Uwagi o zmianach struktury narodowościowej w powojennej Polsce

wewnętrznymi i koniecznością ułożenia na nowo stosunków z sąsiadami. W
konsekwencji uwarunkowań zewnętrznych tak rozumiane hasło państwa
narodowego sprzęgło się z tendencją do stosowania masowych przesiedleń
jak

o regulatora stosunków narodowościowych.

Wojna z ogromną siłą unaoczniła szerokim masom znaczenie

podziałów narodowych, które uzyskały zupełnie nowy wymiar przez fakt, że
od  tego  czy  było  się  Polakiem,  Żydem,  Ukraińcem  czy  Niemcem  zależało
bardzo  często  życie.  Dysponujące  siłą  militarno-polityczną  ośrodki
przywłaszczały  sobie  prawo  zniewalania  i  wręcz  skazywania  na  zagładę
całych  narodów.  Owa  narzucona  z  zewnątrz  wspólnota  losu  intensywnie
formowała  poczucie  samoidentyfikacji  narodowej,  nadawała  specyficzny
kształt świadomości narodowej. Poprzez sytuację zagrożenia naród stał się
jeśli  nie  powszechną,  to  w  każdym  razie  dominującą  kategorią  myślenia  o
własnym  położeniu  i  o  więziach  z  innymi  ludźmi.W  toku  migracji  z
ostatniego okresu wojny i pierwszych lat po

wojennych ulegała pogłębieniu i

rozbudzeniu  świadomość  narodowa.  Liczni  migranci  przemierzając  Polskę
poznawali kraj i ludzi, stykali się z przejawami szeroko rozumianej kultury, o
których wcześniej mieli czasem tylko mgliste wyobrażenie, lub nie wiedzieli
zgoła nic. Przesiedleńcy z kresów wschodnich i repatrianci z głębi ZSRR w
swych  bagażach  nieśli  głębokie  poczucie  krzywdy  i  pozbawienia  małej
ojczyzny, ale zarazem pojawiało się wśród nich - pytanie z jaką siłą - i było
przez  władze  mocno  podniecane  swoiste  poczucie  misji  narodowej  -
osadnictwa na ziemiach przyłączonych do Polski, a wówczas z niezwykłym
naciskiem  określanych  mianem  "odzyskanych".  Ruchliwość  społeczna,
jakkolwiek  w  znacznej  części  związana  była  z  niechcianymi  przez  Polaków
następstwami  wojny  i  z  krzywdą  setek  tysięcy  ludzi,  sprzyjała  na  swój
sposób  upowszechnieniu  wspólnego  rozumienia  przestrzeni  narodowej  i
kulturowej  integracji  społeczeństwa,  choć  procesy  te  z  pewnością  nie
zachodziły  tak  szybko  i  z  taką  intensywnością,  jak  ogłaszała  to  hałaśliwa
propaganda.  Przełamywały  się  wcześniejsze  granice  społeczności
lokalnych,  mieszały  się  kultury  regionalne,  kształtowały  się  nowe  więzi
zarówno  w  obrębie  obszarów  osadnictwa,  jak  i  między  tymi  ostatnimi  a
ziemiami  dawnymi.  Wszystko  to  wyznaczało  bez  wątpienia  kontekst
odnoszenia  się  do  mniejszości  narodowych,  jak  ten  kontekst  oddziaływał

trudno jednak precyzyjnie ustalić. W obrębie tego kontekstu historycznego
mieściły się także dawniejsze i najświeższej daty doświadczenia związane z
zachowaniami nie

których z tych mniejszości. Poważną rolę, acz słabo

zbadaną  jeśli  idzie  o  długofalowe  następstwa,  miały  zachowania
mniejszości narodowych zarówno pod okupacją niemiecką, jak i radziecką.
Wprawdzie oficjalnie po wojnie w kategoriach zdrady narodowej ujmowano
jedynie  kolaborację  z  Niemcami  czy  zapisywanie  się  na  niemiecką  listę
narodowościową,  ale  przecież  choćby  lektura  pamiętników  prowadzi  do
jednoznacznego  wniosku  o  głęboko  zapadłych  w  społeczną  pamięć
obrazach Żydów czy Ukraińców witających Armię Czerwoną wkraczającą na
ziemie polskie we wrześniu 1939 r. Na Niemców rozciągało się odium winy
za  zbrodnie  wojenne,  na  Ukraińcach  ciążyły  oskarżenia  o  mordowanie
ludności polskiej w okresie wojny i o wspieranie oddziałów UPA po wojnie.
Specyficzne pod tym względem było położenie Żydów, dopiero co będących
przedmiotem  ludobójczej  praktyki  hitleryzmu,  ale  w  nowej  Polsce  silnie
wiązanych  przez  opinię  publiczną  z  aparatem  politycznym  i  policyjnym
zainstalowanym  wbrew  woli  społeczeństwa.  Byłaby  rzeczą  niezwykle
interes

ującą próba odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu świadomość

narodowa powojennych Polaków była kształtowana właśnie poprzez
antagonizm w

stosunku

grup

będących

przedwojennej

Rzeczypospolitej mniejszościami narodowymi, jak identyfikacja narodowa
następowała

poprzez

konflikt

wymuszoną

często

deklarację

przynależności narodowościowej?

W takich okolicznościach komuniści występowali w stosunkach

wewnętrznych  i  zewnętrznych  z  afirmacją  państwa  narodowego,  nierzadko
posługując się frazeologią i argumentacją o nacjonalistycznym rodowodzie
choć przy wtórze oskarżeń o nacjonalizm pod adresem przedwojennych elit
politycznych.  W  praktyce  realizacyjnej  komunistyczna  koncepcja  państwa
narodowego  wyrodziła  się  w  koncepcję  zmierzającą  ku  nacjonalizmowi.
Przed  takim

niebezpieczeństwem już w połowie 1946 r. ostrzegał

S.Ossowski. Paradoksem może się zdawać dążność do usunięcia (a co
najmniej do zmarginalizowania) mniejszości narodowych ze strony
komunistów,

których

tradycja

sugerowałaby

raczej

nastawienia

internacjonali

styczne i szukanie oparcia właśnie w tych środowiskach.

Paradoks  ów  jednak  był,  przynajmniej  w  części,  tylko  pozorny,  bowiem
totalitarne  tendencje  w  praktyce  partii  komunistycznej  nakazywały
eliminowanie z życia społecznego wszystkich elementów podejrzewanych o
choćby  potencjalne  możliwości  dysfunkcjonalne.  Zasadnie  czy  nie,  za  taki
element uważano zapewne mniejszości narodowe z uwagi na ich tendencję
do  formułowania  i  artykułowania,  nawet  najbardziej  ograniczonych
interesów  i  postulatów  grupowych,  zakłócających  obraz  jednolitości
społeczeństwa  socjalistycznego,  w  którym  jedynym  dopuszczalnym
doktrynalnie  -

boć przecież nie praktycznie - kryterium podziałów było

kryterium klasowe, aż do czasu sformułowania w latach siedemdziesiątych
pustej

treściowo

doktryny

jedności

moralno-politycznej

narodu,

rozumianego zresztą jako ogół obywateli.

Rzucone w połowie lat czterdziestych hasło "nie oddamy ani jednego

Polaka, nie chcemy ani jednego Niemca" miało wymiar nie tylko dyrektywy
porządkującej strukturę narodowościową na styku polsko-niemieckim. W

podobnym  duchu  można  było  przecież  wówczas  sformułować  slogan:  nie
oddamy  ani  jednego  Polaka,  nie  chcemy  ani  jednego  Ukraińca.  Jego
ograniczeniem  była  możliwość  ściągnięcia  do  kraju  ludności  polskiej  z
Ukrainy,  jakkolwiek  ta

mtejsze władze pod kierunkiem N.S.Chruszczowa

czyniły wiele, by rzeczywiście ludności polskiej się pozbyć. Natomiast po
stronie polskiej tylko do połowy 1945 r. można było mówić o
przesiedleniach quasi-dobrowolnych -

później stosowano brutalny, choć nie

ormalizowany przymus. Rzeczywista dobrowolność, lub niemal

dobrowolność,  miała  miejsce  w  przypadku  Białorusinów  i  Litwinów.  Ci
pierwsi z wielu względów nie stanowili z punktu widzenia władz mniejszości
niebezpiecznej, jak Ukraińcy, nie istniały też nastroje społeczne możliwe do
antybiałoruskiego  ukierunkowania  i  uczynienia  z  tej  migracji  wielkiej
kampanii  politycznej.  Ci  drudzy,  choć  można  było  tu  w  większej  skali
wykorzystać  rozmaite  fobie,  liczebnie  byli  mniejszością  drugo-,  czy  wręcz
trzecioplanową. Jest przy tym niezwykle charakterystyczne i potwierdzające
nacjonalistyczny  charakter  polityki  narodowościowej,  że  przymus
wysiedleńczy  w  przypadku  Ukraińców  z  równą  gorliwością  stosowano
wobec  grup  i  środowisk  bardziej  czy  mniej  zasadnie  podejrzewanych  o
pote

ncjalną lub rzeczywistą nielojalność wobec państwa polskiego, jak i

wobec zadeklarowanych i czynnych sympatyków rządzącego obozu
politycznego.

Wedle orientacyjnych danych szacunkowych w 1944/1945 r. Na

obszarze, który wszedł w granice państwa polskiego zamieszkiwało ok.
4100-

4500 tys. osób należących do narodowości innych niż polska. Na

przełomie lat 1949-1950 Polska, wedle ocen Ministerstwa Administracji
Publicznej, by

ła już praktycznie państwem narodowościowo jednolitym:

łączna  liczebność  mniejszości  narodowych  miała  nie  przekraczać  430-440
tys.  osób:  121,5  tys.  Niemców,  110  tys.  Białorusinów,  100  tys.  Ukraińców,
ok. 18 tys. Słowaków, 50 tys. Cyganów, 10 tys. Litwinów, 3 tys. Czechów, a
do  tego  dochodziła  trudna  dziś  do  jednoznacznego  ustalenia,  sięgająca
zapewne  17-

19 tys. osób, liczba Żydów. Zapewne dane te dalekie były od

ścisłości,  a  dzisiejsze  szacunki  i  wyliczenia  wprowadzają  do  nich  korekty,
lecz nie zmieniało to zasadniczego faktu: powojenna Polska po dokonanych
największych  operacjach  migracyjnych  stała  się  państwem,  w  którym
mniejszości  narodowe  zajmowały  marginalne  miejsce  w  strukturze
społeczeństwa.  Także  zatem  i  z  tego  punktu  widzenia  było  to  państwo
całkowicie  odmienne  od  przedwojennej  II  Rzeczypospolitej.  W  spisach  z
1950,  1960, 1970,  1978,  1988 r.  pytań o narodowość,  język ojczysty itp.  nie
zadawano  -

władze stały na stanowisku, że problem mniejszości

narodowych był marginalny, a Polska stała się państwem jednolitym.
Szacunki przeprowadzone w 1954 r. wskazywały, że w Polsce zamieszkiwało
200 tys. Niemców, 162 tys. Ukraińców, 148 tys. Białorusinów, 70 tys. Żydów,
19 tys. Słowaków, 17 tys. Rosjan, 12 tys. Cyganów, 9 tys. Litwinów. W 1960
r. skład narodowościowy Polski, znów wedle szacunków, przedstawiał się
następująco: Ukraińcy - 180-200 tys., Białorusini - 170-180 tys., Żydzi - 15-30
tys., Słowacy i Czesi - 22,5-30 tys., Rosjanie - 8-20 tys., Cyganie (Romowie) -
12 tys., Litwini -

10 tys., Grecy i Macedończycy - 10 tys., Niemcy - 3-3,5 tys.

