ARYSTOTELES O POWSTAWANIU I NISZCZENIU

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

O POWSTAWANIU I NISZCZENIU

przeło

ył Leopold Regner

Ksi

ga druga

1. Tworzywo ciał

Gdy wi

c idzie o zespolenie i zetkni

cie si

, i o działanie, i doznawanie, była mowa o

tym, w jaki sposób one przysługuj

bytom, które si

przeobra

w sposób naturalny, a

ponadto, gdy idzie o powstawanie i niszczenie w znaczeniu wła

ciwym, a mianowicie, jak

ono jest mo

liwe, co jest podmiotem' powstawania i niszczenia i dzi

ki jakiej przyczynie.

Podobnie pytamy si

równie

o przemian

, czym mianowicie jest przemiana i czym si

ona ró

ni od tamtych. Pozostaje zbada

zagadnienie tak zwanych pierwiastków ciał.

Powstawanie bowiem i niszczenie przysługuje wszystkim substancjom wytworzonym
przez przyrod

, nie wył

czaj

c ciał wyró

nionych przez jako

ci zmysłowe. Co do

tworzywa za

cego ich podło

em jedni utrzymuj

e jest jedno, a wi

c na przykład

zakładaj

e jest nim powietrze lub ogie

, lub co

redniego mi

dzy nimi, b

cego

wszak

e ciałem i to oddzielnym", inni natomiast utrzymuj

e jest wi

cej ni

jedno

tworzywo, a wi

c jedni [wymieniaj

] ogie

i ziemi

, inni za

te same i powietrze jako

trzecie; [jeszcze] inni, jak Empedokles, wod

jako czwarte w

ród nich. Powstawanie i

niszczenie rzeczy ma by

wynikiem ł

czenia si

i roztaczania lub przeobra

ania si

tych

[

ywiołów].

Przyznajmy,

e te tworzywa, z których przeobra

, czy to przez ł

czenie si

, czy to

przez rozdzielanie, czy to przez inne przeobra

enie wynika powstawanie i niszczenie,

zostały dobrze nazwane zasadami i pierwiastkami. Lecz myl

ci, którzy oprócz

wymienionych przyjmuj

jedno tworzywo, i to cielesne a jednocze

nie oddzielone. Nie

e bowiem istnie

ciało, które by było wolne od przeciwie

stwa dostrzegalnego

zmysłami, gdy

owo nieokre

lone, które niektórzy nazywaj

zasad

, musi by

albo

lekkie, albo ci

ęŜ

kie, albo zimne, albo gor

ce. Jak za

napisano w Timajosie, [zasada] nie

adnego okre

lenia. [Platon] bowiem nie powiedział jasno, czy zasada

wszechprzyjmuj

ca istnieje oddzielnie i niezale

nie od pierwiastków. [Platon] te

nie

potrzebuje

adnego [pierwiastka], stwierdziwszy uprzednio,

e pewne podło

e jest

wcze

niejsze wzgl

dem tak zwanych pierwiastków, tak jak złoto wzgl

dem wyrobów

złotych. W taki wszak

e sposób utworzony przymiotnik nie [zawsze] jest poprawny, lecz

w wypadku bytów, które ulegaj

przemianie, jest wprawdzie mo

liwy, natomiast w

wypadku bytów, które powstaj

i niszczej

, powstaj

ce nie mo

e otrzyma

nazwy od

tego, z czego powstało. W ka

dym razie wszak

e powiada,

e najbardziej prawdziwe jest

mówi

e ka

dy [przedmiot zrobiony ze złota] jest złotem. Lecz mimo to,

e pierwiastki

bryłami, Platon rad by doprowadzi

ich rozkład a

do płaszczyzn. Macierz za

, czyli

tworzywo pierwsze, nie mo

e si

sprowadza

do płaszczyzn. My natomiast mówimy

wprawdzie,

e jest pewne tworzywo ciał maj

cych jako

ci zmysłowe, ale ono nie istnieje

oddzielnie, lecz zawsze w ł

czno

ci z przeciwie

stwem, od którego pochodz

tak zwane

pierwiastki. O nich za

mówiło si

dokładniej na innym miejscu. Skoro jednak

pierwiastki w taki sposób pochodz

od tworzywa, przeto co do nich równie

mamy to

okre

, przyjmuj

e zasad

i tworzywem pierwszym jest tworzywo, które nie istnieje

wprawdzie oddzielnie, jest jednak podło

em dla jako

ci przeciwstawnych. Albowiem ani

gor

ce nie jest tworzywem dla zimnego, ani to [nie jest tworzywem] dla gor

cego, lecz to,

Strona 1 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

co jest podło

em obojga. Dlatego pocz

tkiem jest po pierwsze byt, który jest w mo

ciałem wyposa

onym w jako

ci zmysłowe; po wtóre - przeciwie

stwa, mam za

na my

na przykład gor

co i zimno; po trzecie za

wła

nie ogie

, woda i tym podobne. One

bowiem odmieniaj

jedne w drugie, i nie tak, jak utrzymuj

Empedokles i inni

(przemiana bowiem byłaby niemo

liwa), natomiast przeciwie

stwa nie odmieniaj

Niemniej jednak trzeba równie

powiedzie

, jakie i ilorakie s

pocz

tki ciała. Inni bowiem

poprzestaj

na poczynionych zało

eniach i nie wyja

niaj

w ogóle, dlaczego takie

wła

nie s

ciała i w takiej ilo

ci.

