienia i z betonu?



8) zabezpieczyć umocnienie podstawy skarpy przed podmyciem?



9) porozumieć się z innymi pracownikami na placu budowy?



10) zastosować przepisy bhp i posługiwać się przepisami prawa wodnego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Ciężkie budowle regulacyjne

4.4.1. Materiał nauczania

Ostrogi są to budowie poprzeczne w korytach rzek, które rozpoczynają się przy brzegu,

a kończą w linii regulacyjnej. Buduje się je w celu:

−

zwężenia koryta i wytworzenia nowych linii regulacyjnych,

−

skoncentrowania przepływu,

−

odchylenia nurtu od brzegu i zabezpieczenia go przed erozją,

−

zmniejszenia prędkości przepływającej wody w strefie chronionej i przyspieszenia

zalądowania przestrzeni miedzy ostrogami.

Zależnie od kąta, jaki tworzy kierunek ostrogi ze styczną do linii regulacyjnej w punkcie

końcowym ostrogi, rozróżnia się: ostrogi prostopadłe, przy α = 90° (rys. 41a), podprądowe,
gdy α < 90° (rys. 41b) i zaprądowe, jeżeli α > 90° (rys. 41c).

W praktyce najczęściej stosuje się ostrogi prostopadłe, ponieważ są najkrótsze, a więc

mniej kosztowne oraz podprądowe o kącie 70° ≤ α ≤ 80°, gdyż najskuteczniej odchylają prąd
od brzegu i przy których zalądowanie przestrzeni między nimi jest najłatwiejsze. Odległość
między ostrogami, ustalona na podstawie praktyki, powinna zawierać się w przedziale
B≤ L ≤2B (B - szerokość trasy regulacyjnej).

Inna zasada mówi, że powierzchnie zawarte miedzy ostrogami powinny być zbliżone do

kwadratu. Zasada ta jest jednak trudna do praktycznego stosowania, gdyż długość ostróg jest
zmienna i wynika z oddalania lub zbliżania się brzegu do linii regulacyjnej. Stąd za
miarodajną długość ostrogi należałoby przyjmować średnią z dwu sąsiednich, i do niej
przystosowywać odległości między nimi.

Rys. 41. Układ ostróg w planie: a) prostopadłe, b) podprądowe, c) zaprądowe [2, s. 101]

Długości ostróg zaprądowych i podprądowych w wyniku odchylenia od kierunku

prostopadłego są znaczne, szczególnie wtedy, kiedy brzeg rzeki odchodzi gwałtownie od
linii regulacyjnej. Można skrócić ostrogi przez załamanie ich w planie (rys. 42). Umożliwia
to również kierowanie prądem wody w taki sposób, żeby brzeg nie był atakowany.

Ostrogi należy wyprowadzać z brzegu stałego w miejscu, gdzie jego wysokość nie jest

niższa od stanu średniej rocznej wody, i gdzie brzeg tworzy linię bez gwałtownych
wypukłości lub wklęśnięć. Ostrogi rozpoczynające się od gwałtownych wypukłości brzegu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mogą ulec zniszczeniu w wyniku obejścia ich przez wody od strony lądu, a sytuowane we
wklęsłościach brzegu są niepotrzebnie zbyt długie (rys. 43).

Rys. 42. Załamanie ostróg w planie: a) prostopadłej,

b) podprądowej, [2, s. 102]

Rys. 43. Sytuowanie ostróg w planie

zależnie od ukształtowania linii brzegu

1 i 3 – ostrogi właściwie usytuowane,

2 i 4 – ostrogi źle usytuowane [2, s. 103]

W przekroju podłużnym ostrogi wyróżnia się następujące elementy: wrzynkę,

skrzydełko, korpus i głowicę (rys. 44).

Wrzynka jest to część ostrogi, zagłębiona w brzeg na 3÷10 m i stanowiąca połączenie

z brzegiem oraz ochronę przed obejściem jej przez wodę (od strony lądu). Wrzynkę wykonuje
się w wykopie w brzegu. Szerokość wykopu wynosi l÷2 m, pochylenie skarp l : 1,5,
a głębokość wykopu 20÷30 cm poniżej poziomu wody niskiej (budowlanej).

Rolę wrzynki może przejąć skrzydełko, które również łączy ostrogę z brzegiem i chroni

ją  przed  obejściem  przez  wodę  od  strony  lądu.  Ostrogi  więc  mają  albo  wrzynkę,  albo
skrzydełko lub oba te elementy. Skrzydełko chroni brzeg w bezpośrednim sąsiedztwie ostrogi
na  długości  20  m  (w  gruntach  zwięzłych,  tj.  w  iłach  i  glinach  długość  skrzydełka  poniżej
budowli wynosi 12 m, a powyżej budowli - 8 m) lub 25 m (w gruntach sypkich, tj. w piaskach
15 m poniżej ostrogi  i 10  m powyżej ostrogi). Skrzydełko jest więc krótką opaską brzegową
i  przy  ostrogach  stosuje  się  je  zawsze  na  łukach  wklęsłych,  a  na  wypukłych  tylko  wtedy,
kiedy grunt skarpy jest sypki.

Część ostrogi, zawarta między skrzydełkiem a linią cofniętą o 2H (gdzie: H - głębokość

koryta przy przepływie średnim rocznym) od krawędzi ostrogi przy skarpie czołowej, nazywa
się korpusem ostrogi. Korpus dzieli się na część przynurtową (mocniej wykonaną) i część
przybrzeżną (rys. 44).

Rys. 44. Elementy ostrogi w przekroju podłużnym:

1 – wrzynka, 2 – skrzydełko, 3 – korpus, 4 – część przynurtowa korpusu, 5 – część przybrzeżna korpusu,

6 – głowica, 7 – korona [2, s. 103]

Najdalej wysunięta ku rzece część ostrogi, która kończy jej korpus, nazywa się głowicą.

Rozpoczyna się ona licząc od linii regulacyjnej po koronie ostrogi w odległości 2H. Samą
głowicę kończy skarpa czołowa o pochyleniu l : n

, równym od l : 2 do l : 4. Ta część ostrogi,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jako najbardziej narażona na niszczące działanie wody, pochodu lodu i podmycie, powinna
być szczególnie solidnie wykonana.

W przekroju poprzecznym ostrogi rozróżnia się partię dolną korpusu ostrogi, którą

w części przynurtowej  stanowi część znajdująca  się poniżej średniej  niskiej wody (rys. 45a),
a w części przybrzeżnej ta część, która znajduje  się 30 cm poniżej rzędnej korony (rys. 45b)
oraz  partię  górną  ostrogi,  tzw.  koronę.  Koronę  umacnia  się  brukiem,  kiszkami  lub  płotkami
faszynowymi.

Od góry korpus ostrogi i głowicę wyznacza: korona o szerokości 1,5÷2,0 m, zakładana

w poziomie wody regulacyjnej, a więc ze spadkiem zerowym (J = 0‰), od strony dopływu
wody - skarpa górna, a od strony odpływu - skarpa dolna o pochyleniu l : 1,5 do l : 2.

Rys. 45. Partie dolna i górna korpusu ostrogi: a) w części przynurtowej, b) w części przybrzeżnej

1 – korona, 2 – skarpa górna, 3 – skarpa dolna [2, s. 104]

Głowicę kończy skarpa czołowa o pochyleniu 1:2 do 1:4, z tym że im łagodniejsze jest

pochylenie  skarpy  czołowej,  tym  płytszy  wybój  w  dnie  przy  głowicy.  Wybój  ten  jest
wynikiem zwiększonych prędkości wody, które powstają wskutek zwężenia przekroju koryta
ostrogami.  Nie  zawsze  jednak  złagodzenie  pochylenia  skarpy  czołowej  głowicy  eliminuje
niebezpieczeństwo  podmycia  oraz  zniszczenia  głowicy  i  ostrogi.  Należy  wtedy  stosować
dodatkowe  umocnienia  z  kilku  materaców  lub  z  materaców  pojedynczych  z  narzutem
kamiennym.

Korpusy ostróg w części przynurtowej i w części przybrzeżnej wykonuje się

z następujących materiałów i elementów: faszyny, materaców faszynowych, walców
faszynowych, materaców faszynowo-kamiennych, pali, czyli brusów żelbetowych oraz
z koszy siatkowych wypełnionych kamieniami.

Głowice, które najczęściej wykonywane są w ostatniej fazie po ustaleniu linii

regulacyjnej, zbudowane są z: materaców z narzutem kamiennym, materaców z faszynadą
oraz z koszy siatkowych wypełnionych kamieniami.

