Beata Szluz
STRATEGIE POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM
Wstęp
Bezdomność jest kwestią obecną w życiu społecznym od bardzo dawna. W Polsce, pomimo że
problem istniał, nie zawsze był zauważany. W latach osiemdziesiątych interpretowano to
zjawisko jako „konsekwencję indywidualnej dewiacji ludzi, którzy nie chcieli brać udziału w
wysiłku współtworzenia socjalistycznej pomyślności". Podejście to zmieniło się po 1989 r.,
kiedy w kraju doszło do transformacji ustrojowej. Nastąpiło stopniowe ujawnianie się
rzeczywistej skali problemu. Należy podkreślić, że w Polsce nie ma precyzyjnie określonej
skali zjawiska bezdomności. Ustalenia liczby osób bezdomnych w Polsce dokonywano
wieloma sposobami, np.: poprzez obliczenie osób, którym została udzielona pomoc w
ośrodkach społecznych, licząc ilość wydanych świadectw Narodowego Funduszu
Inwestycyjnego (NFI), które także przysługiwały osobom bez zameldowania. Próbę
opracowania metody dokonywania obliczeń podjął A. Przymeński. Wspomniany autor określił
proporcję między ilością bezdomnych schroniskowych i pozaschroniskowych na 1:1 i 1:2, a
następnie przemnożył przez liczbę miejsc w ośrodkach, tj. 15 tyś., w ten sposób uzyskał wynik
30-45 rys. Otrzymany wynik potwierdza drugi sposób obliczeń autora, w którym oszacowano
liczbę bezdomnych w 4 województwach: poznańskim, szczecińskim, pilskim, wrocławskim, a
następnie obliczono, ile średnio przypada bezdomnych na jedno województwo i przemnożono
przez liczbę województw (do końca 1998 r. w Polsce było 49 województw). Uzyskany wynik
34,3 tys. mieści się w przedziale, który został obliczony wg pierwszej metody . Trudności w
szacowaniu liczby bezrobotnych wynikają np. z nieprecyzyjnego definiowania pojęcia lub też
częstego migrowania tych osób. W odpowiedzi na pytanie dotyczące liczby osób innych w
kraju Departament Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
określił szacunkowo ich liczbę w 2005 r. na 87 238, w tym 55 148 mężczyzn, 18 270 kobiet i
13 829 dzieci w kolejnych latach zauważono, że bezdomność dotyka coraz szerszej grupy lu-3
staje się przejawem patologii społecznej. Jest zjawiskiem wieloaspektowym,trudnym do
zdefiniowania i odszukania przyczyn. W literaturze naukowej brak powszechnie akceptowanej
definicji tego zjawiska. Rozważania, których celem porządkowanie definicji, spotyka się w
bardzo wielu publikacjach. Konkluzje rozważań pozostają jednak niezmiennie takie same -
bezdomność jest zjawiskiem wielowymiarowym, trudnym do trafnego uchwycenia jedną
definicją. Z kolei funkcjonujące definicje budowane są najczęściej ze względu na konieczność
operacjo pojęcia dla celów badawczych. Ponadto niejednokrotnie trudno określić jest jej
przyczyną, a co skutkiem. Często obserwowane jest bowiem sprzężenie zwrotne między
bezdomnością a bezrobociem, alkoholizmem, narkomanią, przestępczością. Wraz z
rozpowszechnianiem się zjawiska bezdomności zwiększała się liczba jego przyczyn.
Dostrzegane są źródła min. wśród czynników: rodzinnych materialnych, losowych, osobistych,
społecznych, prawnych, instytucjonalnych' Oprócz przyczyn, które spowodowały, iż część osób
została bezdomnymi, są też takie, które powodują pozostawanie, trwanie w tej trudnej
sytuacji. Można tutaj wskazać uwarunkowania: ekonomiczno -społeczne, dotyczące braku
możliwości lub umiejętności kierowania własnym życiem, wynikające z błędnych wyobrażeń
o sobie i stereotypów o bezdomnych, związane z brakiem wystarczającej pomocy w
wydobywaniu się z bezdomności . W tym kontekście należy podkreślić, iż z przeprowadzonych
badań wynika, że działania placówek pomocowych w zakresie bezdomności należy przede
wszystkim zaliczyć do tzw. wspomagających i ratowniczo - opiekuńczych (gwarantujących
zaspokojenie podstawowych potrzeb, ale nie -usamodzielnienie osób bezdomnych). W celu
zmniejszenia skali problemu bezdomności należy podejmować i konsekwentnie prowadzić
szereg działań zarówno w obrębie sektora publicznego, jak i pozarządowego. W tym miejscu
rodzi się pytanie, czy takie działania są planowane i podejmowanie na poziomie centralnym,
regionalnym czy lokalnym? Co jest ich celem? Jakiego rodzaju zadań one dotyczą? Kto i w
jakim czasie jest zobowiązany do ich wypełniania i finansowania? W jaki sposób przebiega
ewaluacja realizowanych przedsięwzięć? Podjęta refleksja jest zatem próbą analizy
wybranych strateg pomocy osobom bezdomnym (strategia jest zbiorem celów,zadań, ujętych
w programy i plany).
