Organizacja procesu wspierania
uczniów
ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Katarzyna Leśniewska – specjalista w Pracowni Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych ORE
Ewa Puchała – nauczyciel konsultant w Pracowni Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych ORE
Spis treści:
I. Dynamika pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w przedszkolu,
szkole i placówce
II. Sposoby organizacji pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
1. Graficzne przedstawienie sposobów pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami
2. Opis sposobu pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Rola i zadania dyrektora, nauczycieli i specjalistów w procesie wspierania uczniów ze
specjalnymi potrzebami
Szablony:
Karta Indywidualnych Potrzeb Ucznia
Plan Działań Wspierających
ARKUSZ WIELOSPECJALISTYCZNEJ OCENY POZIOMU FUNKCJONOWANIA UCZNIA
ARKUSZ INDYWIDUALNEGO PROGRAMU EDUKACYJNO-TERAPEUTYCZNEGO
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
2
Dynamika pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
w przedszkolu, szkole i placówce
Prezentowany w niniejszym opracowaniu opis opiera się na założeniu, że decydującą rolę
w procesie wychowania i kształcenia w szkole odgrywa nauczyciel. Nauczyciel może bowiem
najwcześniej rozpoznać trudności czy szczególne zdolności ucznia oraz najskuteczniej udzielać
pomocy, ponieważ działa w naturalnych warunkach, w których funkcjonuje dziecko. Jego wpływ
na wspieranie rozwoju i wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów jest więc znaczący.
Kontakt nauczyciela z uczniem rozpoczyna się od procesu poznawania, będącego podstawą
działań wychowawczych. Inne ważne płaszczyzny działań wychowawczych to
1
:
• wspieranie każdego ucznia w rozwijaniu jego osobistego potencjału,
• budowanie dobrych relacji,
• tworzenie przyjaznego klimatu klasy,
• koordynacja i integracja pracy wychowawczej dotyczącej całej klasy z działaniami wobec
uczniów doświadczających trudności i/lub przejawiających szczególne zdolności.
Ważne jest, aby w procesie wychowania nauczyciel zauważał potrzeby każdego ucznia.
Relacje i aktywności pomiędzy nauczycielem a uczniem mogą, z jednej strony sprzyjać
ujawnianiu trudności czy szczególnych zdolności, z drugiej – być okazją do wprowadzania działań
wspierających czy pomocowych. Działania te przebiegają według następującego porządku
2
:
• zauważenie i wstępne zdefiniowanie trudności/zdolności,
• określenie specjalnych potrzeb dziecka,
• zaplanowanie działań pomocowych/wspierających rozwój,
• realizacja powyższych działań,
• sprawdzanie skuteczności,
• ewentualna modyfikacja planu,
• wzmocnienie pozytywnych zmian.
1
Za M. Dotka, M. Kazimierczak, I. Lutze, E. Puchała, M. Świderska
„
Model pomocy psychologiczno-pedagogicznej
w szkole i współpracy pomiędzy szkołą i poradnią – założenia”, CMPPP Warszawa 2009
2
Za M. Dotka, M. Kazimierczak, I. Lutze, E. Puchała, M. Świderska „Model pomocy psychologiczno-pedagogicznej
w szkole i współpracy pomiędzy szkołą i poradnią – założenia”, CMPPP Warszawa 2009
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
3
Proces wspierania ucznia w rozwoju, udzielania mu pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
będzie analogiczny, w przypadku każdego dziecka ze specjalnymi potrzebami. Oznacza to, że
niezależnie od rodzaju trudności czy posiadanych zdolności procedura będzie zgodna z opisanymi
wyżej krokami – od rozpoznania do ewaluacji i modyfikacji planów. Natomiast specyficzne dla
różnych dzieci będą formy i sposoby udzielania pomocy, metody pracy, rodzaje potrzebnych
dostosowań. Będą one uzależnione od rodzaju dysfunkcji czy zdolności, funkcjonowania dziecka,
etapu edukacyjnego – czyli od indywidualnych potrzeb i możliwości każdego ucznia.
Podstawowy układ, w którym jest udzielana pomoc dziecku w szkole, to relacja uczeń-
nauczyciel. Ważne jest, aby uczeń dostawał od nauczyciela takie wsparcie, które pozwoli mu na
odkrywanie własnego potencjału oraz pokonywanie trudności i ograniczeń. Temu służą działania
wspierające podejmowane przez nauczyciela. O wszystkich działaniach w ramach udzielanej
pomocy rodzice są informowani i włączani w nie. Proces ten odbywa się we współpracy z innymi
nauczycielami uczącymi dziecko. Warto też podkreślić znaczenie, jakie może pełnić współpraca
nauczycieli z wychowawcami świetlicy, jeśli dziecko do niej uczęszcza.
Nauczyciel, który ma wiedzę dotyczącą wymagań edukacyjnych, zarówno w zakresie
podstawy programowej jak i obowiązującego w szkole regulaminu poznaje dzieci w odniesieniu do
wymagań szkolnej rzeczywistości i dokonuje rozpoznania potrzeb swoich uczniów, określając ich
specyfikę. Np. czego potrzebuje Kasia, która ma niedosłuch, by móc się efektywnie uczyć? Jakie są
potrzeby Jasia, pochodzącego z rodziny dysfunkcyjnej, dotyczące budowania satysfakcjonujących
relacji
z
kolegami?
Czego
potrzebuje
dziecko,
by
czuć
się
dobrze
w klasie, szkole?
Pomoc świadczona uczniowi w miarę możliwości w sposób spójny i kompleksowy przynosi
największe efekty. Tworzenie takiego wsparcia dla ucznia jest możliwe wówczas, kiedy punktem
wyjścia jest rzetelna wiedza o dziecku i jego środowisku. Dlatego zarówno zbieraniem informacji
o uczniu jak i planowaniem wsparcia zajmuje się zespół złożony z nauczycieli, specjalistów
i wychowawców (zwany w dalszej części niniejszego opracowania zespołem). Na podstawie
obserwacji, rozmów z rodzicami i rodziną, analizy dokumentacji tworzony jest „bank” informacji
o uczniu. Stanowi on podstawę do opracowania przez zespół indywidualnego programu
edukacyjno-terapeutycznego (IPET) lub wypełnienia karty indywidualnych potrzeb ucznia (KIPU)
i opracowania planu działań wspierających (PDW).
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
4
Nauczyciele uczący uczniów ze specjalnymi potrzebami mogą zapisywać swoje uwagi
i spostrzeżenia. Może to ułatwić określenie potrzeb uczniów oraz sposobów i form ich
zaspokajania.
Dla uczniów wymagających pomocy psychologiczno-pedagogicznej tworzy się zespoły.
W skład zespołu wchodzą nauczyciele pracujący z danym uczniem, wychowawcy grup
wychowawczych, specjaliści (np. psycholog, pedagog szkolny, logopeda), a także, na zaproszenie
dyrektora, reprezentant poradni psychologiczno-pedagogicznej. Na wniosek rodziców
w posiedzeniu zespołu może uczestniczyć m.in. przedstawiciel lokalnego samorządu, lekarz
leczący dziecko, instruktor prowadzący z dzieckiem zajęcia, rehabilitant czy przedstawiciele
instytucji wspierających dziecko i rodzinę (np. OPS, CPR, policja, sąd, organizacje religijne).
Wyznaczona przez dyrektora osoba koordynuje pracę zespołu: organizuje spotkanie
inicjujące współpracę nauczycieli i specjalistów, na którym ustala się plan działań uwzględniający
zadania poszczególnych osób (nauczyciela, pedagoga i specjalistów) oraz sposoby i harmonogram
realizacji. Zespół monitoruje zaplanowane działania. Do jego kompetencji należy również ocena
efektywności pomocy udzielanej dziecku.
Opracowane przez szkołę zasady udzielania pomocy i wsparcia uczniom ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi powinny mieć odzwierciedlenie w zapisach prawa wewnątrzszkolnego
(statut szkoły, szkolny program wychowawczy i profilaktyki). Konieczna jest znajomość tych
zapisów przez wszystkich uczniów, rodziców i nauczycieli.
5
Sposoby organizacji pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
1. Graficzne przedstawienie sposobów pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami
Uczeń
Rodzice
Nauczyciel
Szkoła
Proces
poznawania
Nauczyciele, specjaliści, wychowawcy nazywają
potrzeby uczniów w wymiarze:
- fizycznym
- psychicznym (emocjonalnym)
- społecznym
- edukacyjnym
dokumentacja
Specjaliści
ze szkoły, poradni p-p, szkoły
specjalnej lub integracyjnej,
ODN, a także inni specjaliści
(np. instruktorzy, lekarze,
pracownicy socjalni, kuratorzy,
policjanci – zasoby lokalne wg
potrzeb)
Powołanie
zespołu
Zespołowa analiza
potrzeb dziecka
Wielospecjalistyczna
ocena poziomu
funkcjonowania
ucznia i indywidualny
program edukacyjno-
terapeutyczny;
Ocena
efektywności
pomocy p-p
M
O
N
I
T
O
R
I
N
G
Budowanie
koalicji na
rzecz dziecka
ze SPE
karta
indywidualnych
potrzeb ucznia i
plan działań
wspierających
Identyfikowanie
dzieci ze
specjalnymi
potrzebami
edukacyjnymi
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
6
2.
Opis sposobu pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Triada uczeń – rodzic – nauczyciel
Podstawowym środowiskiem wychowawczym dla dziecka jest rodzina. W momencie, kiedy
rozpoczyna ono edukację pojawia się w jego życiu drugie, silnie oddziałujące środowisko – szkoła
(wcześniej przedszkole). Czas pójścia dziecka do szkoły można traktować jako zbliżanie się do
siebie środowiska rodzinnego i środowiska szkoły. Owo zbliżanie polega na poznawaniu się
uczestników tego procesu. Kluczową rolę odgrywają w tym procesie samo dziecko, jego rodzice
oraz nauczyciele. Oczywiście nie oznacza to, że środowisko rówieśników nie ma wpływu na
adaptację ucznia w szkole. Wspieranie ucznia jest zadaniem nauczyciela, stąd określenie jego
kluczowej roli.