Sposób wykonania zależy od: charakteru rzeki (górska, nizinna, spławna, żeglowna lub

niespławna), głębokości wody w  miejscu budowy, usytuowania w planie (brzeg  wklęsły czy
wypukły) oraz od rodzaju materiału znajdującego się w pobliżu budowy.
Ostrogi faszynadowe. Zarówno część przybrzeżna jak i przynurtowa ostrogi wykonana może
być  systemem  ściółkowym  lub  wachlarzowym  (wyrzutkowym).  Budowę  rozpoczyna  się  od
brzegu  ku  linii  regulacyjnej.  Nierówności  partii  górnych,  wynikłe  z  ukośnie  zatapianych
warstw  faszynady,  należy  wyrównać  warstwą  poziomą  ścieli  faszynowej  (wyściółka),  na
której  wykonuje  się  koronkę  z  wikliny  świeżej,  mocowanej  do  korpusu  płotkami  lub
kiszkami,  między  które  można  dać  ziemię  zwięzłą.  Zamiast  z  wikliny  koronka  może  być
wykonana  z  bruku  między  płotkami.  Grubość  tak  wykonanej  koronki  wynosi  około  30  cm.
Koronkę  na  części  przybrzeżnej  wykonuje  się  po  ukończeniu  budowy  części  przynurtowej.
Część przynurtową ostrogi wykonuje się tak jak przybrzeżną (dla partii dolnych). Na granicy
obu części daje się palisadę z pali o średnicy 12÷15 cm i o długości ok. 1,5 m (rys. 46a i b).
W części przynurtowej w miejsce ściółki (w partii przybrzeżnej) daje się gruz, pospółkę i żwir
o grubości do 60 cm, na którym układa się bruk z dybli o grubości 20 cm. Bruk ten oparty jest
o  pale  wbite  w  skarpach  w  formie  palisady  w  poziomie  SNW  i  umacnia  zarówno  koronę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ostrogi, jak i jej skarpy (górną i dolną). Krawędzie przecięcia się skarp z koroną należy
zaokrąglić, aby osłabić niszczące działanie, np. kry.

W ostatniej fazie, gdy szerokość trasy jest ostatecznie ustalona, wykonuje się głowicę

z materacy z faszynadą (rys. 46a, b i przekrój A–A na rys. 46c). W tym celu zatapia się dwie
lub trzy warstwy materaców (grubość każdej l m) zależnie od głębokości w miejscu budowy.
Wymiary  materaców  B  i  L  (rys.    b)  w  warstwach  zależą  od  wymiarów  głowicy,  a  więc  od
pochylenia  skarp  i  szerokości  korony.  W  pierwszej  warstwie  materac  powinien  wystawać
poza linie skarpy czołowej o 2÷4 m, a poza skarpy boczne o 2÷3 m, co chroni głowicę przed
ewentualnym  podmyciem  i  uniemożliwia  staczanie  się  kamienia  umacniającego  głowicę  na
nie umocnione dno rzeki.

Rys. 46. Ostroga faszynadowa z głowicą materacowo-faszynową: a) profil podłużny, b) rzut z góry, c) przekroje

poprzeczne: A-A przez głowicę, B-B przez część przynurtową, C-C przez część przybrzeżną

1 – materace głowicy, 2 – faszynada, 3 – podsypka (żwir, gruz, tłuczeń), 4 – bruk z dybli, 5 – koronka w części

przybrzeżnej z wikliny zdolnej do odrastania, 6 – skrzydełko z narzutu kamiennego, 7 – palisada podpierająca

bruk, 8 – palisada oddzielająca część przynurtową od przybrzeżnej, 9 – narzut kamienny poniżej SNW

[2, s. 106]

Następne warstwy materaców mają wymiary wyznaczone teoretycznymi zarysami

budowli (rys. 46c przekrój C—C). Pozostałą część głowicy wykonuje się jak część
przynurtową korpusu, tzn. wypełnia się faszynadą, obciąża tłuczniem, gruzem itp., wbija pale
i brukuje: na części skarpy czołowej i skarp bocznych od poziomu SNW do poziomu wody
regulacyjnej i ok. l m po koronie kamieniem łamanym, a wyżej dyblami betonowymi. Poniżej
SNW głowicę dodatkowo umacnia się narzutem kamiennym.

Głowica ostrogi (rys. 47a) może być też wykonana z materaca i narzutu kamiennego, jeśli

w pobliżu miejsca budowy jest dostateczna ilość kamienia, lub odległość jego transportu jest
niewielka. Fundament pod narzut kamienny tworzy jedna warstwa zatopionych materaców

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

o grubości l m wysuniętych ku osi trasy poza linię skarpy czołowej na 2÷4 m, a poza skarpy
boczne na 2÷3 m.

Rys. 47. Przekroje poprzeczne ostróg: a) część przybrzeżna i przynurtowa oraz głowica ostrogi

materacowo-kamiennej, b) część przynurtowa ostróg materacowych, c) część przybrzeżna

1 – materace o grubości 1 m, 2 – faszynada, 3 – koronka zdolna do odrastania, 4 – podsypka, 5 – bruk z dybli,

6 – narzut kamienny [2, s. 107]

Umocnieniem korony i skarp powyżej SNW jest bruk z dybli o grubości 20 cm na

podsypce o grubości 20÷30 cm. Dyble oparte są o kamienie oporowe.
Ostrogi  materacowe  i  materacowo-kamienne.  W  ostrogach  materacowych  korpus  części
przynurtowej  i  przybrzeżnej  wykonuje  się  w  części  podwodnej  z  kilku  warstw  materaców
(rys.  47b  i  c).  Na  granicy  części  dolnej  i  górnej  korpusu,  w  celu  wyrównania  powierzchni
zatopionych  materaców,  daje  się  warstwę  ścieli  faszynowej  o  grubości  20÷30  cm.  Koronę
i skarpy partii górnej umacnia  się w części przynurtowej  i przybrzeżnej tak,  jak w ostrogach
faszynadowych (bruk z dybli i koronka z wikliny zdolnej do odrastania).

Ostrogi materacowo-kamienne w części przynurtowej i przybrzeżnej wykonane są

jednakowo.  Podkład  pod  narzut  kamienny,  który  tworzy  korpus  ostrogi,  stanowi  materac
o szerokości o  l  m  większej od szerokości  narzutu dołem (2×0,5  m). Szerszy  materac chroni
narzut  kamienny  przed  staczaniem  się  na  dno.  Narzuty  podwodne  do  poziomu  SNW
wykonuje  się  z  barek  pływających.  Zasadą  jest,  aby  drobniejsze  kamienie  umieszczać
w  środku,  a  na  zewnątrz  kamienie  o  większych  wymiarach.  Narzut  podwodny,  który
kształtuje  skarpy  boczne  i  czołową  w  głowicy,  należy  wyrównywać  drągami  żelaznymi.
Część  górną  korpusu  tworzy  częściowo  narzut  kamienny  oraz  warstwa  podsypki  o  grubości
20÷30 cm, na której układa się bruk z dybli, umacniający koronę i skarpy do poziomu SNW.
Dyble oparte są o kamienie większych wymiarów.
Ostrogi  palowe.  W  ostrogach  tych  korpus  składa  się  z  elementów  prefabrykowanych  -  pali
(brusów) żelbetowych, ujętych od góry oczepem,  z głowicą materacowo-kamienną (rys. 48).
Ostrogi tego typu wykonano na Wiśle w okolicach Płocka i Warszawy.

Brusy o wymiarach: długość 3,6; 5,3; 7,3 i 8,5 m, szerokość 55 cm i grubość 18 cm,

wbijane są w linii osi ostrogi kafarem z brzegu lub z pontonu. Po wbiciu nakłada się od góry
na  brusy  oczep  o  wymiarach  60×40  cm.  Ponieważ  głowice  pali  w  czasie  wbijania  ulegały
rozbiciu  i  trudno  było  nakładać  na  nie  gotowy  oczep,  wykonywano  go  w  deskowaniu,
betonując  na  miejscu  budowy  po  uprzednim  ułożeniu  zbrojenia.  W  celu  ochrony  oczepu
przed rozbijaniem go krą od strony dopływającej wody wzdłuż krawędzi brusu zamocowano
kątowniki stalowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 48. Ostrogi palowe stosowane na Wiśle: profil podłużny, b) rzut poziomy, c) pal (brus) żelbetowy,

d) przekrój brusa A-A, e) przekrój brusa B-B, f) przekrój przez oczep C-C:

1 – skrzydełko z materaca brzegowego, 2 – materace głowicy, 3 – narzut kamienny, 4 – brusy tworzące korpus

ostrogi, 5 – oczep, 6 – kątownik [2, s. 109]

Ostrogi na rzekach i potokach górskich wykonuje się również z faszynady, z kamienia

lub  z  koszy  siatkowo-kamiennych.  Wymiary  ich  w  przekroju  poprzecznym  są  większe,  tzn.
szerokość  w  koronie  wynosi  nie  1,5  m,  jak  na  rzekach  nizinnych,  lecz  2-3  m.  Uzasadnione
jest  to  tym,  że  na  rzekach  górskich  za  przepływy  regulacyjne  przyjmuje  się  wielkie  wody
o prawdopodobieństwie  pojawiania  się  50%  (raz  na  2  lata),  a  więc  budowle  te  muszą  być
odporne na dużą prędkość wody i siłę poruszającą.

