plik

Referat Przelewice paź. 06

Eberhard Lebender

August Heinrich von Borgstede

i początki kultury ogrodowej

w Przelewicach.

Na wstępie chciałbym serdecznie podziękować za zaproszenie na dzisiejszą konferencję oraz za
propozycję, by jako dawny mieszkaniec Przelewic wygłosić kilka słów. Zaprosili mnie Państwo
na   konferencję,   która   stanowi   najwyraźniej   początek   szeregu   ciekawych   przedsięwzięć   w
zakresie   realizacji   botanicznych   prac   badawczych   i   oświatowych.   A   ów   przepiękny   i
interesujący   ogród   dendrologiczny   jest   ich   znaczącą   podstawą.   Projektem   tym   nawiązują
Państwo również do parku, ogrodu krajobrazowego, utworzonego przed 200 laty. To, że owa
spuścizna dziś ponownie lub raczej, nadal jest pielęgnowana, cieszy szczególnie osobę, która
dorastała w dawnych Przelewicach.
Przy czym fakt, iż całość będzie zrealizowana w ramach współpracy transgranicznej, jawi się
jako szczególnie radosny. Gdyż to właśnie w obecnym stadium integracji europejskiej bardzo
potrzebujemy  czynnej   współpracy  sąsiadów.   Starą  mądrością   jest   stwierdzenie,   iż   najlepiej
można siebie zrozumieć wykonując wspólnie jakieś zadanie.
Ale powrócę teraz do mojego tematu. Dawne Przelewice były wyjątkowym szczęściem dla
rozwoju architektury ogrodowej i zamkowej na terenach dawnego Pomorza Tylnego. Kiedy w
XII i XIII książęta w. sprowadzili na słabo zaludnione tereny osadników, kraj rozwijał się
głównie dzięki klasztorom i szlachcie. W Przelewicach uprawą ziemi zajmowało się trzech
panów   von   Schack   wraz   ze   swymi   chłopami.   Ród   ten   wydał   na   świat   wiele   znaczących
osobistości, o czym można przeczytać w mojej książce o Przelewicach. Jednak pod koniec
XVIII   w.   rodzina   ta   popadła   w   ruinę   i   ostatni   potomek   rodu   von   Schack,   rotmistrz   Otto
Friedrich   Ludwig   von   Schack,   wykorzystywał   posiadłość   już   jedynie   jako   zabezpieczenie
swoich długów. Doszło do sprzedaży i wówczas wybiła szczęśliwa godzina dla Przelewic, gdyż
posiadłość nabył, nie, jak często wówczas bywało, spekulant, lecz pruski urzędnik.
Dziś   słysząc   słowo   urzędnik   myślimy   o   paragrafach   i   przepisach,   a   tym   samym   o
ograniczeniach,   biurokracji   i   być   może   również   zastoju.   W  Prusach   na   początku   XIX   w.
wyglądało   to   inaczej.   Napoleon   trzymał   całą   Europę   w   żelaznym   ekonomicznym   uścisku,
dławiącym   państwa,   a   więc   również   Prusy.   Potrzebny   był   nowy   początek,   przełom,  który
uratowałby   kraj   przed   stagnacją.   Inicjatywa   nie   wyszła   jednak   od   wahającego   się   króla
Fryderyka   Wilhelma   III   lecz   od   jego   urzędniczego   aparatu   podejmującego   próby
zmobilizowania kraju i uwolnienia go od duchowych i gospodarczych ograniczeń. Wysiłków
dokonywał szereg pruskich urzędników, a wśród nich również tajny starszy radca skarbowy
August   Heinrich   Borgstede.   Jako   członek   rozmaitych   komisji   rządowych   inicjował   liczne
reformy,   a   wraz   z   kupnem   posiadłości   rycerskiej   w   Przelewicach   mógł   rozwijać   swoje
postępowe pomysły z zakresu prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Jednym z jego pierwszych dokonań było uwolnienie chłopów należących do posiadłości od
pańszczyzny. Uwolnienie chłopów należało w owym okresie Prusach do żywo dyskutowanych
tematów. Zasadniczą myślą było przy tym przekonanie, iż chłop może w pełni wykorzystać swą
siłę i zdolności, kiedy nie będzie pracował jako poddany, lecz pan na własnej skibie. Dopiero,
gdy   będzie   wolnym   człowiekiem,   może   on   wnieść   swój   wkład   w   odnowienie   państwa.
Właścicielom posiadłości decyzja o uwolnieniu swych chłopów od pańszczyzny naturalnie nie
przychodziła   łatwo,   gdyż   tracili   w   ten   sposób   siłę   roboczą,   którą   do   tej   pory   mogli
niejednokrotnie  porządnie  wykorzystywać.   Borgstede  zaproponował  swoim  chłopom  kupno

