plik

ARIA

OCZERSKA

Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce

— stan i perspektywy badawcze

Wydana przed sześciu laty książka Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych hi-

storii w Polsce

Pierwszą konstatacją, jaką można sformułować, jest bujny rozwój nauk pomocni-

czych w Polsce w ostatnich, co najmniej dwóch dziesięcioleciach. Szczególnie do-
tyczy to dwóch związanych ze sobą zakresem zainteresowań, a w znacznym stopniu
również bazą źródłową genealogii i heraldyki. Obie niemile widziane w czasach
PRL, doznały przyspieszenia już u schyłku tej epoki. W zakresie genealogii wi-
doczny jest zwłaszcza dorobek szkoły toruńskiej, kierowanej przez dwóch wytraw-
nych znawców przedmiotu: zmarłego przedwcześnie (w 1997 r.) Kazimierza Jasiń-

zwalnia mnie od obowiązku systematycznego przedstawienia stanu

tych  nauk,  co  zresztą  byłoby  niemożliwe  ze  względu  na  zakreślone  ograniczenia
czasowe.  Książka  ta,  będąca  pokłosiem  sesji  zorganizowanej  w  Uniwersytecie  Ja-
giellońskim,  związanej  z  jubileuszem  jednego  ze  znawców  nauk  pomocniczych
w Polsce,  zmarłego  w  1999  r.  profesora  Zbigniewa  Perzanowskiego,  została  uzu-
pełniona z inicjatywy Mieczysława Rokosza — organizatora sesji i redaktora pracy,
kilkoma  dodatkowymi  studiami,  których  autorzy  przedstawili  dzieje  tych  nauk  w
Polsce. Dzięki temu jesteśmy już w posiadaniu bilansu dokonań i wykazu postula-
tów w zakresie większości klasycznych i kilku nowych nauk określanych mianem
nauk  pomocniczych  historii.  Jakie  więc  mogą  być  moja  rola  i  zadanie  na  naszej
konferencji?

Po pierwsze od czasu krakowskiego sympozjum, jak również od wydania książki

upłynęło już kilka lat, a rozwój historiografii polskiej był i w tym zakresie ostatnio
bardzo dynamiczny. Po drugie autorzy poszczególnych studiów zajmowali się wte-
dy reprezentowanymi przez siebie naukami pomocniczymi lub też dziedzinami źró-
dłoznawstwa, ja zaś pragnę przedstawić kilka uwag na temat tendencji, dających się
zauważyć  w  uprawianiu  nauk  pomocniczych  i  źródłoznawstwa  w  Polsce.  Drugim
zaś moim zadaniem będzie zainicjowanie dyskusji nad dalszym ich rozwojem, przez
zgłoszenie  własnych  postulatów.  Postulaty  te  nie  będą  jednak  obejmować najważ-
niejszych,  bo  te  wiążą  się  z  potrzebami  edytorskimi,  którym  zostały  poświęcone
dwa kolejne referaty. I muszę zastrzec, że występuję tu po trosze z pozycji outside-
ra,  ponieważ  w  moich  własnych  badaniach  nauki  pomocnicze  były  do  niedawna
dopiero na drugim planie.

Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum w

Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 21-22 października 1993 profesorowi Zbigniewowi Perza-

nowskiemu przypisane, red. M.

OKOSZ

, Kraków 1995.

skiego, twórcy pomnikowej genealogii dynastii piastowskiej — zakończonej za jego
życia dla Piastów śląskich

i nie ukończonej dla głównej linii piastowskiej

, oraz

Janusza Bieniaka. Dziełem jego i jego uczniów jest nie tylko odnowienie serii mo-
nografii rodowych opartych na nowych zasadach niż monografie szkoły Semkowi-
czowskiej, ale zorganizowanie, początkowo wspólnie z Kazimierzem Jasińskim,
serii spotkań mediewistycznych w Golubiu-Dobrzyniu i nie tylko tam. Nie do prze-
cenienia jest plon pierwszej sesji, poświęconej problemom metodycznym

, w któ-

rym przedstawione i przedyskutowane zostały kryteria stosowane w badaniach ge-
nealogicznych, a służące zakwalifikowaniu danej osoby do określonego rodu lub
rodziny. W sumie otrzymaliśmy opublikowane wyniki sześciu kolokwiów pod
wspólnym tytułem: Genealogia, różniących się podtytułami: Studia nad wspólnota-

mi krewniaczymi i terytorialnymi

; Kręgi zawodowe i grupy interesu

; Polska elita

polityczna

; Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym

; Władza i

społeczeństwo

. Analiza treści przedstawionych tomów, zwłaszcza zaś ostatniego

z nich wskazuje, że znajdują się w nich, także prace, które tylko pośrednio związane
są z nurtem badań genealogicznych; trudno w nich się też dopatrzyć stosowania
metod genealogicznych

K. J

ASIŃSKI

, Rodowód Piastów śląskich, t. 1-3, Wrocław 1973-1977.

ENŻE

, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa [b.r.w.].

Genealogia — problemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średnio-

wiecznym na tle porównawczym, red. J. H

ERTEL

, Toruń 1982.

Genealogia — studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średnio-

wiecznej na tle porównawczym, red. J. H

ERTEL

, J. W

RONISZEWSKI

, Toruń 1987.

Genealogia — kręgi zawodowe i grupy interesu w Polsce średniowiecznej na tle porów-

nawczym, red. J. W

RONISZEWSKI

, Toruń 1989.

Genealogia — polska elita polityczna w wiekach średnich w Polsce średniowiecznej na w

porównawczym, red. J. W

RONISZEWSKI

, Toruń 1993.

Genealogia. Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średnio-

wiecznej na tle porównawczym, red. A. R

ADZIMIŃSKI

, J. W

RONISZEWSKI

, Toruń 1996.

Genealogia. Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, red. A. R

ADZIMIŃSKI

, J.

RONISZEWSKI

, Toruń 1999.

Myślę tu o takich studiach, jak K. O

ŻOGA

, Miejsce i rola uczonych w późnośredniowiecz-

nym państwie polskim. Poglądy mistrzów krakowskich a rzeczywistość, tamże, s. 271-302

oraz K. S

KUPIEŃSKIEGO

, Zagadnienie „instytucji zaufania publicznego (wiary publicznej)” w

Polsce średniowiecznej. Dyplomatyka w badaniach relacji między władzą a społeczeństwem,

s. 333-357.

. Natomiast odpowiadają one w pełni problematyce sto-

sunku między władzą a społeczeństwem, jak opiewa podtytuł tego tomu. Stwierdze-
nie to nie jest jednak zarzutem ani pod adresem referentów, ani organizatorów kon-
ferencji w osobach Andrzeja Radzimińskiego i Jana Wroniszewskiego. Genealogia
zawsze służyła historii społecznej. Cóż więc dziwnego, że doprowadziła organizato-
rów konferencji i ich uczestników do problematyki społecznej, a nawet politycznej,
mało związanej już z macierzystą nauką pomocniczą. Nie jest też dziełem przypad-
ku, że od lat forum dla publikacji studiów genealogicznych jest również seria wy-
dawnicza (nieformalna wprawdzie) Instytutu Historii PAN pod nazwą Społeczeń-

stwo Polski średniowiecznej, której redaktorem jest Stefan Krzysztof Kuczyński. W

ośmiu dotychczas wydanych tomach tego wydawnictwa zostało opublikowanych

kilkanaście studiów genealogicznych lub stosujących metodę genealogiczną, w tym
pięć w ostatnim, ósmym tomie Społeczeństwa

. Toruńskiej szkole genealogicznej

zawdzięczamy też najnowszą pracę z dziedziny genealogii dynastycznej — tym
razem z genealogii Giedyminowiczów

. Praca Jana Tęgowskiego, będąca podsu-

mowaniem obecnego stanu badań, przy znaczącym wkładzie autora książki, usuwa
w cień wcześniejsze prace Józefa Wolffa

i Zygmunta Wdowiszewskiego

W ostatnich latach ukazało się kilka monografii genealogicznych. Zaliczam do

nich dwie prace: Alicji Szymczakowej

i Anny Supruniuk

, ponieważ obie autorki

zastosowały metodę genealogiczną dla uchwycenia badanych elit. Pierwsza z auto-
rek — w ziemi sieradzkiej w XV w., druga natomiast jako otoczenia księcia mazo-
wieckiego Siemowita IV. Obie prace zakwalifikować też trzeba do monografii z
zakresu historii społecznej, jak również, bez wątpienia, do prac prozopograficznych.
Monografia A. Supruniuk jest ponadto doskonałą pracą z dziedziny historii ustroju
Mazowsza książęcego i równie dobrze mogłaby nosić tytuł: „Organizacja państwa i
elita władzy w księstwie Siemowita IV”. Ponadto również w ostatnich latach po-
wstały dalsze monografie rodowe

. Na szczególne wyróżnienie zasługuje dociekli-

wość Sobiesława Szybkowskiego w tropieniu przedstawicieli i dziejów tak nie-
znacznego rodu, jakim byli Cielepałowie

Genealogia polska odnowiła się nie tylko przez zastosowanie odmiennych niż

szkoła Semkowiczowska metod, ale także dzięki rozszerzeniu podstawy źródłowej
na źródła archiwalne. Dzisiaj już nikt nie wyobraża sobie prowadzenia badań nad
składem osobowym i dziejami rodu lub rodziny

Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 8, red. S. K. K

UCZYŃSKI

, War-

szawa 1999; są to studia J. Bieniaka, R. Bubczyka, I. M. Dackiej, A. Szwedy i S. Szybkow-

skiego.