Do szkoły przychodzi „całe dziecko”, a nie tylko jego umysł. Wnosi ono zatem własne
doświadczenie życiowe, możliwości, emocje, stan zdrowia, sprawności itp. Towarzyszy mu rodzic –
osoba, która zna je najlepiej, a dodatkowo ma wiele doświadczeń związanych z oddziaływaniami
podejmowanymi wobec dziecka przez niego samego i innych dorosłych (dziadków, panie
w przedszkolu, lekarzy itd.). Każdy rodzic przychodzi ze swoim bagażem życiowym, określonymi
możliwościami i ograniczeniami, własnym sposobem komunikowania się. Naprzeciw nim wychodzi
nauczyciel, który ma wiedzę dotyczącą funkcjonowania szkoły i doświadczenie w pracy z różnymi
dziećmi. Wnosi on również swoje doświadczenie życiowe, kompetencje, mocne i słabe strony.
Spotkanie tych trzech ważnych podmiotów ma na celu poznanie potrzeb i możliwości dziecka, by
w rezultacie stworzyć warunki sprzyjające jego optymalnemu rozwojowi. Na schemacie triadę
uczeń–rodzic–nauczyciel przedstawiono w postaci trzech zachodzących na siebie kół. Można
uznać, że części wspólne obrazują obszary wzajemnego poznania, związków, relacji.
W pozyskiwaniu wiedzy o uczniu pomóc też mogą informacje zebrane od babć, dziadków,
obserwowanie rodzeństwa, jeśli uczęszcza do tej samej szkoły.
Proces poznawania
Proces poznawania odbywa się wieloma drogami. Nauczyciel poznaje dziecko i jego
sytuację poprzez rozmowy z dzieckiem i jego rodzicami, obserwacje zachowań ucznia i jego relacji
z innymi ludźmi, analizę zauważonych postępów w rozwoju dziecka związanych z edukacją
i rozwojem społecznym. Sam wchodzi w relację z uczniem i ma szansę dokonywać autorefleksji
związanej z tym, co się w tej relacji dzieje. Dodatkowo ma możliwość analizowania dokumentów
(orzeczenia, opinii, dokumentacji medycznej udostępnionej przez rodzica itp.), analizowania
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
7
wytworów dziecka. Może mieć również dostęp do wyników badań prowadzonych przez
specjalistów i do pogłębionej diagnozy. Specjaliści mogą służyć swoją wiedzą dotyczącą
konkretnego dziecka, jak również wiedzą natury ogólnej – np. związaną z określoną dysfunkcją,
zaburzeniami, mechanizmami funkcjonowania, procedurami postępowania itp.
W procesie wzajemnego poznawania nie sposób pominąć kwestii związanych
z wartościami poszczególnych osób. Zgodnie z założeniami reformy, ustalenie ważnych wartości
jest elementem niezbędnym i kluczowym w budowaniu programu wychowawczego.
W wytycznych Ministerstwa Edukacji Narodowej czytamy, że „opracowując program
wychowawczy szkoły należy brać pod uwagę jakie wartości są szczególnie ważne dla społeczności
szkolnej”
3
. Jeśli patrzymy z punktu widzenia jednostki (ucznia, rodzica, nauczyciela), to staje się
jasne, że każda z tych osób kieruje się własnymi wartościami i na ich bazie kształtuje własne
zachowania. Nie można mówić o rozwoju bez zaspokajania potrzeb, czy bez dążenia do
wytyczonych celów. Doświadczanie i związane z nim przeżycia również stanowią integralną część
rozwoju. Dlatego nazywanie i uwzględnianie wartości w procesie budowania środowiska
sprzyjającego rozwojowi dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wydaje się ze wszech
miar zasadne.
Pryzmat szkoły
Nauczyciel jest osobą, która zna rzeczywistość szkoły, do której trafia dziecko. Wie, jakie są
warunki lokalowe szkoły, jakie jest wyposażenie, którym szkoła dysponuje, zna wymagania, które
będą stawiane przed uczniem, zna kadrę, z którą dziecko będzie się stykać podczas pobytu w
szkole, klimat panujący w szkole oraz posiada inne ważne z punktu widzenia potrzeb ucznia
informacje. Jest jedyną osobą z triady dziecko–rodzic–nauczyciel, która w chwili, kiedy dziecko
zaczyna edukację, ma wiedzę tego rodzaju. W związku z tym ważne jest, aby nauczyciel spróbował
spojrzeć na dziecko przez pryzmat szkoły. Może to pomóc w określeniu zasobów, które są do
dyspozycji oraz trudności, na jakie może się natknąć dziecko ze specjalnymi potrzebami ucząc się
w tej konkretnej szkole.
Nazywanie potrzeb
Analiza potrzeb powinna dotyczyć całej społeczności szkolnej, ponieważ jest to system
osób wzajemnie oddziaływujących na siebie. Dziecko ze specjalnymi potrzebami przychodząc do
szkoły nie trafia w „pustkę społeczną”. lecz do środowiska, w którym poszczególne osoby mają
3
Opis Zmian potrzebnych w systemie edukacji. Projekt do konsultacji, Szkoła Przyjaźnie wspierająca. Reforma
Programowa, Warszawa, kwiecień 2008., str. 25.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
8
potrzeby, oczekiwania, możliwości i ograniczenia. Tylko wówczas, gdy patrzymy na szkołę jako na
system wzajemnie powiązanych i oddziaływujących na siebie elementów, działania podejmowane
wobec dziecka/dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mają szansę być spójne
i skuteczne. Świadomość „równości” w zakresie potrzeb lecz „różnorodności” w sposobach ich
zaspokajania ułatwia rozumienie tego, czym jest zaspokajanie potrzeb i indywidualizacja pracy
zmierzająca do optymalizowania rozwoju ucznia. Warto spojrzeć na proces edukacji i wychowania
w szkole, jako na spotkanie osób-partnerów, którzy posiadają różne kompetencje. Wśród tych
osób są uczniowie (ze specjalnymi potrzebami i ich rówieśnicy) oraz nauczyciele ze swoimi
potrzebami i możliwościami. Są też rodzice uczniów. Od tego na ile potrzeby wszystkich
podmiotów będą zaspokojone zależy to, w jaki sposób kształtować się będą relacje w szkole.
Anna Brzezińska i Ludmiła Rycielska podkreślają znaczenie potrzeby bezpieczeństwa
i potrzeby autonomii, jako podstawowych w budowaniu relacji uczeń-nauczyciel. „Pogodzenie
tych dwóch potrzeb, tak po stronie nauczyciela, jak i po stronie uczniów to, inaczej mówiąc,
warunek tego, by ich związek był nie tylko owocny w sensie realizacji założonych celów edukacji,
ale także tego, by był dla obu stron osobiście satysfakcjonujący. Dobry związek nauczyciela
i uczniów to taki, w którym obie strony bez obaw o naruszenie granic własnej autonomii
i prywatności oraz ograniczenia swej niezależności wchodzą w bliskie ze sobą kontakty, dające im
poczucie zrozumienia i wsparcia ze strony partnera interakcji. Z drugiej strony dobry związek to
taki, w którym niezależne, swobodne działanie, realizowanie swoich potrzeb indywidualnie, bez
uzgodnienia tego z partnerem interakcji, nie narusza owego bazowego poczucia
bezpieczeństwa”
4
.
Wszystkie osoby wchodzące w skład społeczności szkolnej mają własne potrzeby
w różnych zakresach. Można mówić o czterech podstawowych wymiarach, w jakich warto
diagnozować potrzeby:
− fizycznym (m.in. podstawowe potrzeby związane z jedzeniem, wypoczynkiem, ruchem,
organizacją przestrzeni, leczeniem – m.in. przyjmowaniem leków),
− psychicznym (głównie w sferze potrzeb emocjonalnych),
− społecznym (potrzeby związane z relacjami interpersonalnymi, m.in. potrzeba więzi,
przynależności, uznania itp.),
4
A. I. Brzezińska i L. Rycielska , Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia i nauczyciela, W: Tutoring w szkole. Między
teorią a praktyką zmiany edukacji, praca zbiorowa pod redakcją P. Czekierdy, M. Budzyńskiego, J. Traczyńskiego,
Z. Zalewskiego i A. Zembrzuskiej, Towarzystwo Edukacji Otwartej, Wrocław 2009, str. 24-25.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
9
− duchowym (dotyczące samoświadomości istnienia, poczucia sensu życia; także wszelkie
potrzeby natury estetycznej; nie zawsze będzie chodzić o sferę religijną, choć dla wielu
osób ona będzie również ważna).
Rozważanie potrzeb w tych wymiarach powinno dotyczyć zarówno nauczycieli, rodziców
jak i samych dzieci. Nauczyciel, który jest świadomy własnych potrzeb łatwiej zrozumie potrzeby
dzieci. Nauczyciel, który potrafi dbać o zaspokajanie swoich najważniejszych potrzeb może
organizować sytuację szkolną w sposób, który pozwoli zaspokajać potrzeby uczniów. Na przykład
jeśli nauczyciel przychodzi na lekcję niewyspany i „bez śniadania”(niezaspokojone potrzeby w
wymiarze fizycznym), to trudno sobie wyobrazić, że będzie z cierpliwością reagował na trudne
zachowania uczniów. Jeśli rodzic ucznia ma problemy z poruszaniem się (np. porusza się na wózku
inwalidzkim), to potrzebuje dostosowanej do jego potrzeb przestrzeni fizycznej szkoły,
w przeciwnym razie trudno mu będzie poczuć się pełnoprawnym członkiem społeczności szkolnej.
Dla wszystkich osób ważne jest, żeby czuć się bezpiecznie w kontaktach między sobą (potrzeby
bezpieczeństwa, szacunku). Jeśli uczeń czuje się dobrze w szkole, to realizuje swoją potrzebę
przynależności – podobną potrzebę ma również nauczyciel. Potrzeby natury duchowej mogą się
przejawiać w chęci przebywania w estetycznym otoczeniu (choć pojmowanie tego, co to znaczy
„estetycznie” może być różne u nauczyciela, ucznia i rodziców).
Identyfikowanie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Identyfikowanie dzieci potrzebujących pomocy psychologiczno pedagogicznej w szkole nie
zawsze będzie wyglądało tak samo. Jeśli dziecko trafia do szkoły z orzeczeniem i/lub opinią
poradni psychologiczno-pedagogicznej nauczyciel wie, że dostaje pod swoją opiekę dziecko ze
specjalnymi potrzebami. Jednak nie są to wszystkie dzieci, które będą potrzebowały wsparcia.
