81
PROCES PRODUKCJI PIWA
Autor: Adam Dąbek
Kierownik Warzelni Browaru Leżajsk S.A., Grupa Żywiec S.A.
Piwo jest to napój otrzymywany w wyniku fermentacji brzeczki piwnej, roztworu
przygotowanego z wody i surowców skrobiowych (słód jęczmienny) oraz chmielu pod
wpływem drożdży piwowarskich.
Jakość
Produkując piwo browar staje przed bardzo trudnym zadaniem dostosowania produktu do
oczekiwań klienta. Różnorodność technologii, stosowanych surowców oraz wielu innych
czynników powodują bardzo dużą ilość rodzajów piwa dostępnego konsumentowi.
Podstawowym oczekiwaniem konsumenta jest przekonanie, że to co kupuje jest bezpieczne i
dobrej jakości. Piwo należy produkować w ten sposób by w pełni spełniało oczekiwania
konsumenta, należy dokonać wszelkich starań by osiągnąć zadowolenie klienta, a jednocześnie
mieć pewność, że będzie ono bezpieczne, smaczne i trwałe. Systemy zapewnienia jakości ISO i
HACCP mają na celu dostarczenie klientowi oczekiwanego produktu. Aby osiągnąć zamierzony
cel potrzebna jest współpraca załogi, na wszystkich szczeblach. Pracownicy mają pierwszy
kontakt z surowcem, procesem, produktem, wpływając bezpośrednio na końcową jakość
wyrobu. Pracownicy są kluczowym elementem na każdym z etapów wprowadzania jakości.
Podstawowe surowce stosowane do produkcji piwa:
Słód jęczmienny
Woda
Chmiel
Drożdże
Słód
Słód jest to produkt przerobu jęczmienia browarnego w procesie słodowania.
Dlaczego jęczmień jest używany w browarnictwie?
posiada wysoką zawartość skrobi - ok. 67 % s.s.
korzystną zawartość białka , najlepiej - 10-11 %
łuska jęczmienia spełnia funkcję ochronną w procesie słodowania, a w dalszym procesie na
warzelni stanowi naturalny materiał filtracyjny
posiada korzystny wpływ na własności smakowe piwa.
82
Do produkcji słodu nadaje się jęczmień jary, bez zanieczyszczeń i o wysokiej sile witalnej, tzn.
wysokiej zdolności kiełkowania.
Cel słodowania: uaktywnienie, produkcja i wykorzystanie działania enzymów z jęczmienia
Woda
W browarnictwie wodę zużywamy:
-
do słodowania jęczmienia
-
do celów technicznych (kotłownia, chłodzenie)
-
do mycia urządzeń i opakowań
-
do zacierania słodu i wyprodukowania brzeczki słodowej
Wymagania jakościowe dla wody jako surowca i wszędzie tam, gdzie następuje jej
kontakt z piwem, jęczmieniem są określane Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej dla wody zdatnej do picia. Ponadto wodę poddaje się korekcie składu chemicznego
w zależności od pH oraz zawartości różnych soli wapnia, magnezu, żelaza, manganu. Każda
woda pitna, zarówno bardzo miękka jak i bardzo twarda nadaje się do produkcji piwa. Jest tylko
pytanie, jakim kosztem następuje jej uzdatnianie.
Zużycie wody do produkcji piwa, w zależności od stanu technicznego browaru waha się
od 3,5 do 12 hl na 1 hl wyrobu gotowego.
Chmiel
Uważany często za główny składnik piwa. Szyszki chmielowe zawierają żywice, którym
piwo zawdzięcza charakterystyczny gorzki smak, oraz olejki eteryczne. W tych ostatnich dzięki
chromatografii gazowej zidentyfikowano ponad 200 różnych składników aromatycznych. Nic
dziwnego, że w chmielowym napoju spotykamy takie bogactwo smaku i zapachu.
Rozróżnia się odmiany chmielu: aromatyczne i goryczkowe. Odmiany te różnią się
zawartością olejków chmielowych oraz substancji goryczkowych określanych jako:
-kwasy i
-kwasy. Szyszki chmielowe zbierane z plantacji są jak najszybciej przetwarzane, aby zapobiec
“starzeniu się” chmielu.
Drożdże
Drożdże - są to drobnoustroje jednokomórkowe, należące do grupy grzybów. Celem
stosowania drożdży jest przeprowadzenie fermentacji alkoholowej, podczas której następuje
zamiana cukrów (maltoza, glukoza, fruktoza) na alkohol etylowy i dwutlenek węgla.
C
6
H
12
O
6
------- 2C
2
H
5
OH + 2CO
2
+ energia cieplna
83
Rozróżnia się drożdże fermentacji dolnej i górnej fermentacji.
Drożdże górnej fermentacji charakteryzują się tym, że fermentują w wyższych
temperaturach (15-25°C) i podczas fermentacji zbierają się na powierzchni piwa tworząc
kożuch.
Drożdże dolnej fermentacji fermentują w niższych temperaturach (6-12°C), a po
zakończonej fermentacji osiadają na dno naczynia, co określa się “kłaczkowaniem” drożdży.