W 1991/992 r. struktura narodowościowa Polski przedstawiała się
następująco: Niemcy - 300-350 tys., Ukraińcy - 200-220 tys., Łemkowie - 50-
60 tys., Białorusini - 200-230 tys., Cyganie (Romowie) - 25 tys., Słowacy - 20
tys., Czesi - 2-

3 tys., Żydzi - 15 tys., Rosjanie - 10-13 tys., Litwini - 9-20 tys.,

co w sumie daje ok. 831-956 tys. osób.

Z punktu widzenia przemian strukturalnych, a także z uwagi na

szczególnie wyraziste ujawnienie się istoty polityki władz państwowych,
sz

czególne znaczenie miała sytuacja czterech mniejszości narodowych:

niemieckiej, ukraińskiej, białoruskiej i żydowskiej. Im zatem należy
poświęcić więcej uwagi.

Okoli

czności, w których na ziemiach na zachodzie i północy

obejmowanych przez polską administrację doszło do zetknięcia się Polaków
z Niemcami, nadawały ich wzajemnym stosunkom antagonistyczny
charakter. Ludność polska przybywała tam wyposażona nie tylko w
trad

ycyjne wyobrażenia o Niemcach, ale przede wszystkim w doświadczenia

dopiero  co  zakończonej  wojny.  Niemcy  postrzegani  byli  powszechnie  jako
wrogowie i zbrodniarze, którzy powinni ponieść odpowiedzialność za wojnę
i  jej  okrucieństwa.  Elementem  sprawiedliwej  kary  miały  być  zmiany
terytorialne  na  korzyść  Polski  oraz  przesiedlenie  ludności  poza  nowe
granice  państwa  polskiego.  Sytuację  komplikował  fakt  istnienia  na  tych
obszarach,  zwłaszcza  na  Opolszczyźnie  oraz  na  Warmii  i  Mazurach
zbiorowości ludności dwukulturowej, posługującej się językiem niemieckim
lub  polszczyzną  dziwaczną  dla  przybywających  tam  osadników,  mającej
liczne,  w  tym  i  rodzinne  powiązania  z  Niemcami.  Napływający  z  tzw.  ziem
dawnych  osadnicy,  nie  rozumiejący  złożoności  miejscowych  stosunków,  a
sil

nie stymulowani względami natury ekonomicznej, chętnie lokowali tę

dwukulturową  ludność  poza  granicami  polskości,  kwalifikując  ją  jako
Niemców.  Ponieważ władze  polskie wywodziły  się  z  ludności  napływowej  i
działały z reguły w jej interesie, przeto polska ludność rodzima znalazła się
w większości wypadków w sytuacji grupy dyskryminowanej, a w najlepszym
wypadku  niepewnej,  o  wątpliwej  przynależności  narodowej.  Konsekwencje
tego stanu rzeczy były z punktu widzenia nastawień tej grupy jak najgorsze.
Ludzie ci p

oddawani procedurom weryfikacyjnym, doświadczający licznych

krzywd, upokorzeń i prześladowań, stawiać sobie musieli pytanie o własną
tożsamość, nawet wówczas, gdy wcześniej, nim Polska do nich dotarła,
wątpliwości w tym względzie nie mieli.

Z punktu widzen

ia polityki państwowej na czoło polsko-niemieckiej

problematyki  narodowościowej  wysuwało  się  zagadnienie  kryteriów
podziału  w  wypadku  dwóch  kategorii  ludności:  byłych  obywateli  Rzeszy  o
polskiej  przynależności  etnicznej  oraz  obywateli  polskich  wpisanych  w
czasie okupacji na niemiecka listę narodowościową. W odniesieniu do obu
grup  zastosowano  postępowanie  weryfikacyjne,  które  miało  dowieść
związku  poszczególnych  osób  z  narodem  polskim,  a  w  konsekwencji

umożliwić  nabycie  lub  zachowanie  polskiego  obywatelstwa.  Zasady
postępowania  wobec  osób  zapisanych  w  czasie  okupacji  na  odpowiednią
niemiecką  listę  narodowościową  znalazły  odbicie  w  dekrecie  PKWN  "o
środkach  zabezpieczających  w  stosunku  do  zdrajców  narodu  polskiego".
Przewidywał  on,  że  obywatele  polscy,  którzy  na  terytorium  Generalnego
Gubernatorstwa  i  okręgu  białostockiego  zadeklarowali  przynależność  do
narodowości  niemieckiej  lub  korzystali  z  przywilejów  z  tego  tytułu
wynikających  podlegać  będą  odpowiedzialności  karnej  i  osadzeniu  w
obozach  pracy.  W  stosunku

do osób, które przyjęły niemiecką listę

narodowościową na obszarach włączonych do Rzeszy, gdzie szeroko był w
tym zakresie stosowany przymus, sprawę regulował dekret Rządu
Tymczasowego z lutego 1945 r. "o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego
wrogich eleme

ntów", który nie przewidywał represji wobec zapisanych do III

i IV grupy pod warunkiem złożenia deklaracji wierności narodowi polskiemu,
a w odniesieniu do grupy II wprowadził postępowanie rehabilitacyjne oparte
na ocenie zachowania konkretnej jednostki. P

óźniejsze akty prawne (dekret

o  odpowiedzialności  karnej  za  odstępstwo  od  narodowości  polskiej  w
czasie  wojny,  dekret  o  wyłączeniu  ze  społeczeństwa  polskiego  osób
narodowości  niemieckiej),  ustalały,  iż  wszyscy  ci,  którzy  swym
postępowaniem  wykazali  niemiecką  przynależność  narodową  mieli  być
pozbawieni  obywatelstwa  polskiego  i  zobowiązani  do  wyjazdu  z  Polski.
Dotyczyło  to  zarówno  przedwojennej  mniejszości  niemieckiej,  jak  i  osób
które ujawniły swe związki z narodem niemieckim w czasie wojny.

Na ocenie zachow

ania była oparta także polityka wobec polskiej

ludności rodzimej na ziemiach przyłączonych w 1945 r. Potwierdzały to
zarówno akty prawne wydane przez Ministerstwo Ziem Odzyskanych, jak i
ustawa

obywatelstwie

polskim

osób

narodowości

polskiej

zamieszkujących ziemie zachodnie i północne z 28 kwietnia 1946 r., które na
czoło  wysuwały  nie  pochodzenie  etniczne,  lecz  rzeczywistą  łączność  z
narodem  polskim,  wyrażoną  poprzez  zachowanie.  Praktyka  wszakże
niejednokrotnie  popadała  w  sprzeczność  z  tak  deklarowanymi  zasadami.
Zaciążył  na  tym  powojenny  chaos  i  słabość  polskiej  administracji,  ale  też
głębsza  tendencja  do  nieufnego  traktowania  polskiej  ludności  rodzimej  i
przesadnego  poszukiwania  zagrożeń  dla  tworzonego  ładu  oraz  brak
zrozumienia  dla  złożonych  zjawisk  pogranicza  kulturowego  i  narodowego.
Tam,  gdzie  przedmiotem  polityki  była  ludność  etnicznego  pogranicza,
długotrwale poddawana ciśnieniu różnych kultur narodowych, tam zawodne
musiały  być  próby  jednoznacznych  kwalifikacji  narodowościowych,  nawet
gdyby prowadz

one były metodami subtelniejszymi, niż te, do jakich uciekały

się  wówczas  władze  polskie.  Istniejący  wówczas  przymus  bezpośredni  i
sytuacyjny  w  zakresie  deklaracji  identyfikacji  narodowej  zaowocował
później  stosunkowo  licznymi  rzeczywistymi  i  pozornymi  konwersjami
narodowymi.

Na ludność niemiecką w 1945 r. składały się trzy odrębne kategorie: a)

Niemcy,  byli  obywatele  Rzeszy,  zamieszkujący  ziemie  inkorporowane,  b)
Niemcy  byli  obywatele  polscy,  c)  osadnicy  niemieccy,  którzy  napłynęli  na
ziemie  polskie  w  okre

sie II wojny światowej. Najliczniejsza była grupa

pierwsza, którą w odniesieniu do czerwca 1945 r., tj. momentu ustanowienia
polskiej administracji, można ostrożnie szacować na ponad 3 mln osób. W

wyniku  żywiołowych  migracji,  tzw.  dzikich  przesiedleń  z  1945  r.  oraz
pierwszych  zorganizowanych  wysiedleń  z  jesieni  tegoż  roku  liczba  ta
znacznie  się  zmniejszyła  i  w  lutym  1946  r.  tzw.  sumaryczny  spis  ludności
wykazał na terenach zachodnich i północnych nieco ponad 2 mln Niemców.
Niepełne, dokonane po zakończeniu zasadniczej fali przesiedleń, ale jeszcze
w  toku  akcji  weryfikacyjnej,  obliczenia  z  końca  1948  r.,  wykazywały,  iż  po
wysiedleniu  2  192,5  tys.  osób  pozostawało  nadal  na  tzw.  Ziemiach
Odzyskanych ok. 90 tys. Niemców, co oznaczało, że przed transferem było
ic

h co najmniej 2,28 mln. Większość wysiedlonych (ok. 1,63 mln) opuściło

Polskę w 1946 r., następne 538 tys. w roku 1947, a niemal 37 tys. w 1948 r.
Najliczniejsze  skupiska  ludności  niemieckiej  pozostały  w  województwach
szczecińskim  i  wrocławskim.  Adekwatność  tych  danych  w  odniesieniu  do
rzeczywistego  składu  narodowościowego  przesiedlonych  i  liczby
pozostałych  w  Polsce  osób  narodowości  niemieckiej  może  jednak  budzić
liczne  zastrzeżenia  wynikające  nie  tylko  z  dostrzegania  świadomych
zafałszowań,  ale  i  z  rzeczywistej  biwalencji  narodowościowej,  typowej  dla
pogranicza.

Druga i trzecia z wymienionych grup ludności niemieckiej nie były

liczne i w sumie obejmowały ok. 100 tys. osób. Ponadto 24 tys. osób uznano
za Niemców nie precyzując,  do  jakiej grupy należałoby ich zakwalifikować.
Przepisy  o  pozbawianiu  obywatelstwa  polskiego  osób  narodowości
niemieckiej  obowiązywały  do  1950  r.,  ale  już  w  1947  r.  Ministerstwo  Ziem
Odzyskanych  wydało  instrukcję  nakazującą  wstrzymanie  postępowań
mających na celu pozbawienie obywatelstwa osób należących do tej grupy
narodowościowej. W 1950 r. na mocy porozumienia z NRD wszyscy, którym
odebrano  obywatelstwo  polskie  mieli  opuścić  kraj  -  wyjechało  wówczas
ponad  59,4  tys.  osób.  Władze  polskie  uznały  wówczas  za  zakończony
podstawowy ruch mi

gracyjny ludności niemieckiej z Polski.

W 1945 r. wyjechało z Polski ponad 1 mln Niemców. W 1946 r.

wysiedlono 1632,6 tys., w 1947 r. 538,3 tys., w 1948 r. 42,7 tys., w 1949 r. 61,5
tys. Równolegle liczba ludności rodzimej (polskiej i niemieckiej) na ziemiach
inkorporowanych zmniejszyła się z 3 036 tys. w połowie lutego 1946 r., do 1
282 tys. w czerwcu 1947 r. Formalnie w 1947 r. nastąpiło zamknięcie migracji
ludności  niemieckiej,  jednakże  faktycznie  trwała  ona  -  choć  na  znacznie
mniejszą skale - także w latach następnych. Według danych spisu ludności
w  1950  r.  wśród  ok.  1,1  mln  autochtonów  na  ziemiach  zachodnich  i
północnych  ludność  polska  stanowiła  ok.  900  tys.,  zaś  niemiecka  ok.  200
tys. osób.

