(Microsoft Word - \257ydzi w \214wieciu, 1920

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

Ludność żydowska była drugą pod względem liczebności mniejszością narodową w

powiecie świeckim w dwudziestoleciu międzywojennym. Była zorganizowana w dwie gminy
wyznaniowe, mające swoje siedziby w Świeciu i Nowem. Działały one na mocy ustawy
pruskiej z 23 lipca 1847 r. do 1928 r., kiedy wszedł w życie dekret o podstawach prawnych
funkcjonowania gmin żydowskich w byłym zaborze pruskim. Do gminy w Świeciu należeli
Ż

ydzi z całego powiatu, z wyjątkiem Nowego – tamtejsza gmina skupiała jedynie

miejscowych Żydów.

Ludność żydowska ze Świecia i Nowego (podobnie jak ludność żydowska z terenu

całego Pomorza) silnie utożsamiała się z Niemcami, z państwem niemieckim, i ulegała
procesowi asymilacji. Była związana z kulturą i językiem niemieckim (wyrażało się to także
wysyłaniem żydowskich dzieci do szkół niemieckich). Stąd, po I wojnie światowej, wśród
ż

ydowskiej społeczności wystąpiły te same procesy, co u ludności niemieckiej. Rozpoczęły

się  masowe  wyjazdy  Żydów  z  Pomorza,  emigrujących  głównie  do  Rzeszy.  Było  to
spowodowane  nie  tylko  identyfikacją  Żydów  z  narodem  niemieckim,  ale  także  z
równouprawnieniem,  jakim  cieszyli  się  pod  zaborem  pruskim,  nadzieją  na  szybki  awans
społeczny  i  ekonomiczny  oraz  –  w  wielu  wypadkach  -  brakiem  akceptacji  dla  państwa
polskiego.  W  powiecie  świeckim  część  ludności  żydowskiej  zdecydowała  się  na  wybór
1niemieckiego  obywatelstwa  i  wyjazd  do  Niemiec,  o  czym  informuje  pismo  burmistrza
Ś

wiecia do wojewody pomorskiego w Toruniu, mówiące o opcji 15 rodzin żydowskich na

rzecz Niemiec.

Wyjazdy Żydów trwały prawdopodobnie do połowy lat 20-tych, trudno z całą

pewnością ustalić granice chronologiczne, a także liczbę Żydów opuszczających powiat
ś

wiecki. Emigracja odcisnęła swoje piętno zwłaszcza na gminie wyznaniowej w Nowem, w

które w 1922 r. pozostało zaledwie kilkanaście osób, co miało być podstawą jej rozwiązania.
Przyczyną zaniechania tegoż był jednoczesny napływ do powiatu świeckiego (a także na całe
Pomorze) Żydów z innych rejonów Polski, szczególnie Kongresówki, co było uwarunkowane
przesłankami ekonomicznymi. Przez cały okres międzywojenny wśród mniejszości
ż

ydowskiej istniały dwie grupy: osoby mieszkające w powiecie jeszcze pod panowaniem

pruskim, posługujące się j. niemieckim w mowie i piśmie, zasymilowane z Niemcami, a także
ludność napływowa z innych dzielnic Polski, posługująca się przeważnie językiem jidysz,
lojalna wobec państwa polskiego. Funkcjonował więc podział na Żydów „miejscowych” i
Ż

ydów „napływowych”. Ci ostatni jeszcze w latach 20-tych zaczęli przeważać w gminach

wyznaniowych w Świeciu i Nowem: w 1927 r. było tu 73 Żydów „miejscowych” i 120
„zamiejscowych”. Przewaga ta była widoczna zwłaszcza w gminie w Nowem, gdzie w 1931
r. było 12 Żydów „miejscowych” i 50 przybyłych z ziem byłego zaboru rosyjskiego.