Dlatego nauczyciel po uważnej obserwacji każdego z uczniów, z którymi pracuje oraz po zebraniu
z innych źródeł informacji na jego temat powinien odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
−
czy dane dziecko ma (lub może mieć) trudności w realizacji standardów wymagań
programowych, wynikających ze specyfiki jego funkcjonowania w różnych zakresach i/lub czy
przejawia szczególne zdolności?
−
czy istnieje potrzeba czynienia specjalnych dostosowań (dotyczących środowiska
zewnętrznego, metod i form pracy, wyposażenia i pomocy dydaktycznych, dodatkowego
wsparcia itp.), by umożliwić danemu dziecku edukację na miarę jego możliwości?
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
10
Jeśli myśląc o jakimś dziecku nauczyciel odpowiada na powyższe pytania twierdząco,
wówczas ma do czynienia z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami.
Nauczyciel nie musi oczywiście zostawać z oceną sytuacji dziecka sam. Zarówno w czasie
zbierania informacji o dziecku, jak i podczas ich weryfikowania i wyłaniania dzieci ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi, może posiłkować się wiedzą i doświadczeniem innych nauczycieli,
specjalistów zatrudnionych w szkole, specjalistów z poradni psychologiczno-pedagogicznych, szkół
specjalnych i integracyjnych, placówek doskonalenia nauczycieli oraz innych instytucji
i organizacji.
Zespół
Każdy nauczyciel, jako osoba będąca w stałym kontakcie z dziećmi, jest odpowiedzialny za
tworzenie warunków do zaspokajania specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów. W związku
z tym:
− nauczyciel, który zauważy trudności lub uzdolnienia ucznia podejmuje
odpowiednie
działania wspierające; równocześnie niezwłocznie zwraca się do dyrektora o utworzenie
zespołu,
− w przypadku dzieci z orzeczeniem poradni
psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie
kształcenia specjalnego, orzeczeniem o potrzebie indywidualnego obowiązkowego
rocznego przygotowania przedszkolnego, orzeczeniem o potrzebie indywidualnego
nauczania i/lub opinią poradni, dyrektor powołuje zespół w chwili dostarczenia
stosownego dokumentu, bez konieczności zwracania się z prośbą w tej sprawie przez
nauczyciela,
W skład zespołu wchodzą stali członkowie i członkowie, którzy są włączani w zależności od
potrzeb. Stałymi członkami zespołu są:
−
nauczyciele prowadzący zajęcia z danym uczniem,
−
specjaliści pracujący z uczniem,
−
wychowawcy grup wychowawczych.
Na wniosek dyrektora w posiedzeniu zespołu może uczestniczyć pracownik poradni
psychologiczno-pedagogicznej. W spotkaniach zespołu mają prawo uczestniczyć rodzice ucznia
.
To
ważna zmiana w podejściu do roli rodziców w szkole. Rodzice stają się partnerem dla szkoły, a co
za tym idzie, mogą stanowić ogromne wsparcie dla podejmowanych przez nauczycieli
i specjalistów działań pomocowych. To właśnie rodzice znają dziecko najlepiej – wiedzą jak ono
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
11
funkcjonuje, obserwują na co dzień zmiany zachodzące w rozwoju dziecka, są świadkami
i uczestnikami interakcji dziecka z otoczeniem, mają rozeznanie, jakie formy pomocy okazywały
się dla dziecka skuteczne, a jakie się nie sprawdziły. I to im najbardziej zależy na tym, żeby pomóc
dziecku. Zaproszenie rodziców do współdecydowania o sprawach dziecka w szkole ma szansę
zaowocować połączeniem wysiłków i większą skutecznością podejmowanych działań, ponieważ
wpływy rodziny i szkoły nie będą przeciwne, nie będą się ścierać, lecz będą zmierzać w tym samym
kierunku.
O terminie spotkania rodziców informuje dyrektor. Działania wspierające ucznia należy prowadzić
we współpracy z jego rodzicami i uwzględnić w nich pomoc, którą dziecko może otrzymać od
rodziców. Rodzice mogą zapraszać na spotkania zespołu osoby i specjalistów spoza szkoły
pracujących z dzieckiem: przedstawiciela organu prowadzącego szkołę, lekarzy, pracownika opieki
społecznej opiekującego się rodziną, rehabilitantów i in. Warto też pamiętać, że jeśli dziecko
uczęszcza do świetlicy szkolnej, to osobą na co dzień kontaktującą się z nim będzie wychowawca
świetlicy – należy więc rozważyć jego udział w pracach zespołu. Choć rozporządzenie tego nie
reguluje, warto dążyć do włączania ucznia w prace zespołu dotyczące jego samego – oczywiście na
miarę możliwości dziecka.
Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mogą być w każdej klasie. W takiej sytuacji
„nauczyciele prowadzący zajęcia z danym uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” to
właściwie wszyscy nauczyciele. Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie ramowych statutów
publicznego przedszkola i publicznych szkół, dyrektor może powoływać zespoły problemowo-
zadaniowe, mające na celu tworzenie warunków do edukacji dzieci ze specjalnymi potrzebami.
Zakres problematyki działań zespołu jest w gestii szkoły i powinien wynikać z jej potrzeb.
Zespołowa analiza potrzeb dziecka
Zakładamy, że na wcześniejszych etapach przedstawianej procedury nauczyciel rozpoznał
sytuację dziecka. Ukonstytuował się również zespół osób, których zadaniem jest tworzenie
warunków do optymalnego rozwoju ucznia ze specjalnymi potrzebami, czyli w perspektywie także
stworzenie dla niego indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego lub planu działań
wspierających. Aby to było możliwe, ważne jest, by członkowie zespołu wspólnie zastanowili się
nad tym, jak rozumieją potrzeby dziecka, w jaki sposób wyobrażają sobie funkcjonowanie dziecka
w szkole, co w tym zakresie wnosi orzeczenie, co opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej lub
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
12
inna dokumentacja dostarczona przez rodziców (np. medyczna, kopia KIPU ze szkoły, do której
dotychczas uczęszczał uczeń).
Analizując potrzeby dziecka powinno się patrzeć na nie holistycznie. Dlatego warto
zwracać uwagę na różnorodne czynniki, które mogą wpłynąć na odnoszenie przez ucznia
sukcesów w szkole, czyli m.in.:
−
brać pod uwagę jego zdolności, wiedzę, umiejętności i możliwości potrzebne do realizacji
poszczególnych przedmiotów czy zadań, które mogą być stawiane przed dzieckiem,
−
analizować sposoby reagowania dziecka w sytuacjach dla niego trudnych (np. poziom
motywacji do pokonywania przeszkód i trudności),
−
próbować zaobserwować umiejętności psychospołeczne dziecka, w tym możliwości
nawiązywania kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi,
−
zapoznawać się z efektami dotychczasowej edukacji oraz dostosowaniami programowymi,
metodami, technikami wykorzystywanymi w pracy z dzieckiem,
−
uwzględniać poziom sprawności motorycznej dziecka, w tym możliwości samoobsługi
(głównie
w odniesieniu do dzieci młodszych i niepełnosprawnych ruchowo),
−
zwracać uwagę na poziom samodzielności ucznia,
−
brać pod uwagę sytuację rodzinną i warunki w jakich żyje uczeń.
Na tej podstawie zespół:
− w przypadku uczniów posiadających:
• opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej,
• orzeczenie o potrzebie indywidualnego rocznego przygotowania,
• orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania,
• lub u których Zespół dokonał rozpoznania specjalnych potrzeb rozwojowych i/lub
edukacyjnych dziecka,
zakłada kartę indywidualnych potrzeb ucznia, a następnie opracowuje plan działań
wspierających;
− w przypadku uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego
• dokonuje oceny poziomu funkcjonowania ucznia we wszystkich ważnych obszarach,
a następnie opracowuje indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny.
Dokonując opisanej powyżej analizy warto również określić, jakiego wsparcia potrzebuje
szkoła, by tworzyć właściwe warunki dla dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
13
Karta indywidualnych potrzeb ucznia
Karta jest dokumentem, który zespół zakłada uczniom posiadającym:
−
opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej,
−
orzeczenie o potrzebie indywidualnego rocznego przygotowania przedszkolnego,
−
orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania,
−
lub
u których zespół dokonał rozpoznania specjalnych potrzeb rozwojowych
i edukacyjnych,
związanych w szczególności z:
• niepowodzeniami szkolnymi,
• ryzykiem wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się, w przypadku uczniów
szkoły podstawowej na pierwszym etapie edukacyjnym (uczniowie ze stwierdzonymi
specyficznymi trudnościami na dalszych etapach będą należeli do grupy uczniów
posiadających opinię poradni)
• zaniedbaniami środowiskowymi związanymi z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny,
sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi,
• przeżywaniem sytuacji kryzysowych lub traumatycznych,
• chorobą przewlekłą,
• trudnościami adaptacyjnymi związanymi z różnicami kulturowymi (dzieci imigrantów),
ze zmianą środowiska edukacyjnego (wcześniejsze kształcenie za granicą),
• szczególnymi predyspozycjami i uzdolnieniami
5
.
Karta ma być dokumentem zawierającym konkretne i rzetelne informacje o dziecku,
pochodzące z różnych źródeł. Jeśli szkoła założy lub otrzyma kartę, zostanie tym samym
zobligowana do opracowania na jej podstawie planu działań wspierających, uzupełniania oraz
weryfikowania zapisów w niej zawartych. Pozwoli to nauczycielom na poszczególnych etapach
edukacyjnych na analizę procesu rozwoju dziecka, będzie opisem podejmowanych oddziaływań
(świadczeń, które dziecko otrzymuje) i ich skuteczności. Ma to na celu zapewnienie ciągłości pracy
z danym uczniem. Karta indywidualnych potrzeb ucznia z założenia ma być dokumentem
„wędrującym za dzieckiem” do kolejnych szkół. W przypadku przejścia ucznia do innej szkoły lub
ukończenia nauki na danym etapie edukacyjnym, oryginał karty otrzymują rodzice lub uczeń (jeśli
5
trudności wymienione w rozporządzeniu nie są listą zamkniętą, mają na celu zwrócenie uwagi nauczycieli na
newralgiczne, na danym etapie edukacyjnym, trudności uczniów.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
14
jest pełnoletni), kopia karty pozostaje w dokumentacji szkoły. Jeśli rodzice wyrażą zgodę –
dyrektor przesyła kopię karty do nowej szkoły, w której uczeń rozpoczyna naukę.