Na początku lat pięćdziesiątych polityka wobec nadal zamieszkującej w

Polsce  ludności  uznawanej  za  niemiecką  uległa  zmianie.  Władze  polskie
deklarowały,  iż  procesy  przesiedleńcze  zostały  zakończone,  a  problem
rozdzielenia  ludności  polskiej  i  niemieckiej  w  zasadzie  zamknięty.
Intensywne  procesy  budowy  socjalizmu  w  Po

lsce nie miały być zakłócane

zjawiskami narodowościowymi, jakkolwiek pozostająca nadal w kraju grupa
ludności  uznawanej  przez  administrację  za  Niemców  nie  szukała  raczej
zbliżenia z ludnością polską i w swej masie pragnęła wyjazdu. Owi "uznani"
Niemcy nie posiadali obywatelstwa polskiego i z polskiego punktu widzenia
mieli  status  tzw.  bezpaństwowców,  choć  prawo  zachodnioniemieckie
traktowało  ich  jako  obywateli  RFN.  Od  1950  r.  polityka  władz  Polski

nastawiła  się  na  zintegrowanie  ludności  niemieckiej  w  obrębie  państwa
polskiego.  Zaczął  się  proces  zrównywania  warunków  płacowych  i
socjalnych  Niemców  i  Polaków.  Ustawa  o  obywatelstwie  polskim  z  8
stycznia 1951 r. przewidywała możliwość uzyskania tego obywatelstwa m.in.
przez  osoby  zamieszkujące  w  Polsce  po  9  maja  1945  r.  nie  posiadające
wcześniej  statusu  cudzoziemca  o  określonej  przynależności  państwowej.
Aktem  prawnym  bezpośrednio  regulującym  warunki  pobytu  Niemców  w
Polsce  była  uchwała  Prezydium  Rządu  z  7  kwietnia  1951  r.  o
równouprawnieniu  Niemców  w  zakresie  prawa  pracy  i  wynagrodzenia,
prawa do wypoczynku i do pielęgnowania własnej kultury. Proces realizacji
tych  założeń  postępował  jednak  opieszale  i  nie  wszędzie  Niemcy  mogli  z
przyznanych  i  uprawnień  korzystać.  Uchwała  KC  PZPR  z  grudnia  1951  r.
zaleciła przyjęcie Niemców do związków zawodowych i roztoczenie przez te
ostatnie  opieki  nad  ich  życiem  kulturalnym.  Po  1950  r.  rozwinęło  się  także
szkolnictwo niemieckie, wcześniej nie istniejące. Największy rozkwit szkoły
niemieckie  przeżyły  w  latach  1952-1956,  stając  się  zarazem  istotną
płaszczyzną  życia  społeczności  niemieckich,  stwarzając  im  miejsce
spotkań, zakładania zespołów artystycznych itp. W roku 1950/51 na Dolnym
Śląsku  było  68  niemieckich  szkół  z 5455 uczniami,  w  roku  1953/1954  -  138
szkół z 7194 uczniami, ale w 1959/1960 już tylko 5 szkół z 175 uczniami, co
wynikało  z  emigracji  ludności  niemieckiej.  W  1954  r.  Niemcy,  nie
posiadający  wcześniej  praw  wyborczych,  zostali  dopuszczeni  do  wyborów
do  rad  narodowych,  jakkolwiek  stanowiło  to  naruszenie  konstytucji,
pon

ieważ nie posiadali oni obywatelstwa polskiego. Dopiero przed

wyborami do sejmu w 1957 r. Rada Państwa zalegalizowała ten stan rzeczy
uchwalając  umieszczenie  Niemców  w  spisach  wyborczych  mimo
nieposiadania obywatelstwa polskiego. Na mocy ustawy z 29 maja 1957 r. o
uregulowaniu  kwestii  własnościowych  na  ziemiach  zachodnich  i
północnych  Niemcy  uzyskali  prawo  odzyskiwania  swych  nieruchomości,  o
ile w nich mieszkali.

Jakkolwiek w latach 1951-

1955 nadal trwała migracja z Polski do

Niemiec,  to  jej  skala  była  minimalna:  objęła  ona  w  tym  okresie  niewiele
ponad  11,5  tys.  osób.  Problemu  tego  nie  traktowano  jednak  wówczas  jako
związanego z istnieniem mniejszości narodowej, o istnieniu której po prostu
nie  było  mowy,  lecz  jako  zagadnienie  tzw.  łączenia  rodzin.  Stosowne
porozumienie  między  rządami  Polski  i  NRD  z  1  lutego  1952  r.  nie
obejmowało  jednak  obywateli  polskich  (nawet  jeśli  przed  1939  r.  posiadali
oni obywatelstwo niemieckie bądź przyjęli w latach 1939-1945 niemiecką list
narodowościową),  lecz  tylko  tzw.  uznanych  Niemców,  którzy  obywatelstwa
polskiego nie posiadali.

Zjawisko określane mianem "łączenia rodzin" zyskało silny impuls w

połowie lat pięćdziesiątych. Stało się tak za sprawą tzw. odwilży oraz zmian
w  stosunkach  między  ZSRR  a  RFN,  które  musiały  rzutować  również  na
politykę  polską.  Szacunki  przeprowadzone  w  1954  r.  wskazywały,  że  w
Polsce  nadal  zamieszkiwało  ok.  200  tys.  Niemców.  W  latach  1955-1957
nastąpiła fala emigracji ludności niemieckiej, która objęła ok. 200 tys. osób.
W  ramach  akcji  łączenia  rodzin  wg  polskich  danych  w  latach  1952-1959
wyjechało w  sumie  280  tys.  osób.  W  1959  r.  rząd  polski  oznajmił,  że  akcja
łączenia  rodzin  została  zakończona.  Wedle  szacunków  z  1960  r.  w  Polsce

miało pozostawać ledwie 3-3,5 tys. Niemców. Status ludności niemieckiej, a
w każdym razie uznawanej przez władze za niemiecką, nadal jednak nie był
w pełni uregulowany. Jeszcze w 1962 r. według informacji KW PZPR we
Wrocławiu 1500 osób narodowości niemieckiej nie miało uregulowanej
sytuacji w zakresie obywatelstwa, choć od 1957 r. starano się skłonić je do
przyjęcia obywatelstwa Polski bądź NRD.

Skala wyjazdów do Niemiec w drugiej połowie lat pięćdziesiątych

dowodziła  fiaska  prowadzonej  wcześniej  repolonizacji  i  weryfikacji.  Obok
etnicznych  Niemców  kraj  opuściło  wówczas  wielu  przedstawicieli
upokorzonej, poddanej dyskryminacyjnym praktykom, a w wielu wypadkach
represjom  ludności  miejscowej.  W  latach  sześćdziesiątych  kierownictwo
PZPR  wycofując  się  liberalnej  polityki  w  ogóle,  zobojętniało  na  problemy
miejscowej  ludności  na  Śląsku,  Warmii  i  Mazurach.  Mimo  deklarowanego
zakończenia  akcji  łączenia rodzin w  latach  1960-1970  z  Polski  nadal  trwała
emigracja  ludności  deklarującej  się  jako  niemiecka.  W  listopadzie  1970  r.
rząd  polski  oficjalnie  poinformował,  że  w  okresie  1955-1959  w  ramach
porozumienia  o  łączeniu  rodzin  z  Polski  wyjechało  ok.  250  tys.  osób,  w
latach 1960-1969 - ok. 150 tys. osób.

Kolejnym impulsem do migracji stał się proces tzw. normalizacji

stosunków między Polską a RFN. W toku trudnych negocjacji polsko-
zachodnioniemieck

ich władze polskie ostatecznie zgodziły się na emigrację

z  Polski  pewnej  liczby  ludności  deklarującej  niemiecką  przynależność
narodową, jednakże nadal odbywać się to miało pod szyldem akcji łączenia
rodzin, bez przyznania, iż w Polsce istnieje niemiecka mniejszość narodowa.
Rzeczywisty  skład  etniczny  tej  emigracji  był  zresztą  złożony,
odzwierciedlając  skomplikowane  tło  przyczyn  wyjazdów  z  obszarów
narodowego  pogranicza  polsko-

niemieckiego, zwłaszcza na Śląsku oraz

Warmii i Mazurach. W latach 1971-1975 do RF

N wyjechało (wg Niemieckiego

Czerwonego Krzyża) 62,5 tys. osób, a strona niemiecka szacowała, że
pozostało w Polsce nadal ok. 280 tys. osób pochodzenia niemieckiego
pragnących emigrować. W latach 1976-1979 wyjechało ponad 134 tys. osób.

Po dojściu w RFN do władzy koalicji chrześcijańsko-liberalnej zmianie

uległ  sposób  podejścia  Bonn  do  problemu  ludności  niemieckiej  w  Polsce.
Rząd  zachodnioniemiecki  stawiał  na  kwestię  uznania  mniejszości
niemieckiej  i  jej  praw.  Liczebność  tej  mniejszości  szacowano  przy  tym
b

ardzo wysoko: w 1983 r. oceniano ją na ok. 1,1 mln osób. Takie stanowisko

Bonn  sprzyjało  tendencji  do  podejmowania  w  Polsce,  a  zwłaszcza  na
Śląsku,  prób  zakładania  niemieckich  organizacji  społeczno-kulturalnych
Niemców.  Równocześnie  trwał  odpływ  ludności  -  szacuje  się,  że  w  latach
osiemdziesiątych  do  Niemiec  wyjechało  ok.  200  tys.  osób  -  nie  wiadomo
jednak  ile  spośród  nich  deklarowało  w  momencie  wyjazdu,  bądź
zadeklarowało później niemiecką narodowość. Przełom polityczny w Polsce
i  zapoczątkowane  w  1989  r.  zmiany  ustrojowe  zasadniczo  zmieniły
stanowisko  władz  polskich  w  kwestii  mniejszości  narodowych.  Nastąpiło
uznanie  istnienia  tych  mniejszości,  w  tym  i  niemieckiej,  a  polityka  wobec
nich  miała  odpowiadać  normom  obowiązującym  w  ramach  wspólnoty
europejskiej.

Rząd polski w 1990 r. udzielił zgody na tworzenie niemieckich

organizacji mniejszościowych. W grudniu 1990 r. powstała już Centralna
Rada Niemieckich Towarzystw, która wystąpiła z określonym programem

pod adresem rządów Polski i RFN, domagając się m.in. prawa wypędzonych
do  powrotu  do  ojczystych  stron.  Postulaty  te,  sformułowane  w  języku
Związku  Wypędzonych,  wywołały  zaniepokojenie  nawet  wśród  kręgów
politycznych  sprzyjających  mniejszości  niemieckiej,  a  nawet  wśród
niektórych  niemieckich  działaczy  mniejszościowych,  uważających,  że
zmierzają one w kierunku nacjonalistycznym. Wedle danych z lat 1994-1996
w  36  organizacjach  niemieckich  skupionych  było  ponad  300  tys.  osób
przyznających się do narodowości niemieckiej.

Zmiany opcji narodowościowej nie są czymś niespotykanym,

zwłaszcza  na  obszarach  stykowych.  To  co  stało  się  z  mniejszością
niemiecką  w  Polsce  wykracza  jednak  poza  te  normy  i  jest  wynikiem
splatania się wielu czynników politycznych,  społecznych i  ekonomicznych.
Wielką  negatywną  rolę  odegrała  błędna  polityka  polskich  władz
państwowych  wobec  ludności  rodzimej,  także  etnicznie  polskiej.
Wysiedlenie  Niemców  i  weryfikacja  miejscowej  ludności  były  początkiem
złożonego  procesu  społecznego,  który  miał  doprowadzić  do  repolonizacji
ziem  inkorporowanych  w  1945  r

. Repolonizację pojmowano bardzo prosto,

by nie rzec -

wulgarnie: jako zatarcie i usunięcie śladów i oznak

niemieckości

tych

ziemiach.