J. T

ĘGOWSKI

, Pierwsze pokolenie Giedyminowiczów, Poznań 1999, Biblioteka Genealo-

giczna, pod red. M. G

ÓRNEGO

, t. 2.

J. W

OLFF

, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa 1895.

Z. W

DOWISZEWSKI

, Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968.

A. S

ZYMCZAKOWA

, Szlachta sieradzka w XV wieku. Magnifici et generosi, Łódź 1998.

A. S

UPRUNIUK

, Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374-1426), Warszawa

1998.

S. S

ZYBKOWSKI

, Ród Cielepałów. Studium genealogiczne, Gdańsk 1999; B. M

OŻEJKO

, Ród

Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998.

Zob. też wcześniejszy artykuł tegoż autora o najznakomitszym reprezentancie tego rodu:

S. S

ZYBKOWSKI

, Pozakancelaryjne aspekty życiorysu Mikołaja Cebulki z Czechowa — se-

kretarza, dyplomaty i doradcy Witolda. Przyczynek do badań nad kręgiem polskich współ-

pracowników wielkiego księcia litewskiego, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7,

s. 243-265.

Najlepszym przykładem monografii rodziny nowej generacji jest praca J. K

URTYKI

, Tę-

czyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997.

inaczej niż z uwzględnieniem

rękopiśmiennych ksiąg ziemskich i grodzkich. Tym pilniejszy staje się postulat,
który z pewnością powtórzy się w referatach dotyczących potrzeb wydawniczych,
archiwalnego uporządkowania tych ksiąg i przygotowania pomocy archiwalnych, w
głównej mierze indeksów.

Podobny rozwój obserwujemy w drugiej z wymienionych nauk, a mianowicie w

heraldyce.  Nauka  ta,  skrępowana w  czasach  PRL  równie  lub może  jeszcze  silniej
niż genealogia, ograniczana do badań w zakresie heraldyki państwowej i w jakimś
stopniu miejskiej, odrodziła się zarówno w badaniach naukowych, jak i w ujęciach
popularnych.  W  tej  pierwszej,  naukowej  dziedzinie  zmiany  przyspieszyło  reakty-
wowanie  w  1988  r.  Polskiego  Towarzystwa  Heraldycznego  i  powstanie  w  ślad  za
tym jego oddziałów terenowych, o zadaniach nie tylko ściśle naukowych, ale także
mających wpływ na społeczne zainteresowanie herbami i mitygujących snobizmy.
Ukoronowaniem  procesu  odrodzenia heraldyki  było  wznowienie  w  1993  r.  edycji
zasłużonego „Rocznika Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”

. Cztery jego to-

my, które dotychczas ukazały się, zasługują na oddzielne omówienie. Pozwalam
sobie wymienić tylko te rozprawy, które wydają się mieć najdonioślejszą i najrozle-
glejszą problematykę. Do nich należy artykuł Przemysława Mrozowskiego o sztuce
i stylizacji heraldycznej w XIV-XV w.

, Ryszarda Kiersnowskiego — o tworzywie

historycznym polskich legend herbowych

, Franciszka Sikory — o insygniach ko-

ronacyjnych, które powróciły do Polski w 1412 r. na tle genealogii Rożnów

, Paw-

ła Dymmela — o autorstwie Klejnotów

, Juliusza Chrościckiego o programie gene-

alogicznym Krzyżtoporu

, który wywołał lawinę kolejnych, interpretacji

, Adama

Rycia — o obyczajach rycerskich w legendach arturiańskich

Tenże 1993 r. okazał się szczególnie pomyślny dla polskiej heraldyki, ponieważ

zostały wtedy opublikowane dwie bardzo ważne prace: Józefa Szymańskiego, Her-

barz średniowiecznego rycerstwa polskiego

, z cennym wstępem metodycznym, i

Stefana K. Kuczyńskiego, Polskie herby ziemskie

Katalog postulatów co do badań w zakresie heraldyki przedstawił w swoim refe-

racie na sesji krakowskiej Stefan K. Kuczyński

. Autorowi temu udało się połą-

czyć kompetencje w przedstawieniu herbów ziemskich od średniowiecza do współ-
czesności i, co ważniejsze, ukazać funkcje społeczne tych znaków.

„Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” [dalej: R.Her.], nowej serii t. 1 (12),

Warszawa 1993.

P. M

ROZOWSKI

, O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV-XV wieku, RHer. 1 (l2),

1993, s. 77-109.

R. K

IERSNOWSKI

, Tworzywo historyczne polskich legend herbowych R. Her. 2 (13), 1995,

s. 11-25.

F. S

IKORA

, Sprawa insygnialna 1370-1412 a genealogia Rożnów, R. Her. 1 (12), 1993, s.

39-58.

P. D

YMMEL

, Problem autorstwa Klejnotów przypisywanych Janowi Długoszowi, R.Her. 1

(12), 1993, s. 59-75, zob. też

TENŻE

, Pierwsza redakcja najstarszego herbarza polskiego,

[w:] Ludzie i herby w dawnej Polsce, red. P. D

YMMEL

, Lublin 1995, s. 89-113.

J. C

HROŚCICKI

, „W honor domu mego i pamięci”. Program genealogiczny na elewacjach

rezydencji Krzysztofa Ossolińskiego w Krzyżtoporze, R. Her. 3 (14), 1997, s. 135-151.

Powstały trzy nowe, nie publikowane jeszcze prace na ten temat.

A. R

YĆ

, Obyczaj rycerski i heraldyka w romansach arturiańskich Chretiena de Troyes,

RHer. 4 (15), s. 7-38.

J. S

ZYMAŃSKI

, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.

S. K. K

UCZYŃSKI

, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści i funkcje, Warszawa 1993.

. Wymienił m. in. te jej dziedziny,

S. K. K

UCZYŃSKI

, Osiągnięcia i postulaty w zakresie heraldyki polskiej, [w:] Tradycje i

które wydawały się zaniedbane, a mianowicie heraldykę kościelną i heraldykę miej-
ską. Tej ostatniej pomogło wydanie w 1990 r. ustawy samorządowej, przywracają-
cej swobodę w tym zakresie. W okresie między wygłoszeniem niniejszego referatu
a przygotowaniem go do druku ukazała się książka Marka Adamczewskiego o he-
raldyce miast polskich w okresie przedrozbiorowym

. Jest to jedna z prac zainspi-

rowanych  przez  Józefa  Szymańskiego,  które  mają  przedstawić  heraldykę  miejską
dwóch głównych dzielnic: Wielkopolski i Małopolski. Autor oparł się na różnorod-
nych źródłach, z których największą rolę odegrały materiały sfragistyczne. Szkoda
tylko,  że  materiał  ilustracyjny  książki  jest  dość  skąpy  i  wyłącznie  sfragistyczny.
Wcześniej  jeszcze  otrzymaliśmy  pracę  Wojciecha  Strzyżewskiego,  poświęconą
symbolice herbów miejskich ziem zachodnich

. W wydanej w 1995 r. pracy zbio-

rowej pod redakcją Piotra Dymmela opublikowano artykuły sygnalizujące zaawan-
sowany stan prac nad heraldyką miejską szeroko rozumianej Małopolski

Ostatnio pojawiły się też sfragistyczno-heraldyczne prace poświecone pieczęciom

biskupim

i klasztornym

, zarówno indywidualne jak zbiorowe, zrodzone w śro-

dowisku toruńskim, krakowskim i lubelskim. W książce Pieczęć w Polsce średnio-

wiecznej i nowożytnej, pod redakcją Piotra Dymmela, połowę prac poświęcono sfra-

gistyce kościelnej

Notabene sytuacja względnego ubóstwa prac ze sfragistyki kościelnej nie jest by-

najmniej bolączką wyłącznie historiografii polskiej. Przejrzenie niemieckiej biblio-
grafii sfragistycznej, wydanej w 1995 r.

