I

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

“Marksizm a zagadnienia językoznawstwa” to głośna

praca Stalina, powstała z serii korespondencji z roku

1950. “W sprawie marksizmu w językoznawstwie”

wydrukowano w gazecie “Prawda” 20 czerwca 1950 r.;

“Przyczynek do niektórych zagadnień języko-

znawstwa” – list napisany 29 czerwca 1950 r.,

wydrukowany w “Prawdzie” 4 lipca 1950 r.; “Do

towarzysza Sanżejewa” – list napisany 11 lipca 1950

r., wydrukowany w “Prawdzie” 2 sierpnia 1950 r.; “Do

towarzyszy D. Biełkina i S. Furera” – list napisany 22

lipca 1950 r., wydrukowany w “Prawdzie” 2 sierpnia

1950 r.; “Do towarzysza A. Chołopowa” – list

napisany 28 lipca 1950 r., wydrukowany w “Prawdzie”

również 2 sierpnia 1950 r.

Podstawa wydania: Józef Stalin, “Marksizm a

zagadnienia językoznawstwa”, Książka i Wiedza,

Warszawa 1950.

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

W sprawie marksizmu w językoznawstwie

Zwróciła się do mnie grupa towarzyszy spośród młodzieży z propozycją, abym wypowiedział w

prasie swoje zdanie w kwestiach językoznawstwa, w szczególności w zakresie tego, co się wiąże z

marksizmem w językoznawstwie. Nie jestem językoznawcą i oczywiście nie mogę zadowolić towarzyszy w

całej pełni. Jeśli idzie o marksizm w językoznawstwie, jak i w innych naukach społecznych, to z tą sprawą

pozostaję w bezpośredniej styczności. Zgodziłem się więc udzielić odpowiedzi na szereg pytań

postawionych przez towarzyszy.

Pytanie:

Czy słuszne jest twierdzenie, jakoby język był nadbudową bazy?

Odpowiedź:

Nie, niesłuszne.

Baza – jest to ustrój ekonomiczny społeczeństwa na danym etapie jego rozwoju. Nadbudowa – to

polityczne, prawne, religijne, artystyczne, filozoficzne poglądy społeczeństwa oraz odpowiadające im

instytucje polityczne, prawne i inne.

Wszelka baza ma swoją, odpowiadającą sobie nadbudowę. Baza ustroju feudalnego ma swoją

nadbudowę, swoje poglądy polityczne, prawne i inne oraz odpowiadające im instytucje; baza

kapitalistyczna ma swoją nadbudowę, socjalistyczna – swoją. Jeżeli się zmienia i ulega likwidacji baza, to

w ślad za nią zmienia się i ulega likwidacji nadbudowa; jeżeli powstaje nowa baza, to w ślad za nią

powstaje odpowiadająca jej nadbudowa.

Pod tym względem język różni się w sposób zasadniczy od nadbudowy. Weźmy na przykład

społeczeństwo rosyjskie i język rosyjski. W ciągu ostatnich lat 30 została w Rosji zlikwidowana baza

dawna, kapitalistyczna, i zbudowana baza nowa, socjalistyczna. Odpowiednio do tego zlikwidowana została

nadbudowa bazy kapitalistycznej i stworzona nowa nadbudowa, odpowiadająca bazie socjalistycznej. A

zatem dawne instytucje polityczne, prawne i inne zastąpione zostały przez instytucje nowe, socjalistyczne.

Mimo to jednak język rosyjski pozostał w zasadzie taki sam, jaki był przed przewrotem Październikowym.

Co się zmieniło w ciągu tego okresu w języku rosyjskim? Zmieniło się w pewnej mierze słownictwo

języka rosyjskiego, zmieniło się w tym sensie, że wzbogaciło się o znaczną liczbę nowych słów i wyrażeń,

powstałych w związku z ukształtowaniem się nowej produkcji socjalistycznej, z pojawieniem się nowego

państwa, nowej kultury socjalistycznej, nowej społeczności, moralności i wreszcie w związku z rozwojem

techniki i nauki; zmieniło się znaczenie szeregu słów i wyrażeń, które uzyskały nową treść znaczeniową;

wypadła ze słownika pewna liczba wyrazów przestarzałych. Co się zaś tyczy podstawowego zasobu słów i

budowy gramatycznej języka rosyjskiego stanowiących podstawę języka, to po likwidacji bazy

kapitalistycznej nie tylko nie zostały one zlikwidowane i zastąpione przez nowy podstawowy zasób słów i

nową budowę gramatyczną języka, lecz przeciwnie, zachowały się w całości i pozostały bez jakichkolwiek

istotnych zmian – zachowały się właśnie jako podstawa współczesnego języka rosyjskiego.

Dalej. Nadbudowa wyrasta z bazy, ale nie znaczy to bynajmniej, jakoby była ona tylko odbiciem

bazy, jakoby była bierna, neutralna, jakoby zachowywała się obojętnie wobec losu swej bazy, wobec losu

klas, charakteru ustroju. Przeciwnie, skoro się zjawia, staje się ogromną, aktywną siłą, aktywnie dopomaga

swej bazie w ukształtowaniu się i utrwaleniu, czyni wszystko, aby dopomóc nowemu ustrojowi w dobiciu i

zlikwidowaniu starej bazy i starych klas.

Bo też inaczej być nie może. Nadbudowę stwarza baza po to właśnie, by jej służyła, by aktywnie

pomagała jej ukształtować się i utrwalić, by aktywnie walczyła o likwidację starej, kończącej swój żywot

bazy wraz z jej starą nadbudową. Wystarczy tylko, by nadbudowa wyrzekła się tej swojej służebnej roli,

wystarczy tylko, by nadbudowa przeszła ze stanowiska czynnej obrony swej bazy na stanowisko obojętnego

stosunku do niej i traktowania na równi poszczególnych klas – aby utraciła ona swą jakość i przestała być

nadbudową.

Pod tym względem język różni się w sposób zasadniczy od nadbudowy. Język nie jest wytworem tej

czy innej bazy, starej czy nowej bazy, wewnątrz danego społeczeństwa, lecz wytworem całego przebiegu

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

historii społeczeństwa i historii baz w ciągu stuleci. Został stworzony nie przez jakąś jedną klasę, lecz przez

całe społeczeństwo, przez wszystkie klasy społeczeństwa, wysiłkami setek pokoleń. Został stworzony dla

zaspokajania potrzeb nie jakiejś jednej tylko klasy, lecz całego społeczeństwa, wszystkich klas

społeczeństwa. Dlatego właśnie powstał on jako język ogólnonarodowy, jeden dla całego społeczeństwa i

wspólny wszystkim członkom społeczeństwa. Wobec tego służebna rola języka, jako środka

komunikowania się ludzi, nie polega na obsługiwaniu jednej klasy ze szkodą dla innych klas, lecz na

jednakowym obsługiwaniu całego społeczeństwa, wszystkich klas społeczeństwa. Tym się właśnie

tłumaczy, że język może jednakowo obsługiwać zarówno ustrój stary, umierający, jak i nowy, powstający;

zarówno starą bazę, jak i nową, zarówno wyzyskiwaczy, jak wyzyskiwanych.

Nie jest dla nikogo tajemnicą fakt, że język rosyjski równie dobrze obsługiwał rosyjski kapitalizm i

rosyjską kulturę burżuazyjną przed przewrotem Październikowym, jak obsługuje dzisiaj ustrój

socjalistyczny i kulturę socjalistyczną społeczeństwa rosyjskiego.

To samo powiedzieć należy o języku ukraińskim, białoruskim, uzbeckim, kazachskim, gruzińskim,

ormiańskim, estońskim, łotewskim, litewskim, mołdawskim, tatarskim, azerbejdżańskim, baszkirskim,

turkmeńskim i o innych językach narodów radzieckich, które równie dobrze obsługiwały dawny,

burżuazyjny, ustrój tych narodów, jak obsługują teraz ustrój nowy, socjalistyczny.

Bo też inaczej być nie może. Język po to właśnie istnieje, po to został stworzony, by jako narzędzie

komunikowania się ludzi służyć społeczeństwu jako całości, by być językiem wspólnym członkom

społeczeństwa i jednym dla całego społeczeństwa, obsługującym członków społeczeństwa na równi,

niezależnie od ich przynależności klasowej. Wystarczy tylko, by język zszedł z tego stanowiska

ogólnonarodowego, wystarczy, by tylko stanął na stanowisku faworyzowania i popierania którejkolwiek

grupy społecznej ze szkodą dla innych grup społecznych, aby utracił swą jakość, aby przestał być środkiem

komunikowania się ludzi w społeczeństwie, aby przekształcił się w żargon jednej z grup społecznych, uległ

degradacji i skazał się na zagładę.

Pod tym względem język, różniąc się zasadniczo od nadbudowy, nie różni się jednak od narzędzi

produkcji, powiedzmy od maszyn, które są tak samo obojętne wobec klas jak język i zupełnie tak samo

mogą obsługiwać zarówno ustrój kapitalistyczny, jak i socjalistyczny.

Dalej. Nadbudowa jest wytworem jednej epoki, w ciągu której żyje i działa dana baza ekonomiczna.

Toteż nadbudowa żyje niedługo, ulega likwidacji i znika wraz z likwidacją i zniknięciem danej bazy.

Język natomiast, przeciwnie, jest wytworem całego szeregu epok, w ciągu których kształtuje się,

wzbogaca, rozwija się i szlifuje. Toteż język żyje nieporównanie dłużej niż jakakolwiek baza i jakakolwiek

nadbudowa. Tym się też tłumaczy, że powstanie i likwidacja nie tylko jednej bazy i jej nadbudowy, lecz i

kilku baz oraz każdej kolejno odpowiadającej im nadbudowy nie prowadzi w historii do likwidacji danego

języka, do likwidacji jego struktury i do narodzin nowego języka o nowym zasobie słów i nowej budowie

gramatycznej.

Od czasu śmierci Puszkina minęło przeszło sto lat. W ciągu tego okresu w Rosji uległy likwidacji

ustrój feudalny, ustrój kapitalistyczny i powstał ustrój trzeci, socjalistyczny. A zatem zlikwidowane zostały

dwie bazy z ich nadbudowami i powstała baza nowa, socjalistyczna, ze swą nową nadbudową. Jeśli jednak

weźmiemy na przykład język rosyjski, to w ciągu tego długiego okresu czasu nie dokonał się w nim żaden

przełom i współczesny język rosyjski niewiele różni się w swej strukturze od języka Puszkina.

Co się zmieniło w ciągu tego czasu w języku rosyjskim? Wzbogaciło się poważnie przez ten czas

słownictwo języka rosyjskiego; odpadła ze słownictwa wielka liczba wyrazów przestarzałych; zmieniła się

treść znaczeniowa znacznej liczby wyrazów; udoskonaliła się gramatyczna budowa języka. Co się tyczy

struktury języka puszkinowskiego z jego budową gramatyczną i podstawowym zasobem słów, to zachowała

się ona w całej swej istotnej treści jako podstawa współczesnego języka rosyjskiego.

I jest to zupełnie zrozumiałe. Istotnie, po co by to było potrzebne, aby po każdym przewrocie

istniejąca struktura języka, jego budowa gramatyczna i podstawowy zasób słów miały ulegać zniszczeniu i

ustępować miejsca nowym, jak to zwykle bywa z nadbudową? Komu to potrzebne, by “woda”, “ziemia”,

“góra”, “las”, “ryba”, “człowiek”, “chodzić”, “robić”, “wytwarzać”, “handlować” itd. nazywały się nie

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

wodą, ziemią, górą itd., lecz jakoś inaczej? Komu to potrzebne, aby odmiana wyrazów w języku i

połączenia wyrazów w zdaniach dokonywały się nie w myśl zasad gramatyki istniejącej, lecz według

zupełnie innej? Co za korzyść miałaby rewolucja z takiego przewrotu w języku? Historia w ogóle nie

dokonuje nic istotnego bez szczególnej po temu konieczności. Powstaje pytanie: jaka może być konieczność

takiego przewrotu językowego, skoro jest rzeczą dowiedzioną, że istniejący język ze swą strukturą w

zasadzie całkowicie się nadaje do zaspokojenia potrzeb nowego ustroju? Zniszczyć starą nadbudowę i

zastąpić ją nową, by umożliwić swobodny rozwój sił wytwórczych społeczeństwa, można i należy w ciągu

kilku lat, ale jak zniszczyć język istniejący i zbudować zamiast niego język nowy w ciągu kilku lat nie

wprowadzając anarchii do życia społecznego, nie stwarzając groźby rozpadnięcia się społeczeństwa? Któż

prócz donkiszotów może stawiać sobie takie zadanie?