Takie

rozumienie

niezwykle

skomplikowanego  procesu  nie  uwzględniało  regionalnej  kulturowej
specyfiki  związanej  przede  wszystkim  z  delikatną  tkanką  stosunków
obszarów  pogranicza,  gdzie  często  trudno  o  jednoznaczne  kwalifikacje  i
deklaracje,  gdzie  lokalna  tradycja  nacechowana  jest  dwu-,  a  nawet
wielokulturowością. Tymczasem celem repolonizacji i integracji zamierzonej
przez

władze była pełna kulturowa asymilacja, wtopienie tamtejszej ludności

w  polską  kulturę  wedle  wzorca  ziem  centralnych  i  nabranie  przez  nią
polskiej  świadomości.  Było  to  zgodne  z  zasadą  kształtowania  jednolitego
narodu  socjalistycznego.  Ani  weryfikacja,  ani

repolonizacja nie przyniosły

jednak  oczekiwanych  rezultatów,  a  nawet  wyniki  przeciwne  planowanym  i
pożądanym, co wynikało  z fałszywych przesłanek i wątpliwej natury metod
realizacji.  Wielu  ludzi  wcześniej  jednoznacznie  przyznających  się  do
polskości i walczących o nią doznawało głębokiego rozczarowania, wielu na
skutek  doznanych  represji  zostało  wręcz  od  polskości  odepchniętych.
Presja polonizacyjna  niosąc faktycznie wzorce obce kulturze Ślązaków czy
Mazurów  i  atakując  ważne  elementy  ich  systemu  identyfikacji  kulturowej
wywoływała w nich często poczucie obcości wobec kultury polskiej, wbrew
wcześniejszym  propolskim nastawieniom i  oczekiwaniom. Równocześnie o
uznanie  polskości  zabiegali  ludzie,  których  motywem  było  pozostanie  na
rodzinnej ziemi, w dotychczas

owej małej ojczyźnie, ale nie identyfikujący się

z  Polską  jako  ojczyzną  ideologiczną  i  nie  dokonujący  rzeczywistej  polskiej
samoidentyfikacji  narodowej.  Gdy  ustąpiły  obawy  przed  wysiedleniem
zniknął  też  powód  ukrywania  więzi  z  niemieckością.  W  następnych
d

ziesięcioleciach nakładało się na to ustrojowe, a nade wszystko

ekonomiczne zróżnicowanie położenia Polski i RFN. Nadzieja na uzyskanie
korzyści  ekonomicznych  -  możliwości  wyjazdu  do  bogatych  Niemiec  bądź
uzyskania  stamtąd  pomocy  materialnej  -  bez  wątpienia  była  ważnym
czynnikiem  skłaniającym  do  deklarowania  niemieckiej  narodowości.
Przełom  polityczny  w  Polsce  w  1989  r.  i  zjednoczenie  Niemiec  otworzyły
okres  wzmożonych  deklaracji  konwersji  narodowych  na  Śląsku  oraz  na
Warmii  i  Mazurach.  Swoboda  wyrażania  poglądów  sprzyjała  szczególnemu

artykułowaniu  spraw  wcześniej  ukrywanych  i  bolesnych.  Wcześniejsze
przemilczanie związków z kulturą niemiecką zaowocowało reakcją w postaci
niezrównoważonej często jednostronności w eksponowaniu tych związków.
W  jakiej  części  deklarowane  obecnie  opcje  narodowościowe  są  wyrazem
otwartego  przyznania  się  do  skrywanej  poprzednio  odmiennej  niż  polska
samoidentyfikacji  narodowej,  w  jakiej  mierze  są  to  przypadki  autentycznej
zmiany  tej  samoidentyfikacji,  a  w  jakiej  są  podyktowane  nie  tyle
autotelicznymi  związkami  z  niemiecką  kulturą,  ile  oczekiwaniem
ewentualnych korzyści mających wynikać z przyznania się do narodowości
niemieckiej  -

trudno określić. Faktem pozostaje deklarowanie niemieckiej

narodowości  przez  co  najmniej  300  tys.  osób,  zamieszkałych  głównie  na
Śląsku  oraz  na  Warmii  i  Mazurach,  jakkolwiek  osoby  składające  takie
deklaracje  mają  niejednokrotnie  kłopoty  z  ich  potwierdzeniem  w  świetle
obiektywnych kryteriów czy w nawiązaniu do losów własnej rodziny.

Do pewnego stopnia podobne były losy mniejszości ukraińskiej.

Liczebność  ludności  ukraińskiej,  która  znalazła  się  w  1944  r.  w  nowych
granicach Polski nie jest dokładnie znana. Brakowało także w tym wypadku
nie  tylko  precyzyjnych  danych,  ale  i  ostrych  kryteriów  klasyfikacji.
Administracja terenowa, idąc śladem przedwojennej, nagminnie utożsamiała
narodowość  z  wyznaniem,  co  prowadziło  do  zaniżania  szacunków.
Ministerstwo  Administracji  Publiczn

ej stało na stanowisku, że decydować

winno samookreślenie dokonane podczas wojny. Liczba ok. 500 tys.
Ukraińców, jaką się wówczas posługiwano, musiała być wyraźnie zaniżona,
skoro po przesiedleniu do Ukraińskiej SRR z górą 481 tys. Ukraińców
jeszcze ponad

100 tys. osób deportowano na ziemie zachodnie i północne.

Zapewne więc bliższe rzeczywistości jest przypuszczenie, iż liczba ludności
ukraińskiej sięgała w 1944 r. 700 tys. , w tym zapewne ok. 120-130 tys.
Łemków , których wówczas w ogóle nie wyodrębniano jako grupy
narodowościowej.

W warunkach politycznych zaistniałych po lipcu 1944 r. los ludności

ukraińskiej  w  Polsce  był  funkcją  stosunków  polsko-radzieckich,  a  w
szczególności  zasad  rozwiązania  problemu  terytorialnego  i  układu
zależności  rządu  w  Warszawie  od  Stalina.  Produktem  tych  czynników  była
umowa  pomiędzy  Polskim  Komitetem  Wyzwolenia  Narodowego,  a  rządem
Ukraińskiej SRR z 9 września 1944 r. o przesiedleniach ludności ukraińskiej,
białoruskiej,  rosyjskiej  i  rusińskiej  z  Polski  na  Ukrainę  oraz  obywateli
polskich narodowości polskiej i żydowskiej z Ukrainy do Polski. Jakkolwiek
układ  deklarował  całkowitą  dobrowolność  przesiedleń,  to  jednak  rychło
okazało się, iż intencją władz było urzeczywistnienie na wschodzie Polski tej
samej zasady, którą publicznie deklarowano w odniesieniu do styku polsko-
niemieckiego. Wydawało się tym łatwiejsze, że w okresie wojny polaryzacja
narodowościowa  na  terenach  etnicznie  mieszanych  poczyniła  znaczne
postępy,  a  zbrodnie  ukraińskich  nacjonalistów  na  ludności  polskiej

stanowi

ły wystarczający argument by opinia publiczna zaakceptowała

pozbycie się Ukraińców z obszaru odbudowywanego państwa.

Ludność ukraińska (uznawana przez władze za ukraińską - zaliczano do

niej  także  Łemków,  których  część  już  wówczas  dystansowała  się  od  takiej
kwalifikacji)  znajdowała  się  pod  wpływami  ugrupowań  lewicowych,  w  tym
komunistycznych  i  w  dużej  mierze,  zwłaszcza  na  Łemkowszczyźnie,  nie
zdradzała  postaw  wrogich  wobec  nowego  państwa  polskiego.  Początkowo
ukraińscy  działacze  lewicowi  usiłowali  organizować  tę  ludność  z  myślą  o
trwałym  pozostaniu  w  Polsce  i  z  takim  programem  występowali  publicznie
zabiegając  o  podmiotowość  Ukraińców  w  Polsce  w  dziedzinie  politycznej,
kulturalnej,  oświatowej,  ekonomicznej  i  religijnej,  przyjmując  niechętną
postawę  wobec  ewentualności  wyjazdów  do  ZSRR.  Masowe  przesiedlenie
Ukraińców  kolidowało  z  tymi  nadziejami  i  nastawieniami,  zwłaszcza  gdy
przybrało przymusowy charakter.

Akcja przesiedleńcza ludności ukraińskiej z Polski miała charakter

dobrowolny, a i to tylko częściowo, jedynie przez kilka pierwszych miesięcy,
tj. do początku 1945 r., ale nie przyniosła wówczas spodziewanych efektów
ilościowych.  Dobrowolność  stopniowo  stawała  się  już  tylko  pozorna,  a
faktycznie  nasilał  się  stwarzany  przez  władze  polskie  przymus  sytuacyjny:
Ukraińców  pozbawiono  prawa  do  ziemi  z  reformy  rolnej  (co  w  wypadku
ludności w 90 % wiejskiej było dyskryminacją), bezwzględnie egzekwowano
-

zwłaszcza w końcowych miesiącach wojny - tzw. kontyngenty, zwalniając z

zaległych i bieżących zobowiązań w wypadku zadeklarowania chęci wyjazdu
do  Ukraińskiej  SRR.  O  intencjach  władz  polskich  świadczyła  likwidacja
szkolnictwa ukraińskiego najpierw na  Lubelszczyźnie,  a w 1945 r.  także na
terenie  Rzeszowskiego.  W  1945  r.  nasiliły  się  akcje  pacyfikacyjne
skierowane  przec

iw podziemiu ukraińskiemu. Paradoksalnie w podobnym

kierunku  oddziaływało  polskie  podziemie  zbrojne,  którego  działania
antyukraińskie, niezależnie od ich związku ze zwalczaniem nowego systemu
czy  samoobroną,  stanowiły  impuls  mogący  zwiększać  gotowość  ludności
ukraińskiej do opuszczenia Polski.  Jednakże w sumie liczba migrantów do
połowy 1945 r. daleka była od zamierzeń władz, a operacja przesiedleńcza,
mimo stosowanych już nacisków, załamywała się. Do końca sierpnia 1945 r.
przesiedlono  w  sumie  tylko  ok.  23

0 tys. osób. Władze mogły albo

zaakceptować ten stan i podjąć próby wewnętrznego rozwiązania problemu
mniejszości ukraińskiej zapewniając jej stosowne prawa, albo zastosować
przymus. Wybrano tę drugą możliwość i od września trzy dywizje Wojska
Polskiego ro

zpoczęły przymusowe przesiedlenia Ukraińców. Związana z tym

likwidacja  ukraińskich  i  łemkowskich  lewicowych  ośrodków  politycznych
przeciwnych  emigracji  zaowocowała  wyłącznością  reprezentowania
interesów ukraińskich przez ruch nacjonalistyczny zorganizowany w OUN i
UPA.  Ugrupowania  te  zdecydowały  się  siłą  przeciwstawić  przesiedleniom,
rzucając oddziały zbrojne przeciw instytucjom przesiedleńczym i wojsku, a
zarazem

podejmując akcję

niszczenia wsi

opuszczanych

przez

przesiedleńców. Przyniosło to znaczne zaostrzenie sytuacji, wiele krwawych
ofiar, wywołując zarazem znaczny wzrost nastrojów antyukraińskich wśród
ludności  polskiej,  realnie  odczuwającej  zagrożenie  ze  strony  UPA.
Dyskontowała  to  urzędowa  propaganda,  znajdując  uzasadnienia  dla
wzrastającego  przymusu  i  terroru.  Od  września  do  końca  grudnia  1945  r.

przesiedlono  z  Polski  do  Ukraińskiej  SRR  blisko  82  tys.  osób,  a  od  1
stycznia  do  15  czerwca  1946  r.  ponad  260  tys.  osób  narodowości
ukraińskiej.  Dowodem  na  narodowościowy  charakter  poczynań  władz
polskich  było  objęcie  przesiedleniem  polskich  Ukraińców  służących  w
latach wojny w szeregach Armii Czerwonej, a także działaczy lewicowych, w
tym aktywistów PPR.