gospodarstw już w 1809 roku, a więc przed oficjalną regulacją w 1811 r. Drugim istotnym
krokiem  była modernizacja rolnictwa w postaci  wprowadzenia  płodozmianu,  zastępującego
starą trójpolówkę i podział użytków rolnych na pola ozime, jare oraz odłogi. Równocześnie
rozpoczęto tworzenie folwarków.
Wydajniej organizowano również hodowlę bydła, w szczególności bydła mlecznego. W tym
celu wybudowano bardzo nowoczesną, jak na te czasy mleczarnię. Borgstede zajmował się
również   usprawnieniem   hodowli   owiec.   W   Przelewicach   znalazło   się   pierwsze   stado
importowanych z Hiszpanii owiec merynosów, o wełnie przewyższającej tę, pozyskiwaną z
pomorskich  ras.  Troszczył   się  on  także  o  mieszkańców  swojej   wsi. Aby  podnieść  poziom
wykształcenia wśród ludności wiejskiej, wybudował dla dzieci nową szkołę.
Przedsięwzięcia te miały swoje odzwierciedlenie w dobrej sytuacji gospodarczej, jednak na
zewnątrz nie były zbyt widoczne. O jego działalności świadczy jedynie piękny stary budynek
dawnej mleczarni oraz nieistniejąca już duża szkoła nieopodal kościoła.
Kolejnym dobrze widocznym śladem działalności Borgstede stanie się wzniesiony przez niego
dom pański oraz założenie parku krajobrazowego. Budowa zamków i siedzib pańskich była
charakterystyczna dla owego okresu. Lecz cóż to były za przesadne i nieprzystosowane do
swych   celów   budowle!   Zasługą   Borgstede   było   zasięgnięcie   porady   u   bardzo   znanego
berlińskiego architekta, Heinricha Gentza. Gentz był mistrzem budownictwa reprezentującym
pokolenie przed Schinklem. Główną cechą charakterystyczną jego budowli, przypuszczalnie
wzniósł on też inne domy na Pomorzu, była dostojna prostota, właściwa również samemu
autorowi.   Odnalezienie   architekta   okazało  się   nie   być   dla   mnie   prostym  zadaniem.  Kiedy
jednak okazało  się,  że fryz nad wejściem do  domu to  część słynnego  berlińskiego reliefu
menniczego,   droga   wiodła   do   Heinricha   Gentza.   Fryz   menniczy   zdobił   wzniesioną   przez
Gentza   w   Berlinie   mennicę   i   można   było   przyjąć,   że   architekt   podczas   zdobienia   domu
pańskiego   w  Przelewicach   sięgnął   do   swojej   wcześniejszej   pracy.  Widoczna   nad   portalem
bogini   upraw   rolnych   z   pasterzem   i   baranem   u   boku   mieli   wskazywać   na   wiejskie
przeznaczenie budowli. Myślę, że wszyscy jesteśmy bardzo szczęśliwi, że nie tylko pałac, ale
również takie szczegóły jak płaskorzeźba zostały tak wzorowo zrekonstruowane przez polskich
restauratorów.   To   samo   odnosi   się   również   do   rzeźb   flankujących   portal   wejściowy.
Najwyraźniej Borgstede nie życzył sobie lwich figur, jakie zazwyczaj znajdują się w takich
miejscach w celu zasygnalizowania władzy pana zamku. W przypadku owych przedstawień
zwierzęcych mamy tutaj do czynienia z odlewami greckich psów strażników, a więc tak, jak
powinno to być w gospodarstwie wiejskim. Oryginały psów molosów znajdują się w Uffizi we
Florencji, a jeden odlew w Muzeach Watykańskich. Świadczy to o wykształceniu Borgstede,
który najwidoczniej decydował o tych ozdobach. Drugim pomnikiem, który postawił sobie
Borgstede był park założony przy budynku. Jeden z członków rodziny von Schack miał ogród z
kapustą, który znajdował się za starym domem. W aktach odnajdujemy na ten temat jedynie, iż
stanowił on powód do kłótni, ponieważ bratankowie właściciela twierdzili, że wychodzi on
poza granice ich własności. Jednak ogród kapuściany Schacków był mały i traktowano go
wyłącznie jako ogród użytkowy. Borgstede natomiast chciał założyć przy swym domu duży
reprezentacyjny   park.   Otaczał   on   nowo   ukształtowaną   posiadłość   od   strony   wschodniej   i
rozciągał się od domu pańskiego po młyn wodny na południu, dając możliwość podziwiania
natury   wprost   z   sali   ogrodowej   domu   pańskiego.   Założenie   ukształtowano   na   wzór
powstających wówczas powszechnie ogrodów krajobrazowych biorąc przykład z Anglii. W
przeciwieństwie do popularnych wcześniej ogrodów dworskich dzielonych dróżkami, rabatami
okrągłymi   klombami   formowanymi   ludzką   ręką,   a   więc   założonymi   sztucznie,   wzorem
ogrodów   krajobrazowych   była   nieskrępowanie   rozwijająca   się   przyroda.   Jednak   nie
pozostawiono jej całkowitej dowolności. Poprzez alejki i grupy drzew, które z kolei otaczały
lub dzieliły wolne powierzchnie, stworzono coś na wzór uporządkowanej względnie idealnej
przyrody, w której człowiek miał odpoczywać i odnajdywać wewnętrzną równowagę. Nie tylko
piękno samo w sobie było jego celem. Przyroda miała być również użyteczna. I w ten sposób