Wreszcie jest jeszcze jedna różnica zasadnicza między nadbudową a językiem. Nadbudowa nie jest

bezpośrednio związana z produkcją, z działalnością produkcyjną człowieka. Jest ona związana z produkcją

jedynie pośrednio, za pośrednictwem ekonomiki, za pośrednictwem bazy. Dlatego też nadbudowa nie od

razu i nie bezpośrednio odzwierciadla zmiany w poziomie rozwoju sił wytwórczych, lecz po dokonaniu się

zmian w bazie, poprzez przełamywanie się zmian w produkcji – w zmianach zachodzących w bazie. Znaczy

to, że sfera działania nadbudowy jest wąska i ograniczona.

Język natomiast, przeciwnie, związany jest bezpośrednio z działalnością produkcyjną człowieka i to

nie tylko z działalnością produkcyjną, lecz także z wszelką inną działalnością człowieka we wszystkich

sferach jego pracy, od produkcji do bazy, od bazy do nadbudowy. Dlatego też język odzwierciadla zmiany

w produkcji od razu i bezpośrednio, nie czekając na dokonanie się zmian w bazie. Dlatego też zakres

działania języka, który obejmuje wszystkie dziedziny działalności człowieka, jest o wiele szerszy i bardziej

wielostronny niż zakres działania nadbudowy. Co więcej, jest on niemal nieograniczony.

Tym się właśnie przede wszystkim tłumaczy, że język, ściśle, jego słownictwo, znajduje się w stanie

niemal nieustających przeobrażeń. Nieustanny rozwój przemysłu i rolnictwa, handlu i transportu, techniki i

nauki wymaga od języka uzupełniania słownika nowymi wyrazami i wyrażeniami, nieodzownymi w tych

dziedzinach pracy. Toteż język odzwierciedlając bezpośrednio te potrzeby uzupełnia swój słownik nowymi

wyrazami, doskonali swą budowę gramatyczną.

A zatem:

a) marksista nie może uważać języka za nadbudowę bazy;

b) mieszać język z nadbudową – znaczy popełniać poważny błąd.

Pytanie:

Czy słuszne jest twierdzenie, jakoby język zawsze był i w dalszym ciągu jest klasowy, że nie ma

języka wspólnego, jednego dla całego społeczeństwa, języka nieklasowego, ogólnonarodowego?

Odpowiedź:

Nie, niesłuszne.

Nie trudno zrozumieć, że w społeczeństwie, w którym nie ma klas, nie może być też mowy o języku

klasowym. Pierwotny ustrój wspólnoty rodowej nie znał klas, a więc nie mogło tam być również języka

klasowego. Język był tam jeden, wspólny całej zbiorowości. Argument, że przez klasę rozumieć należy

wszelką zbiorowość ludzką, nie wyłączając również zbiorowości wspólnoty pierwotnej, nie jest

argumentem, lecz grą słów, która nie zasługuje na to, by ją obalać.

Jeżeli chodzi o dalszy rozwój – od języków rodowych do języków plemiennych, od języków

plemiennych do języków narodowości i od języków narodowości do języków narodowych – to wszędzie,

we wszystkich stadiach rozwoju język, jako środek komunikowania się ludzi w społeczeństwie, był jeden i

wspólny dla społeczeństwa i obsługiwał na równi członków społeczeństwa, niezależnie od ich pozycji

społecznej.

Nie mam tu na myśli imperiów okresu niewolniczego i średniowiecznego, powiedzmy imperium

Cyrusa i Aleksandra Wielkiego lub imperium Cezara i Karola Wielkiego, które nie miały własnej bazy

ekonomicznej i stanowiły przejściowe i nietrwałe związki wojskowo-administracyjne. Imperia te nie tylko

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 5 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

nie miały, lecz też nie mogły mieć jednego dla całego imperium i zrozumiałego dla wszystkich członków

imperium jeżyka. Stanowiły one konglomerat plemion i narodowości, które żyły własnym życiem i miały

swe własne języki. Mam więc na myśli nie te i tym podobne imperia, lecz te plemiona i narodowości, które

wchodziły w skład imperium, miały swą bazę ekonomiczną i miały swe od dawna ukształtowane języki.

Historia nam mówi, że języki tych plemion i narodowości nie były klasowe, lecz ogólnonarodowe, wspólne

plemionom i narodowościom i zrozumiale dla nich.

Oczywiście, istniały obok tego dialekty, miejscowe narzecza, ale górował nad nimi i

podporządkowywał je sobie jeden wspólny język plemienia lub narodowości.

Później, gdy pojawił się kapitalizm, gdy zlikwidowane zostało rozdrobnienie feudalne i powstał

rynek narodowy, narodowości rozwinęły się w narody, a języki narodowości – w języki narodowe. Historia

nam mówi, że języki narodowe nie są językami klasowymi, lecz że są to języki wspólne całym narodom,

wspólne członkom narodów i że każdy z nich jest jeden dla narodu.

Wyżej była mowa o tym, że język, jako środek komunikowania się ludzi w społeczeństwie,

obsługuje na równi wszystkie klasy społeczeństwa i wykazuje pod tym względem swoistą obojętność

wobec klas. Ale ludzie, poszczególne grupy społeczne, klasy, nie są bynajmniej obojętne w stosunku do

języka. Usiłują one wykorzystać język we własnym interesie, narzucić mu swoje specyficzne słownictwo,

swe specyficzne terminy, swe specyficzne wyrażenia. Pod tym względem wyróżniają się zwłaszcza górne

warstwy klas posiadających, które oderwały się od narodu i nienawidzą go: arystokracja szlachecka, górne

warstwy burżuazji. Powstają “klasowe” dialekty, żargony, “języki” salonowe. W literaturze dość często te

dialekty i żargony kwalifikuje się niesłusznie jako języki: “język szlachecki”, “język burżuazyjny” – w

przeciwstawieniu do “języka proletariackiego”, “języka chłopskiego”. Na tej podstawie mimo całej

dziwności tego niektórzy nasi towarzysze doszli do wniosku, że język narodowy jest fikcją, że realnie

istnieją tylko języki klasowe.

Sądzę, że nie ma nic bardziej błędnego niż taki wniosek. Czy można te dialekty i żargony uważać za

języki? Bezwzględnie nie. Nie można, po pierwsze, dlatego, że te dialekty i żargony nie mają własnej

budowy gramatycznej i podstawowego zasobu słów, lecz przejmują je z języka narodowego. Nie można, po

wtóre, dlatego, że dialekty i żargony mają wąską sferę obiegu wśród członków górnej warstwy tej lub innej

klasy i zupełnie się nie nadają jako środek komunikowania się ludzi dla społeczeństwa jako całości.

Czymże one dysponują? Mają one pewną liczbę specyficznych wyrazów, odzwierciadlających specyficzne

upodobania arystokracji lub górnych warstw burżuazji; pewną liczbę wyrażeń i zwrotów odznaczających się

wykwintnością galanterią i wolnych od “ordynarnych" wyrażeń i zwrotów języka narodowego; wreszcie

pewną liczbę wyrazów obcych. Jednakże podstawa, to znaczy ogromna większość wyrazów i budowa

gramatyczna – zaczerpnięte są z ogólnonarodowego języka danego narodu. Tak więc dialekty i żargony są

to odgałęzienia języka ogólnonarodowego, pozbawione wszelkiej samodzielności językowej i skazane na

wegetację. Sądzić, że dialekty i żargony mogą się rozwinąć w języki samodzielne, zdolne do wyparcia i

zastąpienia języka narodowego – znaczy to zatracić perspektywę historyczną i zejść ze stanowiska

marksizmu.

Powołują się na Marksa, cytują pewien ustęp z jego artykułu “Święty Maks”, gdzie powiedziane

jest, że burżua ma “swój język”, że język ten “jest wytworem burżuazji”

, że jest on przesiąknięty duchem

merkantylizmu i kupna-sprzedaży. Za pomocą tego cytatu niektórzy towarzysze chcą udowodnić, że Marks

opowiadał się rzekomo za “klasowością” języka, że nie uznawał istnienia jednego, wspólnego języka

narodowego. Gdyby ci towarzysze ustosunkowali się do sprawy w sposób obiektywny, to powinni by byli

przytoczyć również drugi cytat z tego samego artykułu “Święty Maks”, gdzie Marks, poruszając

zagadnienie sposobów kształtowania się jednego, wspólnego języka narodowego, mówi o “koncentracji

dialektów w jeden język narodowy, uwarunkowanej koncentracją ekonomiczną i polityczną”

A więc Marks uznawał konieczność jednego języka narodowego jako formy wyższej, której

podporządkowane są dialekty, jako formy niższe.

K. Marks i F. Engels, “Die deutsche Ideologie”, Berlin 1953, str. 235. – Red.

tamże, str. 450. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 6 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

Czymże jest w takim razie język burżua, język, który według wyrażenia Marksa “jest wytworem

burżuazji”? Czy Marks uważał go za taki sam język jak język narodowy z jego specyficzną strukturą

językową? Czy mógł uważać go za taki język? Oczywiście, nie! Marks po prostu chciał przez to

powiedzieć, że burżua zapaskudzili wspólny język narodowy swym kramarskim leksykonem, że burżua

zatem mają swój żargon kramarski.

Wynika z tego, że towarzysze ci wypaczyli stanowisko Marksa. A wypaczyli je dlatego, że cytowali

Marksa nie jak marksiści, lecz jak scholastycy, nie wnikając w istotę rzeczy.

Powołują się na Engelsa, przytaczają z broszury “Położenie klasy robotniczej w Anglii” słowa

Engelsa, że “...angielska klasa pracująca stała się stopniowo zupełnie innym narodem niż burżuazja

angielska”, że “robotnicy mówią innymi dialektami, mają inne pojęcia i wyobrażenia, inne zwyczaje i

zasady obyczajowe, inną religię i politykę niż burżuazja”

. Na podstawie tego cytatu niektórzy towarzysze

wnioskują, że Engels negował konieczność istnienia ogólnonarodowego języka danego narodu, że

opowiadał się zatem za “klasowością” języka. Co prawda Engels mówi tu nie o języku, lecz o dialekcie,

rozumiejąc doskonale, że dialekt jako odgałęzienie języka narodowego nie może zastąpić samego języka

narodowego. Ale jak można sądzić, istnienie różnicy między językiem a dialektem nie jest przez tych

towarzyszy zbyt mile widziane...

Jest rzeczą oczywistą, że przytoczony cytat tu się nie nadaje, Engels bowiem mówi tu nie o

“językach klasowych”, lecz głównie o klasowych ideach, wyobrażeniach, obyczajach, zasadach moralnych,

religii i polityce. Zupełnie słuszne jest, że idee, wyobrażenia, obyczaje, zasady moralne, religia, polityka

burżua i proletariuszy są wręcz przeciwstawne. Ale co ma z tym wspólnego język narodowy albo

“klasowość” języka? Czyż istnienie przeciwieństw klasowych w społeczeństwie może stanowić dowód

“klasowości” języka, czy też argument przemawiający przeciwko konieczności jednego języka

narodowego? Marksizm głosi, że wspólnota języka stanowi jedną z najważniejszych cech narodu,

jednocześnie dobrze wiedząc o tym, że wewnątrz narodu istnieją przeciwieństwa klasowe. Czy wspomniani

poprzednio towarzysze uznają tę marksistowską tezę?