W okresie od 15 X 1944 r. do końca 1946 r. przesiedlono łącznie 488,6

tys. osób (w tym ok. 70 tys., a według innych ocen 100 tys. Łemków ). Wedle
ówczesnych  statystyk  w  Polsce  miało  pozostawać  wtedy  zaledwie  ok.  14
tys.  Ukraińców,  a  więc  byłaby  to  mniejszość  zupełnie  marginalna.  Dane  te
jednak  daleko  od

biegały od rzeczywistości. Już w lutym 1947 r. czynniki

wojskowe oceniały liczbę pozostałych w Polsce Ukraińców na 20 tys., a w
przeddzień akcji "Wisła" na 50 tys. W toku tej ostatniej na ziemie zachodnie i
północne przesiedlono ponad 140,5 tys. osób (w tym ok.30-35 tys. Łemków
), kilka tysięcy uwięziono, kilkuset zabito. Przesiedlenia niewielkich grup i
pojedynczych osób trwały jeszcze do 1950 r.

Akcja "Wisła", oficjalnie uzasadniana była koniecznością zapewnienia

bezpieczeństwa  na  południwo-wschodnich  obszarach  państwa  polskiego  i
likwidacją zaplecza UPA. Miała ona charakter represyjny wobec mniejszości
ukraińskiej (z włączeniem  ludności  łemkowskiej)  jako całości  i opierała się
na  zasadzie  zbiorowej  odpowiedzialności.  Przesiedlenie  objęło  wszystkich
Ukraińców  (także  mieszkańców  Łemkowszczyzny  Zachodniej  pozostającej
poza  obrębem  działań  UPA),  niezależnie  od  stopnia  ich  lojalności  wobec
państwa polskiego i rzeczywistych powiązań z podziemiem, także członków
PPR, funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa, byłych partyzantów GL i AL,
często

aktywnie

zaangażowanych

walkę

podziemiem

nacjonalistycznym. Zasady osiedlania Ukraińców na ziemiach zachodnich i
północnych wskazywały przy tym na chęć likwidacji mniejszości ukraińskiej
jako  zbiorowości.  Świadczyło  o  tym  znaczne  rozproszenie  Ukraińców  w
polskim  żywiole,  pozbawienie  ich  warunków  aktywności  kulturalnej  i
religijnej  oraz  możliwości  nauki  języka  narodowego,  kategoryczny  zakaz
powrotu w rodzinne strony. W 1949 r. na własność państwa przejęte zostały
nieruchomości  ziemskie pozostawione na wschodzie przez deportowanych
Ukraińców  i  Łemków,  co  przekreślało  ich  nadzieje  na  tymczasowość
powstałej sytuacji. Stali się oni w ten sposób obywatelami gorszej kategorii.
Zarazem  podjęto  "repolonizację"  opuszczonych  przez  Ukraińców  ziem
poprzez  akcję  osadniczą.  Wedle  szacunków  Ministerstwa  Administracji
Publicznej  na  przełomie  lat  1949-1950  w  Polsce  mieszkało  100  tys.
Ukraińców.  Obliczenia  przeprowadzone  w  1954  r.  wskazywały,  że  było  ich
162 tys.

W efekcie wskazanych wyżej działań miejscem zamieszkania ludności

ukraińskiej i łemkowskiej stały się przede wszystkim tereny inkorporowane
do Polski w 1945 r. -

została ona oderwana od swej ojcowizny, rozproszona i

pozbawiona możliwości organizowania swego życia narodowego,
podtrzymywa

nia własnej tożsamości poza sferą prywatności (a i tam -

zwłaszcza  w  początkach  lat  pięćdziesiątych  -  z  obawami  wynikającymi  z
reakcji  polskiego otoczenia i władz). Władze początkowo nawet nie chciały
uznać  istnienia  mniejszości  ukraińskiej,  nie  mówiąc  już  o  poszanowaniu
odrębności  Łemków, wśród których  zresztą  nie  było  i  nie  ma  zgody  co  do

ich  statusu  jako  grupy  etnicznej  czy  narodowościowej.  Wraz  z  upływem
czasu  i  wzrastającą  aktywnością  ludności  ukraińskiej  brak  stabilizacji  jej
położenia  i  izolacja  od  ludności  polskiej  czyniły  nieodzownymi  podjęcie
przez  władze  działań  choćby  w  ograniczonym  stopniu  zmieniających
istniejący  stan  rzeczy.  Pewną  próbą  w  tym  zakresie  była  uchwała  Biura
Politycznego  KC  PZPR  z  kwietnia  1952  r.,  zmierzająca  do  poprawy
ekonomiczn

ego położenia ludności ukraińskiej i wzmożenia wśród niej

pracy

politycznej

kulturalno-

oświatowej,

przy

jednoczesnym

zdecydowanym  zwalczaniu  tzw.  elementów  nacjonalistycznych.  Podjęte  w
efekcie  działania  przyniosły  jednak  nader  ograniczone  rezultaty  i  nastroje
niezadowolenia  i  braku  stabilizacji,  a  zwłaszcza  chęć  powrotu  w  rodzinne
strony,  były  czynnikami  dominującymi  w  postawach  ludności  ukraińskiej  i
łemkowskiej.

W połowie lat pięćdziesiątych, w ramach tzw. odwilży nastąpiło

odejście  od  restrykcyjnej  polityki  wobec  ludności  ukraińskiej.  Uznano
istnienie mniejszości ukraińskiej i jej prawa do rozwoju kultury narodowej i
pielęgnowania  własnego  języka,  za  błędne  uznano  dyskryminacyjne
praktyki  lat  wcześniejszych.  Zezwolono  na  utworzenie  Ukraińskiego
Towarzy

stwa Społeczno-Kulturalnego. Jakkolwiek wmontowane w system

kontrolowany  przez  PZPR  i  objęte  nomenklaturą,  UTSK  było  płaszczyzną
formułowania  wielu  autentycznych  dążeń  ludności  ukraińskiej  i  jej
aktywności.  Wysunęło  ono  postulaty  niemal  analogiczne  do  tych,  które
reprezentanci ludności ukraińskiej zgłaszali już w latach 1944-1945, a które
najogólniej  można  określić  jako  dążenie  do  uzyskania  podmiotowości  w
dziedzinie kultury, a w pewnym zakresie także w sferze politycznej. Ludność
ukraińska domagała się jednak przede wszystkim umożliwienia jej powrotu
w rodzinne strony i żywiołowo podejmowała takie powroty nie oglądając się
na istniejący stan prawny i postawę osłabionych w tym czasie władz. Ocenia
się,  że  w  latach  1956-1958  na  obszar  południowo-wschodniej  Polski
powróciło ok. 20 tys. osób, z tego na Łemkowszczyznę ok. 5 tys. Łemków.
Te  ostatnie,  wprawdzie  z  niechęcią,  musiały  jakoś  odnieść  się  do  tego
ruchu. Starano się przede wszystkim zatrzymać Ukraińców i Łemków w ich
siedzibach  na  ziemiach  zachodnich  i  pó

łnocnych, stabilizując tam ich

sytuację  prawną  i  ekonomiczną.  Powołana  pod  przewodnictwem
S.Tkaczowa  komisja  rządowa  miała  zaś  uregulować  sprawę  powrotów  do
dawnych siedzib na wschodzie Polski. Nie wycofano się wszakże z dekretu
o  upaństwowieniu  dawnych  nieruchomości  ukraińskich,  a  w  1958  r.
ustawowo  uniemożliwiono  nadawanie  ziemi  z  Państwowego  Funduszu
Ziemi  osobom,  których  nieruchomości  zostały  przejęte  przez  skarb
państwa.  Tym  samym  jedyną  możliwością odzyskania przez Ukraińców ich
dawnych  gospodarstw  st

awało się ich wykupienie. Usiłowano także

stosować  ograniczenia  administracyjne,  wykorzystując  w  tym  celu
instytucję  lokalnych  rad  narodowych.  Mimo  tych  restrykcji  i  utrudnień
tysiące  rodzin  ukraińskich  powróciło  w  tym  czasie  na  dawne  ziemie,
odbudowując  w  pewnym  stopniu  dawne  skupisko  ludności  ukraińskiej  i
łemkowskiej na południowo-wschodnich ziemiach Polski.

W 1960 r. w Polsce, znów wedle szacunków, bowiem oficjalnych

statystyk nie prowadzono, żyło 180-200 tys. Ukraińców (łącznie z Łemkami).
Wraz z odcho

dzeniem od haseł demokratyzacji i liberalizacji systemu

uwidoczniła się jednak tendencja do polityki wprawdzie już nie tak brutalnej
jak  wcześniej,  ale  nastawionej  na  ograniczanie  aktywności  ukraińskiej  i
niedopuszczanie do jej rzeczywistej podmiotowości,  traktującej dążenia do
autentycznego  realizowania  praw  narodowych  jako  przejaw  nacjonalizmu  i
tendencji  antysocjalistycznych.  W  odróżnieniu  od  położenia  ludności
niemieckiej  nie  istniały  w  tym  czasie  czynniki  międzynarodowe  mogące
wpływać na masową emigrację Ukraińców, bądź ułatwiające ich organizację
i  aktywność w Polsce.  Wydarzenia  1968  r.,  aczkolwiek  zdominowane  przez
tendencje antysemickie, wpłynęły pośrednio także na stosunek do ludności
ukraińskiej.  Intensyfikacja  polityki  państwa  jednonarodowego  i  hasła
integracji  ludności  ukraińskiej  były  w  istocie  wyrazem  dążenia  do  pełnej
asymilacji  tej  ludności.  Ograniczano  w  związku  z  tym  nauczanie  języka
ukraińskiego, aktywność artystyczną, w tym i amatorską. W drugiej połowie
lat  siedemdziesiątych  wystąpiła  fala  działań  mających  na  celu  zatarcie
śladów  ukraińskiej  tradycji  historycznej  i  kulturowej:  zniszczono  wiele
bieszczadzkich  cerkiewek,  zmieniono  liczne  nazwy  geograficzne.  Zamarła
niemal działalność wydawnicza w języku ukraińskim.

Ukraińska identyfikacja narodowa w Polsce realnego socjalizmu była

źródłem  restrykcji,  nieufności  ze  strony  władz,  niechęci  ze  strony  sporej
części społeczeństwa. Pociągało to za sobą wyraźne następstwa w zakresie
samoidentyfikacji tej grupy, a zwłaszcza ujawniania owej samoidentyfikacji.
Dopiero  demokratyczne  przemiany  na  przełomie  lat  osiemdziesiątych  i
dziewięćdziesiątych  otworzyły  tej  grupie  narodowościowej  -  choć  nie  bez
trudności  i  konfliktów  -  nowe  możliwości  rozwoju  własnego  życia
społecznego i artykułowania swej tożsamości. Wprawdzie przynależność do
mniejszości  ukraińskiej  nie  stanowi  podstaw  do  uzyskiwania  jakichś
korzyści, ale zniknęła część powodów - wynikających z charakteru ustroju -
ograniczających  samoidentyfikację  i  uzewnętrznianie  tejże.  Istotne
znaczenie  miał  rozpad  ZSRR  i  powstanie  niezależnego  państwa
ukraińskiego, z którym Polska pragnęła ułożyć możliwie najlepsze stosunki.
Powstanie  niepodległego  państwa  ukraińskiego  nie  otworzyło  wprawdzie
przed  tą  mniejszością  żadnych  obiecujących  perspektyw  ekonomicznych,
al

e bez wątpienia wzmocniło poczucie godności narodowej i wspólnoty

wartości. Otwarcie zaczęto mówić o przeszłości obu narodów, w tym także o
wzajemnych  krzywdach  i  ich  następstwach.  Jakkolwiek  po  obu  stronach
wystąpiły  w  związku  z  tym  zjawiska  niekorzystne,  zakorzenione  w
nacjonalizmie,  to  jednak  zainicjowane  zostały  procesy  przywracania
mniejszości  ukraińskiej  podmiotowości.  Po  1989  r.  rozwinęły  się  formy
organizacji  ludności  ukraińskiej  w  Polsce.  Ukraińskie  Towarzystwo
Społeczno-Kulturalne  w  1990  r.  zostało  przekształcone  w  Związek
Ukraińców  w  Polsce,  który  jest  jedną  z  największych  i  najprężniejszych
organizacji  mniejszościowych,  obejmując  swą  strukturą  szereg  organizacji
ukraińskich i łemkowskich (Zjednoczenie Łemków, powstałe w grudniu 1989
r.),  dysponuj

ąc własnymi wydawnictwami i czasopismami. Niezależnie od

ruchu  ukraińskiego  działają  organizacje  reprezentujące  część  ludności
łemkowskiej  nie  identyfikującą  się  z  narodowością  ukraińską,  a  przede
wszystkim Stowarzyszenie Łemków,  założone w kwietniu  1989 r.  W 1992 r.
mniejszość  ukraińska  liczyła  ok.  265  tys.  osób  ,  w  tym  ok.  50-60  tys.
Łemków.