Między Żydami „miejscowymi” i „napływowymi” często dochodziło do sporów i

konfliktów, wynikających z różnic mentalnych i poglądów politycznych. Różnice te ujawniły
się też na terenie powiatu świeckiego. W 1931 r. Żydzi „miejscowi” w Nowem starali się nie
dopuścić  do  zarządu  Żydów  „napływowych”.  Ci  z  kolei,  odwołując  się  do  polskich  władz
administracyjnych,  oskarżali  grupę  Żydów  mieszkających  tu  przed  1920  r.  o  nielojalny
stosunek  do  państwa  polskiego  i  proniemieckie  sympatie.  Władze  powiatowe,  starając  się
zachować obiektywizm, z większą przychylnością podchodziły do Żydów „miejscowych”.

W l. 1920-1939 liczba Żydów na terenie powiatu świeckiego wynosiła ok. 200 osób

(tj. 0,22 % - 0,25 % ogółu mieszkańców). Liczba ta wykazywała dużą stabilność:

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

Tabela 1

Liczba Żydów w powiecie świeckim w l. 1821-1937

Gmina

1910

1921

1927

1931

1937

wiecie

Nowe
razem

320
141
461

150

195

126

193

151

211

121

205

-
-

210

ródło: APB, SPŚ, sygn. 36, 107, 122, 126, 128, 351, 362, 639; APB, UWP, sygn. 4471,

2950, 4482; M. Wojciechowski, W okresie…, s. 6; M. Golon, Gmina wyznaniowa

ydowska…, s. 175-176.

Powyższa tabela uwzględnia Żydów zamieszkałych w miastach powiatu świeckiego

oraz w gminach politycznych wiejskich i obszarach dworskich. Rozmieszczenie ludności
ż

ydowskiej było bardzo nierównomierne; najczęściej w danej miejscowości mieszkała jedna

lub kilka rodzin żydowskich, prowadzących placówkę handlową. W 1925 r. najwięcej Żydów
(poza Świeciem i Nowem) mieszkało w Warlubiu (13 osób), Jeziorkach (10 osób) i Grucznie
(7 osób); w 1927 r. – w Jeziorkach (11 osób); w 1934 r. – w Jeziorkach (12 osób), Grucznie
(7 osób) i Przechowie (6 osób). Dla ludności żydowskiej, zamieszkałej na terenach wiejskich,
charakterystyczna była przewaga „miejscowych”.

Zgodnie z przepisami, regulującymi organizację żydowskich gmin wyznaniowych, na

czele  gminy  stał  zarząd.  W  powiecie  świeckim  jedynie  gmina  wyznaniowa  w  Świeciu
posiadała swój zarząd (gmina w Nowem nie mogła sobie na to pozwolić ze względu na zbyt
małą  liczbę  członków  –  reprezentacja  gminy  musiała  się  składać  z  co  najmniej  9  osób).
Pierwsze wybory do samorządu gminnego w dwudziestoleciu międzywojennym odbyły się 1
czerwca  1921  r.  Były  to  wybory  uzupełniające,  które  miały  powołać  członków  zarządu  na
miejsce  Juliusza  Jacobshona  i  Aleksandra  Hirscha  (zmarli)  oraz  Jakuba  Judy  i  Rosenkratza
(wyemigrowali).  Ostatecznie  w  skład  zarządu  weszli:  Isidor  Stein,  Adolf  Bukofcer,  Teodor
Lazarus  jako  członkowie  zarządu  oraz  Max  Cohn,  Leo  Comnitzer  i  Leon  Lewiński  jako
zastępcy członków zarządu.

W 1923 r. w skład zarządu wszedł Max Cohn jako przewodniczący. Funkcję tę pełnił

do śmierci w 1939 r. Dr Cohn był bardzo ważną postacią dla żydowskiej społeczności w
Ś

wieciu. Z wykształcenia lekarz, odgrywał rolę faktycznego lidera i charyzmatycznego

przywódcy  mniejszości  żydowskiej  w  powiecie  świeckim.  Angażował  się  nie  tylko  w  pracę
przewodniczącego  zarządu,  ale  też  w  działalność  niemieckiego  ugrupowania  Zjednoczenie
Niemieckie (Deutsche Vereinigung). Podczas wyborów do Rady Miejskiej w Świeciu w 1925
r.    Cohn,  jako  kandydat  listy  niemieckiej,  uzyskał  wystarczającą  liczbę  głosów,  by  zostać
radnym  (ponownie  potwierdziła  się  teza,  że  identyfikacja  Żydów  z  niemczyzną  nie  była
zjawiskiem  odosobnionym).  Ponadto  Max  Cohn  był  prezesem  religijnego  stowarzyszenia  o
charytatywnym charakterze „Jüdische Gemeinde – Świecie”.