1. Programy MPiPS na rzecz osób bezdomnych
Jedną z pierwszych inicjatyw jest długofalowy, resortowy program MPiPS Bezdomność" . We
wstępie do opisu tego programu wspomniano o konieczności dokonania rzetelnej diagnozy
problemu. Jest to bardzo istotne założenie, szczególnie w kontekście ciągłego braku
szczegółowych danych w tym zakresie. Powinien to być punkt wyjściowy podczas budowania
wszelkich strategii zmierzających do rozwiązywania problemów społecznych. W programie
zwrócono uwagę na indywidualne rozwiązywanie sytuacji życiowej każdej osoby bezdomnej
(łącznie z możliwością opłacania za te osoby składki na ubezpieczenie zdrowotne), przy
uwzględnieniu wewnętrznego zróżnicowania w tej grupie osób ze względu na powody
pozostawania bezdomnym, tj. rozpad rodziny, eksmisja, powrót z zakładu karnego [ bez
możliwości zamieszkania, przemoc w rodzinie, likwidacja hoteli pracowniczych, opuszczenie
domu dziecka czy szpitala psychiatrycznego bez określonego miejsca powrotu, jak również
brak tolerancji społecznej związany z uzależnieniami i nosicielstwem wirusa HIV. Również od
właściwego określenia istoty i specyfiki konkretnego przypadku bezdomności zależy
odpowiedni dobór środków przeciwdziałania. Dlatego założenia programowe i konkretne
działania powinny uwzględniać wszystkie cechy szczególne tego problemu społecznego oraz
miejsce wśród zagrożeń społecznych w ujęciu m akr o społecznym oraz lokalnym.
Jednocześnie program musi stanowić przedsięwzięcie komplementarne w stosunku do zadań
własnych jednostek samorządu terytorialnego w zakresie niesienia pomocy bezdomnym.
Celem programu jest wspieranie merytoryczne i finansowe działalności terenowych jednostek
organizacyjnych pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych, podejmujących
działania na rzecz osób bezdomnych. W programie zostały uwzględnione trzy zasadnicze
grupy działań:
1. Działania o charakterze profilaktycznym - zapobiegające utrwalaniu się i
poszerzaniu zjawiska bezdomności, które należy kierować min. do następujących osób
i grup społecznych: wychowanków opuszczających domy dziecka, osób opuszczających
zakłady karne, środowisk patologicznych, osób i rodzin zagrożonych eksmisją oraz
innych zagrożonych bezdomnością.
2. Działania o charakterze osłonowym - zapobiegające degradacji biologicznej i
społecznej każdej kategorii osób bezdomnych. Główne kierunki działań osłonowych
powinny być pierwszym etapem procesu społecznego i ekonomicznego
usamodzielnienia, w szczególności w przypadku osób rokujących wyjście z
bezdomności.
3. Działania o charakterze aktywizującym - zmierzające do wyprowadzania z bez
konkretnych osób i grup społecznych, rokujących perspektywy przezwyciężenia tej
sytuacji.