Odmiennie ułożyły się problemy związane z białoruska mniejszością

narodową. W 1944 r. w nowych granicach Polski pozostawało wedle
różnych danych 150-200 tys. osób narodowości białoruskiej. Istniał przy tym
-

aktualny także w latach następnych i utrudniający operowanie pewnymi

danymi liczbowymi -

kłopot z jednoznacznym określeniem kto jest

Białorusinem. Świadomość narodowa tej grupy była wykształcona znacznie
słabiej  niż  np.  w  przypadku  Ukraińców  czy  Litwinów.  W  okresie
międzywojennym wielu z tych ludzi uznawało się po prostu za "tutejszych".
Obraz  zaciemniał  też  złożony  układ  stosunków  wyznaniowych,  bowiem
pewna  część  ludności  białoruskiej,  w  tym  i  deklarującej  swą  białoruską
przynależność narodową, wyznawała katolicyzm.

Doświadczenia poprzednich lat powodowały, iż ludność ta w dużej

mierze wiązała swe nadzieje na przyszłość z tworzącą się nową, tzw. ludową
władzą. W pierwszych miesiącach po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej
nadzieje te zdawały się znajdować potwierdzenie. Powstała dość gęsta sieć
szkół  z  białoruskim  językiem  nauczania,  a  miejscowe  władze  życzliwie
traktowały  rozwój  instytucjonalnych  form  życia  narodowego  Białorusinów.
We  wschodnich  gminach  powiatów  białostockiego,  bielskiego  i
sokólskiego,  gdzie  odsetek  ludności  białoruskiej  był  najwyższy,  władza
znalazła się początkowo w rękach przedstawicieli tej ludności, jednak już w
końcu  1944  r.  w  związku  z  planowanym  przesiedleniem  Białorusinów,
zapadły decyzje o spolszczeniu administracji na tym terenie.

Jakkolwiek nasilenie konfliktów narodowościowych w niewielkim

stopniu  odnosiło  się  do  stosunków  polsko-białoruskich,  a  na  polskim
obrazie  Białorusinów  nie  ciążyły  tego  rodzaju  zaszłości  jak  w  przypadku
Niemców  czy  Ukraińców,  to  jednak  los  mniejszości  białoruskiej  miał
podlegać  działaniom  wynikającym  z  tej  samej  generalnej  zasady  państwa
jednonarodowego.  Układ  o  tzw.  ewakuacji  ludności  białoruskiej  z  Polski  i
obywateli  polskich  narodowości  polskiej  i  żydowskiej  z  Białoruskiej  SRR
zawarty 9 września 1944 r. przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i
rząd  Białoruskiej  SRR  miał  służyć  rozwiązaniu  zagadnienia  ludności
białoruskiej  w  Polsce  w  sposób  identyczny  jak  innych  mniejszości  -
przewidywał  jej  przesiedlenie  z  obszaru  państwa  polskiego  na  Białoruś.
Przesiedlenie  miało  być  dobrowolne  i  w  przypadku  Białorusinów  takie  w
zasadzie  rzeczywiście  było.  Zaowocowało  to  jednak  niemożliwością
osiągnięcia  zamierzonego  przez  władze  celu,  jakim  było  usunięcie
mniejszości białoruskiej z Polski. Do końca 1946 r. wyjechało zaledwie 36,4
tys.  osób,  a  zatem  niewielka  część  Białorusinów.  Jak  się  zdaje  istotne
znaczenie jako czynnik stymulujący  te wyjazdy miała aktywność polskiego
podziemia  antykomunistycznego,  zwłaszcza  nacjonalistycznego,  które
zdecydowanie  opowiadało  się  za  skłonieniem  mniejszości  narodowych  do
opuszczenia kraju. Mimo nalegań przedstawicieli radzieckich polskie władze
administ

racyjne, chociaż zainteresowane powodzeniem tej akcji, nie podjęły

w  tym  wypadku  działań  represyjnych  w  celu  wymuszenia  wyjazdów.  W
końcu 1945 r. w polityce władz nastąpiła pewna zmiana, wynikająca w dużej
mierze  z  postaw  samych  Białorusinów.  W  obliczu  zagrożenia  ze  strony
polskiego  podziemia,  które  wyraźnie  dążyło  do  skłonienia  ich  do  wyjazdu,
Białorusini  zainteresowani  pozostaniem  w  Polsce  starali  się  udowodnić
swoją  pełną  lojalność  wobec  władz.  Obawiając  się  popchnięcia
administracji  ku  zastosowaniu  wobe

c nich przymusu przesiedleńczego

Białorusini unikali wysuwania postulatów o charakterze narodowym, co z
kolei spowodowało, że władze chętnie przestawały traktować ich jako
odrębną zbiorowość narodową. Uznano, że ci, którzy czuli się Białorusinami
opuszczal

i Polskę, a ci, którzy zostawali czuli się przede wszystkim

Polakami,  co  najwyżej  prawosławnego  wyznania.  Argumentacji  dostarczali
sami zainteresowani, twierdząc w odporze przeciw agitacji przesiedleńczej,
że  są  Polakami.  Taki  stan  rzeczy  sprawił,  że  Białorusinów  traktowano  jako
pełnoprawnych  obywateli,  dopuszczając  ich  do  wszystkich  instytucji
państwowych  z  aparatem  bezpieczeństwa  i  aparatem  partyjnym  włącznie.
Zyskiwali  możliwości  awansu  społecznego,  kulturalnego  i  gospodarczego,
tyle  że  jako  obywatele  polscy,  a  nie  jako  Białorusini.  Teza  głosząca,  iż
Białorusini  opuścili,  bądź  opuszczają  Polskę  uzasadniała  likwidację
instytucji  białoruskiego  życia  narodowego,  a  zwłaszcza  szkolnictwa,  do
czego  przystąpiono  począwszy  od  roku  szkolnego  1945/1946.  Dość
niespo

dziewana zmiana w tym zakresie nastąpiła latem 1949 r., kiedy to

Sekretariat KC PZPR podjął decyzję o odbudowie szkolnictwa białoruskiego.
Potraktowano to jako zadanie typu kampanijne, włączając do jego realizacji
nie  tylko  administracje  państwową,  ale  także  aparat  partyjny  i  aparat
bezpieczeństwa. Szkolnictwo białoruskie miało  dla tej społeczności wielkie
znaczenie,  bowiem  stwarzało  szansę  rozwoju  kulturalnego  i  wykształcenia
inteligencji zakorzenionej w społeczności białoruskiej. Żadne inne struktury
i  in

stytucje białoruskiego życia narodowego jednak wówczas nie powstały,

problemu ludności białoruskiej nie podejmowała też prasa. Na przełomie lat
1949-

1950 liczebność Białorusinów w Polsce władze szacowały na ok. 110

tys. , zaś w 1954 r. - zapewne precyzyjniej - na ok. 148 tys.

Wzrostowi aktywności ludności białoruskiej sprzyjała tzw. odwilż w

połowie lat pięćdziesiątych. Jesienią 1955 r. przystąpiono do organizowania
Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, którego pierwszy zjazd
odbył  się  w  lutym  następnego  roku.  Jakkolwiek  było  to  stowarzyszenie  w
pełni  kontrolowane  przez  władze,  to  jednak  jego  powstanie  stało  się
ważnym impulsem w procesie odradzania białoruskiego życia  narodowego
w  Polsce:  rozwinął  się  amatorski  ruch  artystyczny,  oświata,  twórczość
literacka  w  języku  białoruskim.  W  atmosferze  demokratyzacji  życia
politycznego  wśród  działaczy  białoruskich  powstała  nawet  myśl  o
stworzeniu  białoruskiej  reprezentacji  w  sejmie  i  wprowadzeniu  języka
białoruskiego  do  urzędów  stopnia  podstawowego  we  wschodniej  części
województwa białostockiego. Czynniki decyzyjne jednak nie uwzględniały w
praktycznej  działalności  istnienia  mniejszości  białoruskiej,  a  wraz  z
dystansowaniem  się  ekipy  Gomułki  od  haseł  demokratyzacji  i  liberalizacji
systemu ograniczeniu uległy uzyskane już zdobycze. Po 1958 r. liczba szkół
białoruskich znów zaczęła spadać. Jakkolwiek w różnych ogniwach władzy
działało  sporo  Białorusinów,  to  nie  znajdowało  to  żadnego  przełożenia  na
upolitycznienie  spraw  mniejszości  narodowej.  Działacze  partyjni  i

państwowi  pochodzenia  białoruskiego  na  ogół  nie  czuli  się  Białorusinami,
lecz  Polakami.  Ponieważ  ich  awans  nastąpił  w  asyście  języka  polskiego  i
symboliki  tzw. ludowego państwa polskiego, ich polska świadomość miała
dość specyficzny kształt, słabo związany z historią Polski i jej dawniejszymi
tradycjami,  natomiast  priorytet  przypisujący  powojennym  przemianom,  na
których  tle  kształtowała  się  ich  własna  sytuacja  społeczna.  W  1960  r.
szacunkowa liczba Białorusinów sięgała 170-180 tys. osób.

O ile lata sześćdziesiąte mimo wszystko charakteryzowały się jeszcze

rozwojem  białoruskiego  życia  kulturalnego,  to  następna  dekada  stanowiła
pod  tym  względem  regres.  Od  1971  r.  język  białoruski  w  szkolnictwie
pozostał  już  tylko  nadobowiązkowym,  a  nadto  od  rodziców  wymagano
corocznych  deklaracji  potwierdzających  ich  wolę  nauczania  dziecka  tego
języka.  Atmosfera wokół tej kwestii powodowała, że liczba dzieci uczących
się białoruskiego w ciągu roku spadła o ok. 70 %. Ograniczenie szkolnictwa
białoruskiego  do  symbolicznych  rozmiarów  pozbawiło  znaczna  część
młodego  pokolenia  możliwości  recepcji  kultury  narodowej.  W  tym  okresie
nastąpił upadek białoruskiego ruchu artystycznego,  a widomym  symbolem
ówczesnej polityki władz wobec ludności białoruskiej była likwidacja w 1976
r. Muzeu

m Etnograficznego w Białowieży.