ydowska gmina wyznaniowa w Nowem, mimo iż nie posiadała swojego zarządu,

była polem walki miejscowych Żydów o władzę. W wyniku konfliktu, zainicjowanego przez
grupę,  w  skład  której  wchodzili  m.  in.  Bernard  Baumann  i  Izydor  Hermann,  władze
wojewódzkie  ustanowiły  w  1931  r.  tymczasowy  zarząd  gminy.  Tworzyli  go  wspomniani
wyżej  Baumann  i  Hermann,  a  ponadto  Juliusz  Wertzmer  (in.  Wezner).  M.  Golon  pisze  o
Wertzmerze,  iż  „jest  on  ciekawym  przykładem  szybkiego  wejścia  w  miejscowe  środowisko,

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

gdyż przybył do Nowego dopiero w 1928 r., można przypuszczać, że wpłynęła na to znana
zamożność Wertzmera”.

Pod względem finansowym gminy żydowskie w Świeciu i Nowem nie były najlepiej

sytuowane. W skład majątku wchodziły przede wszystkim synagogi: świecka, zbudowana w
1889 r. , i nowska, z 1847 r. (a także cmentarze i budynek urzędowy w Świeciu).

Tabela 2

Majątek żydowskich gmin wyznaniowych w Świeciu i Nowem

Gmina

Obiekt

Wartość w zł.

wiecie

synagoga (Świecie, ul. Klasztorna)
cmentarz
budynek urzędowy, jednopiętrowy
(Świecie, ul. Dworcowa 25)
majątek ruchomy

40 tys.
3 tys.
5 tys.

3 tys.

Nowe

synagoga
cmentarz
majątek ruchomy

6 tys.
600
1 tys.

ródło: APB, UWP, sygn. 4471; APB, SPŚ, sygn. 122

W skład majątku gminy wchodziły również składki, pobierane od członków. Dość

często dochodziło do sporów, związanych ze ściąganiem składek; trudności występowały
zwłaszcza w gminie nowskiej.

Gminy wyznaniowe żydowskie w Świeciu i Nowem utrzymywały, podobnie jak inne

gminy  żydowskie,  swoich  funkcjonariuszy  gminnych.  Co  prawda,  ze  względu  na  zbyt  małą
liczbę  członków,  żadna  z  tych  gmin  nie  posiadała  rabina,  jednak  Żydzi  świeccy  zatrudniali
tzw.  kantora  (urzędnika  religijnego,  odprawiającego  modły  w  synagodze  i  nauczającego
religii). Od 1921 r. był nim Szymon Rogoziński, pochodzący z Pakości pod Inowrocławiem.
Pensja  przeznaczona  dla  kantora  była  corocznie  uwzględniana  w  budżecie  gminnym  i
przykładowo  w  1932  i  1933  r.  wynosiła  1800  zł.  Natomiast  gmina  w  Nowem  korzystała  z
opieki rabina z Grudziądza (w latach 30-tych był nim A. Bromberg), oraz z własnego rzezaka
i  kantora  Mojżesza  Rottermanna.  Między  zarządem  gminnym  a  Rottermannem  istaniał
długotrwały  konflikt,  w  który  włączył  się  rabin  Bromberg,  stający  w  obronie  kantora.
Interwencja Bromberga do Związku Rabinów w Warszawie nie przyniosła rezultatu, wskutek
czego  Rottermann  został  zwolniony  w  1938  r.  Główną  i  oficjalną  przyczyną    był  brak
funduszy,  mimo,  że  Rottermann  był  uwzględniany  jedynie  jako  rzezak,  otrzymujący  840  zł
rocznie.  Faktycznie  pełnił  funkcję  nie  tylko  rzezaka,  ale  też  kantora  i  nauczyciela  religii.
Konflikt między zarządem gminnym a kantorem uwidocznił się również w Świeciu. Otóż w
1933 r. Rogoziński został oskarżony o niesumienne wypełnianie obowiązków.