Za konieczne uznano tworzenie w każdej gminie lokalnej koncepcji pomocy bezdomnym i co
najmniej trzech stałych miejsc pobytu dla tych osób, wspieranie na poziomie lokalnym
organizacji pozarządowych prowadzących placówki świadczące usługi na rzecz osób
bezdomnych, w tym: schroniska, domy dla samotnych matek, wspólnoty, mieszkania
readaptacyjne dla bezdomnych, noclegownie, placówki pomocy doraźnej (np. jadłodajnie,
kuchnie dla ubogich, domy dziennego pobytu. Podmioty polityki społecznej, w części
aktywizującej programu, powinny koncentrować się na w tworzeniu indywidualnych
rozwiązań ukierunkowanych na wychodzenie z bezdomności przez: zapewnienie noclegu,
wyżywienia, środków higieny i odzieży, objęcie ubezpieczeniem zdrowotnym, udzielanie
pomocy medycznej i sanitarnej, umożliwianie leczenia i pomoc w leczeniu uzależnień,
prowadzenie poradnictwa prawnego i psychologicznego, lokowanie w domach pomocy
społecznej poszukiwanie stałych miejsc zamieszkania, załatwianie spraw rentowych i
emerytalnych, pomoc w wyrabianiu lub odtwarzaniu dokumentów osobistych, pośrednictwo
pracy, preorientację i reorientację zawodową. Rozwiązania te mają uwzględniać specyfikę
sytuacji osoby bezdomnej i jej wolę współdziałania. W szczególności uwzględniać należy
sprawdzone w praktyce metody profilaktyki bezdomności, jak np. koncepcja pomocy dla
samopomocy lub inne nowatorskie rozwiązania. Modelowe rozwiązania mają stanowić
inspirację do tworzenia własnych rozwiązań na poziomie gminy. W przypadku tworzenia
autorskiego programu należy: precyzyjnie zdefiniować specyfikę zjawiska bezdomności w
danym środowisku, określić własne zasoby, możliwości, standardy, metody działania. Istotne
wydaje się konsultowanie planowanych rozwiązań z innymi doświadczonymi w tej dziedzinie
podmiotami.
W analizowanym programie określono wysokość kwot przyznanych poszczególnym
województwom na realizację zadań. W celu właściwego wykorzystania środków finansowych
określono sposób ich rozdzielania, tzn. zamiast podziału odgórnego przydzielono funkcję
wojewodom, którzy mają dotować konkretne p gramy pomocowe dla bezdomnych. Dla
przykładu w 2003 r. ze środków MPiPS przeznaczono na przedsięwzięcia z zakresu
profilaktyki i przeciwdziałania bezdomności 6,5 min zł, finansując działania ponad 300
organizacji . Z kolei w 2005 r. rząd przeznaczył na ten cel 5 mln. zł. Wspieranie powinno
utrwalać jasne normy współpracy, w tym finansowania, pomiędzy administracją rządową i
samorządem terytorialnym a organizacjami pozarządowymi. Założenie to jest bardzo istotne
ponieważ tylko właściwa współpraca i koordynacja działań poszczególnych podmiotów
polityki społecznej może prowadzić do osiągnięcia założonych celów.
Egzemplifikacją może być program realizowany przez Stowarzyszenie „Otwarte Drzwi".
Projekt pod nazwą „Druga szansa - wolski program reintegracji społecznej" realizowany był
we współpracy z burmistrzem dzielnicy Wola w Warszawie, program objął 18 osób
bezdomnych. Jak stwierdziła prezes organizacji Anna Machalica-Pułtorak, osoby te „żyją w
abstynencji alkoholowe-narkotykowej, odbyły terapie. Podjęły zatrudnienie, legitymują się
postawą obywatelską, prospołeczną, z powodu braku mieszkania nadal zmuszone są
przebywać na terenie ośrodków dla bezdomnych. Dzięki współpracy z Urzędem Dzielnicy
Wola, a także, a może przede wszystkim, dzięki wsparciu ze strony rządowej, wojewody,
Ministerstwa Polityki Społecznej przystąpiliśmy do remontu wydzielonych lokali socjalnych
(...). Lokale są wyremontowane w sposób bardzo przyzwoity, wyposażane w odpowiednie
urządzenia, a uczestnicy projektu otrzymają klucze w dniu 15 stycznia, jako najemcy. Najemcy,
którzy się oczywiście godzą, iż przez okres najbliższych dwóch lat będą uczestniczyć w grupie
wsparcia i będą nadal poddani pomocy i pewnej kontroli, ponieważ lokale są przyznane
warunkowo. Jeśli wrócą do alkoholu, czy do innych uzależnień lub jeśli przestaną płacić
czynsz, czy inne należności, wówczas niestety-prawo do tego lokalu utracą".