Powołują się na Lafargue'a wskazując na to, że Lafargue w swej broszurze “Język francuski przed i

po rewolucji” uznaje “klasowość” języka, że zaprzecza rzekomo konieczności istnienia ogólnonarodowego

języka danego narodu. To nieprawda. Lafargue istotnie wspomina o języku “szlacheckim” czy też

“arystokratycznym”, o “żargonach” rozmaitych warstw społeczeństwa. Towarzysze ci zapominają jednak,

że Lafargue, nie interesując się kwestią różnicy między językiem a żargonem i nazywając dialekty bądź

“mową sztuczną”, bądź “żargonem” – wyraźnie oświadcza w swej broszurze, że “mowa sztuczna

charakterystyczna dla arystokracji ... wyodrębniła się z języka potocznego, którym mówili zarówno burżua,

jak i rzemieślnicy, zarówno miasto, jak i wieś”.

A zatem Lafargue uznaje istnienie i konieczność języka ogólnonarodowego, rozumiejąc doskonale,

że “język arystokratyczny” oraz inne dialekty i żargony podporządkowane są językowi ogólnonarodowemu

i od niego zależne.

Okazuje się, że powoływanie się na Lafargue'a mija się z celem.

Powołują się na to, że w pewnym okresie w Anglii feudałowie angielscy “w ciągu całych stuleci”

mówili po francusku, gdy tymczasem naród angielski mówił po angielsku, że okoliczność ta stanowi

rzekomo dowód na rzecz “klasowości” języka a przeciw konieczności języka ogólnonarodowego. Jest to

jednak nie dowód, lecz jakaś anegdota. Po pierwsze, po francusku mówili wówczas nie wszyscy

feudałowie, lecz nieliczna górna warstwa feudałów angielskich, rezydujących na dworze królewskim i w

hrabstwach. Po drugie, mówili oni nie jakimś “językiem klasowym”, lecz zwykłym ogólnonarodowym

językiem francuskim. Po trzecie, jak wiadomo, to bawienie się językiem francuskim znikło później bez

śladu, ustępując miejsca ogólnonarodowemu językowi angielskiemu. Czyż towarzysze ci sądzą, że

feudałowie angielscy i naród angielski “w ciągu całych stuleci” porozumiewali się ze sobą za

pośrednictwem tłumaczy, że feudałowie angielscy nie używali języka angielskiego, że ogólnonarodowy

język angielski wówczas nie istniał, że język francuski był wówczas w Anglii czymś więcej niż językiem

F. Engels, “Położenie klasy robotniczej w Anglii”, Warszawa 1952, str. 185-186. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 7 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

salonowym, którego używanie było ograniczone do ciasnego kręgu górnej warstwy arystokracji angielskiej?

Jak można na podstawie takich anegdotycznych dowodów negować istnienie i konieczność języka

ogólnonarodowego?

W pewnym okresie arystokraci rosyjscy również bawili się językiem francuskim na dworze carskim

i w salonach. Chełpili się tym, że mówiąc po rosyjsku jąkają się po francusku, że umieją mówić po rosyjsku

jedynie z akcentem francuskim. Czy znaczy to, że w Rosji nie było wówczas ogólnonarodowego języka

rosyjskiego, że język ogólnonarodowy był wówczas fikcją, a “języki klasowe” – rzeczywistością?

Towarzysze nasi popełniają tu co najmniej dwa błędy. Pierwszy błąd polega na tym, że mieszają oni

język z nadbudową. Sądzą oni, że skoro nadbudowa ma charakter klasowy, to język również powinien być

nie ogólnonarodowy, lecz klasowy. Mówiłem już jednak wyżej, że język i nadbudowa są to dwa różne

pojęcia, że marksiście nie wolno ich mieszać.

Drugi błąd polega na tym, że towarzysze ci pojmują przeciwieństwo interesów burżuazji i

proletariatu, ich zaciekłą walkę klasową jako rozpadnięcie się społeczeństwa, jako zerwanie wszelkich

więzi między wrogimi sobie klasami. Uważają oni, że skoro społeczeństwo się rozpadło i nie ma już

jednolitego społeczeństwa, istnieją natomiast tylko klasy, to niepotrzebny też jest wspólny dla

społeczeństwa język, niepotrzebny jest język narodowy. Cóż więc pozostaje, skoro społeczeństwo się

rozpadło i nie ma już ogólnonarodowego języka danego narodu? Pozostają klasy i “języki klasowe”.

Zrozumiałe jest, że każdy “język klasowy” będzie miał własną “klasową” gramatykę – gramatykę

“proletariacką”, gramatykę “burżuazyjną”. Co prawda, gramatyk takich nie ma na świecie, ale fakt ten

wcale nie zbija tych towarzyszy z tropu: wierzą, że takie gramatyki się pojawią.

W swoim czasie byli u nas “marksiści”, którzy twierdzili, że koleje, które pozostały w naszym kraju

po przewrocie Październikowym, są burżuazyjne i że nam, marksistom, nie przystoi z nich korzystać, że

należy je zrównać z ziemią i zbudować koleje nowe, “proletariackie”. Zyskali sobie za to przydomek

“troglodytów”...

Zrozumiałe, że taki prymitywnie anarchistyczny pogląd na społeczeństwo, na klasy, na język nie ma

nic wspólnego z marksizmem. Istnieje on jednak niewątpliwie i żyje w dalszym ciągu w głowach pewnych

naszych zbałamuconych towarzyszy.

Oczywiście nie jest prawdą, że wobec istnienia zaciekłej walki klasowej społeczeństwo rzekomo

rozpadło się na klasy już nie związane ze sobą więzami ekonomicznymi w ramach jednego społeczeństwa.

Przeciwnie. Dopóki istnieje kapitalizm, burżua i proletariusze związani będą ze sobą wszystkimi nićmi

ekonomiki jako części składowe jednego społeczeństwa kapitalistycznego. Burżua nie mogą żyć i

wzbogacać się nie mając do dyspozycji najemnych robotników, proletariusze nie mogą utrzymywać się przy

życiu nie najmując się do pracy u kapitalistów. Zerwanie wszelkich więzi ekonomicznych między nimi

oznacza ustanie wszelkiej produkcji, ustanie zaś wszelkiej produkcji prowadzi do zagłady społeczeństwa,

do zagłady samych klas. Rozumie się, że żadna klasa nie zechce skazać się na zagładę. Dlatego też walka

klasowa, choćby była najostrzejsza, nie może doprowadzić do rozpadnięcia się społeczeństwa. Jedynie

ignorancja w kwestiach marksizmu i całkowite nie rozumienie istoty języka mogły podyktować niektórym

naszym towarzyszom bajeczkę o rozpadnięciu się społeczeństwa, o językach “klasowych”, o “klasowych”

gramatykach.

Powołują się następnie na Lenina i przypominają, że Lenin uznawał istnienie dwóch kultur w ustroju

kapitalistycznym, burżuazyjnej i proletariackiej, i że w tym ustroju hasło kultury narodowej jest hasłem

nacjonalistycznym. Wszystko to prawda i Lenin ma tu absolutną słuszność. Ale co ma z tym wspólnego

“klasowość” języka? Powołując się na słowa Lenina o dwóch kulturach w ustroju kapitalistycznym

towarzysze ci pragną, jak widać, zasugerować czytelnikowi, że istnienie w społeczeństwie dwóch kultur,

burżuazyjnej i proletariackiej, oznacza, że powinny również istnieć dwa języki, język bowiem związany jest

z kulturą – a zatem Lenin neguje konieczność jednego języka narodowego, a zatem Lenin opowiada się za

językami “klasowymi”. Błąd tych towarzyszy polega tu na tym, że utożsamiają oni i mieszają język z

kulturą. A tymczasem kultura i język – to dwie rzeczy różne. Kultura może być i burżuazyjna, i

socjalistyczna, język natomiast, jako środek komunikowania się ludzi, jest zawsze językiem

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 8 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

ogólnonarodowym i może obsługiwać zarówno kulturę burżuazyjną, jak i socjalistyczną. Czyż nie jest

faktem, że języki rosyjski, ukraiński, uzbecki obsługują dziś kulturę socjalistyczną tych narodów równie

dobrze, jak obsługiwały przed przewrotem Październikowym ich kultury burżuazyjne? Znaczy to, że

towarzysze ci mylą się głęboko, twierdząc, że istnienie dwóch różnych kultur prowadzi do powstania dwóch

różnych języków i do negowania konieczności języka wspólnego.

Mówiąc o dwóch kulturach, Lenin wychodził właśnie z założenia, że istnienie dwóch kultur nie

może prowadzić do negowania wspólnego języka i powstania dwóch języków, że język powinien być jeden.

Gdy bundowcy poczęli oskarżać Lenina o to, że neguje on konieczność języka narodowego i traktuje

kulturę jako “beznarodową”, Lenin, jak wiadomo, ostro protestował przeciwko temu, oświadczając, że

zwalcza kulturę burżuazyjną, lecz nie język narodowy, którego konieczność uważa za bezsporną. Dziwne

jest, że niektórzy nasi towarzysze wloką się śladami bundowców.

Co się tyczy wspólnego języka, którego konieczność rzekomo odrzuca Lenin, należałoby wysłuchać

następujących słów Lenina:

“Język jest najważniejszym środkiem komunikowania się ludzi; jedność języka i jego

nieskrępowany rozwój – to jeden z najważniejszych warunków rzeczywiście wolnego i szerokiego,

odpowiadającego współczesnemu kapitalizmowi obrotu handlowego, swobodnego i szerokiego grupowania

się ludności według wszystkich poszczególnych klas”.

Okazuje się, że szanowni towarzysze wypaczyli poglądy Lenina.

Powołują się wreszcie na Stalina. Przytaczają cytat ze Stalina, że “burżuazja oraz jej partie

nacjonalistyczne były i są w tym okresie główną siłą kierowniczą takich narodów”

. Wszystko to jest

słuszne, burżuazja i jej partia nacjonalistyczna istotnie nadają kierunek kulturze burżuazyjnej, tak samo jak

proletariat i jego partia internacjonalistyczna nadają kierunek kulturze proletariackiej. Cóż jednak ma z tym

wspólnego “klasowość” języka?

Czyżby ci towarzysze nie wiedzieli, że język narodowy jest formą kultury narodowej, że język

narodowy może obsługiwać zarówno kulturę burżuazyjną, jak i socjalistyczną? Czyżby nasi towarzysze nie

znali znanego sformułowania marksistów stwierdzającego, że obecna kultura rosyjska, ukraińska,

białoruska i inne są socjalistyczne w treści i narodowe w formie, to znaczy pod względem języka? Czy

zgadzają się oni z tym marksistowskim sformułowaniem?

Błąd naszych towarzyszy polega tu na tym, że nie widzą różnicy między kulturą a językiem i nie

rozumieją, że kultura zmienia się w swej treści z każdym nowym okresem rozwoju społeczeństwa, gdy

tymczasem język pozostaje zasadniczo tym samym językiem na przestrzeni kilku okresów, obsługując

jednakowo zarówno nową kulturę, jak i starą.

A zatem:

a) język, jako środek komunikowania się, zawsze był i pozostaje jeden dla społeczeństwa i wspólny

dla jego członków;

b) istnienie dialektów i żargonów jest nie zaprzeczeniem, lecz potwierdzeniem istnienia języka

ogólnonarodowego, są one jego odgałęzieniami i są mu podporządkowane;

c) formuła o “klasowości” języka jest formułą błędną, niemarksistowską.

Pytanie:

Jakie są charakterystyczne cechy języka?

Odpowiedź:

Język należy do zjawisk społecznych działających przez i cały czas istnienia społeczeństwa. Rodzi

się on i rozwija wraz z narodzinami i rozwojem społeczeństwa. Umiera, wraz ze śmiercią społeczeństwa.

Poza społeczeństwem nie ma języka. Dlatego też język i prawa jego rozwoju można zrozumieć tylko w tym

wypadku, gdy się go bada w nierozerwalnym związku z historią społeczeństwa, z historią narodu, do

którego badany język należy i który jest twórcą i nosicielem tego języka.

J. W. Stalin, “Kwestia narodowa a leninizm”, Dzieła, t. 11, Warszawa 1951, str. 345. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 9 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

Język jest środkiem, narzędziem, za którego pomocą ludzie komunikują się ze sobą, wymieniają

myśli i osiągają wzajemne zrozumienie. Jako związany bezpośrednio z myśleniem, język rejestruje i utrwala

w słowach i w zestawieniach słów – w zdaniach, wyniki pracy myślenia i osiągnięcia pracy poznawczej

człowieka i w ten sposób umożliwia wymianę myśli w społeczeństwie ludzkim.