Karta nie jest dokumentem wystawianym „raz na zawsze”, lecz dokumentem „żyjącym”,
tworzonym i weryfikowanym przez kolejne lata edukacji dziecka. Jest zakładana przez zespół, na
który nałożony zostaje także obowiązek monitorowania zaleceń zawartych w karcie i okresowa
ocena skuteczności podejmowanych działań.
Wielospecjalistyczna ocena poziomu funkcjonowania ucznia
Wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania zespół dokonuje w odniesieniu do
uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego:
− niepełnosprawnych:
• słabo słyszących,
• niesłyszących,
• słabo widzących,
• niewidomych,
• z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją,
• z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim,
• z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym,
• z autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera,
• z niepełnosprawnościami sprzężonymi.
− zagrożonych niedostosowaniem społecznym i niedostosowanych społecznie.
Podstawą do dokonania wielospecjalistycznej diagnozy są informacje zawarte w orzeczeniu
zespołu orzekającego z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Zgodnie z przepisami prawa
orzeczenie zawiera:
− diagnozę (rodzaj niepełnosprawności, ogólne informacje o ograniczeniach i możliwościach,
mocnych stronach dziecka),
− zalecenia (pożądane formy wsparcia, rozwijania mocnych stron dziecka, terapii, a także
najkorzystniejsza forma kształcenia),
− uzasadnienie (przewidywane efekty działań wspierających).
Orzeczenie nie dostarcza kompletnych informacji o uczniu. Diagnoza dokonywana jest
w poradni, w gabinecie, w warunkach, w których dziecko nie funkcjonuje na co dzień. Nie pozwala
to zaobserwować, jak dziecko funkcjonuje w domu, w relacjach z rodzeństwem, jak w klasie,
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
15
w relacjach z rówieśnikami. Nie pozwala też określić poziomu wiedzy i umiejętności dziecka
z poszczególnych przedmiotów.
Ważne jest więc, by dokonując wielospecjalistycznej oceny opisać poziom funkcjonowania
ucznia w różnych sferach, korzystając także z informacji od rodziców (lub przedstawionej przez
nich dokumentacji np. medycznej, podejmowanych działań rehabilitacyjnych, terapeutycznych),
nauczycieli, specjalistów pracujących z dzieckiem czy dokonujących na terenie szkoły diagnozy
psychologicznej lub pedagogicznej. Załączamy przykładowy
formularz wielospecjalistycznej oceny
funkcjonowania ucznia
Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny i plan działań wspierających
Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny jest opracowywany przez zespół dla
uczniów posiadających orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia
specjalnego,
przy
czym
dla
uczniów
zagrożonych
niedostosowaniem
społecznym
i niedostosowanych społecznie. Ma on opisywać m.in. oddziaływania odpowiednio o charakterze
rewalidacyjnym, socjoterapeutycznym lub resocjalizacyjnym.
Dla uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie indywidualnego rocznego
przygotowania, orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, opinię poradni psychologiczno-
pedagogicznej lub u których zespół dokonał rozpoznania trudności wpływających na realizację
standardów wymagań programowych bądź szczególnych zdolności, zespół opracowuje plan
działań wspierających. Poniżej zaprezentowano, jakie treści powinny zawierać oba dokumenty.
Plan działań wspierających (PDW)
6
Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny
(IPET)
7
1) cele do osiągnięcia w zakresie, w którym
uczeń wymaga pomocy psychologiczno-
pedagogicznej;
2) działania realizowane z uczniem w ramach
poszczególnych form i sposobów udzielania
uczniowi pomocy psychologiczno-
pedagogicznej;
3) metody pracy z uczniem;
1) zakres dostosowania wymagań edukacyjnych
wynikających z programu nauczania do
indywidualnych potrzeb rozwojowych i
edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych
ucznia, o którym mowa w przepisach w sprawie
warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i
promowania uczniów i słuchaczy oraz
przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w
6
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji
pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. nr 228 poz. 1487)
7
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania
kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w
przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz.U. nr 228 poz.1490) oraz
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania
kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w
specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach (Dz.U. nr 228 poz.1489).
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
16
4) zakres dostosowania wymagań
edukacyjnych wynikających z programu
nauczania do indywidualnych potrzeb
rozwojowych i edukacyjnych oraz
możliwości psychofizycznych ucznia, o
którym mowa w przepisach w sprawie
warunków i sposobu oceniania,
klasyfikowania i promowania uczniów i
słuchaczy oraz przeprowadzania
sprawdzianów i egzaminów w szkołach
publicznych;
5) działania wspierające rodziców ucznia;
6) w zależności od potrzeb, zakres
współdziałania z poradniami
psychologiczno-pedagogicznymi, w tym
poradniami specjalistycznymi, placówkami
doskonalenia nauczycieli, organizacjami
pozarządowymi oraz innymi instytucjami
działającymi na rzecz rodziny, dzieci i
młodzieży.
szkołach publicznych; rodzaj i zakres
zintegrowanych działań nauczycieli i specjalistów
prowadzących zajęcia z uczniem, w tym w
przypadku:
a) ucznia niepełnosprawnego — zakres działań o
charakterze rewalidacyjnym,
b) ucznia niedostosowanego społecznie — zakres
działań o charakterze resocjalizacyjnym,
c) ucznia zagrożonego niedostosowaniem
społecznym — zakres działań o charakterze
socjoterapeutycznym;
2) formy i metody pracy z uczniem;
3) formy, sposoby i okres udzielania uczniowi pomocy
psychologiczno-pedagogicznej oraz wymiar godzin,
w którym poszczególne formy pomocy będą
realizowane, ustalone przez dyrektora przedszkola
lub szkoły zgodnie z przepisami, o których mowa w
§ 4 ust. 1 pkt 3 (zajęcia specjalistyczne, o których
mowa w przepisach w sprawie zasad udzielania i
organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej
w publicznych przedszkolach, szkołach i
placówkach);
4) działania wspierające rodziców ucznia oraz zakres
współdziałania z poradniami psychologiczno-
pedagogicznymi, w tym poradniami
specjalistycznymi, placówkami doskonalenia
nauczycieli, organizacjami pozarządowymi oraz
innymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny,
dzieci i młodzieży, określone przez zespół
wymieniony w ust. 3, zgodnie z przepisami, o
których mowa w § 4 ust. 1 pkt 3 (zajęcia
specjalistyczne, o których mowa w przepisach w
sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach);
5) zajęcia rewalidacyjne i resocjalizacyjne oraz inne
zajęcia odpowiednie ze względu na indywidualne
potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości
psychofizyczne ucznia, o których mowa w § 4 ust. 1
pkt 4 (inne zajęcia odpowiednie ze względu na
indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne
oraz możliwości psychofizyczne uczniów, w
szczególności w zajęcia rewalidacyjne i
resocjalizacyjne);
6) zakres współpracy nauczycieli i specjalistów z
rodzicami ucznia w realizacji zadań, o których
mowa w § 4 ust. 1 pkt 1 i 5 (1- realizację zaleceń
zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia
specjalnego; 5- przygotowanie uczniów do
samodzielności w życiu dorosłym);.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
17
Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny powinien integrować w sobie zarówno
elementy edukacyjno-terapeutyczne (dla uczniów niepełnosprawnych i niedostosowanych
społecznie), zaś plan działań wspierających – elementy wsparcia uczniów ze specyficznymi
trudnościami w uczeniu się, dostosowanie treści i form nauczania dla dzieci wybitnie zdolnych
i inne oddziaływania potrzebne danemu dziecku. Zarówno program, jak i plan – poza działaniami
skoncentrowanymi stricte na edukacji dziecka – powinny zawierać działania służące
wielostronnemu rozwojowi ucznia (m.in. w sferze emocjonalnej, behawioralnej).
Ważne jest, aby indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny opracowywany był na
podstawie charakterystyki funkcjonowania dziecka w różnych sferach dokonanej przez grono
specjalistów (wielospecjalistyczna ocena poziomu funkcjonowania). Warto nakreślić cele ogólne,
by mieć wyobrażenie, do czego dążymy. Nie należy jednak pomijać również celów strategicznych.
Te drugie powinny być konkretne, sformułowane pozytywnie (co dziecko ma osiągnąć, a nie co
należy wyeliminować) i w sposób umożliwiający weryfikację tego, czy dany cel został osiągnięty.
Powinien on być ponadto realny do osiągnięcia przez dziecko, z którym zamierzamy pracować
(dlatego istotna jest wcześniejsza rzetelna diagnoza). Warto też sprawdzić, na ile cel, który
stawiamy przełoży się na umiejętności, z których uczeń będzie mógł korzystać na co dzień
(czy
nasze działania mają sens)
oraz czy będzie on działał motywująco na dziecko (m.in. czy wysiłek
włożony w jego realizację nie przewyższy korzyści, jakie dziecko będzie miało z osiągnięcia tego
celu)
8
.
Na przykład kwestia nauczania języków obcych (jednego czy dwóch) dziecka nie
mówiącego i ze sprzężoną niepełnosprawnością powinna być podejmowana w odniesieniu do
konkretnego dziecka. Ważne jest, aby decydując o tym brać pod uwagę, czy nauczanie tego języka
jest rzeczywiście zgodne z potrzebami dziecka i czy ma ono szansę w jakikolwiek sposób z tego,
czego się uczy, skorzystać w życiu. Być może obciążanie niektórych dzieci nauką języka obcego jest
jedynie sposobem „naginania” rzeczywistości do wymogów podstawy programowej. Każdorazowo
należałoby zastanowić się, czy szukanie specjalistycznego oprzyrządowania umożliwiającego
dziecku uczenie się języka obcego ma rzeczywiście odniesienie do tego, czy dziecko może (teraz
lub w przyszłości) w jakikolwiek sposób wykorzystać znajomość języka w swoim codziennym życiu.
Tworząc indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny oraz plan działań wspierających
należy odnosić je do podstawy programowej, pamiętając, że wymagania dotyczące
poszczególnych przedmiotów na kolejnych etapach edukacyjnych zostały określone w podstawie.
8
Na podstawie popularnej, zwłaszcza w środowiskach biznesowych, techniki wytyczania celów SMART(+).