Ostrogi faszynadowe typu stosowanego na rzekach nizinnych są zbyt lekkie oraz

narażone na ścierające działanie przez ostre rumowisko rzek górskich. Dlatego też ich skarpy
obrzuca się  narzutem kamiennym (rys. 49). Korony ostróg natomiast w części przynurtowej
umacnia  się  koszami  siatkowo-kamiennymi  (o  wymiarach  0,5×2×5  m),  ułożonymi  między
podwójnymi kiszkami na krawędziach. Kosze te należy połączyć z korpusem faszynadowym
palami kotwiącymi w  liczbie 2÷3 pale  na każdy  kosz (rys. 49a). Umocnienie korony  można
wykonać  również  za  pomocą  bruku  w  płotkach  (rys.  49b).  W  części  przybrzeżnej  koronę
można umocnić koronką z wikliny zdolnej do odrastania (rys. 49c).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 49. Przekroje poprzeczne ostróg stosowanych na rzekach i potokach górskich z inkrustacją (obrzutem)

korpusu kamieniem i z koroną ubezpieczoną: a) koszami siatkowo-kamiennymi, b) brukiem w płotkach,

c) wikliną zdolną do odrastania [2, s. 110]

Części przynurtowa i przybrzeżna ostróg z koszy siatkowo-kamiennych (rys.50)

wykonane  są  jednakowo  z  dwu  warstw koszy. Dolne  kosze o wymiarach  0,5×3×5  m  układa
się  na  wyrównanym  dnie,  górne  zaś  o  wymiarach  1×1×(3÷5)  m  tworzą  właściwy  korpus.
Obie  warstwy  związane  są  między  sobą  kotwiami  drucianymi  oraz  umocowane  do  podłoża
palami kotwiącymi. Głowicę ostrogi stanowią również dwie warstwy koszy, przy czym dolna
warstwa  o  wymiarach  6×6  m  spełnia  rolę  materaca  w  głowicach  innych  typów.  Właściwą
głowicę tworzy kosz profilowany o wymiarach dołem 2,5×2,5 m, a górą 1,5×1,5 m.

Rys. 50. Ostroga siatkowo-kamienna na rzece górskiej [2, s. 111]

W celu ochrony ostróg przed obejściem ich przez wody od strony lądu wykonuje się

skrzydełka z: faszynady, kamienia i materaców.

Szerokość w koronie skrzydełek faszynadowych i kamiennych wynosi 50÷150 cm.

Korona umocniona jest brukiem z kamienia lub z betonu (dyble) w podobny sposób jak
korona ostróg. Skrzydełka z narzutu kamiennego pokazano na rys. 46, a z bruku opartego
o blok betonowy na rys. 50.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skrzydełka materacowe (rys. 48) wykonuje się z materaca brzegowego o grubości 60 cm

układanego na wyrównanej skarpie, który wysuwa się na 2÷4 m od stopy skarpy ku rzece.
Umocnienie skarpy powyżej skrzydełek może być wykonane w sposób dowolny (z bruku,
brzegosłon itp.) z uwzględnieniem warunków miejscowych.

Ostrogi stosuje się na tych odcinkach rzek, na których istniejące szerokości przy wodzie

normalnej (regulacyjnej) znacznie przekraczają szerokość trasy przewidzianą projektem.
Przyjmuje się, że jeśli linie regulacyjne przebiegają w stosunku do brzegów istniejących
w odległości większej niż 15÷20 m, to do ich utrwalenia można stosować ostrogi.

Stosowanie poszczególnych typów ostróg wynika z:

−

ich położenia w planie, tzn. na łuku wklęsłym, czy wypukłym,

−

głębokości i prędkości przepływu wody budowlanej,

−

znajdujących się w pobliżu materiałów takich jak np. kamień, faszyna.
Ostrogi faszynadowe, jako najsłabsze, stosuje się w miejscach mniej eksponowanych, np.

na łukach wypukłych i przy głębokościach nie przekraczających 2÷2,5 m. Pozostałe rodzaje
można stosować na łukach wklęsłych i wypukłych oraz przy głębokościach większych od
2,5 m. Głowice ostróg, jak wiadomo, należy wykonywać po ostatecznym ustaleniu szerokości
trasy.

Mogą być inne jeszcze wypadki, które uzasadniają nie dawanie w pierwszej fazie głowic,

np.  zależy  nam  na  obniżeniu  lub  podniesieniu  dna  na  pewnym  odcinku  rzeki.  W  tym  celu
korpusy ostróg wydłużamy poza linię regulacyjną, gdy chodzi o zwiększenie siły poruszającej
lub  nie  dociągamy  do  linii  regulacyjnej,  gdy  chodzi  o  podniesienie  dna.  Po  uzyskaniu
żądanych  efektów  korpusy  ostróg  skracamy  lub  wydłużamy  i  dajemy  głowice.  Ten  sposób
postępowania dotyczy głównie ostróg sytuowanych na brzegach wypukłych.

Tamy podłużne i poprzeczki

Do tam podłużnych zalicza się budowle, usytuowane wzdłuż projektowanych linii

regulacyjnych,  które  od  razu  na  całej  długości  wyznaczają  i  utrwalają  nowe  brzegi
(w  przeciwieństwie  do  ostróg,  które  utrwalają  trasę  tylko  w  pewnych  punktach).  Tamy  te
nazywane są  też  równoległymi,  gdyż  przy obustronnej  nimi  obudowie rzeki  przebiegają  one
we  wzajemnie  równych  odległościach  wyznaczonych  szerokością  trasy  regulacyjnej  B.
Dla  rzek  żeglownych  szerokość  trasy  i  położenie  tam  podłużnych  mogą  być  zmienne  -  od
szerokości  B  na  łukach  do  (0,85÷0,9)  B  na  przejściach.  Zwężenie  trasy  na  przejściach
o  10÷15%  uzasadnione  jest  koniecznością  zwiększenia  prędkości  przepływającej  wody
i uniemożliwienia osadzania się tam rumowiska, Tamy podłużne  na przejściach kierują więc
nurtem wody i ruchem rumowiska i nazywane są kierownicami.

Obudowa rzeki obustronnie tamami podłużnymi ma tę zaletę, że wytwarza łagodne linie

nurtu  i  stałe  wymiary  koryta,  ale  równocześnie  utrudnia  zalądowanie  przestrzeni  leżących
między  nimi  a  brzegami  naturalnymi.  Oczywiście  załadowanie  tych  obszarów  można
przeprowadzać  przy  użyciu  sprzętu  mechanicznego,  ale  podraża  to  koszty  robót
regulacyjnych.  Dążyć  więc  należy  do  tego,  aby  rzeka  sama  zalądowała  te  odcięte
powierzchnie.  W  tym  celu  stosuje  się poprzeczki  i przerwy w tamach podłużnych  (rys. 51).
Na  poprzeczkach  tych  przepływająca  woda  w  obszarach  poza  tamami  zmniejsza  swą
prędkość  i  osadza  transportowane  rumowisko.  Ponadto  poprzeczki  wzmacniają  (podpierają)
tamy podłużne i mogą być wykorzystane jako drogi do transportu materiału na budowę tamy
podłużnej.  Przerwy  w  tamach  umożliwiają  wprowadzenie  rumowiska  poza  nie,  nawet
w  okresach  stanów  niskich.  Długość  przerw  wynosi  około  0,2  B,  tj.  20%  szerokości  trasy.
Sytuuje  się  je  tuż  powyżej  lub  poniżej  poprzeczki,  albo  pośrodku  między  poprzeczkami.
Najlepiej  spełniają  rolę  przerwy  wykonane  tuż  poniżej  poprzeczek.  Rumowisko  w  tym
wypadku  wprowadzane  jest  głęboko  poza  tamę  (rys.  51).  Ponadto  eliminuje  się  wiry

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i bezpośrednie uderzenia na poprzeczkę, mogące podmyć i zniszczyć połączenie tamy
z poprzeczką.

Rys. 51. Obudowa rzeki tamami podłużnymi:

1 – brzeg naturalny, 2 – tamy podłużne, 3 – ostroga, 4 – opaska brzegowa, 5 – poprzeczki, 6 – przerwy w tamach

podłużnych [2, s. 113]

Tamy podłużne (rys. 52) wykonuje się z tych samych materiałów i elementów co ostrogi.
Podobnie jak w ostrogach w profilu podłużnym i poprzecznym wyróżnia się część dolną

(od  dna  do  poziomu  wody  średniej  niskiej  SNW)  i  część  górną  (od  SNW  do  korony  -
poziomu  wody  regulacyjnej),  umocnioną  brukiem  z  dybli  lub  kamienia  łamanego  bez
względu  na  wariant wykonania.  W tamach podłużnych skarpa od strony lądu  ma nachylenie
1:1,  a  od  strony  odwodnej  -  koryta  1:2,  szerokość  korony  natomiast  wynosi  l,5÷2  m  (rzeki
górskie).  W  profilu  podłużnym  korony  tam  mają  spadek  równy  spadkowi  miarodajnemu
zwierciadła wody.

Ze względu na to, że przy obudowie trasy tamami podłużnymi stwarza się korzystniejsze

warunki  przepływu  (mniejsze  nieregularności  przekrojów,  większe  prędkości  przepływu
w  wyniku  zwężenia  koryta  tamami)  w  gruntach  łatwo  ulegających  rozmywaniu  może
zachodzić obawa podmycia tam od strony koryta. Przeciwdziała się temu przez  budowę tam
na  materacach  i  wysunięcie  dolnej  warstwy  materaca  ku  środkowi  rzeki  na  min.  l  m  na
rzekach małych do 4 m i więcej na rzekach żeglownych (na rys. 52b - W

min

, na rys. 52c - W).

Tamę faszynadową pokazano na rys. 52a, materacową na rys. 52b, a materacowo-

kamienną  na  rys.  52c.  Jeśli  zamiast  materaców  w  typach  pokazanych  na  rys.  52b  i  c
zastosowane  zostaną  walce  faszynowo-kamienne,  ułożone  prostopadle  do  linii  regulacyjnej
ściśle  obok  siebie,  to  takie  tamy  noszą  nazwę  walcowo-faszynadowych  lub  walcowo-
kamiennych.  Te  ostatnie  typy  ze  względu  na  trudności  wykonania  stosuje  się  rzadko.
Przedstawione tamy podłużne wykonuje się na rzekach nizinnych.