2. Jako

ci ciał podstawowe i przypadło

ciowe

Skoro wi

c szukamy pocz

tków ciała wyposa

onego w jako

ci zmysłowe, czyli ciała

dotykalnego, dotykalne za

jest to, co sprawia wra

enie dotkni

cia, przeto jest oczywiste,

e nie wszystkie przeciwie

stwa stanowi

o formach istotowych i o zacz

tkach ciała, lecz

jedynie te przeciwie

stwa, które s

zwi

zane z dotykiem. [Pierwiastki] bowiem ró

ze wzgl

du na przeciwie

stwa, a mianowicie ze wzgl

du na przeciwie

stwo jako

dotykowych. Dlatego ani biało

ść

i czer

, ani słodycz i gorycz, ani podobnie

adne z

pozostałych przeciwie

stw w zakresie jako

ci zmysłowych nie kształtuj

pierwiastka.

Widzenie wszak

e jest wcze

niejsze ni

dotyk, wobec tego równie

to, co jest jego

przedmiotem, powinno by

wcze

niejsze. Lecz ono nie jest wła

ciwo

ciała

dotykalnego jako dotykalnego, ale czego

innego, i to - by

e - z natury

wcze

niejszego.

Najpierw za

nale

y okre

, jakie s

podstawowe ró

nice i przeciwie

stwa tych

e ciał

dotykalnych. Przeciwie

stwa za

w zakresie dotyku s

te oto: gor

ce - zimne, suche -

wilgotne, ci

ęŜ

kie - lekkie, twarde - mi

kkie, ci

gliwe-kruche, szorstkie-gładkie, grube-

miałkie. Z nich za

ęŜ

kie i lekkie nie s

sposobne ani do oddziaływania, ani do

doznawania. Ich bowiem nazwy nie pochodz

od sprawiania czego

lub doznawania od

czego

. Pierwiastki za

powinny by

sposobne do wzajemnych oddziaływa

jednych na

drugie i do doznawania jednych od drugich. One bowiem ł

ze sob

wzajemnie i

odmieniaj

jedne w drugie. Gor

ce za

i zimne, wilgotne i suche otrzymały nazwy

jedne ze wzgl

du na to,

e s

zdolne do działa

, drugie za

ze wzgl

du na to,

e s

sposobne do dozna

. Gor

ce bowiem ł

czy ciała jednorodne (albowiem rozdzielanie,

którego - jak mówi

- przyczyn

sprawcz

jest ogie

, polega na ł

czeniu ciał

pokrewnych, albowiem [ogie

] ma własno

ść

usuwania ciała obcych), zimne za

czy i

jednoczy zarówno i ciała jednorodne, i ciała niepokrewne. Płynne natomiast, które nie
jest okre

lone własn

granic

, nadaje si

dobrze do okre

lania kształtów; wreszcie

suche, które jest dobrze okre

lone własn

granic

, nie nadaje si

do okre

lania [innych

ciał]. Miałkie natomiast i t

gie, ci

gliwe i kruche, twarde i mi

kkie i inne zró

nicowania s

pochodnymi tamtych. Skoro bowiem płyn ma własno

ść

wypełniania naczy

, poniewa

nie jest okre

lony, poddaje si

natomiast łatwo okre

leniu i na

laduje kształt tego, z czym

styka, miałkie za

ma własno

ść

wypełniania naczy

(miałkie bowiem i drobnoziarniste

ma własno

ść

wypełniania naczy

, gdy

całe styka si

z całym, miałkie za

jest takie

wła

nie w najwy

szym stopniu), przeto jest rzecz

oczywist

e miałkie jest

spowinowacone z płynnym, t

gie za

z suchym. Ci

gliwe znów jest spowinowacone z

płynnym (albowiem ci

gliwe jest płynnym, które doznało pewnej zmiany, jak na przykład

oliwa), natomiast kruche jest spowinowacone z suchym. Doskonale bowiem suche jest
kruche. Dlatego te

ciało krzepnie z powodu zaniku wilgoci. Ponadto mi

kkie jest

spowinowacone z płynnym (mi

kkie bowiem jest to, co si

ugina ku swemu wn

trzu i nie

ust

puje ze swego miejsca, tak wła

nie, jak si

zachowuje płyn; dlatego te

nie znaczy

to,

e płynne jest mi

kkie, lecz

e mi

kkie jest spowinowacone z płynnym). Twarde

natomiast jest spowinowacone z suchym. Twarde bowiem jest zakrzepłe, zakrzepłe za