W okresie kolejnego ożywienia politycznego w latach 1980-1981

zaktywizowała  się  także  mniejszość  białoruska.  Zarząd  Główny  BTSK
wystąpił  z  postulatami  już  nie  tylko  natury  kulturalno-oświatowej,  ale  i
politycznej,  domagając  się  reprezentacji  Białorusinów  w  sejmie,  radach
narodowych,  KW  PZPR.  Ze  strony  władz  pojawiły  się  wprawdzie  pewne
deklaracje wyjścia na przeciw niektórym postulatom, ale i tym razem w ślad
za  tym  nie  poszły  czyny.  Zaufania  Białorusinów  nie  zyskała  jednak  także
"Solidarność", eksponująca swe związki z katolicyzmem i nie dystansująca
się od akcentów nacjonalistycznych. Po 1989 r. nastąpił wyraźny rozwój, ale
i zróżnicowanie form białoruskiego życia narodowego, a zarazem publiczny
wymiar  zyskały  spory  o  kryteria  odrębności  narodowej,  liczebność  i
reprezentację  mniejszości  białoruskiej.  Ministerstwo  Kultury  w  1991  r.
oceniało, iż liczba Białorusinów w Polsce mogła wynosić 200-250 tys., dane
z  1992  r.  mówiły  o  215  tys.,  ale  spotkać  się  było  można  z  wyższymi
szacu

nkami, sięgającymi 300 tys. osób.

Tragiczny los Żydów polskich w latach okupacji hitlerowskiej nie

wyeliminował  antysemityzmu,  a  tym  bardziej  nie  zniósł  obcości  między
Polakami  a  Żydami.  Jakkolwiek  wielka  była  ofiarność  tych,  którzy  nieśli
pomoc  skazanym  na  zagładę,  to  przecież  tylko  nielicznych  udało  się
uratować,  a  Polacy  w  swej  masie  byli  biernymi  świadkami  Holocaustu.
Okupacja  hitlerowska  ujawniła  dystans  między  sąsiadującymi  ze  sobą
społecznościami  polską  i  żydowską,  a  zapadłe  w  pamięć  Żydów  poczucie
osamotnienia musiało później wywierać wpływ na ich stosunek do Polaków.
Sytuacja powstała w  Polsce po wojnie w  niezwykły sposób skomplikowała

stosunki polsko-

żydowskie. Nowy system zdawał się rokować ocalonym

Żydom  szansę  rzeczywistego  równouprawnienia,  bądź  -  tym  którzy  tego
pragnęli - możliwość swobodnej asymilacji. Wierzyli w to nie tylko żydowscy
komuniści,  ale  i  syjoniści.  W  połączeniu  z  wcześniejszą  już  obecnością
wielu Żydów w ugrupowaniach radykalnych i komunistycznych stanowiło to
czynnik wiążący ludność żydowską z tym nowym systemem. Rychło jednak
nastąpiło  rozczarowanie,  obejmując  zresztą  także  tych  żydowskich
komunistów,  którzy  zachowali  związek  ze  swą  grupą  narodowościową.
Nadzieje  na  odbudowę  żydowskiej  społeczności  w  jej  wyznaniowym,
kulturalnym  i  narodowym  kształcie  okazały  się  mrzonką  -  tego  rodzaju
rozwiązania nie mieściły się w koncepcjach komunistycznej władzy. Władza
ta  i  nowe  państwo  -  mimo  iż  w  ich  strukturach  wiele  osób  pochodzenia
żydowskiego  zajmowało  eksponowane  stanowiska  -  jawiły  się  Żydom  jako
narodowo polskie, w dodatku przeniknięte tendencjami antysemickimi, a w
każdym  razie  nie  dość  skuteczne  w  zapewnieniu  im  bezpieczeństwa.
Równocześnie

wielu

środowiskach

polskiego

społeczeństwa

funkcjonujący  od  dawna  w  różnych  formach  stereotyp  "żydokomuny"
znajdował  pożywkę  w  faktycznej  nadreprezentacji  Żydów  w  organach
władzy, a zwłaszcza w aparacie represji, oraz w różnego rodzaju plotkach i
pogłoskach  na  ten  temat,  tym  nośniejszych,  że  akcentujących  narodowy
charakter  sprzeciwu wobec niechcianej władzy i wprowadzanego przez nią
systemu.

Do 1948 r., mimo intensywnych ruchów migracyjnych i wstrząsów

wywoływanych  przejawami  antysemityzmu  (wielką  rolę  odegrał  zwłaszcza
pogrom  kielecki  4  lipca  1946  r.),  życie  polityczne  i  kulturalne  mniejszości
żydowskiej  rozwijało  się,  choć  oczywiście  było  nieporównanie  słabsze  niż
przed wojną i skrępowane nowymi warunkami ustrojowymi. Istniało jednak
szerokie  spectrum  żydowskich  partii  politycznych  z  syjonistycznymi
włącznie,  działały  żydowskie  szkoły  (w  tym  i  religijne),  stowarzyszenia
kulturalne  i  artystyczne,  ukazywało  się  kilkadziesiąt  tytułów  prasy
żydowskiej  w  języku  hebrajskim,  jidisz  i  polskim.  Zmiana  nastąpiła  wraz  z
wejściem  Polski  w  okres  intensywnej  stalinizacji.  Przyniósł  on  likwidację
wszystkich  żydowskich  partii  politycznych,  szkolnictwa  hebrajskiego  i
religijnego,  ogromnej  większości  prasy.  W  1950  r.  powołano  jedną,
scentralizowaną organizację żydowską - Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
Żydów w Polsce, poddane silnej kontroli PZPR.

W odniesieniu do mniejszości żydowskiej informacje statystyczne są

zróżnicowane  i  trudne  do  weryfikacji.  Dane  Ministerstwa  Administracji
Publicznej oraz Centralnego Komitetu Żydów Polskich z początków 1946 r.,
a więc sprzed masowej repatriacji z ZSRR, zawierały się w granicach 88-100
tys.  osób.  W  połowie  1946  r.  liczba  Żydów  miała  osiągnąć  243  tys.,  co
wynikało  przede wszystkim z przybywania polskich Żydów z głębi  Związku
Radzieck

iego. Była to jedyna mniejszość, która po wojnie zwiększała w

pewnych  okresach  swą  liczebność  na  skutek  zewnętrznego  zasilania,
będącego  rezultatem  repatriacji  z  ZSRR  byłych  obywateli  polskich
narodowości  żydowskiej.  Równolegle  następował  jednak  także  odpływ  tej
ludności  z  Polski,  początkowo  najczęściej  w  sposób  nielegalny.  Tylko  w
1945 r. opuściło Polskę kilkadziesiąt tysięcy Żydów, a w następnych latach
ruch ten trwał nadal. Wedle obliczeń na koniec 1946 r. w Polsce przebywało

192 tys. Żydów. Sumaryczne dane określające wielkość emigracji Żydów z
Polski w latach 1945-

1948 nie są znane. Statystyki Międzynarodowego Biura

Pracy odnoszące się do migracji mówiły o przyjeździe do Palestyny (Izraela)
w latach 1946-

1948 45,7 tys. Żydów urodzonych w Polsce , ale liczba

przyjeżdżających  z  Polski  musiała  być  niższa.  Szacunki  dotyczące  całej
emigracji  żydowskiej  w  okresie  1945-1948  wskazują  na  ok.  100  tys.  osób.
Drugi  etap  emigracji  nastąpił  w  latach  1949-1951,  z  tym  że  w  1951  r.
emigrowało  już  znacznie  mniej  osób  niż  w  latach  poprzednich,  bowiem  1
stycznia  zaprzestano  wydawania  zezwoleń  na  stały  wyjazd  do  Izraela  i
wyjeżdżali  już  niemal  wyłącznie  ci,  którzy  takie  zezwolenie  uzyskali
wcześniej. Władze uważały wówczas za pożądane opuszczenie Polski przez
zwolenników  ruch

u syjonistycznego i tzw. elementy drobnomieszczańskie.

Statystyki  Międzynarodowego  Biura  Pracy  wykazywały  dla  tego  okresu
przybycie  do  Izraela  ponad  77  tys.  osób  urodzonych  w  Polsce  (co  nie
musiało  oznaczać,  iż  migrowały  one  wówczas  z  Polski),  zaś  wedle  ocen
polskich  -  28-

30 tys. osób, które w większości kierowały się tam

zorganizowanymi transportami.

W wyniku emigracji w pierwszych kilku powojennych latach

praktycznie zniknęła z Polski ta część ludności żydowskiej ocalonej z
Holocaustu i repatriowanej z ZS

RR, która trwała w ramach mniejszości

wyznaniowej i kulturowej. Pozostali przede wszystkim Żydzi zasymilowani,
którzy oddalili się już od świata żydowskiego. W społeczeństwie nadal
jednak tkwiły uprzedzenia i nastroje niechęci wobec Żydów, gotowe ujawnić
s

ię w sprzyjających okolicznościach. Starano się je wykorzystywać w

walkach  toczonych  wśród  elity  komunistycznej  i  w  chwilach  zagrożeń
systemu,  by  skierować  społeczne  emocje  w  łożysko  antysemityzmu  i
odwracać  uwagę  od  istotnych  problemów  wewnętrznych.  Wskazanie  na
żydowskie  pochodzenie  wielu  czołowych  postaci  dotychczasowej  elity
władzy  miało  w  latach  1955-1956  kanalizować  oskarżenia  pod  adresem
pozostałych,  a  sugestie  wyeliminowania  kadr  żydowskich  służyły
uwiarygodnieniu  narodowego  charakteru  niepopularnej

i odczuwającej

zagrożenie  władzy.  Wprawdzie  nie  dopuszczono  wówczas  na  szerszą  do
otwartego  ujawnienia  antysemickiego  nastawienia  części  aparatu  partyjno-
państwowego, ale niektóre publiczne wystąpienia, szerzące się i świadomie
kolportowane  pogłoski  oraz  liczne  -  zwłaszcza  na  Dolnym  Śląsku  -
incydenty  nie  pozostały  bez  następstw.  Gdy  sprawa  emigracji  Żydów
ponownie  stanęła  na  porządku  dziennym władze  nie  mogły  lub  nie  chciały
zająć  jednoznacznego  stanowiska,  mimo  wyraźnych  postulatów  ze  strony
komunistyczn

ego aktywu żydowskiego. Faktycznie jednak emigracji się nie

przeciwstawiano,  co  umożliwiło  kolejną  jej  falę.  Emigracja  ta  stanowiła  w
dużej mierze kontynuację procesu zahamowanego w 1951 r., kiedy znaczna
część ludności żydowskiej deklarująca chęć wyjazdu do Izraela nie uzyskała
takiej możliwości. Do tego dołączyły osoby wcześnie nawet nie ujawniające
pochodzenia  żydowskiego,  a  teraz  -  w  obliczy  wzrostu  nastrojów
antysemickich  -

decydujące się na emigrację. Wreszcie wyjeżdżała część

repatriantów przybywających z ZSRR, którzy trafiali w środowiska
żydowskie

objęte

nastrojami

emigracyjnymi

obawami

przed

antysemityzmem. W latach 1955-

1957 kraj opuściło niemal 40 tys. Żydów, z

czego połowę stanowili świeżo repatriowani z ZSRR. W Polsce po 1957 r.
pozostać miało ok. 25-30 tys. Żydów. W kolejnych latach trwał stały, choć

znacznie mniejszy odpływ ludności z Polski do Izraela - w latach 1958-1960
łącznie  objął  on  nieco  ponad  11  tys.  osób.  Szacunki  dotyczące  liczby
ludności  żydowskiej w  Polsce w  1960  r.  wahały  się w  granicach  15-30  tys.
osób  ,  co  przy  odniesieniu  do  danych  donoszących  się  do  wyjazdów  w
końcu  lat  pięćdziesiątych  dowodnie  wskazuje  na  małą  precyzję
dokonywanych  wówczas  obliczeń.  Koniec  lat  sześćdziesiątych  przyniósł
wyraźnie  inspirowane  przez  część  elity  partyjnej  gwałtowne  wzniesienie  w
Polsce  fali  antysemityzmu.  Kampania,  formalnie  skierowana  przeciw  tzw.
syjonistom,  była  komponentem  walki  o  władzę  w  PZPR,  instrumentem
przeciwdziałania  zagrożeniom  dla  istniejącego  systemu,  odgłosem  polityki
ZSRR  i  tzw.  bloku  socjalistycznego  wobec  Izraela.  Brutalna  nagonka
propagandowa  i  tropienie  ludzi  pochodzenia  żydowskiego  w  różnych
instytucjach  oraz  utożsamianie  tego  pochodzenia  z  syjonizmem  obudziły
wymarłe  jak  się  zdawało  fobie,  stwarzając  sytuację  przymuszającą  wiele
osób  do  emigracji.  Wyjeżdżali  tym  razem  ludzie  w  większości  całkowicie
zasymilowani,  zakorzenieni  już  w  tak  czy  inaczej  rozumianej  polskości,  w
znacznej mierze kulturalnie aktywni. Ocenia się, że pokłosiem wydarzeń z lat
1968-