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
18
Treści wymagań z podstawy programowej nie są tożsame z treściami zawartymi w poszczególnych
podręcznikach, które często zawierają dużo szerszy zakres wiedzy, niż wymagany. Dostosowanie
treści dotyczy wyłącznie wiedzy zawartej w podręcznikach i realizowanego programu, nie dotyczy
natomiast treści zawartych w podstawie programowej (przypominamy, że wszystkie dzieci ze
specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, z wyjątkiem upośledzonych w stopniu umiarkowanym,
znacznym i głębokim, realizują podstawę programową kształcenia ogólnego). Jeśli uczeń przejawia
szczególne zdolności lub talenty w jakiejś dziedzinie plan działań wspierających powinien służyć
ich rozwijaniu. Dlatego ważne jest, aby przemyśleć treści, metody i formy pracy
z każdym dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi odrębnie – w odniesieniu do jego
potrzeb, możliwości i zdolności.
W programie/planie należy określić rodzaje pomocy i wsparcia, które powinien otrzymać
uczeń ze strony nauczyciela, ze strony specjalistów a także rówieśników. Również warto
zastanowić się, jakiego rodzaju działania, mające na celu wspieranie dziecka, może podejmować
rodzic w warunkach domowych. Nauczyciele powinni również zastanowić się, w jaki sposób będą
odnotowywać osiągnięcia dziecka, trudności napotkane w realizacji indywidualnego
programu/planu oraz w jaki sposób będą wymieniali informacje z rodzicami, co i w jaki sposób
przekażą samemu dziecku.
Istotne jest również, aby zespół tworząc indywidualne programy/plany miał na uwadze, że
dziecko jest członkiem społeczności klasowej i szkolnej. Tak więc program/plan – choć
indywidualny – powinien być osadzony w realiach życia szkoły i uwzględniać funkcjonowanie
dziecka w społeczności.
Warto podkreślić, że struktura planu jest prostsza niż struktura indywidualnego programu
edukacyjno-terapeutycznego. W niniejszym opracowaniu możecie się Państwo zapoznać
z przykładowymi szablonami
indywidualnego program edukacyjno-terapeutycznego, karty
indywidualnych potrzeb ucznia i planu działań wspierających.
Budowanie koalicji na rzecz uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Poza działaniami zespołów, szkoła może inicjować tworzenie koalicji na rzecz dzieci ze
specjalnymi potrzebami edukacyjnymi uczęszczającymi do danej szkoły. Można to robić
zachęcając rodziców ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi do zaproszenia na
posiedzenie zespołu np.:
− przedstawiciela organu prowadzącego,
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
19
− specjalistów zewnętrznych (np. kadra szkół specjalnych lub integracyjnych, lekarz,
rehabilitant, pracownik socjalny, instruktor, trener, kurator sądowy, doradca zawodowy,
psycholog międzykulturowy) – w zależności od trudności, których doświadcza dziecko albo
od jego szczególnych zdolności,
− przedstawicieli organizacji pozarządowych i innych instytucji wspierających dziecko
i rodzinę w środowisku lokalnym.
Rolą osób tworzących koalicję na rzecz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest
budowanie zaplecza merytorycznego (m.in. prowadzenie szkoleń i superwizji, doradztwo dla
nauczycieli i specjalistów pracujących z tymi uczniami), metodycznego i organizacyjnego (np.
konsultacje ze szkołą, która ma doświadczenia w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi, by uzyskać informacje, co warto zmienić w organizacji szkoły, co się sprawdza,
czego unikać; organizowanie dodatkowego wsparcia w szkole, sprzętowego m.in. związanego
z zapewnieniem potrzebnych pomocy dydaktycznych) oraz finansowego (np. na przebudowy,
dostosowania terenu, zatrudnianie specjalistów).
Monitoring i ewaluacja
Podczas całego okresu realizacji indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego
oraz planu działań wspierających, ważne jest, aby go monitorować i poddawać ewaluacji. Pomoc
udzielana uczniowi wymaga monitorowania, ponieważ daje to możliwość reagowanie na
zachodzące zmiany i obserwowane potrzeby uczniów, a w związku z tym – na elastyczne
wprowadzanie zmian do IPET i PDW. Zgodnie z rozporządzeniem dotyczącym pomocy
psychologiczno-pedagogicznej Zespół dokonuje oceny efektywności pomocy psychologiczno-
pedagogicznej udzielanej uczniowi, w tym efektywności realizowanych zajęć, dotyczącej:
1) danej formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej— po zakończeniu jej udzielania;
2)pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielonej w danym roku szkolnym — przed
opracowaniem arkusza organizacji przedszkola, szkoły lub placówki, o której mowa w art. 2 pkt 5
ustawy, na kolejny rok szkolny.
Dodatkowo, kwestię oceny efektywności pomocy udzielanej uczniom posiadającym
orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, reguluje § 5 ust. 4 Rozporządzenia Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia,
wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie
w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz.U. nr 228
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
20
poz.1490), oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r.
w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży
niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach
i oddziałach oraz w ośrodkach (Dz.U. nr 228 poz.1489),
które określają, iż zespół nie rzadziej niż
raz w roku szkolnym dokonuje okresowej wielospecjalistycznej oceny funkcjonowania ucznia,
uwzględniając ocenę efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniowi,
dokonaną zgodnie z przepisami wymienionymi w § 4 ust. 1 pkt 3, oraz, w miarę potrzeb, dokonuje
modyfikacji programu
.
Bezcennym źródłem informacji będą spisane obserwacje poszczególnych nauczycieli,
czynione podczas realizacji zadań wynikających z programu/planu. Warto, aby nauczyciel
cyklicznie (np. raz w tygodniu) robił krótkie notatki dotyczące każdego dziecka ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi (mogą to być 1-3 zdania dotyczące konkretnych sytuacji czy osiągnięć
ucznia). Na tej podstawie łatwiej będzie potem sporządzić roczne podsumowanie realizacji
programu/planu, a przede wszystkim można na bieżąco wprowadzać modyfikacje do obu tych
dokumentów. Tego rodzaju modyfikacje mogą przyczynić się do skuteczniejszego wspierania
dziecka w szkole. Monitoring planu powinien być prowadzony równolegle z monitoringiem karty
indywidualnych potrzeb ucznia, gdyż są to dokumenty powiązane ze sobą.
W dokonywanie przeglądu programu/planu i ocenę skuteczności pomocy świadczonej
uczniowi warto włączać rodziców. Współpraca w tym zakresie sprawia, że rodzice czują się
osobami współodpowiedzialnymi za efekty podejmowanych działań. Oni również mają
uczestniczyć w zatwierdzaniu zmian wprowadzanych do przyjętego planu działań wspierających
bądź indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego.
Ewaluacja efektów pracy służy ponownemu przyjrzeniu się sytuacji ucznia i jego
potrzebom, zweryfikowaniu, które działania zostały podjęte i przyniosły skutek, które nie
przyniosły oczekiwanych efektów, a jakich działań nie podjęto. Na tej podstawie można ponownie
spojrzeć przez pryzmat szkoły na potrzeby dziecka i zastanowić się nad tym, jakiego rodzaju
dostosowań i wsparcia dziecko będzie potrzebowało w kolejnym roku edukacji.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
21
III.
Rola i zadania dyrektora, nauczycieli i specjalistów w procesie wspierania
uczniów ze specjalnymi potrzebami
Rola dyrektora – organizacja pracy szkoły, współpraca z instytucjami zewnętrznymi
Za organizację działań i szczegółowe rozwiązania dotyczące wspierania dzieci ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi w szkole odpowiada dyrektor. Realizując te zadania warto, by dyrektor
odpowiedział na następujące pytania:
– Jaka jest potrzebna organizacja życia szkoły, by tworzyć warunki sprzyjające rozwojowi uczniów
ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz pozostałych uczniów w szkole?
– Jak organizować życie w szkole, by sprzyjała ona dobremu samopoczuciu wszystkich uczestników
życia szkoły: uczniów (nie tylko ze SPE), rodziców, nauczycieli i innych pracowników? Na przykład:
jak organizować czas pracy nauczyciela, żeby mógł on spokojnie porozmawiać z rodzicem? Jak
organizować warunki do odpoczynku? Jak powinna być zorganizowana przestrzeń szkoły, by
dawała możliwość indywidualnej rozmowy (rodzic-nauczyciel, uczeń-nauczyciel, nauczyciel-
nauczyciel, nauczyciel-specjalista itd.) z zachowaniem zasady szacunku i dyskrecji, w warunkach
sprzyjających uważnemu słuchaniu?
- Jak ma wyglądać przydział odpowiedzialności dla poszczególnych nauczycieli i specjalistów? Np.
kto koordynuje działania dotyczące uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi?
- Jak ma wyglądać plan lekcji, by zespół osób pracujących z danym uczniem mógł się spotykać
i wymieniać informacje?
- Jak ma wyglądać przechowywanie i wymiana informacji?
Ważne jest, by były to rozwiązania uwzględniające specyfikę i zasoby danej szkoły.
W ramach obowiązującego prawa możliwe jest organizowanie szkolnej rzeczywistości w sposób
elastyczny. W proces wypracowywania nowej organizacji życia szkoły warto zaangażować
wszystkich jej pracowników i nie traktować żadnego z rozwiązań jako ostatecznego, raczej
wypróbować, jak się sprawdzi w codziennym życiu.
Dyrektor wspiera nauczycieli także poprzez modelowanie przyjaznych, opartych na
współpracy relacji i umożliwienie rozwijania kompetencji wychowawczych, profilaktycznych oraz
z zakresu pomocy dzieciom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Ważne jest i dążyć należy do tego, by dyrektor ściśle współpracował z instytucjami
samorządowymi odpowiedzialnymi za edukację
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
22
w lokalnym środowisku. Od jakości tej współpracy zależy, czy szkoła otrzyma wsparcie, jakiego
potrzebuje. W gestii jednostek samorządu terytorialnego (JST) są decyzje dotyczące budżetu
przeznaczonego na edukację. Szczególne znaczenie będzie miało rzetelne opracowanie arkusza
organizacji pracy szkoły, określające rzeczywiste potrzeby szkoły związane z organizacją
kształcenia dzieci ze specjalnymi potrzebami.