Wymiana myśli jest stałą i życiową koniecznością, gdyż bez niej niemożliwe jest zorganizowanie

wspólnego działania ludzi w walce z siłami przyrody, w walce o wytwarzanie niezbędnych dóbr

materialnych, niemożliwe jest osiąganie sukcesów w działalności produkcyjnej społeczeństwa – niemożliwe

jest zatem samo istnienie produkcji społecznej. A więc bez języka zrozumiałego dla społeczeństwa i

wspólnego dla jego członków społeczeństwo przestaje produkować, rozpada się i przestaje istnieć jako

społeczeństwo. W tym sensie język, jako narzędzie komunikowania się, jest zarazem narzędziem walki i

rozwoju społeczeństwa.

Jak wiadomo, wszystkie wyrazy istniejące w języku stanowią razem tzw. słownictwo języka. Rzeczą

główną w słownictwie języka jest podstawowy zasób słów, do którego wchodzą wszystkie wyrazy

pierwiastkowe jako jego jądro. Jest on znacznie mniej obszerny niż słownictwo języka, lecz żyje bardzo

długo, w ciągu stuleci, i stanowi bazę języka w tworzeniu nowych wyrazów. Słownictwo jest odbiciem

stanu języka: im bogatsze i im bardziej różnostronne jest słownictwo, tym bogatszy i tym bardziej

rozwinięty jest język.

Jednakże słownictwo samo przez się nie jest jeszcze językiem – jest ono raczej materiałem

budowlanym języka. Podobnie jak materiały budowlane w budownictwie nie stanowią gmachu, chociaż bez

nich zbudowanie gmachu jest niemożliwe, tak też słownictwo języka nie stanowi samego języka, chociaż

bez niego nie do pomyślenia jest jakikolwiek język. Ale słownictwo języka uzyskuje ogromne znaczenie,

gdy zostaje oddane do dyspozycji gramatyki języka, która określa reguły odmiany wyrazów, reguły

łączenia wyrazów w zdania i w ten sposób nadaje językowi harmonijny, racjonalny charakter. Gramatyka

(morfologia, składnia) jest zbiorem reguł odmiany wyrazów i łączenia wyrazów w zdania. A zatem, właśnie

dzięki gramatyce język uzyskuje możność przyoblekania myśli ludzkich w materialną szatę językową.

Właściwość szczególną gramatyki stanowi to, że podaje ona reguły odmiany wyrazów mając na

względzie nie konkretne wyrazy, lecz wyrazy w ogóle, bez jakiejkolwiek konkretności; podaje ona reguły

budowania zdań mając na względzie nie jakieś konkretne zdania, powiedzmy konkretny podmiot, konkretne

orzeczenie itp., lecz wszelkie zdania w ogóle, niezależnie od konkretnej formy tego lub owego zdania. A

zatem, abstrahując od tego, co jest szczegółowe i konkretne, zarówno w zakresie wyrazów, jak i zdań,

gramatyka bierze to, co jest ogólne, co stanowi podstawę odmiany wyrazów i łączenia wyrazów w zdania i

buduje z tego reguły gramatyczne, prawa gramatyczne. Gramatyka jest wynikiem długotrwałej,

abstrahującej pracy myślenia ludzkiego, wskaźnikiem ogromnych postępów myślenia.

Pod tym względem gramatyka przypomina geometrię, która układa swe prawa abstrahując od

konkretnych przedmiotów, rozpatrując przedmioty jako ciała pozbawione konkretności i określając stosunki

między nimi nie jako konkretne stosunki takich a takich konkretnych przedmiotów, lecz jako stosunki ciał

w ogóle, pozbawione wszelkiej konkretności.

W odróżnieniu od nadbudowy, która jest związana z produkcją nie bezpośrednio, lecz za

pośrednictwem ekonomiki, język związany jest bezpośrednio z działalnością produkcyjną człowieka, tak

samo jak i z wszelką inną działalnością we wszystkich bez wyjątku dziedzinach jego pracy. Toteż

słownictwo języka, jako najbardziej wrażliwe na zmiany, znajduje się w stanie niemal nieustających

przeobrażeń, przy czym w odróżnieniu od nadbudowy język nie musi czekać na likwidację bazy,

wprowadza on zmiany do swego słownictwa przed likwidacją bazy i niezależnie od jej stanu.

Jednakże słownictwo języka zmienia się nie tak jak nadbudowa, nie przez usuwanie tego, co stare, i

wznoszenie nowego, lecz przez uzupełnianie istniejącego słownika nowymi wyrazami, powstałymi w

związku ze zmianami ustroju społecznego, z rozwojem produkcji, z rozwojem kultury, nauki itp. Poza tym,

mimo że ze słownictwa języka odpada zazwyczaj pewna liczba wyrazów przestarzałych, przybywa mu

znacznie większa liczba wyrazów nowych. Co się zaś tyczy podstawowego zasobu słów, to zachowuje się

on w całej swej części istotnej i jest wykorzystywany jako podstawa słownictwa.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 10 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

Jest to zrozumiałe. Nie ma żadnej konieczności niszczenia podstawowego zasobu słów, skoro może

on być skutecznie wykorzystywany w ciągu szeregu okresów historycznych, nie mówiąc już o tym, że

unicestwianie podstawowego zasobu słów nagromadzonego w ciągu stuleci, wobec niemożności stworzenia

nowego podstawowego zasobu słów w ciągu krótkiego czasu, pociągnęłoby za sobą sparaliżowanie języka,

całkowitą dezorganizację procesów społecznego obcowania ludzi.

Budowa gramatyczna języka zmienia się jeszcze bardziej powoli aniżeli jego podstawowy zasób

słów. Budowa gramatyczna, która jest wynikiem pracy długich epok i która weszła niejako w ciało i krew

języka, zmienia się jeszcze wolniej aniżeli podstawowy zasób słów. Ulega ona oczywiście z biegiem czasu

zmianom, doskonali się, ulepsza, precyzuje swe reguły, wzbogaca się o reguły nowe, ale podstawy budowy

gramatycznej trwają w ciągu bardzo długiego czasu, mogą one bowiem, jak o tym świadczy historia,

skutecznie obsługiwać społeczeństwo w ciągu szeregu epok.

Tak więc gramatyczna budowa języka i jego podstawowy zasób słów stanowią podstawę języka,

istotę tego, w czym się wyraża się jego swoistość.

Historia stwierdza wielką trwałość i olbrzymią odporność języka wobec przymusowej asymilacji.

Niektórzy historycy zamiast wyjaśnić to zjawisko poprzestają na zdumiewaniu się. Ale do zdumiewania się

nie ma tu żadnych podstaw. Trwałość języka tłumaczy się trwałością jego budowy gramatycznej i

podstawowego zasobu słów. W ciągu stuleci asymilatorzy tureccy usiłowali okaleczyć, zburzyć i zniszczyć

języki narodów bałkańskich. W ciągu tego okresu słownictwo języków bałkańskich uległo poważnym

zmianom, wchłonęło wiele słów i wyrażeń tureckich, miało miejsce i “zbliżanie się”, i “oddalanie się”,

jednakże języki bałkańskie wytrwały i ocalały. Dlaczego? Dlatego, że budowa gramatyczna i podstawowy

zasób słów tych języków w zasadzie przetrwały.

Z tego wszystkiego wynika, że języka, jego struktury, nie można traktować jako wytworu jakiejś

jednej epoki. Struktura języka, jego budowa gramatyczna i podstawowy zasób słów są wytworem szeregu

epok.

Należy przypuszczać, że elementy współczesnego języka powstały już w zamierzchłej starożytności,

przed epoką niewolnictwa. Był to język nieskomplikowany, o bardzo ubogim zasobie słów, ale z własną

budową gramatyczną, która co prawda była prymitywna, ale jednak była budową gramatyczną.

Dalszy rozwój produkcji, powstanie klas, pojawienie się piśmiennictwa, narodziny państwa, którego

potrzeby administracyjne wymagały jako tako uporządkowanej korespondencji, rozwój handlu, któremu

uporządkowana korespondencja jeszcze bardziej była potrzebna, pojawienie się prasy drukarskiej, rozwój

literatury – wszystko to spowodowało wielkie zmiany w rozwoju języka. W ciągu tego okresu plemiona i

narodowości rozdrabniały się i rozszczepiały, mieszały się i krzyżowały; a później pojawiły się narodowe

języki i państwa, dokonały się przewroty rewolucyjne, stare ustroje społeczne ustąpiły miejsca nowym.

Wszystko to pociągnęło za sobą jeszcze więcej zmian w języku i jego rozwoju.

Byłoby jednak wielkim błędem sądzić, że rozwój języka odbywał się w ten sam sposób jak rozwój

nadbudowy: poprzez unicestwianie tego, co istniało, i budowanie nowego. W istocie rozwój języka

odbywał się nie poprzez unicestwianie języka istniejącego i budowanie nowego, lecz poprzez rozwijanie i

doskonalenie podstawowych elementów języka istniejącego. Przejście od jednej jakości języka do innej

odbywało się nie w drodze wybuchu, nie przez unicestwienie za jednym zamachem tego, co stare, i

zbudowanie nowego, lecz poprzez stopniowe i długotrwałe gromadzenie elementów nowej jakości, nowej

struktury językowej, poprzez stopniowe obumieranie elementów starej jakości.

Powiadają, że teoria stadialnego rozwoju języka jest teorią marksistowską, uznaje bowiem

konieczność nagłych wybuchów jako warunku przejścia języka od starej jakości do nowej. Jest to

oczywiście niesłuszne, trudno bowiem znaleźć cokolwiek marksistowskiego w tej teorii. A jeżeli teoria

stadialności istotnie uznaje nagle wybuchy w historii rozwoju języka, to tym gorzej dla niej. Marksizm nie

uznaje nagłych wybuchów w rozwoju języka, nagłej śmierci języka istniejącego i nagłej budowy języka

nowego. Lafargue nie miał racji, gdy mówił o “nagłej rewolucji językowej, która się dokonała między

rokiem 1789 a 1794” we Francji (patrz broszurę Lafargue’a “Język francuski przed i po rewolucji”). Żadnej

rewolucji językowej, a tym bardziej nagłej, we Francji wówczas nie było. Rzecz oczywista, że w ciągu tego

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 11 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

okresu słownictwo języka francuskiego wzbogaciło się o nowe słowa i wyrażenia, odpadła pewna liczba

wyrazów przestarzałych, zmieniła się treść znaczeniowa niektórych wyrazów – i na tym koniec. Takie

jednak zmiany w żadnym stopniu nie rozstrzygają o losie języka. Rzecz główna w języku – to jego budowa

gramatyczna i podstawowy zasób słów. Ale budowa gramatyczna i podstawowy zasób słów języka

francuskiego nie tylko nie zniknęły w okresie francuskiej rewolucji burżuazyjnej, lecz przetrwały bez

istotnych zmian, i nie tylko przetrwały, lecz żyją do dziś dnia we współczesnym języku francuskim. Nie

mówię już o tym, że dla likwidacji języka istniejącego i budowy nowego języka narodowego (“nagła

rewolucja językowa”!) okres pięciu-sześciu lat jest śmiesznie krótki – do tego potrzebne są stulecia.

Marksizm uważa, że przejście języka od starej jakości do nowej odbywa się nie w drodze wybuchu,

nie poprzez unicestwienie języka istniejącego i stworzenie nowego, lecz poprzez stopniowe gromadzenie

elementów nowej jakości, a więc poprzez stopniowe obumieranie elementów starej jakości.