Program „Bezdomność" jest bardzo ważną inicjatywą, ale nie jedyną. W 2005 r. powstał
„Program osłonowy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób bezdomnych i
zagrożonych bezdomnością", który z założenia miał być kontynuacją ogólnopolskiego
programu. W postanowieniach ogólnych wyraźnie podkreślono, P6 pomoc społeczna
świadczona osobom bezdomnym powinna być udzielana zarówno przez podmioty publiczne,
jak i niepubliczne. Ich funkcjonowanie ma być integralną częścią strategii samorządów
terytorialnych w zakresie rozwiązywania problemów społecznych. Część zadań ma być
realizowana bezpośrednio przez podmioty uprawnione na podstawie zlecenia Ministerstwa
Polityki Społecznej, a część pośrednio, po przekazaniu środków wojewodom (jest to inny
podział środków niż przyjęty w programie „Bezdomność"). Ponadto środki skierowane do
podmiotów ,niepublicznych powinny stanowić wsparcie finansowe dla działań mających na
celu uzupełnianie zadań realizowanych przez administrację publiczną, a nie jej powielanie i
zastępowanie (ma to dotyczyć trudnych sytuacji, zgłaszanych drogą nieformalną np. przez
sąsiadów, znajomych, do których zinstytucjonalizowana pomoc społeczna nie jest w stanie
dotrzeć). Ten zapis w programie może budzić wątpliwości ponieważ realizacja wielu zadań w
zakresie pomocy osobom bezdomnym jest rzeczywistości prowadzona właśnie przez
podmioty niepubliczne. W programie umieszczono ponadto stwierdzenie, iż osoby bezdomne
są szczególnie bezradne wobec instytucji publicznych, właściwych dla miejsca zamieszkania,
dlatego bezdomni zgłaszają się do placówek niepublicznych, które mając w tym względzie
wieloletnie doświadczenia, proponują różnorodne formy pomocy.
Celem programu jest: przezwyciężenie zjawiska wykluczenia społecznego wspomnianej grupy
osób oraz pomoc w wyjściu z sytuacji pozostawania w bezdomności lub zagrożeniu nią.
Założone cele mają być realizowane poprzez: przezwyciężeń1 trudnej sytuacji osób
zagrożonych bezdomnością; działania wspierające osoby j rodziny w miejscu ich
zamieszkania, w ramach lokalnego systemu wsparcia społecznego w zakresie zatrudnienia,
dostępu do lokalu mieszkalnego, terapii rodzinnej leczenia uzależnień i innych; osłonę
socjalną; zabezpieczenie podstawowych p0! trzeb życiowych: posiłku, ubrania, noclegu,
leczenia; reintegrację osoby bezdomnej w środowisku zamieszkania lub w wybranym przez
nią miejscu.
Zjawisko bezdomności jest bardzo złożone, wpływa na to min. wielorakość przyczyn jego
powstania. Dlatego też oferowana pomoc powinna uwzględniać wspomniane w poprzednim
programie trzy obszary działań: profilaktyczne, osłonowe i wychodzenia z bezdomności.
Niepokój budzi zapis, który dotyczy zabezpieczenia finansowego programu, w którym
stwierdzono, że MPS nie posiada wystarczających środków na pełną realizację zaplanowanych
zadań. W związku z tym za najbardziej pilne uznano inicjatywy zmierzające do udzielania
pomocy osobom bezdomnym, umożliwiające im biologiczne przetrwanie poprze/, działania
osłonowe, jak też ułatwienie dokonywania zmiany swego statusu poprzez działania
aktywizujące. Szczególnie istotne są ponadto działania profilaktyczne oraz mające na celu
pomoc w wychodzeniu z bezdomności i polegające na przywróceniu osób do życia w rodzinie
lub środowisku oraz usamodzielnianiu. Cenne w analizowanym programie wydaje się
zwrócenie uwagi na działania informacyjne skierowane do bezdomnych. Inicjatywa jest
bardzo ważna ze względu na ciąg obserwowane braki w zakresie docierania z informacjami do
klienta pomocy społecznej. Wszystkie działania pomocowe, bez względu na to, przez kogo są
organizowane, powinny wychodzić naprzeciw oczekiwaniom osób bezdomnych.
Sprawozdania merytoryczne i finansowe z realizacji programu mają być przedkładane przez
wszystkie podmioty, które otrzymają środki finansowe, a MPS opracuje sprawozdanie
końcowe.
W 2006 r. wszedł w życie program MPiPS „Powrót osoby bezdomnej dom społeczności", w
którym przyjęto, że oferowana pomoc powinna być zintegrowanym układem usług socjalnych,
świadczonych przez podmioty publiczne i niepubliczne. Program nic ma wyznaczonego czasu
realizacji. Jednakże ze względu na fakt wydatkowania określonych środków finansowych
zakres merytorycznych zadań będzie dostosowany do corocznie wyznaczonych kwot w
ramach ustawy budżetowej. Koncepcja programu zmierza przede wszystkim do:
efektywniejszego wykorzystania istniejącego potencjału organizacyjno-ekonomicznego
działającego od lat na rzecz pomocy osobom bezdomnym; zastosowania takich instrumentów
i narzędzi oddziaływania na osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością, aby aktywnie
zaczęły się włączać w proces pokonywania barier i wychodzenia ze stanu bierności;
zwrócenia uwagi na konieczność budowania sieci lokalnego wsparcia u wszystkich
publicznych służb pomocy społecznej oraz służb zatrudnienia przy udziale organizacji
pozarządowych na rzecz pokonywania barier bezdomności, w tym szczególnie uwzględnienia
tej problematyki w opracowaniu lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych.