. To przejście od heraldyki do sfragistyki związane jest ze sfra-

gistycznymi w dużej mierze źródłami heraldyki i obrazuje naturalne związki z tymi
dwiema naukami pomocniczymi: heraldyką i sfragistyką, na gruncie źródeł, prze-
cząc popularnej tezie, jakoby każda z nauk pomocniczych była związana z jednym
tylko typem źródła.

perspektywy, s. 93-105.

M. A

DAMCZEWSKI

, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2000.

W. S

TRZYŻEWSKI

, Treści symboliczne na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do

końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.

J. Ł

OSOWSKI

, Pieczęcie miast szlacheckich województwa lubelskiego od XV do XVIII wie-

ku, [w:] Ludzie i herby..., s. 247-269;

TENŻE

, Katalog pieczęci miast szlacheckich wojewódz-

twa bełskiego od XV do XVIII wieku, tamże, s. 271-296; zob. też H. S

EROKA

, O nadaniach

herbów miejskich w Polsce przedrozbiorowej, tamże, s. 151-165.

Zob. prace J. P

AKULSKIEGO

, O najstarszych, przedherbowych pieczęciach arcybiskupów

gnieźnieńskich, [w:] Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne

ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Poznań

1997, PTPN. Wydz. Historii i Nauk Społ. Prace Kom. Hist, t. 55, s. 429-445;

TENŻE

, Śre-

dniowieczne pieczęcie prałatów i kanoników kapituł katedralnych metropolii gnieźnieńskiej,

[w:] Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Pochodzenie i

funkcjonowanie elity kościelnej, red. A. R

ADZIMIŃSKI

, Toruń 2000, s. 177-196.

Zob. przyp. 22 oraz Z. P

IECH

, Średniowieczne pieczecie tynieckie, [w:] Benedyktyni tyniec-

cy w średniowieczu, Kraków 1995, red. K. Ż

UROWSKA

, s. 137-139.

Pieczęć w Polsce średniowiecznej. Zbiór studiów, red. P. D

YMMEL

, Lublin 1998.

E. H

ENNING

, G. J

OCHUMS

, Bibliographie zur Sphragistik; Schrifttum Deutschlands, Öster-

reichs und der Schweiz bis 1990, Köln 1995.

, każe widzieć zaniedbanie w tej dziedzinie

jako zjawisko ogólnoeuropejskie. Należałoby więc zastanowić się, czy możliwe

byłoby już pokuszenie się o syntezę sfragistyki i heraldyki kościelnej, bazującą na
dotychczasowych badaniach i opatrzoną obszernym katalogiem pieczęci, z repro-
dukcjami fotograficznymi lub techniką skanowania

Pracom dotyczącym heraldyki państwowej, wzorcowej analizie ikonografii pie-

częci piastowskich pióra Zenona Piecha

i pracom numizmatycznym z Monetą w

kulturze wieków średnich Ryszarda Kiersnowskiego

Innym przykładem wspólnych obszarów badawczych jest historia piśmienności,

jednocząca paleografów, bibliologów, kodykologów, dyplomatyków w powiązaniu
z historykami literatury, których badania dotyczą tzw. piśmienności pragmatycznej,
czyli użytku codziennego i urzędowego pisma oraz kultury pisma i książki. Edward
Potkowski już przed siedmioma laty zastanawiał się, czy tak bogata problematyka
mieści się w ramach tradycyjnie pojmowanych nauk pomocniczych historii

na czele, zawdzięczamy

świadomość, że herb władcy malowany, rzeźbiony, pieczęć dynasty, a zwłaszcza
jego moneta, były środkami oddziaływania władzy o najszerszym zasięgu.

W ostatnim tomie „Roczników Historycznych” przedstawiła badania nad kulturą

pisma Anna Adamska

, która uczestniczy w międzynarodowym programie badań

nad piśmiennością w Utrechcie

. Historia piśmienności cieszy się teraz na forum

międzynarodowym szczególnym powodzeniem. Warto wspomnieć, że w wydanej w
ubiegłym roku książce Hansa-Wernera Goetza pt. Die moderne Mediävistik. Stand

und Perspektiven der Mittelalterforschung

Równie znamienne jest umiejscowienie tematyki nauk pomocniczych i źródło-

znawstwa w zbiorze studiów, będących wynikiem odbytej w Spoleto w 1993 r. mię-
dzynarodowej sesji, analogicznej do naszej, zatytułowanej Bilan et perspectives des

, liczącej przeszło 400 stron, autor po-

święcił naukom pomocniczym zaledwie 20 stron, dając skądinąd dobry przegląd
najważniejszych dokonań w tej dziedzinie, natomiast dzieje piśmienności i proble-
my komunikacji społecznej w średniowieczu wyodrębnił w osobny, przeszło 30-
stronicowy podrozdział, umieszczając tę problematykę w szerszym pojęciu histori-

sche Kulturwissenschaft. W ramach badań nad piśmiennością w Polsce, chciałabym

upomnieć się o jeszcze jedno zagadnienie. Chodzi o przełom edukacyjny, złączony
z przełomem w używaniu języka polskiego w piśmie. Proces ten dokonał się w koń-
cu XV w. lub na przełomie XV i XVI. Gdy jeszcze w XV w. język nasz funkcjono-
wał  prawie  wyłącznie  w  słowie,  to  w  XVI  w.,  i  to  już  w  pierwszej  jego  połowie,
staje  się  językiem  korespondencji,  zwłaszcza  prywatnej,  publicystyki  politycznej,
a wkrótce  potem  językiem  diariuszy  i  konstytucji  sejmowych.  Naprawdę  sprawa
wydaje się zbyt ważna, by w dyskusji nad nią zabrakło głosu historyków.

Przerysy znajdujące się w podręczniku M. G

UMOWSKIEGO

, Handbuch der polnischen

Heraldik, Graz 1969, s. 70-81, tabl. XXXIII-XLIII są tylko namiastką tego, co być powinno.

Z. P

IECH

, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993.

R. K

IERSNOWSKI

, Moneta w kulturze wieków średnich, Warszawa 1988.

E. P

OTKOWSKI

, Problemy kodykologii, [w:] Tradycje i perspektywy, s. 207.

DAMSKA

, Średniowiecze na nowo odczytane. O badaniach nad kulturą pisma, „Rocz-

niki Historyczne”, 65, 1999, s. 129-154.

New Approaches to Medieval Communication, ed. M. M

OSTERT

, Tumhout 1999.

H.-W. G

OETZ

, Die moderne Mediävistik. Stand und Perspektiven der Mittelalterforschung,

Darmstadt 1999, s. 153-173.