W ogóle należy stwierdzić – do wiadomości towarzyszy, pasjonujących się wybuchami – że prawo

przechodzenia od starej jakości do nowej w drodze wybuchu nie daje się stosować nie tylko w zakresie

historii rozwoju języka – nie zawsze daje się ono stosować również do innych zjawisk społecznych

należących do kategorii bazy lub nadbudowy. Prawo to bezwzględnie działa w społeczeństwie podzielonym

na wrogie klasy. Nie musi jednak działać w społeczeństwie nie mającym wrogich klas. W ciągu 8-10 lat

zrealizowaliśmy w rolnictwie naszego kraju przejście od ustroju burżuazyjnego, indywidualno-chłopskiego

do ustroju socjalistycznego, kołchozowego. Była to rewolucja, która zlikwidowała dawny, burżuazyjny

ustrój gospodarczy wsi i stworzyła ustrój nowy, socjalistyczny. Jednakże ten przewrót dokonał się nie w

drodze wybuchu, tj. nie przez obalenie władzy istniejącej i utworzenie władzy nowej, lecz poprzez

stopniowe przejście od dawnego, burżuazyjnego ustroju wsi do nowego. Udało się zaś tego dokonać dzięki

temu, że była to rewolucja od góry, że przewrót nastąpił z inicjatywy istniejącej władzy, przy poparciu

podstawowych mas chłopstwa.

Powiadają, że liczne fakty krzyżowania się języków, które zachodziły w dziejach, dają podstawę do

przypuszczenia, że w procesach krzyżowania się nowy język tworzy się w drodze wybuchu, poprzez nagłe

przejście od starej jakości do nowej. Jest to całkowicie biedne.

Krzyżowanie się języków nie może być traktowane jako jednorazowy akt – rozstrzygające uderzenie

dające wyniki w ciągu kilku lat. Krzyżowanie się języków jest procesem długotrwałym, trwającym setki lat.

Dlatego też o żadnych wybuchach nie może tu być mowy.

Dalej. Byłoby zupełnie niesłuszne sądzić, że w wyniku skrzyżowania, powiedzmy, dwóch języków

powstaje nowy, trzeci język, niepodobny do żadnego ze skrzyżowanych języków i różniący się jakościowo

od każdego z nich. W istocie, z procesu skrzyżowania jeden z języków wychodzi zwykle zwycięsko,

zachowuje swoją budowę gramatyczną, swój podstawowy zasób słów i rozwija się w dalszym ciągu

zgodnie z wewnętrznymi prawami swego rozwoju, drugi natomiast traci stopniowo swą jakość i stopniowo

obumiera.

A zatem skrzyżowanie nie daje jakiegoś nowego, trzeciego języka, lecz zachowuje jeden z języków,

zachowuje jego budowę gramatyczną i podstawowy zasób słów oraz umożliwia mu rozwój zgodnie z

wewnętrznymi prawami jego rozwoju.

Wprawdzie następuje wówczas pewne wzbogacenie słownictwa języka zwycięskiego kosztem

języka zwyciężonego, ale to go nie osłabia, lecz przeciwnie, wzmacnia.

Tak było na przykład z językiem rosyjskim, z którym krzyżowały się w toku rozwoju historycznego

języki szeregu innych narodów i który zawsze wychodził z tego zwycięsko.

Oczywiście, słownictwo języka rosyjskiego uzupełniało się przy tym kosztem słownictwa innych

języków, ale to nie tylko nie osłabiło języka rosyjskiego, lecz przeciwnie, wzbogaciło go i wzmocniło. Co

do swoistości narodowej języka rosyjskiego, to nie doznała ona najmniejszego uszczerbku, język rosyjski

bowiem, zachowując swą budowę gramatyczną i podstawowy zasób słów, czynił dalsze postępy i

doskonalił się zgodnie z wewnętrznymi prawami swego rozwoju.

Nie ulega wątpliwości, że teoria krzyżowania się języków nie może dać nic poważnego

językoznawstwu radzieckiemu. Jeżeli prawdą jest, że głównym zadaniem językoznawstwa jest badanie

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 12 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

wewnętrznych praw rozwoju języka, to należy stwierdzić, że teoria krzyżowania nie tylko nie rozwiązuje

tego zadania, ale go nawet nie stawia – po prostu go nie dostrzega albo nie rozumie.

Pytanie:

Czy słusznie postąpiła “Prawda”, inicjując swobodną dyskusję w zagadnieniach językoznawstwa?

Odpowiedź:

Postąpiła słusznie.

W jakim kierunku zostaną rozwiązane zagadnienia językoznawstwa – stanie się jasne w końcu

dyskusji. Ale już teraz można stwierdzić, że dyskusja przyniosła wielką korzyść.

Dyskusja wyjaśniła przede wszystkim, że w organach językoznawstwa, zarówno w centrum, jak i w

republikach panował reżym niewłaściwy nauce i uczonym. Najmniejszą krytykę istniejącego stanu rzeczy w

językoznawstwie radzieckim, nawet najbardziej nieśmiałe próby krytykowania tzw. “nowej nauki” w

językoznawstwie, kierownicze koła językoznawstwa prześladowały i tępiły w zarodku. Za krytyczne

ustosunkowanie do spuścizny N. J. Marra, za najmniejszą dezaprobatę nauki N. J. Marra wartościowych

pracowników i badaczy z dziedziny językoznawstwa usuwano ze stanowisk lub przenoszono na niższe

stanowiska. Językoznawców wysuwano na odpowiedzialne stanowiska nie na podstawie kryterium

rzeczowego, lecz na podstawie bezwzględnego uznawania nauki N. J. Marra.

Jest rzeczą powszechnie uznaną, że żadna nauka nie może rozwijać się i czynić postępów bez walki

poglądów, bez wolności krytyki. Ale ta powszechnie uznana reguła była w sposób najbardziej

bezceremonialny ignorowana i deptana. Wytworzyła się zamknięta grupa nieomylnych kierowników, która

zabezpieczywszy się przed wszelką, możliwą krytyką, przeszła do wyuzdanej samowoli.

Oto jeden z przykładów: tzw. “Kurs bakiński” (wykłady N. J. Marra wygłoszone w Baku), który

sam autor zdyskwalifikował i zabronił wydać ponownie, został jednakże z polecenia kasty kierowników

(tow. Mieszczaninow nazywa ich “uczniami” N. J. Marra) ponownie wydany i włączony bez żadnych

zastrzeżeń do zalecanych studentom pomocy naukowych. Oznacza to, że studentów oszukano dając im

zdyskwalifikowany “Kurs” jako pełnowartościową pomoc naukową. Gdybym nie był przekonany o

uczciwości tow. Mieszczaninowa i innych językoznawców, powiedziałbym, że tego rodzaju postępowanie

jest równoznaczne ze szkodnictwem.

Jak to się mogło stać? Stało się to dlatego, że reżym Arakczejewa

, wytworzony w

językoznawstwie, kultywuje brak odpowiedzialności i zachęca do takiej wyuzdanej samowoli.

Dyskusja okazała się bardzo pożyteczna przede wszystkim dlatego, że wydobyła ten

arakczejewowski reżym na światło dzienne i doszczętnie go zdruzgotała.

Ale pożyteczność dyskusji na tym się nie kończy. Dyskusja nie tylko zdruzgotała dawny reżym w

językoznawstwie, lecz ujawniła ponadto tę nieprawdopodobną gmatwaninę poglądów w zakresie

najważniejszych zagadnień językoznawstwa, która panuje w kierowniczych kołach tej gałęzi nauki. Przed

rozpoczęciem dyskusji “uczniowie” N. J. Marra milczeli i pokrywali milczeniem niepomyślny stan rzeczy

w językoznawstwie. Po rozpoczęciu dyskusji milczenie stało się już jednak niemożliwe – byli zmuszeni

zabrać głos na łamach prasy. I cóż się okazało? Okazało się, że w nauce N. J. Marra jest cały szereg luk,

błędów, nie sprecyzowanych zagadnień, nie opracowanych tez. Nasuwa się pytanie: dlaczego “uczniowie”

N. J. Marra zaczęli o tym mówić dopiero teraz, po otwarciu dyskusji? Dlaczego nie zatroszczyli się o to

wcześniej? Dlaczego nie powiedzieli tego we właściwym czasie otwarcie i uczciwie, jak przystoi uczonym?

Uznając “pewne” błędy N. J. Marra, “uczniowie” N. J. Marra, jak się okazuje, sądzą, że dalej

rozwijać językoznawstwo radzieckie można tylko na gruncie “uściślonej” teorii N. J. Marra, którą uważają

za marksistowską. Nie, dajcie już nam spokój z “marksizmem” N. J. Marra. N. J. Marr istotnie chciał być i

starał się być marksistą, ale stać się marksistą nie potrafił. Był on tylko upraszczaczem i wulgaryzatorem

marksizmu w rodzaju “proletkultowców” czy “rappowców”

Arakczejew (1769-1834) – hrabia, faworyt carów Pawła I i Aleksandra I, wprowadził w Rosji reżym samowoli policyjnej i

wszechpotęgi żołdactwa. Imię Arakczejewa stało się w Rosji symbolem despotycznej samowoli. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 13 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

N. J. Marr wniósł do językoznawstwa niesłuszną, niemarksistowską formułę o języku jako

nadbudowie i sam się zagmatwał, i zagmatwał językoznawstwo. Niepodobna rozwijać językoznawstwa

radzieckiego na podstawie niesłusznej formuły.

N. J. Marr wniósł do językoznawstwa inną, również niesłuszną i niemarksistowską formułę o

“klasowości” języka i sam się zagmatwał, i zagmatwał językoznawstwo.

Niepodobna na podstawie niesłusznej formuły, zaprzeczającej całemu biegowi historii narodów i

języków, rozwijać językoznawstwa radzieckiego.

N. J. Marr wniósł do językoznawstwa niewłaściwy marksizmowi, nieskromny, chełpliwy, wyniosły

ton, prowadzący do gołosłownego i lekkomyślnego negowania wszystkiego, co było w językoznawstwie

przed N. J. Marrem.

N. J. Marr krzykliwie szkaluje metodę historyczno-porównawczą jako “idealistyczną”. A

tymczasem należy stwierdzić, że metoda historyczno-porównawcza mimo jej poważnych braków jest

jednak lepsza aniżeli istotnie idealistyczna czteroelementowa analiza N. J. Marra, albowiem pierwsza

metoda pobudza do pracy, do badania języków, druga natomiast pobudza jedynie do tego, żeby wylegiwać

się na piecu i wróżyć z fusów od kawy na temat sławetnych czterech elementów.

N. J. Marr wyniośle pomiata każdą próbą badania grup (rodzin) językowych jako wyrazem teorii

“prajęzyka”. Nie można jednak zaprzeczyć, że pokrewieństwo językowe takich na przykład narodów, jak

słowiańskie, nie ulega wątpliwości, że zbadanie pokrewieństwa językowego tych narodów mogłoby

przynieść językoznawstwu znaczną korzyść w dziedzinie badania praw rozwoju języka. Nie mówię już o

tym, że teoria “prajęzyka” nie ma z tą sprawą nic wspólnego.

Gdy się słucha N. J. Marra, a zwłaszcza jego “uczniów”, pomyśleć można, że przed N. J. Marrem

nie było żadnego językoznawstwa, że językoznawstwo zaczęło się z chwilą pojawienia się “nowej nauki”

N. J. Marra.

O ileż skromniejsi byli Marks i Engels: uważali, że ich materializm dialektyczny jest produktem

rozwoju nauk, w tym i filozofii, w ciągu poprzedniego okresu.

Tak więc dyskusja pomogła sprawie również i pod tym względem, że ujawniła luki ideologiczne w

językoznawstwie radzieckim.

Sądzę, że im szybciej wyzwoli się nasze językoznawstwo z błędów N. J. Marra, tym szybciej można

będzie wyprowadzić je z kryzysu, który obecnie przeżywa.

Likwidacja arakczejewowskiego reżymu w językoznawstwie, wyrzeczenie się błędów N. J. Marra,

wprowadzenie marksizmu do językoznawstwa – oto, moim zdaniem, droga, na której można byłoby

uzdrowić językoznawstwo radzieckie.