W sprawie funkcjonariuszy żydowskiej gminy wyznaniowej warto jeszcze wspomnieć

o okresowej działalności drugiego kantora w Świeciu, który był sprowadzony przez zarząd na
czas najważniejszych świąt żydowskich i otrzymywał za swoja posługę 150 zł, która to suma
była odnotowywana w budżecie. Ponadto w 1933 r. bliska realizacji była sprawa

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

sprowadzenia rabina, którego postanowił zatrudnić zarząd. Miał nim zostać dr Efraim
Sonnenschein z Bydgoszczy, jednak z przyczyn, które nie zostały podane, zarząd odstąpił od
swoich planów. Jak sugeruje Golon, przyczyną takiego stanu rzeczy mógł być nadmiar
obowiązków Sonnenscheima jako bydgoskiego rabina lub też jego nienajlepsza reputacja (w
1939 r. Sonnenscheim został oskarżony o niesumienne wypełnianie obowiązków).

Podział na dwie gminy wyznaniowe żydowskie w powiecie świeckim istniał do 1932

r. Wówczas na mocy rozporządzenia Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
J. Jędrzejowicza, z dnia 28 września 1932 r., nastąpił nowy podział terytorialny gmin
ż

ydowskich w byłej dzielnicy pruskiej. Od 1 listopada 1932 r. gmina w Świeciu objęła swym

zasięgiem  dotychczasowe  gminy  żydowskie  w  Świeciu,  Nowem,  Gniewie  i  Starogardzie
Gdańskim.  Ten  stan  nie  trwał  zbyt  długo,  bowiem  członkowie  gminy  starogardzkiej
sprzeciwili  się  projektowi.  W  rezultacie  zabiegów  jakie  podjęli,  20  lutego  1933  r.  została
utworzona żydowska gmina wyznaniowa w Starogardzie, w skład której weszły dawne gminy
w  Tczewie  i  Starogardzie.  Natomiast  świecka  gmina  objęła  dawne  gminy  Świecie,  Nowe,
Gniew.

ydowska gmina wyznaniowa w Gniewie była bardzo mała, jej przyłączenie do gminy

w Świeciu nie miało więc poważnych następstw. W 1921 r. w jej skład wchodziło 14 osób, w
1933  r.  już  tylko  9.  W  samym  Gniewie  w  l.  1925-26  mieszkała  tylko  1  osoba  żydowskiej
narodowości; w 1926 r. w mieście nie było już żadnego członka gminy żydowskiej. W skład
majątku dawnej gminy gniewskiej wchodziła dawna synagoga w Gniewie, będąca w fatalnym
stanie (wartość ok. 3 tys. zł), cmentarz (wartość ok. 5-00 zł) oraz majątek ruchomy (wartość
ok.  300  zł).  Nadzór  nad  majątkiem  objął  zarząd  ze  Świecia,  który  w  1938  r.  dążył  –
bezskutecznie  –  do  sfinansowania  transakcji  sprzedaży  synagogi  władzom  wojskowym
Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu.

Z powodu zbyt małej liczebności gmina w Gniewie nie posiadała zarządu, a jedynie

starszyznę (w 1921 r. stanowili ją Abraham Stern i Julian Liebert). Gmina nie zatrudniała
ż

adnych funkcjonariuszy, obrzędy religijne sprawował rabin ze Starogardu.