études médiévales en Europe

, podczas której przedstawiono tylko studia o badaniu

i katalogowaniu średniowiecznych rękopisów i bibliotek, o paleografii, kodykologii,
słownikach łaciny średniowiecznej. Inaczej mówiąc — w podsumowaniu tym nie
znalazło się miejsce na dokonania w dziedzinie innych tradycyjnych sciences auxi-

liaires. Podobnie marginesowo poświęcili uwagę naukom pomocniczym Jacques Le

Goff i Jean-Claude Schmitt w artykule opublikowanym w „Cahiers de Civilisation
Médiévale”, podnosząc jednak interes badawczy w wykorzystaniu niektórych, do-
tychczas po macoszemu traktowanych źródeł, jak np. formularze i kopiariusze, któ-
re same w sobie — w swej genezie i funkcji dla zbiorowości, która je wyproduko-
wała, są faktem historycznym

Mimo że mediewistyka polska mało ma na swym koncie grzechów braku zainte-

resowania  jakimikolwiek  źródłami,  co  zawdzięcza  względnemu  ich  ubóstwu,  to
jednak  niewątpliwie  te  wymienione  właśnie  są  dość  nisko  szacowane.  Późnośre-
dniowieczne  formularze  i  kopiariusze  polskiej  proweniencji,  traktuje  się  od  czasu
wielkich edycji źródłowych końca ubiegłego wieku głównie jako zbiór kopii doku-
mentów,  zwłaszcza  tych  nie  zachowanych  w  oryginale.  Oczywiście  istnieją  prace
zajmujące  się  klasyfikacją  formularzy

, a najwięcej w kierunku ich rozpoznania

źródłowego zawdzięczamy katalogom i inwentarzom rękopisów różnych bibliotek:
Jagiellońskiej

, Kórnickiej, Narodowej. Natomiast brak monograficznego opraco-

wania najznakomitszych formularzy, jak np. Formularza wilanowskiego

, a

zwłaszcza Liber cancellariae Stanislai Ciolek

Bilan et perspectives des études médiévales en Europe: actes du premier Congrès européen

d’études médiévales, Spoleto 27-29 mai 1993, édités par J. H

AMESSE

, Louvain-la-Neuve

1995.

J. L

OFF

, J.-Cl. S

CHMITT

, L’Histoire médiévale, „Cahiers de Civilisations Médiévale.

-XII

siècles », 39, janvier-juin 1996, s. 10.

Zob. J. L

UCIŃSKI

, Formularze czynności prawnych w Polsce w wiekach średnich. Przegląd

badań, „Studia Źródłoznawcze”, 18, 1973, s. 149-179.

Katalog ten liczy już obecnie 6 tomów — Catalogus codicum manusriptorm Medii Aevii

Latinorum qui in Bibliotheca Jagellanica Cracoviae asservantur, vol 1: nr 8-331, oprac. Z.

ŁODEK

, J. Z

ATHEY

, M. Z

WIERCAN

, Wratislaviae 1980; vol. 6: nr 772-1190, composuerunt

M. K

OWALCZYK

[et al.], codices descripserunt W. A

UGUSTYN

[et al.], Cracoviae 1996.

Zob. staranny opis tego kodeksu (od strony paleograficznej przez M. K

OWALCZYK

) [w:]

Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej nr 7001-8000, cz. 2: 7501-7800, oprac. A. J

ŁBRZYKOWSKA

, Kraków 1966, nr 7759; por. M. K

OCZERSKA

, Rzeczywistość i fikcja w for-

mularzach polskich XV wieku, [w:] Literatura i kultura polskiego średniowiecza. Człowiek

wobec świata znaków i symboli, red. P. B

UCHWALD

-P

ELCOWA

, J. P

ELC

, W-wa 1995 [recte:

1997], s. 23-38.

Liber cancellariae Stanislai Ciołek. Ein Formelbuch der polnischen Königskanzelei aus

der Zeit der hussischen Bewegung, hrsg. J. C

ARO

, t. 1-2, „Archiv für österreichische Ge-

schichte”, t. 45: Wien 1871, t. 52: Wien 1974.

. Studium na temat formularza Cioł-

kowego powinno być poprzedzone lub towarzyszyć powtórnemu naukowemu opu-
blikowaniu tego źródła. Badania okoliczności powstania tego typu zabytków, celu
ich sporządzenia, funkcji, jaką pełniły, dróg rozchodzenia się, wędrówki niektórych
tekstów, zapożyczeń obcych wniosłyby wiele nowego do znajomości funkcjonowa-
nia kancelarii późnośredniowiecznych w Polsce i kultury personelu kancelaryjnego.

Ustaleniom kodykologicznym w wymienionych katalogach i inwentarzach biblio-

tecznych, opartym w dużej mierze na analizie pisma, towarzyszą studia paleogra-
ficzne, tradycyjnie związane z opracowaniami typu dyplomatycznego. Na ogół tego
typu prace zawierają wyniki badań nad duktem dokumentów. Fragmenty poświeco-
ne analizie duktu dokumentów znalazły się we wszystkich publikowanych niedawno

pracach dyplomatycznych które staną się jeszcze poniżej przedmiotem analizy. Je-
dynie jednak w pracy A. Wałkowskiego, który wziął na warsztat wczesne skryptoria
klasztorne, znajdują się bardziej szczegółowe rozważania paleograficzne

. Sytuacja

ta odbiega korzystnie od tendencji ogólnoeuropejskich. W bilansie mediewistyki
francuskiej wskazuje się wyraźnie, że badania paleograficzne ograniczają się tam do
analizy dokumentów karolińskich, a w najlepszym razie nie wychodzą poza XII w.

Brak jednak tak w Polsce, jak i na Zachodzie samodzielnych studiów paleogra-

ficznych, których powstanie, również w odniesieniu do późnego średniowiecza, jest
pilnym postulatem badawczym. Polemizuję tu z negatywną opinią na temat celowo-
ści analizy paleograficznej późnośredniowiecznych dokumentów, wyrażoną przed
ćwierćwieczem na toruńskim zjeździe historyków przez Antoniego Gąsiorowskie-
go

Natomiast renesans w nauce polskiej, porównywalny do osiągnięć obcej historio-

grafii, przeżywa epigrafika. U nas inicjatywa w tej dziedzinie znowu jest zasługą
Józefa Szymańskiego, który na początku lat siedemdziesiątych stworzył program
ich inwentaryzacji i opracowania

. Sądzę, że badania pisma późnośredniowiecznych dokumentów w ramach kan-

celarii: królewskiej, książęcych, duchownych lub miejskich wniosłoby poważny
wkład w rozumienie kultury kancelaryjnej tej epoki i identyfikację pisarzy, o czym
jeszcze poniżej.

oraz zapoczątkował edycję serii pod nazwą Cor-

pus inscriptionum Poloniae, której pierwszy tomik został opublikowany w 1975 r.

Zob. A. W

AŁKOWSKI

, Skryptoria cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII w.,

Zielona Góra 1996, s. 223-329.

O. G

UYOTJEANNIN

avec la coll. de D. M

UZERELL

, R. F

AVREAU

, F. D

UMAS

, M.

ASTOUREAU

, M. M

ULON

, Sciences auxiliaires de l’Histoire médiévale, [w:] Histoire

médiévale en France. Bilan et perspective, textes réunis par M. B

ALARD

, Paris 1991, s. 478-

483.

A G

ĄSIOROWSKI

, Staropolski dokument i kancelaria jako przedmiot badań historycznych

(koreferat). [w:] Nauki pomocnicze historii na XI Powszechnym Zjeździe Historyków Pol-

skich w Toruniu, red. A. T

OMCZAK

, Warszawa 1976, s. 97: „Dla wieku XV niepotrzebne, a

dla stuleci późniejszych nawet wręcz niemożliwe byłoby badanie rąk pisarskich w poszcze-

gólnych dokumentach...”

Zob. J. S

ZYMAŃSKI

, Potrzeby i możliwości polskiej epigrafiki, [w:] Problemy nauk pomoc-

niczych historii. Materiały na II konferencję poświęconą naukom pomocniczym historii. Ka-

towice-Wisła, 26-29 V 1973, red. J. S

ZYMAŃSKI

, Katowice 1973, s. 63-77.

Corpus inscriptionum Poloniae [dalej: CIP] t. l: Województwo kieleckie, red. J. S

ZYMAŃ-

SKI

, z. 1: Miasto Kielce i pow. kielecki, wyd. B. T

RELIŃSKA

, Kielce 1975; z. 2: Jędrzejów i

region jędrzejowski, wyd. B. T

RELIŃSKA

, Kielce 1978; z. 3: Busko Zdrój i region, wyd. U.

GORZELSKA

, Kielce 1980; z. 4: Miechów i Pińczów wraz z regionem, wyd. B. T

RELIŃSKA

Kielce 1984; z. 5: Włoszczowa, Końskie i Ostrowiec Świętokrzyski z regionami, wyd. M.