Na rzekach górskich, które charakteryzują się znacznymi spadkami i ostrym

rumowiskiem, wymiary poprzeczne tam są większe głównie w wyniku rozszerzenia korony
do 2 m. Tamy faszynadowe od strony koryta należy oskałować (obrzucić kamieniem)
kamieniem o ciężarze min. 30 kg (rys. 52d).

Jeśli dno jest skaliste i w pobliżu znajduje się dostateczna ilość kamienia, tamy można

wykonywać z narzutu (rys. 52e). Umocnienie korony może być wykonane z bruku w płotkach
lub bez płotków, koszy siatkowych, lub w formie koronki z wikliny zdolnej do odrastania
(rys. 52f).

Tamy podłużne - kierownice stosuje się na tych odcinkach rzek, gdzie odległość linii

regulacyjnych od brzegu naturalnego jest mniejsza od 15÷20 m (rzeki nizinne) i od 10÷15 m
(rzeki i potoki górskie).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 52. Przekroje poprzeczne tam podłużnych: a) , b), c) stosowanych na rzekach nizinnych,

d), e), f) stosowanych na rzekach górskich:

1 – faszynada, 2 – gruz, żwir, tłuczeń, 3 – bruk z dybli lub z kamienia łamanego, 4 – pale lub kamienie oporowe,

5 – materace, 6 – narzut kamienny, 7 – paliki, 8 – warstwa wyrównująca z faszyny, 9 – koronka z wikliny

[2, s. 115]

Przy większych odległościach linii regulacyjnych od brzegu można je stosować zamiast

ostróg w następujących uzasadnionych wypadkach:

−

gdy lokalne względy żeglugowe na trudnych odcinkach, np. na przejściach nurtowych
i wejściach do portów, wymagają szybkiego ustalenia trasy,

−

gdy zachodzi konieczność wykorzystania przestrzeni między linią regulacyjną a brzegiem
na nadbrzeże przeładunkowe, lub lekkie bulwary.
Tamy podłużne mogą być stosowane samodzielnie lub razem z ostrogami. W pierwszym

wypadku wykonuje się je na łukach wklęsłych i wypukłych. Sposób ten nazywa się obudową
systemem tam podłużnych. W drugim wypadku na łukach wypukłych stosuje się ostrogi, a na
łukach wklęsłych, silniej atakowanych, tamy podłużne, odpowiednio przedłużone na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przejścia.  Taki  system  obudowy  nosi  nazwę  mieszanego.  System  mieszany  ma  tę  zaletę,  że
daje  możliwość  zmian  położenia  linii  regulacyjnych,  jeśli  to  okaże  się  konieczne  (przez
wydłużenie  lub  skrócenie  ostróg),  bez  kosztownego  zrywania  tam  podłużnych  i  ponownego
ich  wykonania.  Zasadą  jest  jednak,  aby  łuki  wklęsłe  o  małych  promieniach,  bliskich
minimalnym, zabudowywać tamami podłużnymi.

Typ stosowanej tamy podłużnej, podobnie jak ostrogi, zależy od: głębokości w miejscu

budowy, położenia w planie (łuk wklęsły czy wypukły) i charakteru rzeki (górska czy
nizinna).

Na rzekach górskich, przy głębokościach wody budowlanej do l m i z uwagi na duże

ilości  dostępnego  kamienia,  stosuje  się  tamy  podłużne  z  koszy  siatkowo-kamiennych,
układanych  na  wyściółce  faszynowej.  Gdy  głębokość  wody  nie  przekracza  2  m,  a  dno  jest
skaliste,  wykonuje  się  tamy  z  narzutu  kamiennego  o  szerokości  w  koronie  1,5  m  (łuki
wypukłe) i 2 m (łuki wklęsłe). Przy głębokościach do 3 m stosuje się tamy faszynadowe.

Na rzekach nizinnych tamy faszynadowe stosuje się przy głębokościach nie

przekraczających 3 m, a tamy faszynadowo-materacowe i materacowo-kamienne stosuje się
dla głębokości większych od 3 m.

Typy mocniejsze, a więc np. tamy materacowo-kamienne czy materacowo-faszynadowe,

stosować należy na łukach wklęsłych oraz na przejściach.

Tamy podłużne powinny rozpoczynać się od opaski brzegowej, lub od poprzeczki. Jeśli

tama podłużna rozpoczyna się od poprzeczki, to odległość jej od najbliższej ostrogi powinna
być taka, jaką należałoby dać, gdyby zamiast poprzeczki była ostroga (rys. 51).

Poprzeczki wykonuje się z takich samych materiałów jak tamy podłużne i poprzeczne

(ostrogi). Rozróżnia się też część dolną i górną, oraz przynurtową i przybrzeżną, jak również
skrzydełko, które chroni poprzeczkę przed obejściem jej wodą od strony lądu. Przy łagodnym
pochyleniu  brzegu  zamiast  skrzydełek  można  stosować  wrzynkę.  Poprzeczki  różnią  się  od
tam  jedynie  oszczędniejszymi  wymiarami  przekroju  poprzecznego.  Skarpa  górna  (od  strony
dopływającej wody) ma pochylenie l : l, a dolna 1 : l (dla rzek nizinnych) lub l : 1,5 (dla rzek
górskich).  Szerokość  w  koronie  wynosi  1,5÷2  m.  Korona  ubezpieczona  jest  w  części
przynurtowej  i  przybrzeżnej  w  taki  sam  sposób  jak  ostrogi,  a  więc:  brukiem,  wikliną
i koszami siatkowymi (rys. 53).

Rys. 53. Poprzeczka faszynadowa: a) widok, b) przekrój poprzeczny przez część przynurtową:

1 – tama podłużna, 2 – poprzeczka, 3 – skrzydełko [2, s. 118]

Na rzekach mniejszych i napełnieniach poza trasą do l m (przy wodzie normalnej) rolę

poprzeczek może spełniać płotek faszynowy pojedynczy lub podwójny z ułożoną między
płotkami ścielą faszynową obciążoną ziemią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przetamowania (zamknięcia) są to budowle poprzeczne łączące brzegi i usytuowane do nich
prostopadle (rys. 54).

Rys. 54. Przetamowanie: a) na odciętym przekopem korycie, b) na zbędnym bocznym ramieniu:

1 – przetamowanie pierwsze górne, 2 – przetamowanie następne, 3 – linie regulacyjne, 4 – brzeg istniejący,

5 – skrzydełko [2, s. 118]

Celem przetamowań jest:

−

odcięcie opuszczonego koryta, jeśli trasa prowadzona jest przekopem (rys. 54a),

−

zamknięcie bocznych zbędnych ramion rzeki (rys. 54b),

−

przyspieszenie zalądowywania (kolmatacji) odciętych odcinków rzeki lub jej ramion.
Najwyżej położone przetamowanie nosi nazwę przetamowania pierwszego górnego,

pozostałe - następnych lub pośrednich (rys. 54). Przetamowania powinny być tak
rozmieszczone (tzn. w takich wzajemnych odległościach), aby na każde z nich przypadało
8÷10 cm spadu rzeki, jeśli dno znajduje się w gruncie piaszczystym oraz 18÷20 cm, jeżeli dno
położone jest w gruntach skalistych.

Rys. 55. Przetamowania: a) pierwsze górne, materacowo-faszynadowe,

b) następne, walcowo-faszynadowe:

1 – materace o grubości 1 m, 2 – faszynada, 3 – podsypka, 4 – bruk, 5 – walce faszynowe o średnicy 1 m

[2, s. 120]

W profilu podłużnym, podobnie jak przy ostrogach i tamach równoległych, wyróżnia się

część dolną przetamowania (od dna do poziomu średniej niskiej wody) oraz górną - koronę
(od średniej niskiej wody do wody regulacyjnej). W obrębie przetamowań pośrednich, wzdłuż
brzegu wklęsłego, mogą być stosowane skrzydełka, chroniące przetamowania przed
podmyciem od strony brzegu.

Konstrukcje przetamowań i ich wymiary poprzeczne, podane w tabeli 2, zależą od

charakteru rzeki, głębokości w miejscu budowy oraz od łatwości uzyskania odpowiednich
materiałów.

Tabela 2. Szerokość korony i pochylenie skarp przetamowań [2, s. 120]

Pochylenie skarpy

Rzeki

Rodzaj

przetamowania

Szerokość korony

[m]

górnej

dolnej

Górskie

pierwsze
następne

1,5 ÷ 2

1,0 ÷ 1,5

1 ÷ 1,5

1 ÷ 1

1 ÷ 2,5

1 ÷ 2

Nizinne

pierwsze
następne

2,0
2,0

1 ÷ 1,5
1 ÷ 1,5

1 ÷ 2

1 ÷ 1,5

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przetamowania wykonuje się z takich samych materiałów jak tamy podłużne lub

ostrogi. Rozróżnia się przetamowania:

−

kamienne na rzekach górskich przy głębokościach do 2 m,

−

faszynadowe na rzekach górskich i nizinnych przy głębokościach do 3 m,

−

materacowo-faszynadowe lub materacowo-kamienne przy głębokościach powyżej 3 m,

−

walcowo-faszynadowe, lub walcowo-kamienne w miejscach lokalnych przegłębień.