Dyrektor ma więc w samorządzie terytorialnym ważną rolę do spełnienia, może ponadto:
− proponować rozwiązania organizacyjne (np. zmniejszenie liczebności klas, zatrudnienie
specjalisty w szkole) i wychowawcze (np. system pracy z dziećmi przejawiającymi
zaburzenia zachowania), które mogą stanowić treść uchwał jednostki samorządu
terytorialnego (JST),
− pozyskiwać fundusze na działalność profilaktyczną (między innymi z będących w gestii JST
pieniędzy
przeznaczonych
na
przeciwdziałanie
alkoholizmowi),
wychowawczą
i opiekuńczą, pozyskiwać fundusze na doskonalenie nauczycieli,
− negocjować z samorządem środki przeznaczane na edukację uczniów ze SPE (zwiększona
waga subwencji oświatowej) na którą MEN przekazuje dodatkowe finansowanie do
samorządu lokalnego, a stanowią one jego dochód.
Są to znaczące kwoty do zdobycia, które mogą stanowić odczuwalne wsparcie budżetu
szkoły. Stały udział dyrektora (lub wydelegowanego pracownika szkoły) w posiedzeniach komisji
oświatowych pozwoli na systematyczne przekazywanie ważnych informacji i określanie
finansowych potrzeb szkoły w zakresie pomocy dzieciom doświadczającym trudności czy
przejawiającym szczególne zdolności.
Dla dzieci i młodzieży posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego
przewidziano system finansowania w postaci dodatkowych wag uzależnionych od rodzaju
dysfunkcji, który umożliwia zorganizowanie pomocy i wsparcia niezależnie od miejsca edukacji:
szkoła ogólnodostępna, integracyjna, specjalna
9
.
Samorządy, to nie jedyne instytucje, które mogą stać się znaczącymi współpracownikami
dla szkoły także w zakresie realizacji zadań dotyczących uczniów ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi. Ważne jest, aby szkoła stawała się aktywna w środowisku lokalnym. Ta aktywność
może obejmować zarówno działania, mające na celu zdobywanie sojuszników w celu wspierania
działań szkoły (aktywność „do szkoły”), jak i działania mające na celu wspieranie różnych inicjatyw
9
Rozporządzenie MEN w sprawie zasad podziału części oświatowej subwencji ogólnej
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
23
środowiska lokalnego przez szkołę (działania „od szkoły”). Przykładami działań „do” może być
poszukiwanie współpracy z instytucjami, takimi jak: policja, służba zdrowia, instytucje ochrony
środowiska itp., w celu poszerzania wiedzy i kompetencji merytorycznych nauczycieli i uczniów
w określonych dziedzinach. Takim działaniem jest również poszukiwanie sponsorów dla działań
podejmowane przez szkołę. Jeszcze inny przykład to prowadzenie zajęć przez osoby mające
doświadczenie w jakiejś dziedzinie (np. w taki sposób dzieci mogą poznawać nietypowe zawody
na zajęciach prowadzonych przez osoby je uprawiające). Jeśli chodzi o działania „od”, to szkoła
może włączać się lub organizować różnego rodzaju akcje charytatywne (np. kwesty, festyny
połączone ze zbiórką pieniędzy, loterią lub kiermaszem prac wykonanych przez dzieci i/lub
rodziców). Szkoła może również podejmować działania bezpośrednie na rzecz innych (np.
organizacja wspólnych projektów z dziećmi z pobliskiego domu dziecka, wolontariat chętnej
młodzieży w ośrodku pomocy społecznej dla osób starszych). Ważne jest, aby szkoła zaczęła
postrzegać siebie jako element lokalnej społeczności aktywnie z nią współdziałający.
Rola i zadania nauczycieli
Nauczyciel jest znaczącą dla dziecka osobą w systemie edukacji. Rozumienie i uznanie
znaczenia poziomu kwalifikacji kadry nauczycielskiej w procesie kształcenia i wychowania uczniów
wydaje się oczywiste. Tym większe znaczenie nabiera ono w odniesieniu do uczniów ze
specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wspieranie uczniów doświadczających trudności czy
posiadających szczególne zdolności, oprócz umiejętności dydaktycznych, wymagać będzie od
nauczycieli także opanowania szeregu umiejętności psychospołecznych (budowania prawidłowych
relacji, skutecznej komunikacji, konstruktywnego rozwiązywania problemów i konfliktów). Jeśli
zespół ma planować, realizować i monitorować działania zmierzające do rozwiązania konkretnego
problemu danego ucznia – jego członkowie powinni także umieć współpracować z rodzicami, ze
sobą wzajemnie oraz z różnymi specjalistami, jeśli waga problemu tego wymaga.
Ważne, żeby podczas całego procesu udzielania pomocy uczniowi nauczyciel, będący
członkiem zespołu, miał zapewnione wsparcie udzielane np. przez psychologa, pedagoga, doradcę
metodycznego. Trudno bowiem oczekiwać, aby nauczyciele posiadali specjalistyczną wiedzę
z psychologii, logopedii, terapii pedagogicznej w stopniu pozwalającym na profesjonalne
postępowanie w przypadku wystąpienia problemów z tego zakresu. Np. jeśli w klasie jest uczeń
przejawiający zaburzenia zachowania rolą psychologa będzie wyjaśnienie nauczycielom specyfiki
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
24
funkcjonowania dziecka borykającego się z takim problemem i pomoc w zaplanowaniu
skutecznych sposobów postępowania. Także wsparcie psychologiczne nauczycieli w trakcie
podejmowania przez nich działań terapeutycznych (konsultacje, coaching, superwizja). Ważne,
aby wsparcie przez specjalistów było dla nauczyciela wyraźnie odczuwalne i wzmacniało jego
poczucie pewności w działaniach na rzecz ucznia. Dzięki takiemu transferowi wiedzy od
specjalistów nauczyciele mają okazję uczyć się na problemach i rozwijać kompetencje zawodowe
w realnej sytuacji, związanej z trudnościami konkretnych uczniów. W trakcie podejmowania
działań na rzecz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi zespół współpracuje i może
korzystać z pomocy instytucji działających na rzecz dziecka i rodziny w środowisku lokalnym
(szkoły specjalne, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnie specjalistyczne, ośrodki
pomocy społecznej, służba zdrowia, kuratorzy sądowi, domy kultury).
Podczas prac zespołu specjaliści wspierają merytorycznie i psychologicznie jego członków
(wspólne opracowywanie indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych, planów
działań wspierających, udzielanie wskazówek dotyczących pracy z dzieckiem o określonych
potrzebach edukacyjnych, superwizja).
Wsparcie dla nauczyciela – rola specjalistów
Efektywny sposób współpracy pomiędzy nauczycielami i rodzicami, a specjalistami
w działaniach na rzecz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi dobrze ilustruje model,
który za A. Brzezińską
10
można nazwać „animacja i wsparcie”. W tym modelu:
• nauczyciele, rodzice sami rozwiązują problemy wychowawcze i dydaktyczne wspierani
w swych działaniach przez pedagogów i psychologów oraz pozostałe osoby tworzące
społeczność szkoły – innych nauczycieli, rodziców, dyrektora,
• następuje odwrócenie strategii działania z „od problemu do ludzi” na „od ludzi do
problemu”,
• zmienia się relacja diagnoza – pomoc.
10
A. Brzezińska „Psychologia a edukacja: pomoc psychologiczna wobec transformacji systemu edukacji”
w materiałach z ogólnopolskiej konferencji „Historia i perspektywy pomocy psychologiczno-pedagogicznej”
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
25
Tabela Model animacja i wsparcie
11
K
ATEGORIE
ANALIZY
M
ODEL
A
NIMACJA I WSPARCIE
W
IZJA
miejsca
psychologa/
pedagoga
nauczyciele we współpracy z rodzicami rozwiązują problemy wychowawcze i
dydaktyczne wspierani w swych działaniach przez specjalistów oraz pozostałe osoby
tworzące społeczność szkoły – innych nauczycieli, rodziców, dyrektora
Cele działalności
psychologa/
pedagoga
wzmacnianie poczucia kompetencji nauczycieli i rodziców
wspieranie umiejętności budowania strategii
własnego działania i oceny ich
skuteczności
pomoc przy budowie, realizacji i ocenie skuteczności indywidualnych
programów/planów przez nauczycieli we współpracy z rodzicami
diagnoza psychologiczna/pedagogiczna problemów “nietypowych” – wspierająca /
uzupełniająca diagnozy nauczyciela i rodziców
uruchamianie procesu uczenia sie "od siebie"
umożliwianie nauczycielom i rodzicom samodzielnego zdobycia wiedzy przede
wszystkim w formie warsztatów, zajęć treningowych, grup samokształceniowych (od
doświadczenia do refleksji – zaangażowany cały człowiek, a nie tylko jego umysł)
Strategia
działania:
O
D LUDZI
:
stały kontakt nauczycieli z rodzicami i wspólne rozpoznawanie problemu (diagnoza),
w razie potrzeby konsultacja ze specjalistami w szkole, poradni lub innej instytucji
działającej na rzecz dziecka i jego rodziny w środowisku lokalnym
DO PROBLEMU
:
nauczyciele i rodzice wspólnie z psychologami/pedagogami/innymi specjalistami
dochodzą do ostatecznej diagnozy
wspólnie opracowują indywidualny program edukacyjno - terapeutyczny lub plan
działań wspierających dziecko w rozwijaniu jego osobistego potencjału bądź
pokonaniu trudności
wspólnie opracowują sposób i kryteria oceny skuteczności podejmowanych działań
Relacja diagnoza
– pomoc
N
AUCZYCIELE I RODZICE WSPÓLNIE Z PSYCHOLOGIEM I
/
LUB PEDAGOGIEM
dokonują diagnozy
N
AUCZYCIEL
,
R
ODZICE
+ P
SYCHOLOG
,
P
EDAGOG
WSPÓLNIE DOKONUJĄ DIAGNOZY
nauczyciel, rodzice – pomoc psycholog, pedagog – pomoc
uczniowi nauczycielom, rodzicom
11
Na podstawie A. Brzezińska „Psychologia a edukacja: pomoc psychologiczna wobec transformacji systemu edukacji”
w materiałach z ogólnopolskiej konferencji „Historia i perspektywy pomocy psychologiczno-pedagogicznej”
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
26
P
ODSUMOWANIE
F
UNKCJONOWANIA MODELU
Mocne strony
Słabe strony
systemowe ujmowanie problemu
- na płaszczyźnie intrapersonalnej,
interpersonalnej, grupowej, instytucjonalnej,
społecznej
upodmiotowienie uczniów, nauczycieli i
rodziców
wspieranie nauczycieli i rodziców w
samodzielnym poszukiwaniu rozwiązań
napotykanych problemów przy jednoczesnym
umożliwieniu korzystania z pomocy
wzmacnianie odpowiedzialności nauczycieli,
rodziców oraz psychologów/pedagogów za
konsekwencje działań w stosunku do uczniów
(dziecka)
wspieranie aktywnego szukania pomocy u
specjalistów poza szkołą (np. w PPP, OPS)
odciążenie psychologa, pedagoga od wyręczania
nauczyciela w rozwiązywaniu indywidualnych
problemów
wspólne poszukiwanie rozwiązań systemowych
uruchamianie w szkole procesów zmierzających
do przekształcenia jej w organizację uczącą się
konieczność ciągłego poszukiwania sojuszników
dla swych działań
konieczność ciągłego budowania i wzmacnianie
społecznej sieci wsparcia dla tych działań
ryzyko przeciążenia przy braku wsparcia osób
kluczowych w danej organizacji czy
społeczności lokalnej
Wymienione słabe strony – konieczność poszukiwania sojuszników oraz budowanie
i wzmacnianie sieci wsparcia –można
w rzeczywistości potraktować jak pozytywy – pokazują
bowiem, że ten model „wymusza” współpracę. Jest to tym bardziej ważne, że uczniowie (i często
ich rodziny), którzy borykają się w szkole z różnymi problemami, są często klientami innych
instytucji (np. pomocy społecznej, świetlic środowiskowych) lub znajdują się w obszarze działania
tych instytucji (np. policja, sądy). Skuteczne radzenie sobie z problemami wymaga korzystania
z różnych obszarów wiedzy i umiejętności, których nie posiada żaden nauczyciel w stopniu
wystarczającym do rozwiązania tych problemów, ani nie posiada jej szkoła jako instytucja
12
.