Pierwsze wybory połączonych gmin Świecie – Nowe – Gniew odbyły się 28 maja

1933  r.  Powołano  8  członków  zarządu  z  Cohnem  na  czele  jako  przewodniczącym  oraz
członków:  Teodor  Lazarus,  Artur  Bukofcer,  Davis  Friedmann,  Juliusz  Friedländer,  Leon
Israelski, Izydor Hermann, Leo Lewiński, Leo Comnitzer, Dawid Wajcfeld, Georg Bernstein,
Samuel Meyer, Leon Knopf, Baruch Landon, Mojżesz Izraeolowicz. Przedstawiciele Świecia
zajęli  w  zarządzie  13  miejsc,  natomiast  Nowego  –  3.  Pod  względem  struktury  zawodowej
przeważali kupcy (inne zawody reprezentowali jedynie 1 lekarz i 1 rzeźnik). Nowo utworzony
zarząd  gminy  powołał  komisje:  rewizyjną,  cmentarną  i  szacunkową,  ustalającą  wysokość
składek dla poszczególnych członków gminy.

Kolejne wybory odbyły się 17 października 1937 r. Do zarządu weszli w większości

członkowie  jego  poprzedniego  składu.  Zarząd  ukonstytuował  się  6  stycznia  1938  r.  w
składzie: M. Cohn – przewodniczący, T. Lazarus – zastępca przewodniczącego, L. Israelski –
skarbnik,  M.  Blaufuks  –  zastępca  skarbnika,  L.  Lewiński  –  sekretarz,  J.  Wejcer  –  zastępca
sekretarza.  Na  16  członków  zarządu  zasiadało  w  nim  10  przedstawicieli  Świecia,  5
reprezentantów Nowego i 1 z Gniewa. Kolejne wybory były zaplanowane na 1940 r., jednak
wybuch II wojny światowej udaremnił te zamierzenia.

Po połączeniu gmin nowo wybrany zarząd przygotował wspólny budżet. W 1933 r.

wynosił on 5739 zł i utrzymywał stan równowagi między przychodami a rozchodami. Budżet
1934 r., wynoszący 6287 zł, również był zrównoważony. Jednak począwszy od połowy lat
30-tych sytuacja finansowa gminy wyznaniowej zaczęła się pogarszać; znacznie spadły
dochody. W 1937 r. przychody wyniosły 4427 zł, podczas gdy rozchody – 5129 zł. Mimo, że
niedobory starano się uzupełnić (głównie drogą pożyczek u członków gminy), przychody nie

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

równoważyły rozchodów. Zła sytuacja finansowa gminy zmusiła zarząd do zwolnienia
rzezaka w Nowem oraz do bezwzględnego ściągania składek. Do opłacania składek w 1933 r.
były zobowiązane 44 osoby (stan taki utrzymywał się do 1939 r.). Najniższe składki ustalone
przez zarząd wynosiły 24 zł rocznie, najwyższe natomiast 420-480 zł (2 płatników w 1933 r. i
1 w 1934 r.).

Do najbogatszych mieszkańców gminy żydowskiej w Świeciu zaliczali się jej

przywódcy:  dr  Cohn  i  T.  Lazarus  oraz  A.  Bukofcer  z  Przechowa,  właściciel  5  budynków  o
wartości 70 tys. zł, 3 ha ziemi oraz składów ziemiopłodów i towarów kolonialnych, którego
dochód w 1935 r. wyniósł 5256 zł. Do zamożnych Żydów należeli również D. Friedmann i J.
Bernstein ze Świecia oraz Werzner, Meyer, Baumann i Hermann z Nowego. Listy płatników
gminy wraz z wysokością składek były do wglądu dla wszystkich jej członków tak, by mieli
możliwość  odwołania  się  od  decyzji  zarządu  do  władz  wojewódzkich  i  złożenia  reklamacji
(były one uwzględniane jedynie w przypadkach skrajnego ubóstwa). Z prawa tego korzystali
zwłaszcza  przedstawiciele  żydowskiej  biedoty  o  dochodach  niższych  od  sumy  240  zł  (33 %
Ż

ydów z powiatu świeckiego).