Część górna (korona) umocniona jest podobnie jak w ostrogach czy tamach podłużnych,

tzn. brukiem z kamienia łamanego lub z betonu (dyble), koronką z wikliny odrastającej lub
koszami

siatkowo-kamiennymi.

Przykładowe

rozwiązanie

pierwszego

górnego

przetamowania materacowo-faszynadowego pokazano na rys. 55a, a następnego walcowo-
kamiennego na rys. 55b.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki jest cel stosowania ostróg?
2.  Z czego wynika układ ostróg w planie?
3.  Z jakich materiałów i elementów wykonuje się ostrogi, tamy i poprzeczki?
4.  Jakie są typy ostróg i tam podłużnych?
5.  Jaki jest zakres stosowania ostróg i tam podłużnych?
6.  Jakie korzyści wynikają z obudowy rzeki tamami podłużnymi?
7.  Jaki jest cel stosowania przetamowań?
8.  Jakie wyróżniamy rodzaje przetamowań i ich elementy?
9.  Jak jest konstrukcja i zakres stosowania przetamowań?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i opisz na podstawie fotografii lub filmu dydaktycznego ciężkie budowle

regulacyjne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  obejrzeć zdjęcia lub film dydaktyczny,
2)  porównać rozpoznane budowle z przedstawionymi w materiale nauczania,
3)  nazwać budowle i opisać jej elementy charakterystyczne,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zdjęcia budowli regulacyjnych lub film,

–

rysunki ciężkich budowli regulacyjnych,

–

długopis, ołówek, linijka,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na przedstawionych rysunkach przekrojów poprzecznych i podłużnych tam oraz ostróg

określ ich elementy i materiały.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  posłużyć się rysunkami pomocniczymi z materiału nauczania,
2)  określić elementy tam i ostróg,
3)  dobrać materiały i elementy tam i ostróg,
4)  zaproponować alternatywne materiały i elementy,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

rozwiązania rzutów oraz przekroje tam i ostróg,

–

długopis, ołówek, linijka,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Na prezentowanym modelu ostrogi lub tamy określ kolejność prowadzenia robót

budowlanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić cel budowy ostrogi lub tamy,
2)  założyć kryteria wykonania,
3)  odnieść się do przepisów prawa wodnego,
4)  omówić etapy wykonania,
5)  określić niezbędne przy robotach przepisy bhp i ochrony środowiska,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–  modele ciężkich budowli regulacyjnych,
–  poradniki, normy, instrukcje,
–  literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Zaznacz na wybranym planie sytuacyjno-wysokościowym zamknięcie bocznych

zbędnych ramion odcinka rzeki i uzasadnij konieczność zastosowanie przetamowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić linie regulacyjne,
2)  zaznaczyć przetamowanie pierwsze górne,
3)  zaznaczyć przetamowanie następne,
4)  uzasadnić wybór miejsca i cel stosowania przetamowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–  plan sytuacyjno-wysokościowy,
–  długopis, ołówek, linijka,
–  kartka papieru formatu A4,
–  literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Przedstaw na rysunkach przetamowanie pierwsze i następne na rzece górskiej i nizinnej

przy głębokości poniżej 3 m.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych oznaczenia graficzne materiałów i wyrobów,
2)  wykonać rysunek przetamowania pierwszego i następnego rzeki górskiej,
3)  wykonać rysunek przetamowania pierwszego i następnego rzeki nizinnej,
4)  wypisać na odnośnikach materiały i wyroby budowlane,
5)  określić szerokość korony i pochylenie skarp.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–  oznaczenia graficzne materiałów i wyrobów hydrotechnicznych,
–  długopis, ołówek, linijka,
–  kartka papieru formatu A4,
–  literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić cel stosowania ostróg, tam i poprzeczek?



2) wyróżnić elementy ciężkich budowli regulacyjnych?



3) rozróżnić typy ostróg dla rzek nizinnych i górskich?



4) określić zakres stosowania ostróg?



5) rozróżnić typy tam podłużnych?



6) określić zakres stosowania tam podłużnych?



7) dobrać poprzeczki dla rzek większych i małych?



8) posługiwać się przepisami prawa wodnego?



9) określić cel stosowania przetamowań?



10) wyróżnić elementy przetamowań ?



11) dobrać konstrukcję przetamowania dla rzeki nizinnej i górskiej?



12) określić podstawowe wymiary przetamowań?



13)stosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej i ochrony

środowiska?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Lekkie budowle regulacyjne

4.5.1. Materiał nauczania

Budowle lekkie wznosi się w celu kierowania prądem wody i wywoływania

następujących, zamierzonych efektów:

−

przyspieszenia zalądowania przestrzeni wodnych poza trasą regulacyjną,

−

skierowania rumowiska w miejsca wyznaczone (miejsca lokalnych przegłębień, lub tam,
gdzie przepływ powinien być utrudniony lub wyeliminowany),

−

pogłębiania dna wewnątrz linii regulacyjnych, przy wejściach do portów itd.,

−

usunięcia odsypisk i wysp z trasy regulacyjnej,

−

ochrony brzegów i budowli wodnych przez odchylenie prądu wody.
Po wykonaniu założonych zadań budowle lekkie mogą być zdjęte, przestawiane w inne

miejsce i zastąpione budowlami ciężkimi. Jeśli jednak budowla lekka została zasypana,
zazwyczaj pozostaje na miejscu.

Rozróżnia się następujące typy budowli lekkich: trawersy, zamulniki, namulniki, zasłony

wiszące i systemy tarcz kierujących.

Trawersy.  Przy  wysokich  stanach  wody  za  tamami  podłużnymi  (wzdłuż  nich  lub  wzdłuż
brzegów  naturalnych)  obserwuje  się  pasma  wody  o  zwiększonej  prędkości,  które
uniemożliwiają  osadzanie  się  rumowiska.  Wzdłuż  tych  obszarów  o  zwiększonych
prędkościach tworzą się tzw. rynny przepływowe (rys. 56a i b).

Rys. 56. Trawesy: a) rozmieszczenie w planie, b) rynny przepływowe, c) i d) przekroje trawersów płotkowych,

e) palowo-walcowych:

1 – tama podłużna, 2 – poprzeczka, 3 – odsypisko, 4 – rynny przepływowe, 5 – trawersy [2, s. 122]

Rynny te przegradza się przez wybudowanie trawersów, umieszczając je równolegle do

trawersów  właściwych  (poprzeczek).  Trawersy  są  budowlami  słabszymi  od  poprzeczek
właściwych  i  nazywane  są również poprzeczkami  zamulnikowymi. Zależnie od prędkości
i głębokości  wody  mogą  być  one  wykonane  w  różny  sposób:  jako    płotki  pojedyncze  lub
podwójne, lecz o rzadszym wypleceniu, aby woda przez nie mogła przepływać, zmniejszając

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przy tym prędkość i osadzając transportowane rumowisko (rys. 56c, d). Ten typ trawersów
stosuje się przy głębokościach do l m.

Do zamulenia głębszych rynien stosuje się trawersy palowe. Pale o średnicy 15÷20 cm

i o długości 3 m wbija się w odległościach co l m tak, aby wystawały do l m nad zwierciadło
niskiej wody. Między palami przeplata się kiszki, które mocowane są między sobą palikami
i drutem. Jeżeli rolę kiszek spełniają walce faszynowe (rys. 56e), to pale należy wbić w dwu
rzędach w odległości równej średnicy walców. Dwa ostatnie typy przy odsypisku i brzegu
powinny być ubezpieczone narzutem kamiennym.

Zamulniki. W celu przyspieszenia załadowania, czyli zamulenia bocznych odgałęzień rzeki,
rozlewisk i płycizn (poza trasą) oraz podniesienia dna na odcinkach lokalnych przegłębień
między liniami regulacyjnymi stosuje się zamulniki.

Rozróżnia się następujące typy zamulników: palikowe, płotkowe, szczotkowe

i gałęziowe.

Stosowanie zamulników palikowych polega na tym, że obszary przeznaczone do

zalądowania  obsadza  się  palikami  wiklinowymi  lub  wierzbowymi  o  średnicy  3÷4  cm
w rzędach pojedynczych  lub podwójnych, prostopadle do ruchu wody. Paliki rzędu drugiego
powinny być przesunięte w stosunku do palików rzędu pierwszego o połowę rozstawy. Paliki
należy  wykonać  z  materiału  świeżego  i  zdolnego  do  odrastania.  W  ciągu  jednego,  dwu
sezonów wegetacyjnych silnie się korzenią i rozrastają, stąd proces zamulania przebiega coraz
intensywniej.

Zamulniki płotkowe (rys. 57) mają konstrukcją podobną do trawersów płotkowych

pojedynczych  lub  podwójnych,  ale  budowane  są  w  innym  celu  niż  trawersy.  Zamulniki
płotkowe  wykonuje  się  w  celu  zamulenia  lokalnych  zagłębień  obszarów  poza  tamami
i  w  terenie  zalewowym,  a  także  nierówności  brzegowych  oraz  starych  korycisk.  Wysokość
płotka  może  wynosić  nie  więcej  niż  50  cm  ponad  dno  zagłębienia.  Na  odsypiskach  łatwo
podatnych  na  rozmywanie,  płotki  grodzić  należy  na warstwie  ścieli  faszynowej  ze  świeżych
gałązek o długości powyżej l m.