ANIK

, Kielce 1986; CIP t. 5: Województwo skierniewickie, red. R. R

OSIN

, z. 1: Skierniewice

i region, wyd. A. S

ZYMCZAKOWA

, Łódź 1991; z. 2: Miasto Łowicz, wyd. J. S

ZYMCZAK

Poruszył on do pracy inwentaryzacyjnej kilka środowisk naukowych w Polsce, w
wyniku której zinwentaryzowano, opublikowano i w pierwszej wersji opracowano
setki inskrypcji od średniowiecza po XVIII w. Dzięki niej uchroniono przed znisz-
czeniem i niepamięcią wiele zabytków epigraficznych. Nie do przecenienia jest też
udział w realizacji tego programu młodzieży studenckiej, widoczny i podkreślany w
wielu publikacjach. Program ten zaowocował też polskim podręcznikiem epigrafiki
pióra Barbary Trelińskiej

Rzadko w Polsce powstają prace z zakresu tak tradycyjnej nauki pomocniczej,

jaką jest chronologia. W ostatnich latach mamy do zanotowania jedną pracę, a mia-
nowicie Henryka Wąsowicza o kalendarzu krakowskich ksiąg liturgicznych

. Mi-

mo pokaźnej objętości tej książki, trudno się oprzeć wrażeniu niepełnego wykorzy-
stania tytułowych źródeł, przy pominięciu mogących zasadniczo zweryfikować ob-
raz kościelnych źródeł sądowych. Natomiast bardzo interesujący obraz pojmowania
czasu i przestrzeni przez średniowiecznych Polaków, a nawet węziej, bo Mazow-
szan, przyniosła rozprawa Grzegorza Myśliwskiego

, która bardziej należy do prac

z dziedziny dziejów świadomości i kultury niż chronologii i metrologii Również w
tym kręgu zainteresowań sytuuje się rozprawa Przemysława Tyszki o odbiciu w
świadomości zbiorowej przestrzeni miejskiej Krakowa

Ostatnio powstało kilka nowych prac z zakresu dyplomatyki średniowiecznej.

Upowszechnił  się  schemat  konstrukcyjny,  wypracowany  w  dyplomatyce  śląskiej,
taki  jak  np.  w  pracach  Rościśława  Żerelika,  czego  najwybitniejszym  przykładem
jest  jego  Kancelaria  biskupów  wrocławskich

. Schemat ten obejmuje jako punkt

pierwszy dyskusję nad autentycznością dokumentów podejrzanych, a potem kolejno
—  przedstawienie  kancelarii  —  tu  biskupów,  gdzie  indziej  książąt  oraz  dyktatu  i
formularza  dokumentów,  ich  duktu,  pieczęci,  personelu  kancelaryjnego.  Schemat
ten  przyjęły  dwie  opublikowane  w  1999  r.  monografie  dyplomatyczne:  Marka  L.
Wójcika o kancelariach książąt śląsko-opolskich

Warszawa-Łódź 1987; CIP t. 8: Województwo krakowskie, red. Z. P

ERZANOWSKI

, z. 2: Bazy-

lika Mariacka w Krakowie, wyd. Z.

IECH

, Kraków 1987; CIP t. 9: Województwo olsztyńskie,

z. 1: Lubawa i okolice, wyd. J. W

ENTA

, J. W

RONISZEWSKI

, Toruń 1995; CIP t. 4: Wojewódz-

two włocławskie, z. 1: Kujawy Brzeskie, wyd. A. M

IETZ

, J. P

AKULSKI

, Włocławek 1985; z. 2:

Ziemia Dobrzyńska, wyd. A. M

IETZ

, J. P

AKULSKI

, Włocławek 1987; zob. też; Corpus in-

scriptionum Rudensium, wyd. J. S

ZYMCZAK

i A. S

ZYMCZAKOWA

, Katowice 1996.

B. T

RELIŃSKA

, Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Lublin 1991.

H. W

ĄSOWICZ

, Kalendarz ksiąg liturgicznych Krakowa do połowy 16., wieku Studium

chronologiczno-typologiczne, Lublin 1995.

G. M

YŚLIWSKI

, Człowiek średniowiecza wobec czasu i przestrzeni. (Mazowsze od XII do

poł. XVI wieku), Warszawa 1999. Społecznym aspektem pojmowania czasu zajął się też

ostatnio S. B

YLINA

, „Piotr nosi snop, Domienik siano”. O średniowiecznych cizjojanach

polskich i czeskich, [w:] E scientia et amicicia. Studia poświęcone Edwardowi Potkowskiemu

w szcśćdziesięciopięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Warszawa 1999, s.

55-62.

P. T

YSZKA

, Obraz przestrzeni miejskiej Krakowa XIV-XV wieku w świadomości jego

mieszkańców, Lublin 2001.

R. Ż

ERELIK

, Kancelaria biskupów wrocławskich do 1301 roku, Wrocław 1991.

i Janusza Grabowskiego o kance-

M. L. W

ÓJCIK

, Dokumenty i kancelarie książąt opolsko-raciborskich do początków XIV

lariach książąt mazowieckich w latach 1341-1381

. Każdy schemat w badaniach

naukowych przynosi wymierne korzyści i dające się przewidzieć szkody. Korzyścią
jest  zadanie  przez  autorów  wszystkich  pytań  typowych,  policzenie  i  klasyfikacja
dokumentów  itp.,  co  umożliwia  czytelnikowi  porównywanie  różnych  kancelarii,
mankamentem zaś — ograniczenie pola widzenia, którego rozszerzenia można się
doszukać  u  tak  ukierunkowanych  badaczy  jedynie  w  podsumowaniach  własnych
wyników  badań.  Schematowi  temu  nie  poddał  się  tylko  Andrzej  Wałkówski

Inny kierunek badań dyplomatycznych wyznaczają praca na temat notariatu pu-

blicznego w Polsce pióra Krzysztofa Skupieńskiego

w monografii skryptoriów cysterskich filiacji portyjskiej na Śląsku, i to z powodów
oczywistych,  bo  z  uwagi  na  inny  przedmiot  badania,  a mianowicie  skryptoria  od-
biorcy. Swoją drogą nawet mediewista rzadko ma do czynienia ze zjawiskiem tak
wyraźnie przemijającym (w zakresie sporządzania dokumentów), jak wspomniane.
Praca  łączy  rozważania nad  produkcją dokumentową,  której dotyczy  owa  przemi-
jalność,  i  książkową,  której  w  zasadzie  zjawisko  to  nie dotyczy. Ma  też  charakter
mieszany — dyplomatyczno-paleograficzny. Szkoda, że nie zawsze zakres i precy-
zja formułowanych wniosków odpowiada zebranemu materiałowi.

oraz opublikowany przez

Antoniego Gąsiorowskiego katalog notariuszy i ich znaków z obszaru Wielkopol-
ski

. Temat daleki jest od wyczerpania. Jako postulat należy wysunąć sporządzenie,

analogicznego do wspomnianego, katalogu późnośredniowiecznych notariuszy ma-
łopolskich, z podobiznami ich znaków. Przy czym nie może być to wyłącznie kata-
log admisji, bo ten byłby niepełny na skutek niezachowania się w Krakowie ksiąg
biskupich i wikariusza generalnego z 1. połowy XV w. W katalogu tym powinny się
znaleźć znane z dokumentów znaki notarialne i subskrypcje wszystkich notariuszy
publicznych działających w XIV i XV w. na terenie diecezji krakowskiej

wieku, Wrocław 1999, Acta Universitatis Wratislaviensis nr 2170.

J. G

RABOWSKI

, Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341-1381. Ośrod-

ki zarządzania i kultury, Warszawa 1999.

A. W

AŁKÓWSKI

, dz. cyt.

K. S

KUPIEŃSKI

, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997;

TENŻE

, O zna-

ku notarialnym jako źródle poznania polskiej heraldyki średniowiecznej, [w:] Discernere

vera ac falsa. Prace ofiarowane Józefowi Szymańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin,

Lublin 1992 (Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F: Historia, vol. 45,

1990), s. 231-243.

A. G

ĄSIOROWSKI

, Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich. Katalog

admisji w Gnieźnie i Poznaniu. 1420-1500, Poznań 1993.

W latach osiemdziesiątych były zbierane z inicjatywy Józefa Szymańskiego, przez K.

Skupieńskiego i M. Koczerską, w ramach problemu resortowego: Zabytki staropolskie w

kręgu pisma, znaku i obrazu, w formie kartoteki dane o notariuszach publicznych diecezji

krakowskiej i o sporządzanych przez nich instrumentach notarialnych.