Nauczyciele mają po tę pomoc sięgać, aktywnie jej poszukiwać, inicjatywa w szukaniu pomocy
jest po stronie nauczycieli.
12
Por. J. Kołodziejczyk „Zespoły wielodyscyplinarne w zarządzaniu oświatą” w materiałach z konferencji
„Opracowanie zasad współpracy resortowej na poziomie środowisk lokalnych w celu pomocy dziecku i rodzinie w
specjalistycznych placówkach wsparcia dziennego – świetlicach socjoterapeutycznych”, MEN, 2-3 grudnia 2008r.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
27
Taki model pozwoli też nie „zgubić” w procesie udzielania pomocy rodziny oraz realiów,
w jakich żyje uczeń. Umożliwi reagowanie na wczesne symptomy problemów i kompleksowe
działania, obejmujące różne aspekty życia rodziny, adekwatnie do jej potrzeb.
Zarówno uczniowie, rodzice oraz nauczyciele z dużo większym prawdopodobieństwem,
przy tak zorganizowanym systemie pomocy i wsparcia, będą mieć poczucie bezpieczeństwa. Raz
jeszcze pragniemy przypomnieć, że zaspokojenie tej podstawowej potrzeby jest warunkiem
rozwoju zarówno uczniów, jak i towarzyszących im w tym procesie dorosłych: rodziców
i nauczycieli. Jest w związku z tym także ważnym warunkiem rozwoju szkoły jako instytucji.
Istotną rolę w pracy zespołu może odgrywać psycholog i pedagog (także specjalny)
zatrudniony w szkole. Umożliwia to konsultowanie ze specjalistą „na miejscu” udzielanej uczniom
pomocy, wsparcie nauczycieli w sytuacjach, w których tego potrzebują. Może on być stałym
doradcą
i konsultantem, osobą, która pomaga nauczycielom i rodzicom w samodzielnym rozwiązywaniu
problemów pojawiających się w procesie wychowania czy nauczania dzieci i młodzieży o różnych
potrzebach edukacyjnych. Ma wspierać nauczycieli i rodziców, a nie zastępować ich, gdy sobie nie
radzą. Współpraca między pedagogiem/psychologiem, a nauczycielem czy rodzicem nie powinna
polegać na „zrobieniu czegoś” z dzieckiem traktowanym jako „problem”, ale na pomocy dorosłym,
którzy doświadczają trudności w pracy z dzieckiem.
Aby zapewnić młodzieży z gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych profesjonalną pomoc
w znalezieniu satysfakcjonującej drogi zawodowej, ważne jest zapewnienie na tych etapach
edukacyjnych doradztwa edukacyjno-zawodowego. Aktualne rozporządzenie o pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w szkole, nakłada na szkołę obowiązek prowadzenia doradztwa
edukacyjno-zawodowego jako integralnej części wsparcia uczniów. Dokonywanie przez nauczycieli
obserwacji uczniów, rozpoznawanie zainteresowań i mocnych stron, konstruowanie
indywidualnych programów/planów dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi –
wszystkie te działania prowadzone w sposób systematyczny, mogą prowadzić do oceny
możliwości, potencjału, zaplanowania przez ucznia dalszej ścieżki jego edukacji oraz jego kariery
zawodowej. Jeśli wymienione działania prowadzone będą w sposób systematyczny – wsparcie
ucznia w decyzjach dotyczących wyboru drogi zawodowej będzie jedynie podsumowaniem tego,
co zrobiono.
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
28
Szczególną rolę w systemie wsparcia szkoły w działaniach na rzecz dzieci ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi pełnić będą poradnie
psychologiczno-pedagogiczne i placówki
doskonalenia nauczycieli. Zatrudnieni tam specjaliści są zobowiązani, by w ramach swoich
obowiązków wspierać nauczycieli w pracy z dziećmi i młodzieżą. Zgodnie z Rozporządzeniem
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 w sprawie szczegółowych zasad działania
publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych
(Dz.U. Nr 228 poz. 1488):
§ 1. (…)
2. Do zadań poradni należy w szczególności:
(…)
6) pomoc rodzicom i nauczycielom w rozpoznawaniu i rozwijaniu indywidualnych możliwości,
predyspozycji i uzdolnień dzieci i młodzieży;
(…)
8) współpraca ze szkołami i placówkami w rozpoznawaniu u uczniów specyficznych trudności
w uczeniu się, w tym ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się u uczniów klas I—III
szkoły podstawowej;
9) współpraca z przedszkolami, szkołami i placówkami przy opracowywaniu i realizowaniu
indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych, o których mowa w przepisach w sprawie
warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży
niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach
ogólnodostępnych lub integracyjnych oraz w przepisach w sprawie warunków organizowania
kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych
społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach, oraz planów
działań wspierających, o których mowa w przepisach w sprawie zasad udzielania i organizacji
pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach;
10) współpraca w udzielaniu i organizowaniu przez przedszkola, szkoły i placówki pomocy
psychologiczno- pedagogicznej;
(…)
12) wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji przedszkola, szkoły lub placówki, w tym
udzielanie nauczycielom pomocy w rozwiązywaniu problemów dydaktyczno-wychowawczych;
(…)
Katarzyna Leśniewska, Ewa Puchała
•
Organizacja procesu wspierania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
•
29
14) udzielanie, we współpracy z placówkami doskonalenia nauczycieli, wsparcia merytorycznego
nauczycielom, wychowawcom grup wychowawczych i specjalistom udzielającym pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolach, szkołach i placówkach.
Ważne, by specjaliści z poradni i placówek doskonalenia nauczycieli byli w kontakcie ze
szkołą, pełnili rolę doradcy, konsultanta, który zna zarówno grono pedagogiczne, jak i dzieci
uczęszczające do danej szkoły. Nie ma szans na takie poznanie specjalista, który z uczniami czy
nauczycielami spotyka się okazjonalnie, w poradni psychologiczno-pedagogicznej – by dokonać
diagnozy lub podczas realizowania szkolenia dla rady pedagogicznej.
Kiedy potrzebna będzie specjalistyczna diagnoza dziecka, wydanie opinii – warto, aby
przed ich wydaniem dokonać obserwacji dziecka w szkole. Widząc dziecko i jego zachowanie
w naturalnych warunkach, a nie w swoim gabinecie, specjalista może lepiej wniknąć w istotę
trudności ucznia, uwzględniając kontekst emocjonalny, społeczny, organizacyjny, dokonać opisu
mocnych stron ucznia, jego funkcjonowania w różnych sferach (diagnoza funkcjonalna).
Uwzględniając realia i zasoby szkoły oraz możliwości dziecka wspólnie z nauczycielami i rodzicami
zaplanować działania, które pozwolą dziecku pokonać trudności i/lub rozwijać mocne strony
i zdolności. Diagnoza ma zawierać wskazówki dające się zastosować w praktyce szkolnej. Podobny
charakter ma opinia. Jeśli wymienione dokumenty nie spełniają tego kryterium – dyrektor
zaprasza specjalistę na posiedzenie Zespołu, by uzyskać potrzebne informacje.
Jednocześnie specjalista z poradni psychologiczno-pedagogicznej czy placówki
doskonalenia nauczycieli może zaproponować radzie pedagogicznej czy zainteresowanej grupie
nauczycieli szkolenie dotyczące problemu, z którym się aktualnie borykają.
Oczywiście możliwe są sytuacje, w których konieczna będzie wizyta dziecka w gabinecie
specjalisty (np. przeprowadzenie testu). Ważne, by były to sytuacje wyjątkowe, natomiast zasadą
powinno być udzielanie pomocy uczniom i wspieranie nauczycieli w ich naturalnym środowisku, w
warunkach, w których funkcjonują i pracują.
30
Karta Indywidualnych Potrzeb Ucznia
IMIĘ (IMIONA) I NAZWISKO UCZNIA ……………………………………………………………………………..……………………………………………….....
Nazwa przedszkola, szkoły lub placówki zakładającej Kartę …………………………………………………………………………….……………………….....