Rys. 57. Zamulnik płotkowy: a) widok, b) rzut

1 – paliki o średnicy 3÷4 cm co 33÷50 cm,

2 – ściółka faszynowa [2, s. 123]

Rys. 58. Zamulnik szczotkowy:

1 – wiązka faszyny, 2 – kiszka faszynowa,

3 – paliki o średnicy 4÷6 cm [2, s. 124]

Zamulniki szczotkowe tworzą ściśle obok siebie ułożone rozcięte wiązki faszyny

o średnicy 10 cm ze świeżych jednorocznych lub dwuletnich prętów wikliny (rys. 58). Wiązki
mocuje się w odsypiskach w rowkach biegnących prostopadle do ruchu wody. Wymiary
rowków wynoszą: górą - 0,8 m, dołem 0,2 m, a głębokość 0,4 m. W rowkach umieszcza się
wiązki faszyny, przyciska kiszką o średnicy 15 cm i poprzez kiszkę przybija się je palikami
w odstępach co 33 cm. Po umocowaniu wiązki rowek należy zasypać.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ten typ zamulników stosuje się na płytkich rozlewiskach, z których woda ustępuje przy

niskich stanach, a rzeka prowadzi dużo rumowiska oraz przy prędkości wody nie
przekraczającej l m/s.

Zamulniki gałęziowe, zwane też miotłami zawieszonymi dennymi, wykonuje się w celu

doraźnych  spłyceń  na odcinkach o  lokalnych przegłębieniach. Stosowane są one jako miotły
mocowane do pali przy głębokościach 0,4÷l m (rys. 59a) lub jako miotły z obciążnikiem przy
głębokościach  do  5  m  (rys.  59b).  Te  ostatnie  mogą  być  wykorzystywane  przy  spłycaniu
głębokości w miejscach późniejszego wykonywania przetamowań. Miotły denne składają się
z  trzech  rzędów  pali  o  długości  l,5÷2,5  m  (zależnie  od  głębokości)  i  o  średnicy  6÷12  cm
wbitych w dno w szachownicę. Odstęp pali w rzędach wynosi 4 m, odstęp rzędów 5÷6 m. Do
każdego pala mocuje się drutem młode świerki, sosnę karłowatą, gałęzie drzew iglastych lub
liściastych i po umocowaniu dociska do dna. Przy znacznych głębokościach (do 5 m) gałęzie
i  drzewa  zatapia  się  za  pomocą  obciążnika.  Do  ich  wierzchołków  mocuje  się  drutami
kamienie, bloki betonowe lub worki z piaskiem i rzuca w miejsca przeznaczone do zamulenia
(rys. 59b).

Rys. 59. Zamulniki gałęziowe: a) mocowane do pali, b) obciążone workami lub kamieniami:

1 – pale, 2 – gałęzie (drzewka), 3 – odsypisko, 4 – worki z piaskiem lub kamienie [2, s. 124]

Namulniki.  Po  wyłonieniu  się  osypiska  należy  je  utrwalić.  W  tym  celu  wykonuje  się  tzw.
namulniki.  Najprostszym  typem  namulnika  jest  obsadzenie  całego  odsypiska  sadzonkami
wiklinowymi, które rozrastając się nie tylko umacniają je, ale i podnoszą. Inny typ namulnika
tworzy ściel faszynowa z wikliny zdolnej do odrastania, układana pasami o szerokości do 5 m
w poprzek odsypiska  i  mocowana  do  podłoża  palikami poprzez  kiszki.  Widoczne kiszki  nie
pokryte ścielą należy obsypać ziemią.
Jak  wiadomo,  tamy  podłużne  i  ostrogi  utrudniają  dostęp  rumowiska  do  obszarów  nimi
odciętych.  W  celu  wyeliminowania  tego  zjawiska  inż.  A.  Wolf  w  1886  r.  na  rzece  Izarze
(Bawaria)  zastosował  budowlę  lekką  w  formie  zasłony  wiszącej,  składającej  się  z  wiązek
faszynowych  mocowanych  na  palach  wbitych  w  dno.  Zasłony  te  od  nazwiska  inicjatora
nazwane są też zasłonami Wolfa.

Działanie zasłon Wolfa polega na zmniejszeniu prędkości wody przy przechodzeniu jej

przez  zasłonę,  co  powoduje  osadzenie  rumowiska  tuż  za  zasłoną.  Zasłony  te  odpowiednio
ustawione  sterują  prądem  wody  i  mogą  powodować  zrywanie  wysp,  rozmywanie  ławic
i odsypisk, spłycać dno, zamulać starorzecza itp. Ustawione np. w linii regulacyjnej, między
ostrogami,  mogą  zamulać  przestrzenie  zawarte  między  nimi.  Skuteczność  działania  zasłon
zależy  od  intensywności  transportu  rumowiska  (rzeki  o  dużych  spadkach),  kiedy  żądane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zamulenie uzyskać można w jednym sezonie. W naszych warunkach stosowanie ich jest
ograniczone, gdyż zasłony zakładać należy po zejściu lodów i rozbierać jeśli nie są zamulone,
przed nadejściem mrozów.

Zasłony Wolfa mogą być dwu typów. Typ lżejszy wykonany jest z jednego rzędu pali

o średnicy 20÷30 cm wbitych w dno we wzajemnych odległościach 2,5 m. Do pali tych
w poziomie średniej niskiej wody mocowana jest poprzeczna beleczka o średnicy 10 cm, do
której wiązane są obok siebie wiązki faszynowe.

W miejscach bardziej eksponowanych pale pierwszego rzędu podpierane są palami

drugiego rzędu za pomocą łączącej te pale poziomej belki o średnicy 15 cm. Aby wiązki
faszyny miały ograniczony ruch w płaszczyźnie prostopadłej do pali, powyżej i poniżej
beleczki, na której osadzone są wiązki faszyny, daje się dodatkowo dwie beleczki mocowane
do pali.

Działanie zasłon można podzielić na trzy etapy: pierwszy - ustawienie zasłon (rys. 60a),

drugi -  formowanie odsypiska (rys. 60b) oraz trzeci - kształtowanie pochyłości utworzonego
brzegu  i  jego  umocnienia.  W  ostatnim  etapie  wtopione  w  odsypisko  wiązki  odcina  się
i mocuje za pomocą kiszek i palików do odsypiska. Skarpę obrzuca się kamieniami w części
podwodnej.  Cześć  nadwodną  można  umocnić,  np.  brzegosłonem  (rys.  60c).  Pale,  jeśli  to
możliwe, należy usunąć.

Rys. 60. Zasłona Wolfa: a) pierwszy etap, b) drugi etap, c) trzeci etap (końcowy):

1 – wiązki faszyny, 2 – pale, 3 – belka podpierająca, 4 – beleczki, 5 – kiszki, 6 – narzut [4, s. 129]

Podobne działanie mają parkany drewniane (rys. 61a, b; rys.62a, b, c), ale są one słabsze

konstrukcyjnie. Parkan oparty jest na dwu rzędach pali. Do rzędu pierwszego mocuje się łaty,
natomiast rząd drugi podpiera pierwszy i usztywnia konstrukcję. Beleczki poziome mogą być
mocowane do pali od dna (przy małych głębokościach) lub od poziomu średniej niskiej wody
do wody nieco wyżej niż średnia roczna (rys. 61a, b). Efekt zamulania można zwiększyć
mocując do parkanów gałęzie lub drzewka (rys. 62 a, b, c).

Rys. 61. Zasłona (parkan) z łat drewnianych

[4, s. 130]

Rys. 62. Parkan z zasłoną poziomą z młodych świerków

[4, s. 130]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  W jakim celu wznosi się lekkie budowle regulacyjne?
2.  Jakie rozróżnia się typy budowli lekkich?
3.  Jak wykonujemy trawersy?
4.  Jak wykonujemy namulniki?
5.  Jak wykonujemy namulniki?
6.  Jak wykonujemy zasłony wiszące?

4.5.3.Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Symulując warunki naturalne, wykonaj w lokalnym zagłębieniu zamulnik szczotkowy

o długości 5 m.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  wykopać rowki,
5)  ułożyć wiązki faszyny,
6)  założyć kiszkę i przybić paliki,
7)  zasypać rowek,
8)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

stanowisko robocze,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

kiszka, paliki, faszyna,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj zasłonę wiszącą Wolfa typu lżejszego o długości 7,5 m.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać sprzęt i narzędzia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4)  wbić w dno pale,
5)  zamocować do pali poprzeczną beleczkę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6)  powiązać na belce wiązki faszynowe,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

stanowisko robocze,

−

narzędzia i sprzęt pomocniczy,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

pale, belka drewniana, wiązki faszyny,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) uzasadnić cel stosowania lekkich budowli regulacyjnych?



2) dobrać materiały i elementy budowli lekkich?



3) wykonać trawesy?



4) wykonać zamulniki?



5) wykonać namulniki?



6) wykonać zasłony wiszące?



7) porozumiewać się z innymi pracownikami na placu budowy?



8) zastosować przepisy bhp i posługiwać się przepisami prawa wodnego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Warunki wykonania i odbioru robót regulacyjnych

4.6.1. Materiał nauczania

Dokładność wykonania robót regulacyjnych wynika z odpowiednich norm i przepisów,

które określają dopuszczalne tolerancje i jakość materiałów, a także stosowanego sprzętu.