. Analiza

znaków notarialnych od strony ikonograficznej pozwoliłaby wyjaśnić, z jakich wzo-
rów europejskich czerpali polscy notariusze i jakie treści chcieli za pośrednictwem
swych znaków przekazać. Natomiast analiza ich subskrypcji mogłaby pomóc w
uchyleniu anonimowości średniowiecznej inteligencji — ludzi utrzymujących się ze
swej pracy umysłowej, ściślej — pisarskiej. Na tej drodze, jak mi się wydaje, moż-

liwa stanie się np. identyfikacja pisarzy autografu Roczników Jana Długosza

. Już

w trakcie przygotowywania tego tekstu do druku miałam okazję zapoznać się z ar-
tykułem Marii Kowalczyk

Inny nurt obecnych polskich badań dyplomatycznych wiąże się z recepcją, do-

dajmy — udaną, kierunku badań szkoły wiedeńskiej nad formularzem dokumentów
średniowiecznych, a dokładniej studium Heinricha Fichtenau o arendze

, która zidentyfikowała anonimowego dotychczas pisa-

rza głównej części autografu Annales, określanego mianem ręki B, jako Krzysztofa

z Dębowca, notariusza Długosza, a ponadto notariusza publicznego i wikariusza
wieczystego katedry krakowskiej, właśnie na podstawie jego podpisu notarialnego
w jednym z dokumentów.

, w celu

ukazania jej treści ideowych, a zarazem roli dokumentu w systemie komunikacji
społeczeństwa średniowiecznego. Nurt ten zaowocował już kilkoma pracami na ten
temat autorstwa Tomasza Nowakowskiego

i Anny Adamskiej

Anna Adamska jest również autorką bibliografii dyplomatyki polskiej od 1956 r.,

opublikowanej w „Archiv für Diplomatik”

. Pierwszy z auto-

rów  słusznie  potraktował  arengi  wczesnych  polskich  dokumentów,  o  charakterze
głównie religijnym, jako źródło uzupełniające do dziejów chrystianizacji polskiego
społeczeństwa.  Anna  Adamska  dokonała  trafnego  wyboru  kancelarii  Władysława
Łokietka  dla  pokazania,  jak  w  arengach  odbijała  się  zmieniająca  się  pozycja  tego
władcy, który z prowincjonalnego księcia wyrósł do roli króla-zjednoczyciela Kró-
lestwa.  Obaj  autorzy  zwracają  uwagę  na  wzajemne  dostosowanie  poszczególnych
części formularza dokumentowego w najznakomitszych tworach kancelaryjnych.

Wydaje się, że od czasu opublikowania uniwersyteckiego podręcznika dyploma-

tyki

. Jest to przedsięwzięcie godne uznania

i naśladownictwa, tym bardziej że prace bibliograficzne, chociaż niezwykle poży-
teczne, nie cieszą się uznaniem w środowisku naukowym.

Zgłaszałam to już wcześniej jako postulat: M. K

OCZERSKA

, De manu, signo et nomine

czyli o krakowskich notariuszach publicznych w późnym średniowieczu, [w:] Kultura śre-

dniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Giegsztorowi w pięćdziesięciole-

cie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 206.

M. K

OWALCZYK

, Pisarze „Annales” Jana Długosza, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”,

49, 1999, s. 103-110.

H. F

ICHTENAU

, Arenga. Spätantike und Mittelalter im Spiegel von Urkundenformeln, Graz-

Köln 1957.

T. N

OWAKOWSKI

, Idee areng dokumentów książąt polskich do połowy XIII wieku, Byd-

goszcz 1999.

A. A

DAMSKA

, Arengi w dokumentach Władysława Łokietka. Formy i funkcje, Kraków

1999;

TAŻ

, Dieu, le Christ, la Vierge et l’Eglise dans les préambules polonais du Moyen Âge,

„Bibliothèque de l’Ecole des chartes”, 155, 1997, s. 543-573;

TAŻ

, Treści religijne w aren-

gach polskich dokumentów średniowiecznych, „Studia Źródłoznawcze”, 38, 2000, s. 1-33.

, Bibliographie de la diplomatique polonaise 1956-1996, „Archiv für Diplomatik”, 44,

1998, s. 275-336.

K. M

ALECZYŃSKI

, M. B

IELIŃSKA

, A. G

ĄSIOROWSKI

, Dyplomatyka wieków średnich, War-

szawa 1971.

upłynęło już wystarczająco dużo czasu, a zwłaszcza pojawiło się wiele intere-

sujących prac, aby uznać, że nastał już czas na napisanie nowej syntezy. Mówiąc o
narastającym dorobku, myślę w pierwszym rzędzie o książce Ireny Sułkowskiej-

Kurasiowej o dokumentach królewskich i ich funkcji w państwie za Andegawenów
i pierwszych Jagiellonów

, daleko przekraczającej znaczeniem tak wąsko sformu-

łowany temat, jak również o pracy Jadwigi Krzyżaniakowej

Wśród pilnych postulatów w dziedzinie dyplomatyki polskiej wymieńmy jeszcze

parę. Wynikają one z obserwacji potrzeb młodych badaczy w zakresie pomocy na-
ukowych  i  w  obu  proponuję  rozwiązanie  zainspirowane  wydawnictwami  istnieją-
cymi w literaturze zachodniej, które po pierwsze są trudno dostępne w Polsce, a po
drugie,  proponowane  przeze  mnie  prace  mają  dotyczyć  polskich  źródeł.  Projekt
pierwszy to przygotowanie przewodnika dla historyków, prowadzących badania na
podstawie  polskich  źródeł  sądowych.  Pomysł  takiego  przewodnika  nasunęło  mi
wydawnictwo  belgijskie  zapoczątkowane  pod  redakcją  Leopolda  Genicot  pod  na-
zwą  Typologie des sources du Moyen Âge  occidental

o kancelarii Jagiełły

oraz o całej literaturze narosłej w ostatnim trzydziestoleciu, łącznie z pozycjami
omawianymi powyżej.

. Wydawnictwo to liczy w

chwili obecnej około osiemdziesiątki zeszytów, stale uwspółcześnianych w zakresie
bibliografii.  W  poszczególnych  fascykułach  zostały  omówione  rożne  typy  źródeł
pod kątem czasu i miejsca powstania, częstotliwości występowania, podstawowych
problemów  krytycznych,  funkcji  społecznej.  Były  to  takie  typy  źródeł  średnio-
wiecznych,  jak  np.  kroniki  uniwersalne,  gesta  pontificum  et  abbatum,  genealogie,

wizytacje parafii, statuty synodalne. A zatem proponuję powołanie serii przewodni-
ków w samodzielnych studiach, z głównym przeznaczeniem dla młodych badaczy,
pod nazwą np. Warsztat mediewisty lub Vademecum mediewisty. Pierwszym tomi-

kiem mógłby być właśnie Przewodnik po polskich źródłach sądowych, który zawie-

rałby  podstawowe  wiadomości  o  funkcjonowaniu  sądów  ziemskich  i  grodzkich,  o
dokumentacji  pisanej  tychże  sądów,  o  najbardziej  typowych  sprawach  przez  nie
rozpatrywanych, o formularzu zapisek sądowych i skrótach najczęściej w nich sto-
sowanych.  Stare  Vademecum Wierzbowskiego  doprawdy  w najmniejszym  stopniu

nie spełnia swego zadania, a podręcznik dyplomatyki podaje wiadomości zbyt teo-
retyczne.  Całość  opatrzona  byłaby  bibliografią  wydawnictw  źródłowych  i  opraco-
wań, przewodnikiem po archiwach i, co bardzo ważne, bogatym wyborem tablic z
wybranych  ksiąg  sądowych,  reprodukowanych  w  formie  fotografii  lub  odbitych
przy  pomocy  skanera.  Tablice  te  miałyby  na  sąsiedniej  stronie  tekst  wydany dru-
kiem i przetłumaczony oraz omówienie osobliwości prawnych i paleograficznych.
Tego rodzaju rozwiązanie nasunęły mi stare tablice paleograficzne Franza Steffen-
sa

i nowy francuski podręcznik dyplomatyki

I. S

UŁKÓWSKA

-K

URASIOWA

, Dokumenty królewskie i ich funkcja w państwie polskim za

Andegawenów i pierwszych Jagiellonów. 1370-1444, Warszawa 1977.

J. K

RZYŻANIAKOWA

, Kancelaria królewska Władysława Jagiełły. Studium z dziejów kultu-

ry politycznej Polski w XV wieku, Poznań 1972.

Typologie des sources du Moyen Âge occidental, fasc. 1: L. G

ENICOT

, Introduction, Turn-

hout 1972.