Budżet gminy wyznaniowej żydowskiej, a dokładniej rozchody, obejmował nie tylko

pensje  funkcjonariuszy  gminnych  (rzezaka  i  kantora),  utrzymanie  nieruchomości,  ale  także
nieprzewidziane  wydatki,  a  co  najważniejsze:  działalność  dobroczynną.  W  1933  r.  na
zapomogi  dla  ubogich  przekazano  720  zł  (w  tym  400  zł  dla  biednych  ze  Świecia  i  320  z
Nowego),  natomiast  w  1936  r.  –  480  zł  dla  biednych  ze  Świecia  i  240  z  Nowego.  O
charytatywnych  działaniach  Żydów  ze  Świecia  świadczyła  także  działalność  wspomnianego
już  stowarzyszenia  „Jüdische  Gemeinde  –  Świecie”,  w  skład  którego  wchodziła  nie  tylko
ż

ydowska społeczność powiatu, ale też z sąsiednich terenów.

Pod względem politycznym mieszkańcy gminy wyznaniowej żydowskiej w Świeciu

byli raczej bierni. Poza „Jüdische Gemeinde – Świecie” na terenie całego powiatu nie działała
ż

adna organizacja żydowska. W pewnym stopniu Żydzi ze Świecia sympatyzowali z PPS,

jednak nie włączali się do jej działalności. Z wyjątkiem M. Cohna żaden z Żydów nie brał
udziału w życiu politycznym. Zauważalna była jedynie sympatia, z jaką mniejszość żydowska
odnosiła się do miejscowych Niemców. W sprawozdaniach starosty powiatowego
wielokrotnie mówiono o lojalności Żydów wobec państwa polskiego.

Gmina żydowska wyznaniowa w Świeciu, od 1932 r. skupiająca dawne gminy w

Nowem i Gniewie, należała do gmin mniejszych. Była gminą samowystarczalną, nie borykała
się z większymi trudnościami finansowymi – wyłączając przejściowe okresy. Powoływała
odpowiedzialny zarząd, który nadzorował jej funkcjonowanie i reprezentował wobec polskich
władz. Żydzi z powiatu świeckiego nie angażowali się politycznie, skupiając swą uwagę na
działalności zawodowej.

Ewa Olczak

Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w dwudziestoleciu międzywojennym

Bibliografia

Archiwalia:

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
- Akta Starostwa Powiatowego w Świeciu w l. 1920-1939 (SPŚ)
- Akta Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu w l. 1920-1939 (UWP)

Źródła drukowane:

Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1934-39
Rocznik statystyki RP 1920/21, Warszawa 1921- 24

Prasa:

„Głos Świecki”, 1920-1939

Opracowania:

Golon M., Gmina wyznaniowa żydowska w Świeciu w l. 1920-1939, [w:] Gminy Wyznaniowe

ydowskie w woj. pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), zbiór

studiów pod red. J. Szilinga, Toruń 1995, s. 173-202

Karpus Z., Żydzi w Świeciu i powiecie w okresie międzywojennym, [w:] Emancypacja –

asymilacja – antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX w,. zbiór studiów pod red.

Z. H. Nowaka, Toruń 1992, s. 109-121

Lietz K. ,Nowe nad Wisłą i okolica od czasów najdawniejszych do dzisiaj, Nowe 1938

Sziling J., Gminy wyznaniowe żydowskie w woj. pomorskim w l. 1920-1939, [w:] Mniejszości

narodowe i wyznaniowe w woj. pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939),

zbiór studiów pod red. M. Wojciechowskiego, Toruń 1991, s. 45-59

wiecie. Księga jubileuszu 800-lecia, pod red. J. Borzyszkowskiego, Świecie – Gdańsk 1998

Wajda K., Świecie i powiat w czasach zaboru pruskiego, [w:] Dzieje Świecia n. W. i jego

regionu, t. 1, pod red. K. Jasińskiego, Warszawa – Poznań – Kraków 1980

Waszkiewicz Z., Położenie prawne gmin wyznaniowych żydowskich w woj. pomorskim 1920-

1939, [w:] Gminy Wyznaniowe Żydowskie w woj. pomorskim w okresie

międzywojennym (1920-1939), zbiór studiów pod red. J. Szilinga, Toruń 1995, s. 7-22

Wojciechowski M., W okresie II RP, [w:] Dzieje Świecia n. W. i jego regionu, pod red. K.

Jasińskiego, t. II, Warszawa – Poznań – Toruń 1980