“Protetkult” (skrót słów: proletarskaja kultura) – skrócona nazwa zjednoczenia robotniczych organizacji kulturalno-

oświatowych, które istniało w pierwszych latach rewolucji. Pod przykrywką frazesów o czystości stanowiska proletariackiego

kierownicy Proletkultu przeciwstawiali swą organizację kierowniczym organom Władzy Radzieckiej w dziedzinie oświaty,

negowali znaczenie dziedzictwa kulturalnego dla klasy robotniczej itp. Krytykując przywódców Proletkultu, w szczególności

Bogdanowa, Lenin pisał: “Kultura proletariacka nie wyskoczyła nie wiadomo skąd, nie jest wymysłem ludzi mieniących się

specjalistami od kultury proletariackiej. Wszystko to jest zupełna bzdura. Kultura proletariacka powinna być prawidłowym

rozwinięciem tych zasobów wiedzy, które ludzkość wypracowała pod jarzmem społeczeństwa kapitalistycznego,

społeczeństwa obszarniczego, społeczeństwa czynowniczego”. Z inicjatywy Lenina I Zjazd Proletkultu (1920) powziął

uchwałę, w której m.in. czytamy: “Ogólnorosyjski zjazd Proletkultu w sposób najbardziej stanowczy odrzuca zarówno

teoretycznie błędne, jak i szkodliwe w praktyce wszelkie próby wymyślenia swej odrębnej kultury, zamykania się w ramy

odrębnej organizacji, rozgraniczanie dziedziny pracy Ludowego Komisariatu Oświaty i Proletkultu”. “Rappowcy” – RAPP

(skrót słów: Rossijskaja Assocjacja Proletarskich Pisatielej) – literacko-polityczne zrzeszenie pisarzy, które istniało w ZSRR w

latach 1925-1932. W pierwszym okresie swego istnienia RAPP odegrał poważną, pozytywną rolę jednocząc pisarzy

zajmujących wyraźne klasowe stanowisko proletariackie. Później jednak, pod wpływem trockistów i bucharinowców, którzy

przedostali się do kierownictwa, RAPP wyrodził się w sekciarską organizację, która hamowała rozwój literatury radzieckiej i

szkodziła mu. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 14 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

Przyczynek do niektórych zagadnień językoznawstwa

(Odpowiedź towarzyszce J. Kraszeninnikowej)

Tow. Kraszeninnikowa!

Odpowiadam na Wasze pytania.

1. Pytanie:

W artykule Waszym dowiedzione zostało w sposób przekonywający, że język nie jest ani bazą, ani

nadbudową. Czy uzasadniony byłby pogląd, że język jest zjawiskiem właściwym zarówno bazie, jak i

nadbudowie, czy też słuszniej byłoby uważać język za zjawisko pośrednie?

Odpowiedź:

Oczywiście językowi jako zjawisku społecznemu właściwe jest to, co jest wspólną cechą wszystkich

zjawisk społecznych, w tym również bazy i nadbudowy, a mianowicie: obsługuje on społeczeństwo tak

samo, jak obsługują je wszystkie inne zjawiska społeczne, w tym również baza i nadbudowa. Ale na tym

właściwie wyczerpuje się zakres tego, co jest wspólne, właściwe wszystkim zjawiskom społecznym. Dalej

zaczynają się poważne różnice między zjawiskami społecznymi.

Chodzi o to, że zjawiska społeczne – oprócz tego, co jest im wspólne – mają swoje właściwości

specyficzne, które różnią je od siebie i które są dla nauki najważniejsze. Specyficzne właściwości bazy

polegają na tym, że obsługuje ona społeczeństwo pod względem ekonomicznym. Specyficzne właściwości

nadbudowy polegają na tym, że obsługuje ona społeczeństwo dostarczając mu idei politycznych, prawnych,

estetycznych i innych oraz stwarza dla społeczeństwa odpowiednie instytucje polityczne, prawne i inne. Na

czym więc polegają specyficzne właściwości języka, różniące go od innych zjawisk społecznych? Polegają

na tym, że język obsługuje społeczeństwo jako środek komunikowania się ludzi, jako środek wymiany

myśli w społeczeństwie, jako środek umożliwiający ludziom wzajemne rozumienie się i zorganizowanie

wspólnej pracy we wszystkich sferach działalności ludzkiej, zarówno w dziedzinie produkcji, jaki w

dziedzinie stosunków ekonomicznych, zarówno w dziedzinie polityki, jak i w dziedzinie kultury, zarówno w

życiu społecznym, jak i w życiu codziennym. Te cechy charakterystyczne właściwe są tylko językowi i

właśnie dlatego, że właściwe są tylko językowi, język jest przedmiotem badania samodzielnej nauki –

językoznawstwa. Gdyby język nie miał tych cech charakterystycznych, językoznawstwo straciłoby prawo

do samodzielnego istnienia, i krócej mówiąc: języka nie można zaliczyć ani do kategorii baz, ani do

kategorii nadbudów.

Nie można go również zaliczyć do kategorii zjawisk “pośrednich” między bazą a nadbudową, bo

takie zjawiska “pośrednie” nie istnieją.

Ale może język można by było zaliczyć do kategorii sił produkcyjnych społeczeństwa, do kategorii,

powiedzmy, narzędzi produkcji? Istotnie, między językiem a narzędziami produkcji istnieje pewna

analogia: narzędzia produkcji, tak samo jak język, wykazują swego rodzaju obojętność wobec klas i mogą

jednakowo obsługiwać rozmaite klasy społeczeństwa, zarówno stare, jak i nowe. Czy okoliczność ta daje

podstawę, by zaliczyć język do kategorii narzędzi produkcji? Nie, nie daje.

W swoim czasie N. J. Marr widząc, że jego formuła – “język jest nadbudową bazy” – wywołuje

sprzeciwy, postanowił “zmienić szyki” i obwieścił, że “język jest narzędziem produkcji”. Czy miał rację N.

J. Marr zaliczając język do kategorii narzędzi produkcji? Nie, bezwzględnie nie miał racji.

Chodzi o to, że podobieństwo między językiem a narzędziami produkcji kończy się na tej analogii, o

której przed chwilą mówiłem. Natomiast między językiem a narzędziami produkcji istnieje zasadnicza

różnica. Różnica ta polega na tym, że narzędzia produkcji wytwarzają dobra materialne, język zaś nic nie

wytwarza lub też “wytwarza” jedynie wyrazy. Ściślej mówiąc, ludzie, którzy posiadają narzędzia produkcji,

mogą wytwarzać dobra materialne, ale ci sami ludzie, mając język, lecz nie mając narzędzi produkcji, nie

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 15 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

mogą wytwarzać dóbr materialnych. Nie trudno zrozumieć, że gdyby język mógł wytwarzać dobra

materialne, gaduły byłyby najbogatszymi ludźmi na świecie.

2. Pytanie:

Marks i Engels określają język jako “bezpośrednią rzeczywistość myśli”, jako “praktyczną...

rzeczywistą świadomość”. “Idee – mówi Marks – nie istnieją w oderwaniu od języka”. W jakim stopniu,

Waszym zdaniem, językoznawstwo winno zajmować się znaczeniową stroną języka, semantyką i

historyczną semazjologią oraz stylistyką; czy też przedmiotem językoznawstwa winna być tylko forma?

Odpowiedź:

Semantyka (semazjologia) jest jednym z ważnych działów językoznawstwa. Znaczeniowa strona

wyrazów i wyrażeń ma poważne znaczenie dla sprawy badania języka. Dlatego też semantyka

(semazjologia) winna mieć zapewnione w językoznawstwie należne jej miejsce.

Jednakże opracowując zagadnienia semantyki i wykorzystując jej dane, w żadnym razie nie wolno

przeceniać jej znaczenia, a tym bardziej – nie wolno jej nadużywać. Mam na myśli niektórych

językoznawców, którzy nadmiernie pasjonują się semantyką, lekceważą język jako “bezpośrednią

rzeczywistość myśli” nierozerwalnie związaną z myśleniem, odrywają myślenie od języka i utrzymują, że

język jest u schyłku swego żywota, że można się obejść i bez języka.

Zwróćcie uwagę na następujące słowa N. J. Marra:

“Język istnieje tylko o tyle, o ile uzewnętrznia się w dźwiękach; czynność myślenia odbywa się

również i bez uzewnętrzniania... Język (dźwiękowy) obecnie zaczął już przekazywać swe funkcje

najnowszym wynalazkom, pokonywującym bezapelacyjnie przestrzeń, a myślenie zyskuje na znaczeniu

dzięki nie wykorzystanym jego nagromadzeniom w przeszłości i nowym zdobyczom oraz ma usunąć i

całkowicie zastąpić język. Przyszły język – to myślenie rozwijające się w wolnej od przyrodzonej materii

technice. Nie oprze mu się żaden język, nawet dźwiękowy, mimo wszystko związany z normami przyrody”

(patrz: “Prace wybrane” N. J. Marra).

Jeśli ten “pracomagiczny” bełkot przetłumaczyć na zwykły ludzki język, to można dojść do

wniosku, że:

a) N. J. Marr odrywa myślenie od języka;

b) N. J. Marr uważa, że komunikowanie się ludzi może być urzeczywistnione i bez języka, za

pomocą samego myślenia, wolnego od “przyrodzonej materii” języka, wolnego od “norm przyrody”;

c) odrywając myślenie od języka i “wyzwalając” je od językowej “materii przyrodzonej”, N. J. Marr

wpada w bagno idealizmu.

Powiadają, że myśli powstają w głowie ludzkiej, zanim zostaną wypowiedziane w mowie, powstają

bez materiału językowego, bez szaty językowej, w postaci, że tak powiem, obnażonej. Jest to jednak

absolutnie niesłuszne. Jakiekolwiek powstałyby myśli w głowie ludzkiej i kiedykolwiek by powstały, mogą

one powstać i istnieć jedynie na bazie materiału językowego, na bazie językowych terminów i zdań. Myśli

obnażone, wolne od materiału językowego, wolne od “przyrodzonej materii” językowej nie istnieją. “Język

jest bezpośrednią rzeczywistością myśli” (Marks). Realność myśli przejawia się w języku. Tylko idealiści

mogą mówić o myśleniu niezwiązanym z “przyrodzoną materią” języka, o myśleniu bez języka.

Krócej mówiąc: przecenianie semantyki i nadużywanie jej doprowadziły N. J. Marra do idealizmu.

Tak więc, jeżeli się uchroni semantykę (semazjologię) od przesady i nadużyć w rodzaju tych, jakich

dopuszczają się N. J. Marr i niektórzy jego “uczniowie” – może ona przynieść językoznawstwu wielką

korzyść.

3. Pytanie:

Zupełnie słusznie mówicie, że idee, wyobrażenia, obyczaje i zasady moralne burżuazji i

proletariuszy są wręcz przeciwstawne. Klasowy charakter tych zjawisk bezwzględnie znalazł odbicie w

semantycznej stronie języka (niekiedy zaś również w jego formie – w słownictwie – jak słusznie stwierdza

Wasz artykuł). Czy można, analizując konkretny materiał językowy, a przede wszystkim znaczeniową

- 16 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

stronę języka, mówić o klasowej istocie wyrażonych przezeń pojęć, zwłaszcza w tych wypadkach, gdy

mowa o językowym wyrażaniu nie tylko myśli człowieka lecz i jego stosunku do rzeczywistości, w którym

szczególnie jaskrawo przejawia się jego przynależność klasowa?

Odpowiedź:

Krótko mówiąc, chcecie wiedzieć, czy klasy wpływają na język, czy wnoszą one do języka swoje

specyficzne słowa i wyrażenia, czy zdarzają się wypadki, by ludzie nadawali tym samym słowom i

wyrażeniom różną treść znaczeniową, zależnie od swej przynależności klasowej?

Tak jest, klasy wpływają na język, wnoszą do języka swoje specyficzne słowa i wyrażenia, a

niekiedy różnie rozumieją te same słowa i wyrażenia. To nie ulega wątpliwości.

Z tego nie wynika jednak, by specyficzne słowa i wyrażenia, jak również różnice w semantyce,

mogły mieć poważne znaczenie dla rozwoju jednego wspólnego języka ogólnonarodowego, by mogły one

osłabić jego znaczenie lub zmienić jego charakter.

Po pierwsze – takich specyficznych słów i wyrażeń, podobnie jak i wypadków różnic w semantyce,

jest w języku tak mało, że nie stanowią ono chyba jednego nawet procentu całego materiału językowego. A

zatem cała pozostała, przytłaczająca masa słów i wyrażeń, jak i ich semantyka, wspólne są wszystkim

klasom społeczeństwa.

Po drugie – specyficznych słów i wyrażeń mających odcień klasowy używa się w mowie nie według

reguł jakiejś gramatyki “klasowej”, która nie istnieje w przyrodzie, lecz według reguł gramatyki

istniejącego języka ogólnonarodowego.