1969 była emigracja ok. 15 tys. czy nawet 20 tys. osób. Tylko w okresie

od 1 stycznia 1968 r. do 31 do sierpnia 1969 r. wyjechało ponad 11 tys. osób.
W następstwie tych wydarzeń w latach siedemdziesiątych praktycznie
przestało istnieć instytucjonalne publiczne życie żydowskie.

uważyć należy, że wzrost nastrojów antysemickich pojawiał się z

reguły w chwilach wewnętrznych napięć. Zarysował się także w latach 1980-
1981  i  to  zarówno  po  stronie  najbardziej  konserwatywnych  żywiołów
wspierających  zachwiany  system,  jak  i  w  niektórych  kręgach  opozycji,
chętnie  szermujących  hasłami  "żydokomuny".  Wskazywało  to  na
instrumentalne,  nie  związane  z  rzeczywistą  obecnością  Żydów  w  życiu
społecznym  i  politycznym,  wykorzystywanie  uprzedzeń  antyżydowskich,
trwających  jak  widać  nadal  w  społeczeństwie  polskim.  Zmiana  ustroju
Polski  spowodowała  możliwość  publicznego  ujawniania  się  rozmaitych
zapatrywań  i  postaw,  w  tym  nacjonalistycznych  i  antysemickich.  Na
emocjach  wyzwalanych  przez  antysemickie  fobie  i  zadawnione  stereotypy
usiłują  grać  rozmaite  siły  polityczne,  głównie  o  nacjonalistycznych,
klerykalnych  i  populistycznych  orientacjach,  by  zapewnić  sobie  sukces  w
walce  o  głosy  wyborców  lub  choćby  o  zaistnienie  na  scenie  życia
publicznego.

Na początku lat dziewięćdziesiątych liczbę Żydów w Polsce szacowano

na ok. 15 tys. W ogromnej większości jest to ludność silnie zasymilowana.
W organizacjach i instytucjach żydowskiej zarejestrowanych jest tylko ok. 6
tys.  osób  (w  Związku  Religijnym  Wyznania  Mojżeszowego  3,6  tys.).  To
zapewne  ta  część  polskich  Żydów,  która  najsilniej  związana  jest  z  kulturą
żydowską i którą można uznać za społeczność żydowską. Istnieje też grupa,
która nie odrzuca wprawdzie swego żydowskiego pochodzenia, ale ma ono
dla  niej  marginalne  znaczenie,  nie  stanowiąc  o  więzi  społecznej  i  wyborze
d

róg życia. Pojawiło się też w Polsce zjawisko "powrotu do żydostwa"

wśród ludzi młodych, którzy swego żydowskiego pochodzenia nie traktują
jako negatywnego obciążenia, a przeciwnie - w jego afirmacji widzą wartość,
nie kolidującą zresztą bynajmniej z obecnością w polskiej kulturze.

Polska powojenna różniła się od swej przedwojennej poprzedniczki

pod wieloma względami, także z uwagi na zasadniczo odmienne w niej
miej

sce mniejszości narodowych i daleko mniejszą w związku z tym wagę

stosunków  narodowościowych.  Zjawisko  to  nie  było  wyłącznie  polską
specyfiką, lecz charakteryzowało - aczkolwiek w różnym stopniu - także inne
państwa Europy Środkowo-Wschodniej pozostające w obszarze radzieckiej
hegemonii.  Jeśli  porównać  sytuację  w  Polsce  do  Czech,  Słowacji,  Węgier
czy  Rumunii,  to  okaże  się,  iż  przed  II  wojną  światową  wszystkie  te  kraje
miały  złożoną  strukturę  narodowościową  z  silnymi  mniejszościami.  Wśród
mieszkańców  Polski  Ukraińcy  stanowili  13,9  %,  Żydzi  blisko  8,6  %,
Białorusini  5,3  %,  Niemcy  2,3  %.  W  Czechach  Niemcy  stanowili  28,8  %
ludności,  na  Słowacji  mniejszość  węgierska  wynosiła  ponad  17  %,
niemiecka 4,5  %,  a  ukraińska  3,3  %  ludności,  na  Węgrzech  Żydzi  i  Niemcy
stano

wili odpowiednio 5,1 i 5,5 % mieszkańców, w Rumunii odsetek Węgrów

wynosił  niemal  8  %,  Niemców  ponad  4  %,  Ukraińców  3,3  %,  a  Rosjan  i
Bułgarów  po  ponad  2  %.  Podobnie  jak  w  przypadku  Polski,  tak  i  w  tych
krajach  II  wojna  światowa,  przesunięcia  granic  i  ruchy  migracyjne  z  tym
związane  spowodowały  znaczne  zmiany  w  strukturze  narodowościowej,
wszędzie  prowadząc  do  daleko  idącego  ograniczenia  liczebności
mniejszości

narodowych

ogromnego

zwiększenia

roli

narodu

dominującego.  Do  końca  lat  czterdziestych  struktury  te  w  zasadzie
ukształtowały się w podstawowych zrębach. Już w latach 1949-1950 Polacy
stanowili w Polsce 98,2 % ludności,  Czesi w Czechach  - 94 %,  Słowacy na
Słowacji  -  87  %,  Węgrzy  na  Węgrzech  -  99  %  (  w  Rumunii  spis  ludności
przeprowadzono w 1956 r.  i

wykazał on 85,7 % Rumunów). W późniejszych

latach  różne  zjawiska  specyficzne  dla  poszczególnych  państw  wpływały
jeszcze na pewne przesunięcia, ale nie miały one  zasadniczego charakteru
(takim zjawiskiem była np. migracja Żydów, zwłaszcza z Polski i Rumunii po
1956 r.). Po zmianach politycznych na początku lat 90. nastąpiły wprawdzie
pewne korekty, zapewne wypływające ze zwiększenia się w tych państwach
zakresu  swobód  obywatelskich  i  -  co  za  tym  idzie  -

większej gotowości do

ujawniania rzeczywistej identyfik

acji narodowej po stronie mniejszości, ale

nie  zmieniło  to  generalnego  układu  stosunków  narodowościowych.
Współcześnie  narody  dominujące  we  wszystkich  tych  państwach  liczą  co
najmniej  85  %  ludności  (za  wyjątkiem  Czech,  gdzie  na  początku  lat  90.
nastąpiło  ujawnienie  się  mniejszości  morawskiej).  Z  wymienionych  krajów
nadal istnieją liczne mniejszości tylko w Rumunii (Węgrzy w 1992 r. - 7,1 %
ludności) oraz na Słowacji (Węgrzy w 1991 r.  - 10,8 % ludności). Pozostałe
mniejszości  narodowe w  tych  krajach  nie  stanowią  na  ogół więcej  niż  1  %
mieszkańców każda (wyjątki to Cyganie w Rumunii i na Słowacji - 1,8 i 1,4 %
oraz Słowacy w Czechach - 3,1 %). Nowe zjawisko to określenie się w spisie
z  1991  r.  w  Czechach  nowej  mniejszości  określającej  się  jako  Morawianie,
któr

ej liczebność sięgnęła 13,2 % mieszkańców. Wedle danych z lat 1990-

1992 Polacy stanowili w Polsce 97,6 % mieszkańców, Czesi w Czechach-
81,2 %, Słowacy na Słowacji - 85,7 %, Węgrzy na Węgrzech - 98 %, a Rumuni
w Rumunii - 89,5 %.

Nawet jeśli przyjąć, iż wszystkie mniejszości narodowe w Polsce liczą

obecnie  łącznie  ok.  1  mln  osób,  co  wydaje  się  przybliżeniem  raczej
zawyżonym,  to  stanowi  to  tylko  nieco  ponad  2  %  ludności  kraju.  Jest  to
odsetek na tyle znikomy,  by zasadnie mówić o ich niewielkim  znaczeniu w
st

rukturze społeczeństwa polskiego. Fakt, że Polska stała się po wojnie

państwem  niemal  jednolitym  narodowościowo  ma  wielorakie  ważne,  a  nie
zawsze dostrzegane konsekwencje. Kwestia etniczna utraciła swoją rangę i
znaczenie,  jaką  miała  poprzednio.  Na  dziesięciolecia  znikła  też  oficjalnie  z
życia  społeczno-politycznego,  choć  w  różnoraki  sposób  dawała  o  sobie
znać  w  sytuacjach  napięć  i  przesileń.  Oczywiste  musiały  być  następstwa
sposobów  i  okoliczności,  w  jaki  kwestie  poszczególnych  mniejszości
zostały  rozwiązane:  nie  mogły  one  sprzyjać  ani  racjonalnemu
ukształtowaniu statusu resztek tych mniejszości pozostałych w Polsce, ani
też  korzystnemu  układaniu  stosunków  z  narodami,  których  część
mniejszości  te  stanowiły.  Marginalizacja  mniejszości  narodowych  w
oczywisty

sposób musiała owocować zmniejszeniem się znaczenia napięć i

konfliktów  narodowościowych,  choć  -  jak  się  okazało  -  nie  usuwała  ich
realnie.  Okazało  się  jednak,  iż  uprzedzenia  i  waśnie,  na  gruncie  których
dochodziło  do  tych  konfliktów  nie  znikały  wraz  z  drastycznym
zmniejszeniem  się  liczebności  czy  nawet  niemal  całkowitym  zniknięciem
poszczególnych

grup

narodowościowych.

Zadawnione

stereotypy

niejednokrotnie  dawały  o  sobie  znać,  potwierdzając  zakorzenienie  w
świadomości  społecznej  Polaków.  Klasycznym  przykładem  są  nastawienia
antysemickie  w  sytuacji,  gdy  w  Polsce  niemal  nie  ma  Żydów.  Ale  przecież
napięcia  między  ludnością  polską  a  ukraińską,  ujawniające  się  niekiedy  w
sposób bardzo ostry, też w dużej mierze tkwią w sferze społecznej pamięci,
historycznych  krzywd,  mitu  Lacha  i  oprawcy  spod  znaku  tryzuba,  podczas
gdy realnie istniejąca mniejszość ukraińska nie stanowi żadnego zagrożenia
dla  Polaków.  Z  pewnością  mniejszości  narodowe  w  takim  układzie  jak  w
Polsce nie są w stanie odgrywać roli czynnika destabilizującego państwo i
dla  wielu  jest  to  podstawowa  i  niepodważalna  korzyść  z  dokonanych
procesów.  Ale  owo  narodowościowe  ujednolicenie  miało  i  inne,  mniej
pozytywne  następstwa.  Przede  wszystkim  przecięło  stałe  obcowanie  z
mniejszościami  narodowymi  wzbogacające  szeroko  rozumianą  kulturę
narodu  dominującego,  zarówno  poprzez  przenikanie  do  niej  pierwiastków
dziedzictwa  narodowego  owych  mniejszości,  jak  i  przez  kształtowanie
postaw otwartych, nastawień na koegzystencję i współpracę, nawet jeśli na
drugim biegunie tow

arzyszą im ksenofobia i nacjonalizm. Konflikt nie musi

bowiem być najważniejszym produktem stosunków narodowościowych w
obrębie jednego państwa.