Produkcja brzeczki
Podstawowe etapy w produkcji brzeczki to:
1. Śrutowanie słodu
2. Zacieranie
3. Filtracja zacieru
4. Gotowanie brzeczki
5. Oddzielenie osadów w kadzi osadowej Whirpool
6. Chłodzenie brzeczki
Śrutowanie słodu
W czasie procesu zacierania enzymy rozkładają związki nierozpuszczalne w związki
rozpuszczalne, aby enzymy mogły oddziaływać na substancje zawarte w słodzie słód należy
rozdrobnić. Śrutowanie jest procesem mechanicznego rozdrobnienia, w którym należy chronić
łuskę słodu przed rozdrobnieniem, ponieważ jest ona potrzebna jako materiał filtracyjny w
trakcie filtracji zacieru.
Zacieranie
Zacieranie jest najważniejszym procesem przy wytwarzaniu brzeczki. W trakcie
zacierania śruta zostaje wymieszana z wodą i substancje zawarte w słodzie przechodzą do
roztworu jako składniki ekstraktu. Większość substancji zawartych w słodzie jest
nierozpuszczalna a do piwa mogą przechodzić tylko substancje rozpuszczalne, dlatego
konieczne jest przeprowadzenie nierozpuszczalnych substancji śruty w rozpuszczalne, czyli
wytworzenie dużej ilości ekstraktu. Substancje rozpuszczalne to: cukry, substancje mineralne i
określone substancje białkowe. Substancje nierozpuszczalne to skrobia, celuloza. Celem
zacierania jest zupełny rozkład skrobi do cukrów i dekstryn. Główna ilość ekstraktu powstaje
podczas działania enzymów w ich optymalnych warunkach. W trakcie zacierania temperaturę
zacieru podnosi się do optymalnych temperatur dla działania enzymów. Stosowane są
następujące przerwy dla działania enzymów:
84
.
100
75
75
72
77
100
64
58
58
64
72
77
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
105
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
105
110
115
120
125
130
135
140
145
150
155
160
165
170
175
180
185
190
195
Czas [min]
Te
m
pe
ra
tur
a
[
o
C]
zasyp grysu +
śrutowanie
zacieru I część
śrutowanie
II część
1. Przerwa białkowa i β-glukanowa 52-54
o
C
Rozkład skrobi musi być poprzedzony rozkładem β-glukanów otaczających cząsteczki
skrobi. β-glukan –substancja, która przy źle prowadzonym procesie zacierania może zmienić
swoje właściwości i przejść w formę żelu znacznie utrudniając proces filtracji zacieru,
podwyższając lepkość brzeczki. W wyniku enzymatycznego rozkładu substancji białkowych
tworzą się niskocząsteczkowe substancje białkowe szczególnie peptydy i aminokwasy, które
stanowią niezbędne pożywienie dla drożdży. Zbyt długa przerwa białkowa daje jednak złą pianę
(na pienistość korzystnie wpływają wysokocząsteczkowe substancje białkowe).
2. Przerwa maltozowa.
Przerwa w temperaturze od 62 do 65°C jest optymalna dla działania β-amylazy, która od
nieredukującego końca łańcucha skrobi odszczepia cząsteczki maltozy. Przez dłuższe zacieranie
w tej temperaturze uzyskujemy piwa z wyższym ostatecznym stopniem odfermentowania.
3. Przerwa docukrzania
Przerwa w temperaturze od 72°C do 75°C stwarza optymalne warunki dla działania α-
amylazy. Długie łańcuchy skrobi α-amylaza rozkłada do mniejszych dekstryn.
4. Zakończenie zacierania w temperaturze 78°C
W zależności od sposobu prowadzenia zacierania rozróżniamy dwie grupy procesów zacierania:
1. Procesy infuzyjne
2. Procesy dekokcyjne.
Rys. 1. Wykres zacierania dekokcyjno-infuzyjnego
85
Filtracja zacieru
Głównym celem prowadzenia filtracji zacieru jest oddzielenie części stałych [łuski,
zarodków, i innych] zwanych wysłodzinami lub młótem, które w procesie zacierania nie
rozpuszczają się, od roztworu zawierającego rozpuszczalne składniki – czyli brzeczki.
Gotowanie brzeczki
Celem gotowania brzeczki jest:
-
Rozpuszczenie i przemiana substancji chmielu
-
Wytwarzanie i wytrącenie związków białkowo-garbnikowych
-
Odparowanie wody
-
Sterylizacja brzeczki
-
Zakwaszenie brzeczki
-
Zniszczenie enzymów
-
Wzrost zabarwienia brzeczki
-
Wytworzenie substancji redukujących
-
Obniżenie zawartości DMS i innych lotnych substancji
Wybicie brzeczki
Przez wybicie brzeczki rozumie się wypompowanie wygotowanej brzeczki z kotła
warzelnego do kadzi osadowej z zawirowaniem. Kadź osadowa Whirpool jest to urządzenie do
oddzielania osadu gorącego z brzeczki. Zbiornik ten stanowi pierwszy element linii chłodzenia
brzeczki. W chwili rozpoczęcia wybicia do kotła warzelnego dodawany jest ZnSO
4
. Cynk
wzmaga syntezę białka w komórce drożdży.