F. S

TEFFENS

, Lateinische Paläographie..., 5 Aufl., Berlin 1971.

O. G

UYOTJEANNIN

, J. P

YCKE

, B.-M. T

OCK

, Diplomatique médiévale, Turnhout 1993.

, wydany przed kilku laty przez wy-

dawnictwo Brepols, w serii pod tytułem L’Atelier du médiéviste, który można zali-

czyć do dyplomatyki praktycznej lub pragmatycznej, Należałoby rozważyć, czy nie

pomieścić  w  jednym  tomie  postulowanego  przewodnika  analogicznych  danych  o
księgach konsystorskich i dokumentacji kapitulnej i biskupiej, czy też przeznaczyć
na to osobny kolejny zeszyt (tomik); bez wątpienia zaś osobny tomik należałby się
miejskim  księgom  sądowym,  zwłaszcza  ze  względu  na  język  niemiecki  wielu  z
nich.  Mediewistom  i  nowożytnikom  przysłużyłby  się  niewątpliwie  zeszyt  poświe-
cony Metryce koronnej.

Skoro doszliśmy już do potrzeb dydaktycznych i związanych z tym postulatów w

zakresie wydawania podręczników uniwersyteckich, to oczywistym postulatem jest
wznowienie Nauk pomocniczych historii Józefa Szymańskiego

. Oczekujemy też na

podręcznik heraldyki, zapowiadany przez Stafana K. Kuczyńskiego oraz nowe pod-
ręczniki, zwłaszcza dyplomatyki, o czym była już mowa, ale także np. genealogii.
W stosunku do wznowień podręczników z serii Nauki pomocnicze historii Instytutu

Historii PAN, których nakład dawno został wyczerpany, a więc są niemożliwe do
kupienia dla studentów i dla nowych szkół humanistycznych, należy zgłosić postulat
starannego ich przejrzenia i dostosowaniu do obecnego stanu badań przez autorów
lub ich uczniów oraz wydania ich w nowej szacie ilustracyjnej. Serię tę należałoby
uzupełnić reprintami Paleografii łacińskiej Władysława Semkowicza

i Zarysu

nauki o dokumencie polskim wieków średnich Stanisława Kętrzyńskiego

. Pilnym

od dawna postulatem pozostaje wznowienie wydania istniejących trzech polskich
zbiorów tablic paleograficznych: Monumenta Poloniae palaeographica

, Specimina

palaeographica

i Album palaeographicum

Jednym z większych powodów do szczęścia, a co najmniej zadowolenia medie-

wisty polskiego, jest świadomość, że przypadło mu żyć i prowadzić badania w oto-
czeniu słowników i innych podobnych pomocy naukowych W pierwszym rzędzie
błogosławi redakcję PSB, że doprowadziła Słownik do litery S, choć i wcześniej już

otrzymał biogramy wszystkich średniowiecznych Janów i Mikołajów, których
umieszczono pod imieniem, choćby już mieli nazwisko, trwałe w doczesnym życiu,
a utrwalone — na kartach historii, czyli w pracach mediewistów. Nie mniej powi-
nien być wdzięczny zespołowi, kierowanemu niegdyś przez Witolda Taszyckiego,

— systemem tradycyjnym lub też

metodą skanowania.

Historycy uprawiający nauki pomocnicze niejednokrotnie zajmowali się ich miej-

scem w dydaktyce szkół wyższych. Jest sprawą oczywistą, że od jakości nauczania
źródłoznawstwa i nauk pomocniczych zależą umiejętności warsztatowe absolwen-
tów. Szczególna zaś troska i specjalistyczne kształcenie powinny otaczać w tym
zakresie naszych doktorantów. Sprawa przedstawia się różnie na różnych uniwersy-
tetach. W nowych zaś uczelniach humanistycznych na ogół źle, z powodu alarmują-
cego braku pomocy dydaktycznych.

J. S

ZYMAŃSKI

, Nauki pomocnicze historii, [wyd. IV, zmienione i rozszerzone], Warszawa

1983.

W. S

EMKOWICZ

, Paleografia łacińska, Kraków 1951.

S. K

ĘTRZYŃSKI

, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, t. 1, Warszawa 1934.

Monumenta Poloniae Palaeographica, ed. S. K

RZYŻANOWSKI

, Cracoviae 1909-1910

Specimina palaeographica, ed. S. K

RZYŻANOWSKI

, Cracoviae 1913.

Album palaeographicum, ed. S. K

RZYŻANOWSKI

, wyd. 3 [uzup. przez W. S

EMKOWICZA

Z. K

OZŁOWSKĄ

-B

UDKOWĄ

], Kraków 1935.

za Słownik staropolskich nazw osobowych

, ale na ogół tego nie wie, bo rzadko z

tego słownika korzysta, a szkoda, bo mógłby się dowiedzieć, że nigdy nie było żad-
nych Derslawów, choć żyli, i to nawet liczni Dziersławowie. Podobnie rzadko histo-
ryk zagląda do znakomitego i też zakończonego Słownika staropolskiego oraz Słow-

nika polszczyzny XVI w. — tego ostatniego — jeszcze w trakcie tworzenia

. Filolo-

gom również, skupionym najpierw pod kierunkiem Mariana Plezi, a obecnie Kry-
styny Weyssenhoff-Brożkowej, zawdzięczamy Słownik łaciny średniowiecznej w

Polsce

, który dobrze się prezentuje na tle innych tego typu pomocy, sporządzo-

nych dla różnych europejskich odmian łaciny średniowiecznej

Na ogół zaś historyk wie, że powinien sprawdzać miejscowości, których nazwy

zaczynają się na litery pierwszej połowy alfabetu w słownikach historyczno-
geograficznych województwa krakowskiego lub poznańskiego w średniowieczu

Wielkim dziełem polskiej nauki historycznej i Antoniego Gąsiorowskiego jako

inicjatora i redaktora są spisy urzędników dawnej Rzeczypospolitej

jak również to, że stoją dla niego otworem pracownie, opracowujące te słowniki —
w Krakowie pod kierunkiem Franciszka Sikory i w Poznaniu pod kierunkiem Anto-
niego Gąsiorowskiego. Nie wiadomo natomiast, czy ugruntowana jest świadomość,
że walor tych słowników i kartotek nie kończy się na identyfikacji miejscowości,
ale sięga również identyfikacji osób.

Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. T

ASZYCKI

, t. 1-6, Wrocław 1965-1983.

Ostatni tom tego słownika wydawanego od 1966 r. doszedł do połowy litery F; Słownik

polszczyzny XVI wieku, red. M. R. M

AYENOWA

, t. 27, Warszawa 1999.

Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. M. P

LEZIA

, a od fasc. 53 red. K. W

EYSSEN-

HOFF

-B

ROŻKOWA

, Wrocław 1953 — ostatni fasc. — 61 został wydany w Krakowie w 2000

Zostały one omówione ostatnio — R. S

HARPE

, Modern Dictionaries of Medieval Latin, w:

Bilan et perspectives, s. 289-303.

Wchodzą one w skład dawno zapoczątkowanego wydawnictwa: Słownik historyczno-

geograficzny ziem polskich w średniowieczu, wydawanego przez IH PAN, początkowo pod

red. J. W

IŚNIOWSKIEGO

, a obecnie A. G

ĄSIOROWSKIEGO

: Słownik historyczno-geograficzny

województwa krakowskiego w średniowieczu, oprac. Z. L

ESZCZYŃSKA

-S

KRĘTOWA

, F. S

IKO-

, cz. 1, z. 1 Wrocław 1980, obecnie cz. III, z. 3 do: Łaganów, oprac. W.

UKOWSKI

, J.

URTYKA

, J. L

ABERSCHEK

, Z. L

ESZCZYŃSKA

-S

KRĘTOWA

, F. S

IKORA

, M. W

OLSKI

, red. F.