W powyższym stwierdzeniu podkreślono znaczenie organizacji pozarządowych i ich wkład w
walkę z bezdomnością. Głównie bowiem właśnie te organizacje są realizatorami
przedsięwzięcia. Istotna jest także współpraca i koordynacja działań podejmowanych przez
poszczególne podmioty polityki społecznej.
Opracowany program, podobnie jak program „Bezdomność", zawiera działania o charakterze
profilaktycznym, osłonowym i aktywizującym. Profilaktyka obejmować będzie
zapobieganie utrwalaniu i poszerzaniu się bezdomności. Niezbędna w tych działaniach jest
identyfikacja problemu oraz analiza towarzyszących bezdomności zagrożeń społecznych w
środowisku lokalnym. Będą wspierane działania polegające na: rozpoznaniu źródeł
krytycznych sytuacji życiowych; określeniu stopnia zagrożenia bezdomnością i wyodrębnieniu
grup osób aktywnie współpracujących i rokujących wyjście z tego problemu; opracowaniu
wzorów indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności oraz jej zapobieganiu, a
także promowaniu koncepcji w formule pomocy dla samopomocy; wspieraniu instytucji
poradnictwa obywatelskiego i orzecznictwa, zapewniających pomoc osobom zagrożonym
bezdomnością w dostępie do usług społecznych oraz w obronie ich interesów; działalności
informacyjno-wydawniczej; promowaniu i organizowaniu wsparcia w najbliższym
środowisku osoby bezdomnej oraz włączaniu się grup obywatelskich np. w poszukiwanie
osób zaginionych, które utraciły kontakt z rodziną.
Działania osłonowe będą polegały na zapobieganiu degradacji biologicznej i społecznej osób
bezdomnych przy zastosowaniu standardowych rodzajów i form świadczeń z Pomocy
społecznej. Będzie to pierwszy etap procesu społecznego i ekonomicznego usamodzielnienia
oraz integracji osób bezdomnych lub zagrożonych bezdomnością. Zaliczyć tu można:
zapewnienie noclegu, wyżywienia, środków higieny i odzieży, udzielanie pomocy medycznej i
sanitarnej, pomaganie w uzyskaniu miejsca w domu pomocy społecznej, świadczeń z
zabezpieczenia społecznego ( w tym z pomocy społecznej), oraz rentowych i emerytalnych,
pomoc w wyrabianiu, odtwarzaniu dokumentów osobistych.
Ostatnim rodzajem działań przedstawionych w programie są inicjatywy o charakterze
aktywizującym, zmierzające do wyprowadzenia z bezdomności. Obejmują one rozwiązania
systemowe jako część opracowanej i realizowanej profilaktyki bezdomności, adresowanej do
prawidłowo zidentyfikowanych osób i grup społecznych. Do działań tych należy zaliczyć:
poszukiwanie stałych miejsc zamieszkania, oraz dążenie do uzyskania meldunku, udzielenie
pomocy w rozwiązywaniu problemów rodzinnych, ponowne nawiązanie zerwanych
stosunków z rodziną, oraz powrót do niej; umożliwienie leczenia uzależnień; pomaganie w
zagospodarowaniu czas dążenia osób bezdomnych do usamodzielniania się, w poszukiwaniu
róż form zatrudnienia; aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych zagrożonych
eksmisją i bezdomnością; udzielenie pomocy psychologicznej; przystosowanie byłych
więźniów do życia w społeczeństwie.
Realizacja zadań odbywa się dwutorowo: regionalnie i centralnie. Region, działania będą
powierzone służbom organizacyjnym wojewodów, w szczególności wydziałom polityki
społecznej. Środki finansowe będą przeznaczane na oferty n" mocy zgłoszone przez
regionalne i lokalne podmioty uprawnione, które został wybrane w otwartym konkursie
ogłoszonym przez wojewodów. Natomiast realizacja centralna polega na tym, że minister
ogłasza konkurs na najefektywniejsze projekty podmiotów uprawnionych do realizacji
świadczeń pomocy osobom bezdomnym, skierowane przez władze samorządu gminnego.
Duże znaczenie przypisuje się wspieraniu inicjatyw, które rozwijają współpracę samorządów
gminnych z podmiotami uprawnionymi. Oczekuje się, że samorządy gminne będą podejmować
działania aktywizujące wobec osób bezdomnych. Na realizację programu „Powrót osoby
bezdomnej do społeczności" w 2005 r. przewidziano kwotę 5000 tyś. zł, z czego 3000 tyś. zł
przekazano na wykonanie działań regionalnych, natomiast 2000 tyś. zł -na działania
kontrolowane centralnie.