A zatem istnienie specyficznych słów i wyrażeń oraz akty różnic w semantyce języka nie obalają,

lecz przeciwnie, potwierdzają istnienie i konieczność jednego wspólnego języka ogólnonarodowego.

4. Pytanie:

W swoim artykule z całą słusznością oceniacie Marra jako wulgaryzatora marksizmu. Czy to

znaczy, że lingwiści, a wśród nich również my, młodzież, powinniśmy odrzucić całą lingwistyczną

spuściznę Marra, która zawiera, bądź co bądź, szereg cennych badań językowych (pisali o nich w dyskusji

tow. tow. Czikobawa, Sanżejew i inni)? Czy możemy, ustosunkowując się krytycznie do Marra, brać jednak

od niego to, co jest pożyteczne i cenne?

Odpowiedź:

Oczywiście, dzieła N. J. Marra składają się nie tylko z błędów. N. J. Marr popełniał najbardziej

rażące błędy, gdy wnosił do językoznawstwa elementy marksizmu w postaci spaczonej, gdy usiłował

stworzyć samodzielną teorię języka. N. J. Marr ma jednak niektóre dobre, z talentem napisane prace, w

których, zapominając o swych teoretycznych pretensjach, sumiennie i – trzeba stwierdzić – umiejętnie bada

poszczególne języki. W takich pracach znaleźć można niemało rzeczy cennych i pouczających. Rozumie

się, że te rzeczy cenne i pouczające należy zaczerpnąć od N. J. Marra i wykorzystać.

5. Pytanie:

Wielu lingwistów uważa, że jedną z zasadniczych przyczyn zastoju w językoznawstwie radzieckim

jest formalizm. Chciałabym bardzo wiedzieć, na czym, Waszyrn zdaniem, polega formalizm w

językoznawstwie i jak go przezwyciężyć?

Odpowiedź:

N. J. Marr i jego “uczniowie” oskarżają o “formalizm” wszystkich językoznawców, którzy nie

podzielają “nowej nauki” N. J. Marra. Jest to oczywiście niepoważne i niemądre.

N. J. Marr uważał gramatykę za czczą “formalność”, a ludzi, którzy uważali, że budowa

gramatyczna jest podstawą języka – za formalistów. To już jest całkiem głupie.

Myślę, że “formalizm” został wymyślony przez autorów “nowej nauki”, by sobie ułatwić walkę ze

swoimi przeciwnikami w językoznawstwie.

Przyczyną zastoju w językoznawstwie radzieckim jest nie “formalizm” wynaleziony przez N. J.

Marra i jego “uczniów”, lecz arakczejewowski reżym i luki teoretyczne w językoznawstwie. Reżym

- 17 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

arakczejewowski stworzyli “uczniowie” N. J. Marra. Bałamuctwo teoretyczne wniósł do językoznawstwa

N. J. Marr i jego najbliżsi współbojownicy. Aby nie było zastoju, należy zlikwidować i jedno, i drugie.

Likwidacja tych bolączek uzdrowi językoznawstwo radzieckie, wyprowadzi je na szerokie wody i umożliwi

językoznawstwu radzieckiemu zajęcie pierwszego miejsca w językoznawstwie światowym.

Odpowiedź towarzyszom

Do towarzysza Sanżejewa

Szanowny Towarzyszu Sanżejew.

Odpowiadam na Wasz list z dużym opóźnieniem, ponieważ dopiero wczoraj przekazano mi go z

aparatu KC.

Bezwzględnie słusznie interpretujecie moje stanowisko w sprawie dialektów.

Dialekty “klasowe”, które słuszniej byłoby nazwać żargonami, obsługują nie masy ludowe, lecz

wąską elitę społeczną. Nie mają one w dodatku swej własnej budowy gramatycznej i podstawowego zasobu

słów. Ze względu na to nie mogą w żaden sposób rozwinąć się w języki samodzielne.

Dialekty lokalne (“terytorialne”), przeciwnie, obsługują masy ludowe oraz mają swą budowę

gramatyczną i podstawowy zasób słów. Ze względu na to niektóre lokalne dialekty w procesie

kształtowania się narodu mogą stać się podstawą języków narodowych i rozwinąć się w samodzielne języki

narodowe. Tak było np. z dialektem kursko-orłowskim (“mowa” kursko-orłowska) języka rosyjskiego,

który to dialekt stał się podstawą rosyjskiego języka narodowego. To samo należy powiedzieć o dialekcie

połtawsko-kijowskim języka ukraińskiego, który stał się podstawą ukraińskiego języka narodowego. Co się

tyczy pozostałych dialektów takich języków, to tracą one swą samoistność, wlewają się w te języki i

zatracają się w nich.

Zdarzają się też procesy odwrotne, kiedy jeden wspólny język narodowości, która z braku

nieodzownych ekonomicznych warunków rozwoju nie stała się jeszcze narodem, załamuje się wskutek

rozpadu państwowego tej narodowości, dialekty zaś lokalne, które nie zdążyły jeszcze się roztopić w

jednym wspólnym języku, nabierają życia i stają się źródłem kształtowania się odrębnych, samodzielnych

języków. Możliwe, że tak właśnie rzecz się miała na przykład z jednolitym językiem mongolskim.

Do towarzyszy D. Biełkina i S. Furera

Listy Wasze otrzymałem.

Błąd Wasz polega na tym, że pomieszaliście dwie różne rzeczy i zastąpiliście przedmiot,

rozpatrywany w mojej odpowiedzi tow. Kraszeninnikowej, innym przedmiotem.

1. W odpowiedzi tej krytykuję N. J. Marra, który mówiąc o języku (dźwiękowym) i o myśleniu,

odrywa język od myślenia i w ten sposób wpada w idealizm. A zatem w mojej odpowiedzi chodzi o

normalnych ludzi władających językiem. Twierdzę przy tym, że myśli mogą powstać u takich ludzi jedynie

na bazie materiału językowego, że gołych myśli, niezwiązanych z materiałem językowym, nie ma u ludzi

władających językiem.

Zamiast przyjęcia lub odrzucenia tej tezy podstawiacie ludzi anormalnych, bezjęzykowych,

głuchoniemych, którzy nie posiadają języka i których myśli nie mogą oczywiście powstać na bazie

materiału językowego. Jak widzicie, jest to zupełnie inny temat, którego nie poruszałem i nie mogłem

poruszyć, albowiem językoznawstwo zajmuje się normalnymi ludźmi władającymi językiem, a nie

anormalnymi, głuchoniemymi, nie posiadającymi języka.

- 18 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

Temat omawiany zastąpiliście innym tematem, który nie stanowił przedmiotu rozważań.

2. Z listu tow. Biełkina widać, że stawia on na jednej płaszczyźnie “język słów” (język dźwiękowy)

i “język gestów” (według N. J. Marra – język “ręczny”). Sądzi on widocznie, że język gestów i język słów

są równoznaczne, że ongi społeczeństwo ludzkie nie miało języka słów, że “ręczny” język zastępował

wówczas język słów, który ukazał się dopiero później.

Jeżeli jednak tow. Biełkin istotnie tak sądzi, to popełnia poważny błąd. Język dźwiękowy lub język

słów był zawsze jedynym językiem społeczeństwa ludzkiego zdolnym do odegrania roli

pełnowartościowego środka komunikowania się ludzi. Historia nie zna ani jednego społeczeństwa

ludzkiego, bodaj najbardziej zacofanego, które nie posiadałoby swego dźwiękowego języka. Etnografia nie

zna ani jednego zacofanego szczepu, bodaj tak samo lub jeszcze bardziej pierwotnego niż – powiedzmy –

Australijczycy czy mieszkańcy Ziemi Ognistej w ubiegłym stuleciu, który nie miałby swego języka

dźwiękowego. W historii ludzkości język dźwiękowy stanowi jedną z tych sił, które pomogły ludziom

wyodrębnić się ze świata zwierzęcego, połączyć się w społeczeństwa, rozwinąć swe myślenie,

zorganizować produkcję społeczną, prowadzić skuteczną walkę z siłami przyrody i osiągnąć taki postęp,

jaki mamy obecnie.

Pod tym względem znaczenie tzw. języka gestów, wobec jego niezmiernego ubóstwa i

ograniczonego charakteru – jest znikome. Jest to właściwie nie język i nawet nie surogat języka, który by

mógł tak lub inaczej zastąpić język dźwiękowy, lecz środek pomocniczy o nader ograniczonych

możliwościach, z którego korzysta niekiedy człowiek dla podkreślenia tych czy innych momentów w swej

mowie. Języka gestów nie można przyrównywać do języka dźwiękowego, tak samo jak nie można

przyrównywać pierwotnej drewnianej motyki do współczesnego traktora gąsienicowego z

pięciokorpusowym pługiem i rzędowym siewnikiem traktorowym.

3. Jak widać, interesujecie się przede wszystkim głuchoniemymi, a dopiero potem – problemami

językoznawstwa. Przypuszczalnie ta właśnie okoliczność skłoniła Was do zwrócenia się do mnie z

szeregiem pytań. No cóż, skoro nalegacie, chętnie uczynię zadość Waszej prośbie. A więc jak ma się

sprawa z głuchoniemymi? Czy funkcjonuje u nich myślenie, czy powstają u nich myśli? Tak jest, myślenie

u nich funkcjonuje i myśli powstają. Rzecz jasna, że skoro głuchoniemi pozbawieni są języka, ich myśli nie

mogą powstawać na podstawie materiału językowego. Czy nie znaczy to, że myśli głuchoniemych są gołe,

nie związane z “normami przyrody” (wyrażenie N. J. Marra)? Nie, nie znaczy. Myśli głuchoniemych

powstają i mogą istnieć jedynie na podstawie tych obrazów, spostrzeżeń, wyobrażeń o przedmiotach świata

zewnętrznego i ich stosunku wzajemnym, które kształtują się u nich w toku życia codziennego, dzięki

zmysłom wzroku, dotyku, smaku, powonienia. Poza tymi obrazami, spostrzeżeniami, wyobrażeniami myśl

jest pusta, pozbawiona jakiejkolwiek treści, tzn. nie istnieje.

Do towarzysza A. Chołopowa

Otrzymałem Wasz list.

Spóźniłem się nieco z odpowiedzią z powodu przeciążenia pracą.

List Wasz milcząco bierze za punkt wyjścia dwa założenia: założenie, że dopuszczalne jest

cytowanie dzieła tego lub owego autora w oderwaniu od okresu historycznego, do którego odnosi się cytat,

i po drugie – z założenia, że te czy inne wnioski i formuły marksizmu, uzyskane w wyniku zbadania

jednego z okresów rozwoju historycznego, są słuszne dla wszystkich okresów rozwoju i dlatego powinny

pozostać niezmienne.

Muszę powiedzieć, że oba te założenia są głęboko błędne. Oto kilka przykładów:

1. W latach czterdziestych ubiegłego stulecia, kiedy nie było jeszcze kapitalizmu

monopolistycznego, kiedy kapitalizm rozwijał się w sposób mniej lub bardziej gładki, po linii wznoszącej

się, szerząc się na nowe, jeszcze nie zajęte przezeń terytoria, a prawo nierównomierności rozwoju nie mogło

jeszcze działać w całej pełni – Marks i Engels doszli do wniosku, że rewolucja socjalistyczna nie może

- 19 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

zwyciężyć w jakimś jednym kraju, że może ona zwyciężyć jedynie w rezultacie ogólnego uderzenia we

wszystkich krajach cywilizowanych lub w ich większości. Wniosek ten stał się potem wytyczną dla

wszystkich marksistów.