Dane kontaktowe przedszkola/szkoły/placówki zakładającej Kartę (adres, telefon, e-mail) ……………………………………….………………………………
Data założenia Karty ………………………
Rok szkolny………………………Oznaczenie klasy/grupy, do której uczęszcza uczeń …………Wiek ucznia ………………………
Język, w którym uczeń się komunikuje (ważny w przypadku obcokrajowców) …………………………………….………………………………………………
Dane kontaktowe do rodziców:
MATKA:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Imię i nazwisko, numer telefonu, e-mail i adres do korespondencji
OJCIEC
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Imię i nazwisko, numer telefonu, e-mail i adres do korespondencji
Do kogo mają być kierowane informacje (proszę podkreślić właściwe):
− do obojga rodziców,
− tylko do matki
− tylko do ojca
− do prawnego opiekuna
ROZPOZNANIE
Diagnoza wynikająca z:
– orzeczenia o potrzebie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego,
Data wydania orzeczenia
……………
Numer orzeczenia
……………
31
– orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania
Data wydania orzeczenia
……………
Numer orzeczenia
……………
– opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej
Data wydania opinii
……………
Numer opinii
……………
Informacja o potrzebie objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną na podstawie rozpoznania dokonanego przez zespół
…………………………………………………………………………………………………………………
Informacje o funkcjonowaniu ucznia oraz zakres w którym uczeń wymaga pomocy
(wynikające z dokumentacji dziecka oraz z rozpoznania dokonanego przez nauczycieli i specjalistów w szkole)
Każdy z opisywanych obszarów powinien zawierać opis zaobserwowanych mocnych stron dziecka, umiejętności dziecka trudności i/lub uzdolnień)
Obszar funkcjonowania
Opis funkcjonowania dziecka
w danym obszarze
(wpływ na naukę i sytuację
szkolną dziecka)
Potrzeby wynikające z
diagnozy dziecka w danym
obszarze
Uwagi
Ogólna sprawność fizyczna dziecka (motoryka duża)
Sprawność rąk dziecka (motoryka mała)
Zmysły (wzrok, słuch, czucie, węch, równowaga) i integracja sensoryczna
Komunikowanie się oraz artykulacja
Sfera poznawcza (opanowanie technik szkolnych, zakres opanowanych
treści programowych, osiągnięcia i trudności, myślenie, uwaga, pamięć)
Sfera emocjonalno-społeczna (radzenie sobie z emocjami, relacje z
dorosłymi, relacje z rówieśnikami,
Samodzielność i możliwości w zakresie samodecydowania
Uzdolnienia
Stan zdrowia dziecka
Inne obszary ważne z punktu widzenia funkcjonowania ucznia:
32
Szczegółowe informacje o stanie zdrowia i sprawności dziecka wpływające na funkcjonowanie w szkole
1. Przejawy choroby, które mogą wpływać na samopoczucie i/lub bezpieczeństwo dziecka, albo ważne informacje dotyczące sprawności ucznia
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2. Ważne wskazania i przeciwwskazania medyczne (m.in. związane z podawaniem leków, dietą itp.)
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3. Inne wskazania
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Pomoc potrzebna uczniowi w zakresie doradztwa edukacyjno-zawodowego (wsparcie potrzebne uczniowi do planowania dalszej edukacji i kariery
zawodowej – dotyczy uczniów w gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych)
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
ZALECANE PRZEZ ZESPÓŁ FORMY SPOSOBY I OKRES UDZIELANIA POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ
Zalecane formy
Sposoby udzielania pomocy
Okres trwania
Dodatkowe uwagi, wskazania,
sugestie
HARMONOGRAM SPOTKAŃ ZESPOŁU: ……………………………………………
……………………………
…………………………………..
Podpisy osób uczestniczących
Podpis dyrektora przedszkola, szkoły
w posiedzeniu Zespołu
lub placówki
33
ZATWIERDZONE PRZEZ DYREKTORA FORMY POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ
(wypełnia dyrektor przedszkola/szkoły/placówki)
Lp.
Formy pomocy
Sposoby udzielania pomocy
Okres trwania
Wymiar godzin
Uwagi i dodatkowe informacje dla członków zespołu:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………….
Data i podpis dyrektora przedszkola,
szkoły lub placówki
ANALIZA SKUTECZNOŚCI UDZIELANEJ POMOCY
Data przeprowadzenia analizy …………………………………
Rodzaj pomocy
udzielanej dziecku
Okres trwania
i wymiar godzin w jakim
było udzielane wsparcie
Podjęte
działania
Pozytywne i negatywne skutki
podjętych oddziaływań
Przypuszczalne przyczyny
niepowodzeń
Uwagi
i wskazania na
przyszłość
……………………………
…………………………………..
Podpisy osób uczestniczących
Podpis dyrektora przedszkola, szkoły
w posiedzeniu Zespołu
lub placówki
34
Plan Działań Wspierających
Rodzaj planu (proszę właściwe zaznaczyć):
dla jednego ucznia
dla grupy uczniów
Uczniowie objęci Planem:
Lp.
Imię i nazwisko
Oznaczenie
klasy
Wiek
Uwagi
1. Cele ogólne (wizja rozwoju dziecka na okres nie krótszy niż 1 rok i nie dłuższy niż etap edukacyjny)
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2. Opis celów szczegółowych, działań i metod pracy (w odniesieniu do ustalonych przez dyrektora form i sposobów pracy)
Formy i sposoby realizacji ustalone
przez dyrektora
Cele szczegółowe
Działania (zadania)
Metody
3. Zakres dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia
(zgodnie z przepisami w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i
egzaminów w szkołach publicznych)
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
4. Działania wspierające rodziców
Forma wsparcia
(porady, konsultacje, warsztaty,
szkolenia)
Zakres wsparcia
Dodatkowe informacje
35
5. Zakres współdziałania szkoły (w zależności od potrzeb)
A)
z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi,
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
B)
z placówkami doskonalenia nauczycieli,
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
C)
z organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
6. W jaki sposób zostanie przeprowadzone ocena efektywności udzielanej uczniowi pomocy psychologiczno-pedagogicznej
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
UWAGI
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………
…………………………………..
Podpisy osób uczestniczących
Podpis dyrektora przedszkola, szkoły
w posiedzeniu Zespołu
lub placówki
36
ARKUSZ WIELOSPECJALISTYCZNEJ OCENY POZIOMU FUNKCJONOWANIA UCZNIA
Imię i nazwisko ucznia ……………………………………………….…………………………
Klasa…………………………………wiek…………………………………………….……….
Wychowawca………………………………………………………………………...…………
Nr orzeczenia…………………………………………
Źródło informacji
Rozpoznanie
13
Potrzeby ucznia
Orzeczenia i opinie
Nauczyciele
Rodzice
Lekarze i specjaliści
pracujący z dzieckiem,
dokumentacja
medyczna
Inni specjaliści
pracujący z dzieckiem
Badania
specjalistyczne
prowadzone w szkole
Dokumentacja
prowadzona
przez
wychowawcę klasy
Wielospecjalistyczna
ocena poziomu
funkcjonowania ucznia
Data
Podpisy członków Zespołu Podpis rodziców
13
Z uwzględnieniem aspektów opisanych na str. 39-40 w ramce „Rozpoznanie powinno dotyczyć”
37
ARKUSZ INDYWIDUALNEGO PROGRAMU EDUKACYJNO-TERAPEUTYCZNEGO
Imię i nazwisko ucznia …………………………………………………………………………………………………………………………………
Klasa…………………………………wiek……………………………………………….
Wychowawca………………………………………………………………………………
Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny na rok szkolny………………………………………
Nr orzeczenia…………………………………………
Cele edukacyjne
Cele terapeutyczne
ogólne:
szczegółowe:
ogólne:
szczegółowe:
Zakres
dostosowań (np.
warunki,
zewnętrzne,
organizacja
pracy,
egzekwowanie
wiedzy,
ocenianie)
Rodzaj i zakres
zintegrowanych
działań nauczycieli i
specjalistów (kto,
podczas jakich
zajęć, jakie
działania realizuje)
Formy metody
pracy z
uczniem
(np. rodzaj
zajęć, czas
trwania,
wymiar
godzin,
sposób
egzekwowania
wiedzy i
oceniania)
Rodzaj i
zakres
współpracy
nauczycieli i
specjalistów
z rodzicami
(jakie
działania
podejmują
rodzice)
Działania
wspierające
rodziców
ucznia
(rodzaj
działań, kto
realizuje)
Rodzaj i zakres
współdziałania z
poradniami psychologiczno-
pedagogicznymi/
placówkami doskonalenia
nauczycieli/szkołami
specjalnymi, integracyjnymi
(jaki specjalista, w jakim
zakresie, w odniesieniu do
kogo, jakie działania np.
szkolenie rady
pedagogicznej,
specjalistyczna diagnoza
ucznia)
Rodzaj i zakres współdziałania
z innymi instytucjami
(która instytucja, jaki specjalista,
jakie działania– np. pracownik
socjalny – pomoc materialna dla
rodziny, instruktor w domu
kultury – zajęcia rozwijające
zainteresowania i mocne strony
ucznia)
38
Data
Podpisy członków Zespołu
Podpis rodziców
Ustalone przez
dyrektora formy,
sposoby okres
udzielania
uczniowi pomocy
psychologiczno-
pedagogicznej
oraz wymiar
godzin
Data
Podpis dyrektora
Ewaluacja
14
Zakres
dostosowań
Zakres
zintegrowanych
działań nauczycieli i
specjalistów
Formy metody
pracy z
uczniem
Rodzaj i
zakres
współpracy
nauczycieli i
specjalistów
z rodzicami
Działania
wspierające
rodziców
ucznia
Rodzaj i zakres
współdziałania z
poradniami psychologiczno-
pedagogicznymi/
placówkami doskonalenia
nauczycieli/szkołami
specjalnymi
Rodzaj i zakres współdziałania z
innymi instytucjami
14
Należy je uwzględnić w dokonywaniu okresowej wielospecjalistycznej oceny ucznia
39
Zmiany i postępy w nauce i funkcjonowaniu społecznym ucznia
Wnioski i modyfikacje - konstruowanie indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego na kolejny rok szkolny
Zakres
dostosowań
Zakres
zintegrowanych
działań nauczycieli i
specjalistów
Formy metody
pracy z
uczniem
Rodzaj i
zakres
współpracy
nauczycieli i
specjalistów
z rodzicami
Działania
wspierające
rodziców
Rodzaj i zakres
współdziałania z
poradniami psychologiczno-
pedagogicznymi/
ośrodkami doskonalenia
nauczycieli/szkołami
specjalnymi
Rodzaj i zakres współdziałania z
innymi instytucjami
Data
Podpisy członków zespołu Podpis rodziców
Ustalone przez
dyrektora formy,
sposoby okres
udzielania
uczniowi pomocy
psychologiczno-
pedagogicznej
oraz wymiar
godzin
Data
Podpis dyrektora