poszczególne   przestrzenie   w   parku   Borgstede   mogły   być   również   wykorzystywane
gospodarczo.
Architektura ogrodu miała dla Borgstede bardzo duże znaczenie. Pełen wdzięczności poświęcił
on białą płytę marmurową, która niestety zaginęła, wszystkim tym, którzy byli zaangażowani w
stworzenie tego dzieła sztuki.
W roku 1821, po ponad 20 latach, Borgstede sprzedaje swoją posiadłość pruskiemu księciu
Augustowi. Czego dokonał w przeciągu 20 lat zastając podupadły już dwór szlachecki rodziny
Schack. Czym mogłyby zostać Przelewice, gdyby Borgstede nadal pozostał ich właścicielem.
Pod rządami księcia Augusta ogród krajobrazowy przekształcono w park dworski. Od kolistego
klombu   rozchodziły   się   gwieździście   alejki   we   wszystkich   kierunkach,   a   więc   również   w
kierunku pawilonu herbacianego przy murach parku. Para pawi dumnie przechadzała się, a
zaprzęg osłów woził dzieci po parku. Czy był to krok wstecz w naszych oczach? To tak, jakby
powstał tort ze zbyt dużą ilością lukru.
Mimo tego pod kierownictwem Fürstenaua, który w międzyczasie awansował na dworskiego
ogrodnika, pracowali zdolni ogrodnicy. On sam działał już za czasów Borgstede. Raz po raz z
ogrodów  zamkowych w  Berlinie zamawiano  tu sadzonki.  Kamelie, kalmie i  rododendrony
rozkwitały w całej swej okazałości. Truskawki, winogrona i brzoskwinie, nawet własnoręcznie
wyhodowane   melony,  „wyśmienity   gatunek   pochodzący   wyłącznie   ze   Smirny”,   trafiały   do
Berlina na stół księcia Augusta i jego metresy, dla której kupił Przelewice. Mimo wówczas
raczej korzystnego klimatu uprawa melonów w Niemczech północnych wymagała z pewnością
wysiłku i ugruntowanej wiedzy ogrodniczej. Fürstenau był wielkim wielbicielem swojej pani.
Pewnego razu wysłał jej 10 róż z następującą prośbą: „Czy raczyłaby łaskawa Pani zatrzymać
się u nas znów na jakiś czas w tym roku, ponieważ mamy nadzwyczaj błogosławiony rok dla
wszystkiego.”  Kiedy   w   1834   zmarła   pani   na   Przelewicach,   posiadłość   przeszła   w   ręce
częściowo jeszcze niepełnoletnich dzieci mieszkających w Berlinie. Ogród został osierocony i
przez   długi   okres   czasu   nic   nie   było   o   nim   słychać.   Kolejnemu   właścicielowi   doktorowi