W przedstawionych programach zwrócono uwagę na tworzenie przez lokalne władze strategii
rozwiązywania problemów społecznych, gdyż najlepiej znają one potrzeby i problemy, które
dominują w danej społeczności. Ważne jest także określenie nadzoru i monitoringu zadań.
Nadzór powierzony zostaje departamentów który realizuje określone zadania z pomocy
społecznej w urzędzie ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego. Z kolei służby
wojewodów są zobowiązane do składania sprawozdań z przebiegu programu wraz z
wnioskami służącymi modyfikacji, co posłuży opracowaniu zbiorczego raportu i sugestii
podwykonawców programu.
2. Programy działań na rzecz osób bezdomnych na poziomie województwa
Zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej do zadań samorządu
województwa należy min. opracowanie, aktualizowanie i realizowanie wojewódzkiej strategii
strategii w zakresie polityki społecznej, która ma stanowić 'integralną część strategii rozwoju
województwa i obejmować w szczególności programy: przeciwdziałania wykluczeniu
społecznemu, wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki
i rozwiązywania problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi - po
konsultacji z powiatami, inspirowanie i promowanie nowych rozwiązań w zakresie pomocy
społecznej. Z kolei do zadań wojewody należy min. ustalanie sposobu wykonywania zadań z z
zakresu administracji rządowej, które są realizowane przez jednostki samorządu
terytorialnego, realizacja lub zlecanie jednostkom samorządu terytorialnego lub podmiotom
niepublicznym zadań wynikających z programów rządowych oraz finansowe wspieranie
programów w określonym przez wojewodę obszarze pomocy społecznej, wykonywanych
przez jednostki samorządu terytorialnego lub podmioty uprawnione. Egzemplifikacją mogą
być działania podejmowane na obszarze województwa podkarpackiego. Od 1999 r.
prowadzony jest na tym terenie stały monitoring problemu bezdomności (dane liczbowe są
zbierane i opracowywane co dwa lata), który jest koordynowany przez Wydział Polityki
Społecznej Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego (WPS PUW).
Tabela 1. Liczba osób bezdomnych w województwie podkarpackim
Liczba Pleć Rok
1999 2001 2003
2005
Kobiety
64
19* 56* 113
**
30* 109**
Mężczyźni
768 205
*
234
*
763
**
180
*
830**
Ogółem
832
224
*
290
*
876
**
210
*
939**
1005 1166
1149
Legenda: * - bezdomni pozaschroniskowi, ** - bezdomni schroniskowi (w 2001 r. ankieta została l
uszczegółowiona).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet WPS PUW na lemat osób bezdomnych w
województwie podkarpackim lata rok 1999, 2001, 2003, 2005 (mps).
Z danych zamieszczonych w tabeli l wynika, że w latach 1999-2003 liczba osób bezdomnych w
województwie podkarpackim wzrastała, natomiast w 2005 r. nieznacznie się obniżyła.
Wspomniany WPS PUW przygotował „Program realizacji an w zakresie oceny stanu,
efektywności oraz koordynacji działań na rzecz bezdomnych w województwie podkarpackim
w roku 2001. Pierwszym zagadnieniem na które zwrócono uwagę w programie, była rola
organizacji pozarządowych w zakresie pomocy osobom bezdomnym. Podkreślono tym samym
wiodącą rolę trzeciego sektora w podejmowanych działaniach pomocowych. Określono rolę
wojewody która ma polegać na: tworzeniu infrastruktury, prowadzeniu remontów placówek,
wyposażaniu w niezbędny sprzęt oraz zapewnieniu środków na opłacenie na mediów.
Wyznaczono ponadto zadania gminy, tzn. udział w kosztach poniesionych na opłacenie kadry,
natomiast w odniesieniu do organizacji pozarządowych zadania powinny polegać na
pozyskiwaniu żywności i środków na jej zakup. Podkreślono także konieczność współpracy z
powiatowymi urzędami pracy (głównie w zakresie rejestracji osób bezdomnych zdolnych do
pracy i opłacania składek na ubezpieczenie zdrowotne). Ponadto w programie przyjęto, iż
celem jest stworzenie przynajmniej jednego schroniska lub noclegowni, wydawalni odzieży z
kompleksem niezbędnych urządzeń sanitarnych na terenie każdego powiatu. Z budżetu
wojewody przekazano na realizację zadań wskazanych w programie kwotę 750 tyś. zł.