Fermentacja brzeczki
Aby brzeczka stała się piwem zawarte w niej cukry muszą zostać przetworzone przez
enzymy drożdży w etanol i dwutlenek węgla. Istotne jest również zjawisko wytwarzania bardzo
wielu produktów ubocznych fermentacji, które mają bardzo istotny wpływ na jakość
produkowanego piwa
Fazy fermentacji
Faza I – nastawienie fermentacji.
Drożdże w pierwszym okresie fermentacji muszą się przyzwyczaić do nowych warunków.
Środowisko brzeczki jest dla nich stresujące inna jest temperatura, pH, koncentracja cukrów
jest wysoka. Ta faza trwa zazwyczaj kilka godzin.
Faza II – faza logarytmicznego wzrostu
86
Po zaadaptowaniu się do nowych warunków drożdże zaczynają czerpać z bardzo bogatego
otoczenia wszystkie substancje potrzebne do życia. Warunki są dla nich idealne ponieważ w
brzeczce znajdują się :
-
Aminokwasy do budowy struktur komórkowych
-
Fosforany do tworzenia w mitochondriach wysokoenergetycznego związku o nazwie ATP
-
Kwasy tłuszczowe do budowy błon komórkowych
-
Cukry do gromadzenia substancji zapasowych [glikogen]
-
Mikroelementy [Zn, Ca] do przebiegu procesów enzymatycznych
Z chwilą gdy tlen rozpuszczony w brzeczce zostanie wyczerpany na oddychanie
komórek, muszą one ograniczyć swoją gospodarkę energetyczną do beztlenowego procesu
glikolizy, pozwalające uzyskać niezbędne im do życia skromne ilości energii przez fermentację
- przemianę cukrów na alkohol i CO
2
.
III faza – dofermentowanie
W brzeczce nie ma już praktycznie cukrów łatwo dostępnych, co powoduje, że drożdże
zaczynają wykorzystywać zgromadzone zapasy. Stężenie niekorzystnych metabolitów wpływa
hamująco na procesy życiowe drożdży. Drożdże zaczynają zbierać się w konglomeraty
[kłaczki], które powoli zaczynają powoli opadać. W tej fazie drożdże wydzielają do otoczenia
enzymy i produkty przemiany materii. Słabsze komórki obumierają i na skutek autolizy błon
komórkowych zawartość komórki wylewa się. W tej fazie należy drożdże odebrać
IV faza – leżakowanie
W tej fazie mimo niskich temperatur procesy życiowe drożdży przebiegają nadal. Energię do
ich prowadzenia komórki czerpią głównie z rozkładu i fermentacji substancji zapasowych
zgromadzonych wcześniej. Następuje kłaczkowanie drożdży (drożdże łączą się w aglomeraty w
postaci kłaczków i osiadają na dnie tanku). Stabilizuje się bukiet smakowo aromatyczny piwa.
Wysycenie piwa CO
2
.
Filtracja piwa
Celem procesu filtracji piwa jest otrzymanie trwałego produktu bez wyraźnych zmętnień, czy
też opalizacji. Z piwa w procesie filtracji powinny być usunięte substancje, które w czasie
przechowywania mogłyby spowodować powstanie zmętnień obniżających jakość piwa.
87
Technologia HGB
Stosowana metoda HGB polega na wyprodukowaniu brzeczki o stężeniu wyższym niż
piwo gotowe i następnie normalizacji przefermentowanego piwa do założonych parametrów
technologicznych przy pomocy specjalnie przygotowanej wody.
Technologia HGB wymaga specjalnego podejścia do procesu:
-
brzeczka ma wyższe stężenie – proces fermentacji trwa nieco dłużej
-
brzeczka musi mieć odpowiedni skład zwłaszcza jeśli chodzi o substancje białkowe frakcji
odpowiedzialnych za tworzenie piany
-
w czasie fermentacji tworzy się więcej ubocznych produktów fermentacji (głownie estrów i
alkoholi wyższych).
Piwo a zdrowie konsumenta
Współcześnie troskę o jakość piwa powinni przejawiać producenci ze względu na
naukowo dowiedzione pozytywne oddziaływanie tego napoju na zdrowie konsumenta.
Piwo:
-
pobudza trawienie i łagodzi pragnienie,
-
ma zbliżoną wartość kaloryczną do wartości mleka
-
zawiera witaminy z grupy B (B1, B2, B6),
-
posiada korzystniejszą zawartość jonów wapnia, potasu i magnezu od wielu uznanych wód
mineralnych,
-
działa moczopędnie, korzystnie w niektórych chorobach nerek
-
działa łagodząco i zapobiegawczo w chorobach krążenia i osteoporozie, a nawet wykazuje
działanie antynowotworowe dzięki zawartości związków polifenolowych.