Lachmannowi posiadłość służyła wyłącznie do celów gospodarczych. Również on mieszkał w
Berlinie i przyjeżdżał do Przelewic co najwyżej na polowania. Nowe życie rozpoczęło się w
ogrodzie   dopiero,   gdy   posiadłość   przejął   ok.   1924   roku   dr   inż.   Conrad   von   Borsig.   Jego
dziadkiem był słynny król lokomotyw August von Borsig. Nowy właściciel najwyraźniej był
szczególnie zainteresowany przelewickim parkiem. Już jego dziadek był znany ze swojego
zamiłowania do botaniki. Wspierał on wyprawy do obcych krajów w celu pozyskania rzadkich
roślin, dla których zlecił on dyrektorowi ogrodu Lennému urządzenie parku.
W   1933   roku   w   Przelewicach   nastąpiło   kolejne   przekształcenie   terenu   parkowego   przez
architekta krajobrazu Heydenreicha. Najpóźniej od roku 1890 przyjął on ponownie charakter
ogrodu angielskiego. Już w 1920 r. przy domu od strony ogrodu usypano taras. Celem zmian
zainicjowanych przez Borsiga było utworzenie różnorodnych zamkniętych wnętrz ogrodowych,
jak ogród skalny, wrzosowisko, polana śródleśna, wąwóz krzewów iglastych oraz źródlisko.
Unikano   trawników,   należących   jeszcze   do   koncepcji   ogrodu   krajobrazowego   Borgstede.
Borsig próbował przy tym stworzyć w Przelewicach nowy dom dla niespotykanych tu roślin,
krzewów i drzew, by zaobserwować, jak poradzą one sobie w miejscowym klimacie. Ogród
miał mieć naturalny charakter. Dlatego też w strukturę jego roślinności włączano typowe dla
krajobrazu głazy narzutowe. Wraz z nowym właścicielem w przelewickiej kulturze ogrodowej
po raz trzeci pojawiły się nowe pomysły.
Rok   1945   nie   oszczędził   również   parku.   Groziło   mu   wyniszczenie   i   zdziczenie.   Jednak
ponownie zjawił się wybawca. Młody polski student botaniki, późniejszy doc. dr hab. Henryk
Chylarecki   z   Instytutu   Dendrologii   w   Kórniku   niedaleko   Poznania,   uchronił   park   przed
upadkiem. Ale tutaj rozpoczyna się już nowy rozdział historii.
Pozostaje mi jedynie, i wydaje mi się, iż mówię to w imieniu wielu dawnych mieszkańców
Przelewic, wyrazić życzenie, aby również w przyszłości park rozkwitał i dojrzewał w pełnym
tych   słów   znaczeniu.   Planowane   projekty   są   wielce   obiecujące.   Oby   ich   przyszłość   była
pomyślna.