Roboty faszynadowe i faszynowe powinny być wykonane w taki sposób, aby budowla po

osiadaniu miała wymiary i pochylenia skarp przewidziane projektem. Dopuszczalne odchyłki
nie powinny przekraczać dla:

−

pochylenia skarp ±10%,

−

grubości wyściółki ±10 cm,

−

rozstawy kiszek w faszynadzie i w brzegosłonach ±10 cm,

−

grubości brzegoskłonów ±5 cm.
Przy narzutach kamiennych nadwodnych dopuszczalne odchyłki dla grubości nie

powinny przekraczać ±10 cm, a nierówność powierzchni ±10 cm. Dla narzutów podwodnych
odchyłki  mogą  być  dwukrotnie  większe.  Falistość  powierzchni  w  brukach  z  kamienia
naturalnego (łamanego) nie powinna przekraczać  ±3 cm, a  nierówność (tzn.  brak zlicowania
sąsiednich  kamieni)  ±2  cm.  Falistość  bruków  betonowych  (dybli,  kostek  sześciokątnych,
pustobetów)  nie  może  przekraczać  ±2  cm,  a  nierówność  ±0,5  cm.  Przy  elementach
wielkowymiarowych, umacniających skarpy i okładzinach betonowych układanych na sucho,
falistość  powierzchni  nie  może  przekraczać ±1  cm.  Kontrolę  należy  przeprowadzać  losowo,
przy czym wybiera się l m

z każdych 50 m

wykonanych robót umacniających.

Dopuszczalne odchyłki palisad podtrzymujących bruki nie powinny przekraczać dla:

−

długości pali i odstępu miedzy nimi ±5 cm,

−

odchylenia pala od pionu ±2 cm,

−

odchylenia głów od poziomu przewidzianego projektem ±1 cm,

−

odchylenia palisady od osi ±4 cm.

Dokładność usytuowania budowli w planie powinna być taka, aby nie przekraczała niżej

podanych wielkości w stosunku do przewidzianych w projekcie. Wielkości te, zwane
odchyłkami wynoszą:

−

przesunięcie osi poprzeczek i przetamowań ±5,0 m,

−

przesunięcie osi ostróg ±3,0 m,

−

przesunięcie opasek i tam podłużnych w miastach ±0,20 m,

−

przesunięcie opasek i tam podłużnych poza miastami ±0,30 m,

−

wysunięcie lub niedociągnięcie ostróg w stosunku do linii regulacyjnych nie powinno

przekraczać 1% szerokości trasy regulacyjnej,

−

odchylenie rzędnych koron budowli nie powinno przekraczać ±5 cm.

Jeśli kontrola wykaże, że jakość wykonania i usytuowanie budowli mieszczą się

w granicach dopuszczalnych odchyłek można przystąpić do odbioru robót. Odbioru dokonuje
się komisyjnie zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami. Jeśli budowle regulacyjne
zostały przez komisję uznane za wykonane niezgodnie z warunkami technicznymi, to należy
je poprawić w ustalonym terminie i przedstawić do powtórnego odbioru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z jakich dokumentów wynikają dopuszczalne tolerancje wykonania robót regulacyjnych?
2. Jakie dokumenty stanowią podstawę przyjęcia wymiarów nominalnych i szacowania

dokładności wykonania budowli?

3.  Jakie dopuszczalne odchyłki obowiązują w robotach umocnieniowych?
4.  Jakie dopuszczalne odchyłki obowiązują w usytuowaniu budowli w planie?
5.  Kto i kiedy dokonuje odbioru robót regulacyjnych?
6.  Jakie procedury należy uruchomić jeśli odbiór robót nie dał wyniku pozytywnego?

4.6.3.Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj oceny poprawności wykonania umocnienia skarpy brzegosłonem i sprządź

protokół odbioru robót.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować projekt techniczny,
2)  odszukać w materiałach dydaktycznych wielkości dopuszczalnych odchyłek,
3)  ocenić dokładność wykonania umocnienia,
4)  sporządzić protokół odbioru robót,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

stanowisko robocze,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

projekt techniczny umocnienia brzegosłonem,

−

katalog norm i przepisów związanych z odbiorem robót regulacyjnych,

−

druk protokołu odbioru robót,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przedstaw działania mające na celu poprawę umocnienia brzegu brzegosłonem, jeśli

budowla została uznana za wykonaną niezgodnie z warunkami technicznymi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować projekt techniczny,
2)  określić zakres niezgodności wykonania robót,
3)  sporządzić harmonogram wykonania poprawek,
4)  określić termin powtórnego odbioru,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

projekt techniczny umocnienia brzegosłonem,

−

katalog norm i przepisów związanych z odbiorem robót regulacyjnych,

−

protokoły odbioru robót,

−

kartka formatu A4,

−

długopis, ołówek, linijka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) sprawdzić dokładność wykonania budowli zgodnie z warunkami

technicznymi?



2) dokonać odbioru robót regulacyjnych?



3) określić sposób wprowadzenia poprawek wynikających z niezgodności

wykonania ?



4) uzupełnić usterki i niedociągnięcia?



5) wypełnić protokół odbioru robót?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Konserwacja i remonty budowli regulacyjnych

4.7.1. Materiał nauczania

Utrzymanie uregulowanej rzeki w ciągłej sprawności eksploatacyjnej wymaga

przeglądów okresowych stanu koryta i budowli. Przeglądy te powinny odbywać się zawsze
po przejściu wielkiej wody i po długotrwałych deszczach jesiennych, a więc 2÷3 razy w roku.
Stwierdzone w czasie przeglądów uszkodzenia budowli należy naprawić w możliwie krótkim
czasie. Opóźnienia w naprawach powodują bowiem coraz większe zniszczenia, których
usunięcie jest coraz kosztowniejsze i trudniejsze.

Zależnie od rodzaju prac i ich zakresu rozróżnia się: konserwację bieżącą (remont

bieżący) oraz renowację (remont kapitalny). Remont bieżący polega na naprawie i wymianie
drugorzędnych, łatwo zużywających się części budowli.

Remont kapitalny obejmuje generalne naprawy wraz z wymianą zużytych podstawowych

i drugorzędnych części budowli.

Do najczęściej spotykanych uszkodzeń w budowlach regulacyjnych należą:

−

zerwanie płotków, kiszek lub opasek faszynowych,

−

podmycie umocnień w podstawie skarp,

−

uszkodzenie w umocnieniach skarp (darniowaniu, brzegosłonach, brukach),

−

rozmycie brzegu w obrębie budowli poprzecznych,

−

zerwanie całkowite lub częściowe bruków z koron i skarp budowli poprzecznych
i podłużnych,

−

zrywanie wierzchnich części budowli regulacyjnej (warstwy podkoronkowej i koronki),

−

podmycie i osuwanie się umocnień palisadowych.
Remontując zniszczone części budowli stosuje się najczęściej mocniejsze materiały

w obrębie uszkodzeń.

Po przejściu wielkich wód najczęściej uszkodzone zostają faszynowe umocnienia

podstawy skarpy (płotki, kiszki, opaski). Naprawa ich polega na usunięciu partii zniszczonych
i  wykonaniu  nowych,  które  powinny  być  połączone  z  istniejącym,  niezniszczonym
umocnieniem.  Dno  i  skarpę  w  obrębie  naprawianego  umocnienia  należy  wyrównać,  dno
dodatkowo  umocnić  brukiem  lub  narzutem  kamiennym,  a  skarpę  -  brukiem  lub
brzegosłonem.  Jeśli  równocześnie  ze  zniszczeniem  umocnienia  podstawy  skarpy  została
rozmyta skarpa, to przede wszystkim należy usunąć resztki umocnień skarpy, uzupełnić braki
gruntu na skarpie i dać nowe mocniejsze umocnienie np. zamiast darniowania - płotkowanie,
zamiast bruku z kamienia - bruk z elementów betonowych. Rozmyte brzegi w obrębie ostróg
(przy  wrzynkach,  lub  skrzydełkach)  należy  zasypać  gruntem  miejscowym,  nasyp  ubić
i  wyprofilować  skarpy.  Jeśli  ostroga  mocowana  była w  brzegu tylko za  pomocą  wrzynki,  to
należy  wykonać  dodatkowo  skrzydełka.  Gdy  ostroga  zakończona  była  skrzydełkiem  i  ono
zostało  zniszczone,  należy  wykonać  nowe,  a  skarpę  powyżej  skrzydełek  umocnić
brzegosłonem  lub  brukiem.  W  razie  częściowego  zniesienia  przez  wielkie  wody  kamienia
z  budowli  regulacyjnych,  należy  je  wydobyć  i  powtórnie  ułożyć  (jeśli  w  okresie  napraw  są
małe głębokości) lub dowieźć nowy kamień i uzupełnić narzut.