Jednakże na początku XX wieku, zwłaszcza w okresie pierwszej wojny światowej, gdy dla

wszystkich stało się jasne, że kapitalizm przedmonopolistyczny w sposób oczywisty przerósł w kapitalizm

monopolistyczny, gdy kapitalizm wznoszący się przekształcił się w kapitalizm umierający, gdy wojna

odsłoniła nieuleczalne słabości światowego frontu imperialistycznego, prawo zaś nierównomierności

rozwoju zadecydowało o różnym czasie dojrzewania rewolucji proletariackiej w różnych krajach – Lenin,

wychodząc z teorii marksistowskiej, doszedł do wniosku, że w nowych warunkach rozwoju rewolucja

socjalistyczna może w zupełności zwyciężyć w jednym, z osobna wziętym kraju, że jednoczesne

zwycięstwo rewolucji socjalistycznej we wszystkich krajach lub w większości krajów cywilizowanych jest

niemożliwe wobec nierównomierności dojrzewania rewolucji w tych krajach, że dawna formuła Marksa i

Engelsa nie odpowiada już nowym warunkom historycznym. Jak widać, mamy tu dwa różne wnioski

dotyczące zagadnienia zwycięstwa socjalizmu, które nie tylko przeczą sobie wzajemnie, lecz i wzajem się

wyłączają.

Jacyś tam scholastycy i talmudyści, którzy nie wnikając w istotę sprawy, cytują w sposób formalny,

w oderwaniu od warunków historycznych, mogą powiedzieć, że jeden z tych wniosków, jako bezwzględnie

niesłuszny, należy odrzucić, drugi zaś wniosek, jako bezwzględnie słuszny, winien być rozciągnięty na

wszystkie okresy rozwoju. Ale marksiści nie mogą nie wiedzieć, że scholastycy i talmudyści mylą się, nie

mogą nie wiedzieć, że oba te wnioski są słuszne, lecz nie bezwzględnie, tylko każdy dla swego czasu:

wniosek Marksa i Engelsa – dla okresu kapitalizmu przedmonopolistycznego, wniosek zaś Lenina – dla

okresu kapitalizmu monopolistycznego.

2. Engels mówił w swym “Anty-Dühringu”, że po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej państwo

powinno obumrzeć. Na tej podstawie po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej w naszym kraju scholastycy

i talmudyści z naszej partii zaczęli się domagać, aby partia przedsięwzięła środki zmierzające do jak

najszybszego obumierania naszego państwa, do rozwiązania organów państwowych, do rezygnacji ze stałej

armii.

Jednakże marksiści radzieccy, na podstawie analizy sytuacji światowej w naszym okresie, doszli do

wniosku, że wobec istnienia otoczenia kapitalistycznego, gdy zwycięstwo rewolucji socjalistycznej ma

miejsce tylko w jednym kraju, a we wszystkich innych krajach panuje kapitalizm, kraj zwycięskiej

rewolucji powinien nie osłabiać, lecz wszelkimi sposobami wzmacniać swoje państwo, organa państwa,

organa wywiadu, armię, jeśli kraj ten nie chce być rozgromionym przez otoczenie kapitalistyczne. Rosyjscy

marksiści doszli do wniosku, że formuła Engelsa ma na względzie zwycięstwo socjalizmu we wszystkich

krajach lub w większości krajów, że nie da się jej zastosować do wypadku, gdy socjalizm zwycięża w

jednym, z osobna wziętym kraju, we wszystkich zaś innych krajach panuje kapitalizm.

Jak widać, mamy tu dwie różne formuły dotyczące zagadnienia losów państwa socjalistycznego,

które wyłączają się nawzajem.

Scholastycy i talmudyści mogą powiedzieć, że okoliczność ta stwarza sytuację nie do zniesienia, że

należy jedną z tych formuł odrzucić, jako bezwzględnie błędną, drugą zaś, jako bezwzględnie słuszną –

rozciągnąć na wszystkie okresy rozwoju państwa socjalistycznego. Ale marksiści nie mogą nie wiedzieć, że

scholastycy i talmudyści mylą się, albowiem obie te formuły są słuszne, lecz nie absolutnie, tylko każda dla

swego czasu: formuła marksistów radzieckich – dla okresu zwycięstwa socjalizmu w jednym kraju lub w

kilku krajach, formuła zaś Engelsa – dla tego okresu, gdy następujące po sobie zwycięstwa socjalizmu w

poszczególnych krajach doprowadzą do zwycięstwa socjalizmu w większości krajów i gdy powstaną w ten

sposób niezbędne warunki umożliwiające stosowanie formuły Engelsa.

Liczbę takich przykładów można by było zwiększyć.

To samo należy powiedzieć o dwóch różnych formułach, dotyczących zagadnienia języka, wziętych

z różnych prac Stalina i przytoczonych przez tow. Chołopowa w jego liście.

- 20 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

Tow. Chołopow powołuje się na prace Stalina “W sprawie marksizmu w językoznawstwie”, w

której sformułowany jest wniosek, że w wyniku skrzyżowania, powiedzmy, dwóch języków jeden z

języków zazwyczaj wychodzi zwycięsko, drugi zaś obumiera, że zatem skrzyżowanie daje nie jakiś nowy,

trzeci język, lecz zachowuje jeden z języków. Dalej powołuje się on na inny wniosek, wzięty z referatu

Stalina na XVI Zjeździe WKP(b), w którym mowa o tym, że w okresie zwycięstwa socjalizmu w skali

światowej, gdy socjalizm okrzepnie i wejdzie w życie, języki narodowe muszą się nieuchronnie stopić w

jeden język wspólny, który oczywiście nie będzie ani językiem wielkoruskim, ani niemieckim, lecz czymś

nowym. Zestawiwszy te dwie formuły i widząc, że nie tylko nie godzą się one z sobą, lecz wzajem się

wyłączają, tow. Chołopow wpada w rozpacz. “Z artykułu Waszego – pisze on w liście – zrozumiałem, że ze

skrzyżowania języków nigdy nie można otrzymać jakiegoś nowego języka; przed ukazaniem się natomiast

artykułu byłem mocno przeświadczony, zgodnie z Waszym przemówieniem na XVI Zjeździe WKP(b), że w

okresie komunizmu języki stopią się w jeden język wspólny”.

Jest rzeczą oczywistą, że tow. Chołopow po wykryciu sprzeczności między tymi dwiema formułami,

głęboko wierząc, że sprzeczność należy zlikwidować, uważa za potrzebne pozbycie się jednej z formuł jako

niesłusznej i uczepienie się drugiej formuły jako słusznej dla wszystkich czasów i krajów, ale jakiej

mianowicie uczepić się formuły – nie wie. Powstaje coś w rodzaju sytuacji bez wyjścia. Tow. Chołopow nie

domyśla się nawet, że obie formuły mogą być słuszne – każda dla swego czasu.

Tak zawsze bywa ze scholastykami i talmudystami, którzy nie wnikając w istotę sprawy i cytując w

sposób formalny, bez uwzględniania warunków historycznych, o których mówią cytaty, niezmiennie

popadają w sytuacje bez wyjścia.

Tymczasem zaś, jeżeli się wniknie w istotę zagadnienia, to nie można niczym uzasadnić, jakoby

sytuacja była bez wyjścia. Chodzi o to, że broszura Stalina “W sprawie marksizmu w językoznawstwie” i

przemówienie Stalina na XVI Zjeździe partii mają na względzie dwie zupełnie różne epoki, skutkiem czego

otrzymujemy też różne formuły.

Formuła Stalina w jego broszurze, w części dotyczącej krzyżowania się języków, ma na względzie

epokę przed zwycięstwem socjalizmu w skali światowej, gdy klasy wyzyskujące stanowią panującą siłę w

świecie, gdy ucisk narodowy i kolonialny pozostaje w mocy, gdy odosobnienie narodowe i wzajemna

nieufność narodów utrwalone są przez różnice państwowe, gdy nie ma jeszcze równouprawnienia

narodowego, gdy krzyżowanie się języków odbywa się w trybie walki o panowanie jednego z języków, gdy

nie ma jeszcze warunków dla pokojowej i przyjaznej współpracy narodów i języków, gdy na porządku

dziennym stoi nie współpraca i wzajemne wzbogacanie się języków, lecz asymilacja jednych języków i

zwycięstwo innych. Jest rzeczą zrozumiałą, że w takich warunkach mogą być jedynie języki zwycięskie i

zwyciężone.

Właśnie te warunki ma na względzie formuła Stalina, gdy mówi ona, że skrzyżowanie, powiedzmy,

dwóch języków daje w wyniku nie stworzenie nowego języka, lecz zwycięstwo jednego z języków i klęskę

drugiego.

Co się zaś tyczy drugiej formuły Stalina, wziętej z przemówienia na XVI Zjeździe partii, w części

dotyczącej stopienia się języków w jeden język wspólny, to tu ma się na względzie inną epokę, a

mianowicie epokę po zwycięstwie socjalizmu w skali światowej, gdy nie będzie już istniał imperializm

światowy, klasy wyzyskujące będą obalone, ucisk narodowy i kolonialny będzie zlikwidowany,

odosobnienie narodowe i wzajemna nieufność narodów zostaną zastąpione przez wzajemne zaufanie i

zbliżenie się narodów, równouprawnienie narodowe wcielone będzie w życie, polityka gnębienia i

asymilacji języków będzie zlikwidowana, współpraca narodów zostanie zorganizowana, a języki narodowe

będą miały możność swobodnego wzajemnego wzbogacania się we współpracy. Jest rzeczą zrozumiałą, że

w tych warunkach nie może być nawet mowy o gnębieniu i klęsce jednych języków, a zwycięstwie innych.

Tu będziemy mieli do czynienia nie z dwoma językami, z których jeden ponosi klęskę, drugi zaś wychodzi

z walki zwycięsko, lecz z setkami języków narodowych, z których w wyniku długotrwałej współpracy

ekonomicznej, politycznej i kulturalnej narodów będą się najpierw wyłaniały najbardziej wzbogacone,

jednolite języki strefowe, a następnie języki strefowe stopią się w jeden wspólny język międzynarodowy,

- 21 -

www.skfm-uw.w.pl

Józef Stalin – Marksizm a zagadnienia językoznawstwa (1950 rok)

który oczywiście nie będzie ani językiem niemieckim, ani rosyjskim, ani angielskim, lecz nowym językiem,

który wchłonął w siebie najlepsze elementy języków narodowych i strefowych.

A zatem, dwie różne formuły odpowiadają dwóm różnym epokom rozwoju społeczeństwa i dlatego

właśnie, że odpowiadają tym epokom, obie są słuszne – każda dla swojej epoki.

Domaganie się, aby te formuły nie pozostawały w sprzeczności wzajemnej, aby nie wykluczały się

wzajem – jest równie niedorzeczne, jak niedorzeczne byłoby domaganie się, aby epoka panowania

kapitalizmu nie pozostawała w sprzeczności z epoką panowania socjalizmu, aby socjalizm i kapitalizm nie

wyłączały się wzajem.

Scholastycy i talmudyści rozpatrują marksizm, poszczególne wnioski i formuły marksizmu jako

zbiór dogmatów, które “nigdy” się nie zmieniają mimo zmiany warunków rozwoju społeczeństwa. Myślą

oni, że jeżeli nauczą się na pamięć tych wniosków i formuł i zaczną cytować je na wszelkie sposoby, to

potrafią rozstrzygać dowolne zagadnienia, licząc na to, że wyuczone wnioski i formuły przydadzą im się dla

wszystkich czasów i krajów, we wszystkich wypadkach w życiu, tak jednak mogą myśleć tylko ludzie,

którzy widzą literę marksizmu, ale nie widzą jego istoty, wykuwają na pamięć teksty wniosków i formuł

marksizmu, lecz nie rozumieją ich treści.

Marksizm jest nauką o prawach rozwoju przyrody i społeczeństwa, nauką o rewolucji uciskanych i

wyzyskiwanych mas, nauką o zwycięstwie socjalizmu we wszystkich krajach, nauką o budownictwie

społeczeństwa komunistycznego.

Marksizm, jako nauka, nie może stać w miejscu – rozwija się on i doskonali. W rozwoju swym

marksizm nie może nie wzbogacać się nowym doświadczeniem, nową wiedzą – a więc poszczególne jego

formuły i wnioski nie mogą się nie zmieniać z biegiem czasu, nie mogą nie ustępować miejsca nowym

formułom i wnioskom, odpowiadającym nowym zadaniom historycznym. Marks nie uznaje wniosków i

formuł niezmiennych, obowiązkowych dla wszystkich epok i okresów. Marksizm jest wrogiem wszelkiego

dogmatyzmu.

- 22 -

www.skfm-uw.w.pl