Wątpliwości w analizowanym programie budzą wskazane efekty realizacji programu, tj.
pobudzenie środowiska lokalnego do działań na rzecz osób bezdomnych; popularyzacja idei
pomocy bezdomnym i szersza aktywizacja społeczna; zmniejszenie zagrożenia zdrowia i życia
bezdomnych, szczególnie w okresie zimowym; poprawa porządku publicznego;
usamodzielnienie bezdomnych; pomoc osobom opuszczającym zakłady karne; działania
przeciwko uzależnieniom; partnerskie wspóldziałanie administracji rządowej, samorządów i
organizacji pozarządowych. Spodziewane efekty programy trudno ustalić. Są one
sformułowane bardzo ogólnie, są to właściwie w większości zadania, a nie efekty. Nasuwa się
wniosek, iż konieczne jest wzbogacenie programu o: rzetelną diagnozę problemu,
opracowanie prognozy potrzeb społecznych, właściwie i precyzyjnie określony repertuar
działań wraz z ich realizatorami, sprecyzowane efekty, terminarz działań, sposób ich
finansowania z określoną wysokością środków do rozdysponowania wśród określonych
podmiotów, zakres odpowiedzialności za środki niezbędne do realizacji programu, sposób
monitorowania i ewaluacji. Ze względu na specyfikę problemu, jakim jest bezdomność,
programy te są przedsięwzięciami wieloletnimi. Jednocześnie wskazanie cezury czasowej w
przebiegu ich realizacji stanowi czynnik mobilizujący do działania.
3. Programy działań na rzecz osób bezdomnych na poziomie powiatu i gminy
Opracowywanie i realizacja strategii rozwiązywania problemów społecznych ze szczególnym
uwzględnieniem programów pomocy społecznej, jest zadaniem powiatu i gminy. Ponadto do
zadań własnych powiatu i zleconych wykonywanych przez gminę należy realizowanie zadań z
zakresu administracji rządowej, do których zalicza się wypełnianie tych wynikających z
rządowych programów pomocy społecznej, które mają na celu ochronę poziomu życia osób,
rodzin, grup społecznych oraz rozwój specjalistycznego wsparcia. Niepokojące w tym
kontekście jest stwierdzenie S. Grzegorskicgo: „Ze zgromadzonych materiałów w trakcie
projektu przez WRZOS (Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych - objaśnienie B.
Sz.) można stwierdzić, iż są uchwały, które spełniają oczekiwania NGO-sów w tym zakresie, ale
o wiele gorzej wygląda sytuacja w przyjmowaniu i wdrażaniu strategii rozwiązywania
problemów społecznych na poziomie gmin i powiatów. Najczęściej takich strategii brak lub ich
treść nie jest adekwatna do rzeczywistych problemów danej społeczności lokalnej. Samorządy
lokalne potrafią dość dobrze opracowywać strategię rozwoju dróg, kanalizacji — całej
infrastruktury ale przy opracowaniu strategii rozwiązywania problemów społecznych
pojawiają się problemy".
Przykładem może być ,,Strategia Rozwiązywania Problemów Pomocy Społecznej która została
opracowana dla miasta Rzeszowa (powiat grodzki) . W przyjętej strategii dokonano analizy
problemu bezdomności na terenie miasta. Podstawowym realizatorem działań uczyniono
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS) w Rzeszowie, Współpracuje on z Rzeszowskim
Towarzystwem Pomocy im. św. Brata Alberta, ponieważ MOPS nie prowadzi własnego
schroniska bądź noclegowni. Za główny cele przyjęto przeciwdziałanie bezdomności, powrót
osoby bezdomnej do społeczeństwa oraz pomoc zarówno bezdomnym, jak i najuboższym.