Naprawę uszkodzonych wierzchnich części tam faszynowych rozpoczyna się od

usunięcia  lub  obcięcia  wystających  palików  i  fragmentów  kiszek.  Następnie  układa  się
wyściółkę,  na  niej  warstwę  podkoronkową,  a  na  końcu  koronkę  ze  świeżej  wikliny.  Jeżeli
wymyty  zostanie  gruz,  żwir  lub  tłuczeń  z  korony  tamy,  to  należy  go  uzupełnić  i  ubić.
Naprawa  bruków  ubezpieczających  korony  i  skarpy  budowli  polega  na  usunięciu
obluźnionych kamieni, uzupełnieniu podsypki i ponownym ich ułożeniu tak, aby były dobrze
związane z partiami niezniszczonymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Częstą przyczyną zniszczeń bruków jest albo zapadanie się kamieni w wyniku wymycia

podsypki, albo też ich osuwanie w wyniku zniszczenia palisady podtrzymującej bruki. Jeśli
przyczyną zniszczeń jest wymycie podsypki, to po zdjęciu kamieni należy warstwę podsypki
wykonać w formie filtra odwrotnego i ponownie ułożyć bruk. Natomiast zniszczoną palisadę
należy wykonać z pali dłuższych i ubezpieczyć dodatkowo przed podmywaniem narzutem
kamiennym.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Kiedy należy dokonywać okresowych przeglądów stanów koryta rzeki i budowli?
2.  Na czym polega remont bieżący i remont kapitalny?
3.  Jakie występują najczęściej uszkodzenia w budowlach regulacyjnych?
4.  W jaki sposób należy naprawiać umocnienia brzegów?
5.  W jaki sposób należy naprawiać ciężkie budowle regulacyjne?
6.  W jaki sposób należy naprawiać lekkie budowle regulacyjne?

4.7.3.Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie obejrzanego filmu o przejściu wielkich wód, dokonaj analizy stopnia

zniszczenia budowli regulacyjnych i określ sposób przeprowadzenia robót konserwacyjno-
remontowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  obejrzeć film szkoleniowy,
2)  wypisać uszkodzenia w prezentowanych budowlach regulacyjnych,
3)  określić materiały do wykonania naprawy,
4)  opisać sposoby wykonania napraw podpierając się schematami,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film szkoleniowy,

−

katalog norm i przepisów związanych z robotami remontowymi,

−

kartka formatu A4,

−

długopis, ołówek, linijka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dokonaj selekcji materiałów podatnych i mniej podatnych na uszkodzenie i zniszczenie,

stosowanych w robotach regulacyjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy,
2)  zgromadzić materiały do wykonania ćwiczenia,
3)  posłużyć się opisami cech materiałów stosowanych w robotach regulacyjnych,
4)  dokonać selekcji materiałów,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odzież ochronna i sprzęt ochrony osobistej,

−

stanowisko robocze,

−

podstawowy sprzęt pomiarowy,

−

próbki materiałów stosowanych w regulacji rzek,

−

pojemniki na selekcjonowane materiały,

−

apteczka,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić terminy przeprowadzenia przeglądów budowli regulacyjnych?



2) objaśnić na czym polega remont bieżący i remont kapitalny?



3) wymienić

najczęściej

spotykane

uszkodzenia

budowlach

regulacyjnych ?



4) naprawić i wyremontować budowle regulacyjne?



5) zastosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej i ochrony

środowiska?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań  dotyczących  wykonywania  budowli  regulacyjnych.  Zarówno

w części podstawowej jak i ponadpodstawowej znajdują się zadania wielokrotnego
wyboru (jedna odpowiedź jest prawidłowa).

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, prawidłową odpowiedź

w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz znakiem X (w przypadku pomyłki należy
błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź
prawidłową).

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

na później i wróć do zadania gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 minut.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Pasmo największej prędkości wody można zaobserwować

a)  przy brzegach wypukłych.
b)  przy brzegach wklęsłych.
c)  przy przejściu nurtowym.
d)  na prostym odcinku rzeki.

2. Najlepszą do obsadzania stanowisk wysokich i suchych jest gatunek wierzby

a)  białej.
b)  purpurowej.
c)  konopianki.
d)  kaspijskiej.

3. Przeplecione wikliną kołki, to

a)  brzegosłony.
b)  materace faszynowe.
c)  płotki faszynowe.
d)  walce faszynowe.

4. W miejscu ułożenia i przy małej głębokości wody można wykonać materac

a)  taflowy bezkołowy.
b)  taflowy kołkowy.
c)  taflowy z dużą ilością obciążnika.
d)  taśmowy.

5. Umocnienie skarp przez obsiew wykonuje się w okresie

a)  wiosennym.
b)  letnim.
c)  jesiennym.
d)  zimowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. W miejscu występowania wyrw, urwisk i wysiąków wód gruntowych stosuje się

darniowanie
a)  kożuchowe.
b)  na mur.
c)  w kratę.
d)  przemiennie kożuchowe i w kratę.

7. Najskuteczniejsze w utrwalaniu skarpy jest obicie kiszkami w układzie

a)  równoległym.
b)  ukośnym podprądowym.
c)  ukośnym zaprądowy.
d)  krzyżowym.

8. Przedstawione na rysunku umocnienie skarpy, to umocnienie

a)  kamieniem ciosowym.
b)  kiszkami faszynowymi.
c)  z pustobetów.
d)  płytkami z PCV.

9. W przekroju podłużnym ostrogi wyróżnia się

a)  filar, przyczółek, opaskę, poprzeczkę.
b)  ściankę szczelną, wrzynkę, część przelewową, stopień.
c)  wrzynkę, skrzydełko, korpus, głowicę.
d)  ścianę piętrzącą, belkę progową, korpus, zamknięcia.

10. Trawersy palowe służą do

a)  zamulenia większych rynien przepływowych.
b)  utrwalenia odsypisk.
c)  umocnienia skarp.
d)  podparcia okładzin z pustobetów.

11. Przedstawiony na rysunku przekrój poprzeczny tamy podłużnej dotyczy

a)  rzeki górskiej.
b)  rzeki nizinnej.
c)  rzeki nizinnej i górskiej.
d)  rozlewisk rzek w pradolinach.

12. Przetamowania to

a)  stanowiska rzek.
b)  lokalne przegłębienia.
c)  zamknięcia dróg wodnych.
d)  zabezpieczenia przed niszczącym działaniem lodu na skarpę.

13. Lekkie budowle regulacyjne z wiązek faszynowych mocowanych na palach to

a)  trawersy.
b)  zamulniki.
c)  namulniki.
d)  zasłony wiszące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Przedstawiona na rysunku budowla , to typ budowli regulacyjnej

a)  lekkiej.
b)  średnio ciężkiej.
c)  ciężkiej.
d)  bardzo ciężkiej.

15. Dopuszczalne odchyłki dla wykonanych grubości brzegosłonów nie powinny przekraczać

a)  ± 0,5 cm.
b)  ± 5 cm.
c)  ± 15 cm.
d)  ± 25 cm.

16. Odchyłki w przesunięciu osi ostróg w stosunku do przewidzianych w projekcie wynoszą

a)  ± 1,0 m.
b)  ± 2,0 m.
c)  ± 3,0 m.
d)  ± 5,0 m.

17. Przeglądy budowli regulacyjnych powinny się odbywać średnio

a)  co 5 lat.
b)  co 2 lata.
c)  co rok.
d)  2÷3 razy w roku.

18. Po przejściu wielkich wód najczęściej uszkodzone zostają

a)  materacowe umocnienia skarp.
b)  faszynowe umocnienia podstawy skarpy.
c)  walcowe umocnienia podstawy skarpy.
d)  skrzydełka ostróg.

19. Dopuszczalna minimalna temperatura wody dla robót regulacyjnych wynosi

a)  + 1° C.
b)  + 4° C.
c)  + 7° C.
d)  + 10° C.

20. Do spuszczania kamienia do podnóża skarpy, na dno rowu należy stosować

a)  rynny czyli koryta.
b)  taczki.
c)  staczanie grawitacyjne po skarpie.
d)  przerzut ręczny pomiędzy półkami skarpy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko:……………………………………………………..

Wykonywanie budowli regulacyjnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Begemann W., Schiechtl H.: Inżynieria ekologiczna w budownictwie wodnym

i ziemnym. Arkady, Warszawa 1999

2. Ciepielowski A., Kiciński T.: Budownictwo wodne. Cz. I, WSiP, Warszawa 1990
3. Czetwertyński E., Szuster A.: Hydrologia i hydraulika z elementami hydrogeologii.

WSiP, Warszawa 1997

4. Gondowicz A., Kiciński T., Żbikowski A.: Budownictwo wodne. Cz. I, PWSZ, 1973
5. Koza J., Osuch-Chacińska L., Pełda-Sypuła M., Rytelewski M. : Nowe prawo wodne,

Wydawnictwo Zachodnie Centrum Organizacji. Zielona Góra 2002.

6. Maj T.: Obiekty w środowisku cz. II. Obiekty inżynierii lądowej i wodnej. Procesy

urbanizacyjne. WSiP, Warszawa 2004

7.  Mirski J. : Organizacja budowy. WSiP, Warszawa 1999
8.  Pałys F., Smoręda Z.: Poradnik technika melioranta. PWRiL, Warszawa 1982
9.  Szachułowicz J. : Prawo wodne – Komentarz. Lexis Nexis, Warszawa 2006
10.  Wasilewski Z.: Rysunek zawodowy. WSiP, Warszawa 1999
11.  Żbikowski A., Żelazo J.: Ochrona środowiska w budownictwie wodnym. Agencja Falstaf

1993

12. Nowy poradnik majstra budowlanego. Arkady, Warszawa 2004
13. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. nr 207,

poz.2016 ze zm.)

14. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. nr 239,

poz.2019 ze zm.)