IKORA

, Kraków 2000; Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w

średniowieczu, cz. 1, z. 1, oprac. S. C

HMIELEWSKI

, K. G

ÓRSKA

-G

OŁASKA

, J. L

UCIŃSKI

, Po-

znań 1982, obecnie cz. 3, z. 4 do litery Q, oprac. F. D

EMBIŃSKI

[i in.], red. A. G

ĄSIOROWSKI

cz. 1, Poznań 1999; por. też inne najnowsze zeszyty tego wydawnictwa: Słownik historycz-

no-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, z. 3, oprac. A. B

ORKIEWICZ

-C

LIŃSKA

, Warszawa 1998; oraz poza serią: J. S

ZYMAŃSKI

, Słownik historyczno-geograficzny

Wojnicza do 1800, Wojnicz 1999; A. F

ASTNACHT

, Słownik historyczno-geograficzny ziemi

sanockiej w średniowieczu, cz. 2, do druku przyg. A. F

ASTNACHT

-S

TUPNICKA

, A. G

ĄSIO-

ROWSKI

, Brzozów 1998 (A. F

ASTNACHT

, Dzieła wybrane, t. 2).

Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. G

ĄSIOROWSKI

[dalej:

UdR|. Ostatni zeszyt to Burgrabiowie zamku krakowskiego. Spisy, oprac. W. B

UKOWSKI

Kórnik 1999 (UdR, IV/5).

od kiedy moż-

na sięgnąć w średniowieczu aż do końca jej trwania. Dotychczas wyszło 19 zeszy-

tów (z których cześć jest pokaźnymi woluminami) w ramach 11 tomów, na które
podzielono terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Spisy te to nie tylko niezbędna
pomoc przy sporządzaniu przypisów osobowych i kontrolowaniu poprawności na-
szych ustaleń, ale nie wykorzystany jeszcze materiał do badania elit w skali lokalnej
i ogólnopaństwowej.

Skoro już mowa o pomocach dla mediewisty i historyka wczesnej nowożytności,

to nie sposób pominąć korzyści, jakie dają badaczowi opracowane itineraria wład-
ców i innych osób znakomitych, czego najdoskonalszym przykładem w historiogra-
fii polskiej jest Itinerarium Władysława Jagiełły, opublikowane przez Antoniego

Gąsiorowskiego w 1972 r.

Jemu też zawdzięczamy na gruncie polskim ukazanie,

jak wiele daje itinerarium nie tylko dla korygowania dat dokumentów i uporządko-
wania życiorysu badanej postaci, ale przede wszystkim dla poznania technik spra-
wowania władzy, podróży, pracy kancelarii. Prowadzone obecnie badania potwier-
dziły wagę itinerariów dostojniczych i pogłębiły refleksję metodologiczną nad itine-
rariami, co odzwierciedliło się w pracach Piotra Węcowskiego

Historiografia polska jako całość cierpi na dojmujący brak aktualnych bibliogra-

fii, z wyjątkiem nieocenionej bieżącej Bibliografii historii polskiej, wydawanej

przez Zakład Bibliografii Bieżącej IH PAN. Z uznaniem więc należy powitać Bi-

bliografie źródeł drukowanych do dziejów Polski późnośredniowiecznej

Powstanie bibliografii polskich prac z nauk pomocniczych i źródłoznawstwa sta-

wiam niniejszym jako jeden z najpilniejszych postulatów do wykonania. Dotych-
czas najlepiej to zapotrzebowanie wypełniał podręcznik nauk pomocniczych pióra
Józefa Szymańskiego

, zawierają-

cą źródła wydane w wydawnictwach seryjnych i jako aneksy do artykułów w cza-
sopismach, opracowaną przez zespół młodych mediewistów warszawskich pod kie-
runkiem Piotra Węcowskiego.

A. G

ĄSIOROWSKI

, Itinerarium Władysława Jagiełły. 1386-1434, Warszawa 1972;

TENŻE

Rex ambulans, „Questiones Medii Aevi”, 1, 1977, s. 139-162;

TENŻE

, Polskie itineraria póź-

nośredniowieczne, „Zapiski Historyczne”, 50, 1985, z. 3, s. 221-237.

P. W

ĘCOWSKI

, Działalność publiczna możnowładztwa małopolskiego w późnym średnio-

wieczu. Itineraria kasztelanów i wojewodów krakowskich w czasach panowania Władysława

Jagiełły (1386-1434), Warszawa 1998;

TENŻE

, Polskie itineraria średniowieczne i nowożyt-

ne. Przegląd badań i propozycje badawcze, „Studia Źródłoznawcze”, 37, 2000, s. 15-48.

Bibliografia źródeł drukowanych do dziejów Polski późnośredniowiecznej (1386-1506), t.

1, red. P. W

ĘCOWSKI

, Warszawa 1999, Fasciculi Historici Novi, t. 3.

J. S

ZYMAŃSKI

, Nauki pomocnicze historii, [wyd. IV, zmienione i rozszerzone], Warszawa

1983.

. Wolno sądzić, że środowisko Zakładu Nauk Pomocniczych

UMCS jest najlepiej przygotowane do wydania takiej publikacji w formie książko-
wej i CD-Romu. Można też postawić postulat innej treści: niechże powstaną biblio-
grafie  poszczególnych  nauk  pomocniczych:  heraldyki,  genealogii,  paleografii  itp.
Te  mogliby  bez  większego  trudu  stworzyć  badacze  im  się  poświęcający.  Powiem
nawet więcej: one już istnieją w formie kartotek, czy w komputerach tychże bada-
czy. Chodzi tylko o ich uporządkowanie i zindeksowanie! Warto je uzupełnić naj-
ważniejszymi  pracami  obcymi,  zwłaszcza  najnowszymi  z  danej  dziedziny,  które
mogłyby  dostarczyć  wskazówek  bibliograficznych  do  dalszych  poszukiwań.  W

imieniu  redakcji  „Studiów  Źródłoznawczych”  zgłaszam  gotowość druku.  „Studia”
same  przed  10  laty  zamieściły  bibliografię  zawartości  dotychczasowych  tomów,
pióra  Piotra  Wojciechowskiego  i Ryszarda  Walczaka

Studia Źródloznawcze — Commentationes. Bibliografia tomów I-XXX z lat 1957-1987, op-

rac. P. K. W

OJCIECHOWSKI

pod red. R. W

ALCZAKA

, „Studia Źródłoznawcze”, 31, 1990, s.

107-255.

, która stanowi w pewnym

stopniu bibliografię nauk pomocniczych.

Starając się znaleźć wspólne linie rozwoju w obecnym czasie nauk pomocniczych

w Polsce, można wyróżnić następujące ich cechy: integracja kilku nauk na gruncie
wspólnych źródeł, jak np. genealogii z heraldyką, heraldyki, sfragistyki i numizma-
tyki, dzięki wspólnej ich cesze, tj. reprezentowaniu osoby, do której należy pieczęć,
która pieczętuje się danym herbem lub w której imieniu została wybita moneta. Za
każdym razem to władca świecki czy hierarcha duchowny posługiwali się wyobra-
żeniem ikonograficznym dla oznaczenia swej władzy i osoby. Szczególna integracja
dokonała się na gruncie tych nauk, które badają pismo i jego społeczne oddziaływa-
nie, czyli paleografii, dyplomatyki i kodykologii. A zatem klasyfikacja i podział
nauk pomocniczych jest nam bardziej potrzebna ze względu na takie, a nie inne
tendencje poznawcze umysłu ludzkiego, nie zaś ze względu na wyraźnie wyodręb-
nione przedmioty badań.

Następną tendencją obecnego rozwoju nauk pomocniczych jest ich ewolucja w

kierunku różnych dyscyplin historycznych, a zatem genealogii ku historii społecz-
nej;  paleografii,  dyplomatyki,  kodykologii  ku historii  kultury; dyplomatyki  w  kie-
runku historii politycznej, której materiału dostarczają też sfragistyka, epigrafika i
numizmatyka,  ponieważ  wszystkie  one  zajmują  się  symbolami  władzy  i  opisują
środki  używane  przy  jej  sprawowaniu.  Na  pewno zaś  słuszne  jest  twierdzenie,  że
nie  ma  takiej  dobrej  pracy  z  dziedziny  nauk  pomocniczych  lub  źródłoznawstwa,
która  by  nie  zawierała  wniosków,  daleko  wychodzących  poza  konkretny  temat,
przedmiot badania.

Mimo fatalnego wyposażenia bibliotek, a dzięki łatwiejszym wyjazdom zagra-

nicznym i udogodnieniom technicznym, dzięki dostępowi za pośrednictwem Inter-
netu do katalogów większych bibliotek na całym świecie, daje się zauważyć lepszą
łączność polskiej mediewistyki z nauką zachodnią i podejmowanie analogicznych
tematów badawczych.

Document Outline