Wśród zadań służących przeciwdziałaniu bezdomności wskazano: prowadzenie pracy
socjalnej z osobami zagrożonymi bezdomnością (pomoc rodzinom najuboższym, zagrożonym
zaległościami w opłacaniu należności czynszowych; aktywizowanie do podjęcia I pracy,
pomaganie w załatwianiu formalności związanych ze staraniem się o dodatek mieszkaniowy;
udzielanie pomocy finansowej), pomoc rzeczowa najuboższym (także zasiłki celowe, np. na
zakup odzieży, przyborów szkolnych; zapewnienie podopiecznym MOPS gorących posiłków,
suchego prowiantu, pomocy praktycznej min. i w przeprowadzce - realizację tego zadania
przewidziano we współpracy z Rzeszowskim Towarzystwem im. św. Brata Alberta). We
wspomnianej strategii podkreślono konieczność: dalszego prowadzenia schroniska, łaźni,
kuchni (MOPS pokrywa koszty zatrudnienia pracowników kuchni), utrzymania stanowiska
konsultanta ds. bezdomności, wykonującego pracę socjalną na terenie schroniska,
zorganizowania grup terapeutycznych i indywidualnych porad dla bezdomnych
uzależnionych, inspirowania organizacji pozarządowych do utworzenia w Rzeszowie
schroniska dla l bezdomnych kobiet; doskonalenia systemu informowania o możliwościach
uzyskana pomocy przez osoby potrzebujące (współpraca z mediami), przekazywania
pewnych obszarów problemowych w formie zadań organizacjom pozarządowym (zlecanie i
kontraktowanie). Zwrócono uwagę na potrzebę dalszej współpracy rzeszowskiego MOPS z
Rzeszowskim Towarzystwem im. św. Brata Alberta i Miejską Komisją Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych. Cenną inicjatywą, mającą na celu skoordynowanie działań w
sezonie zimowym, było - zainicjowane przez MOPS -wspólne spotkanie służb pomocowych z
terenu województwa podkarpackiego (policja, powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w
Rzeszowie, Rzeszowskie Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta, Izba Wytrzeźwień w
Rzeszowie0 oraz lokalnych mediów w celu rozeznania istniejącej bazy i wypracowania
sposobów pomocy. Efektem tych działań było opracowanie „Procedury postępowania z
osobami bezdomnymi wymagającymi pomocy w okresie zimowym”, która określała zasady
kierowania osób bezdomnych do schronisk, jadłodajni, szpitali i izby wytrzeźwień, oraz
kierunki współdziałania wspomnianych służb. Ustalono także, że w ekstremalnych sytuacjach
i warunkach pogodowych oraz w przypadku braku miejsc w schroniskach, domy pomocy i
środowiskowe domy samopomocy będą przyjmować wszystkich bezdomnych w świetlicach.
Podsumowanie
Bezdomność z uwagi na skalę zjawiska, złożone przyczyny oraz szczególne i dotkliwe
społeczno-ekonomiczne skutki jest kwestią społeczną o zasięgu i znaczeniu ogólnokrajowym,
mającą swoje specyficzne regionalne i lokalne uwarunkowania. Interwencja społeczna w
problem bezdomności powinna odbywać się poprzez d ' łania o charakterze zorganizowanym.
Zasadna wydaje się koncepcja nałożenia gminy obowiązku tworzenia dla osób bezdomnych
miejsca stałego pobytu. Bliskość przestrzenna osoby bezdomnej i jej rodziny zwiększa szansę
odtworzenia podstawowych kręgów wsparcia i prowadzenia pracy terapeutycznej.
Jednocześnie słuszne wydaje się włączenie organizacji pozarządowych do realizacji
programów z dziedziny pomocy społecznej. Dysponują one własną bazą lokalową, w której
pracuje wykwalifikowany personel oraz wolontariusze. Stosują sprawdzone metody pracy
socjalnej z bezdomnymi. Organizacje te cechuje duża elastyczność i efektywność w realizacji
usług socjalnych. Są podmiotami otwartymi na propozycje współdziałania z samorządem
terytorialnym. Działania pomocowe na rzecz bezdomnych są systemowo obowiązkiem
samorządu terytorialnego, ale podejmują je przede wszystkim organizacje pozarządowe, a w
drugiej kolejności - administracja samorządowa i rządowa, Nasuwa się wniosek, że budowanie
wspomnianych rozwiązań systemowych (całościowe postrzeganie problemu, tzn.
zsynchronizowanie działań oraz polityki w kilku dziedzinach: polityka mieszkaniowa, polityka
gospodarcza, polityka oświatowa, polityka ochrony zdrowia, polityka przeciwdziałania
uzależnieniom), monitorowanie problemu, prowadzenie ewaluacji (oceniającej efektywność
działań i wykorzystania środków finansowych), upowszechnianie tzw. dobrych praktyk (nie
ma uporządkowanego opisu dostępnych programów pomocowych dla osób bezdomnych i
zagrożonych bezdomnością, jak również danych dotyczących ich skuteczności w wychodzeniu
z bezdomności), współpraca i koordynacja przedsięwzięć poszczególnych podmiotów sektora
publicznego i pozarządowego, doskonalenie rozwiązań prawnych, organizowanie szkoleń w
dziedzinie pomocy społecznej, to podstawa weryfikowania, modyfikowania i podnoszenia
skuteczności równo w skali kraju, regionu, jak i na poziomie lokalnym.