jest suche. Wyra

enia za

suche i wilgotne maj

wiele znacze

. Suchemu bowiem

przeciwstawia si

wilgotne i zroszone, natomiast wilgotnemu przeciwstawia si

znów

suche i zakrzepłe. Wszystkie za

te jako

ci s

spowinowacone odpowiednio z suchym i

Strona 2 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

wilgotnym, o których była mowa wcze

niej. Gdy si

bowiem przeciwstawia suche

zroszonemu, a zroszone ma wilgo

obc

na powierzchni, przemoczone za

ma wilgo

obc

w gł

bi, suche natomiast jest jej pozbawione, to jest rzecz

oczywist

e zroszone

jest spowinowacone z wilgotnym, suche za

, jako przeciwstawne [zroszonemu], jest

spowinowacone z suchym naczelnym. Tak samo znów ma si

rzecz z poj

ciami

wilgotnego i zakrzepłego. Wilgotne bowiem jest to, co zawiera własn

wilgo

przemoczone za

jest to, co zawiera obc

wilgo

w gł

bi, zakrzepłe natomiast jest jej

pozbawione. Dlatego równie

to jest spowinowacone z suchym, tamto natomiast jest

spowinowacone z wilgotnym. Jest wi

c oczywiste,

e wszystkie inne zró

nicowania

sprowadzaj

do czterech jako

ci naczelnych. One za

same nie sprowadzaj

do mniejszej liczby jako

ci. Ani bowiem gor

ce nie jest tym samym, co wilgotne, czy tym

samym, co suche, ani wilgotne nie jest tym samym, co gor

ce, czy tym samym, co

zimne, ani te

zimne i suche nie podpadaj

jedno pod zakres drugiego ani pod zakres

gor

cego czy pod zakres wilgotnego. Dlatego musz

cztery jako

ci podstawowe.

3. "Kwadrat" pierwiastków i "przeciwie

stw"

Poniewa

cztery pierwiastki, z czterech za

powstaje sze

ść

par, przeciwie

stwa

natomiast z natury nie ł

w pary - ten sam bowiem byt nie mo

e by

gor

cy i

zimny ani znów suchy i wilgotny, przeto oczywiste jest,

e b

cztery pary jako

pierwiastkowych, a mianowicie: gor

ce i suche, gor

ce i wilgotne, zimne i wilgotne,

zimne i suche. I zgodnie z wyliczeniem one towarzysz

ciałom przypuszczalnie prostym,

a mianowicie ogniowi, powietrzu, wodzie i ziemi. Ogie

bowiem jest gor

cy i suchy,

powietrze gor

ce i wilgotne (na przykład bowiem para jest powietrzem), woda zimna i

wilgotna, ziemia za

zimna i sucha. Dlatego wła

ciwie rozdziela si

jako

ci, które

stanowi

o zró

nicowaniu pierwiastków, a ich liczba jest zgodna z wyliczeniem. (...)

Ani jednak ogie

, ani powietrze, ani

aden z wymienionych [pierwiastków] nie jest czym

prostym, lecz jest czym

zło

onym. Istniej

podobne do nich ciała proste, lecz one nie s

nimi, jak na przykład je

eli jest co

podobne do ognia, czyli maj

ce posta

ognia, a nie

jest ogniem, i co

podobne do powietrza, czyli maj

ce posta

powietrza. Podobnie ma

rzecz i z innymi pierwiastkami. Ogie

jest nadmiarem gor

ca, tak jak równie

lód

jest nadmiarem zimna. Zamarzanie bowiem i wrzenie s

pewnymi nadmiarami, jedno

nadmiarem zimna, drugie za

nadmiarem gor

ca. Je

eli przeto lód jest zakrzepni

ciem

zimnej wilgoci, to równie

ogie

jest wrzeniem tego, co jest suche i gor

ce. Oto dlaczego

równie

nic nie powstaje ani z lodu, ani z ognia.

Poniewa

cztery ciała proste, przeto ka

da z dwóch par znajduje si

w jednym z

dwóch miejsc [wszech

wiata]. Ogie

bowiem i powietrze znajduj

w miejscu, które

biegnie ku granicy, ziemia za

i woda znajduj

w miejscu, które otacza

rodek. Ogie

i ziemia s

skrajne i najczystsze, woda natomiast i powietrze s

rednie i bardziej

zmieszane. I ka

de z dwóch jest przeciwne jednemu z dwóch [pozostałych]. Woda

bowiem jest przeciwna ogniowi, ziemia za

jest przeciwna powietrzu. One bowiem

zostały utkane z jako

ci przeciwnych. Skoro wszak

e istniej

w ka

dym razie

niew

tpliwie cztery [jako

ci], przeto ka

dy [pierwiastek] odznacza si

jedn

jako

, a

mianowicie ziemia [odznacza si

] bardziej sucho

zimnem, woda bardziej zimnem

wilgoci

, powietrze bardziej wilgoci

gor

cem, ogie

bardziej gor

cem ni

sucho

4. Powstawanie jednego pierwiastka z innego

Poniewa

uprzednio zostało wyja

nione,

e ciała proste powstaj

wzajemnie jedne z

drugich, a jednocze

nie na podstawie spostrze

enia zmysłowego wida

e one powstaj

(gdy

inaczej nie byłoby przemiany, przemiana bowiem dotyczy jako

ci ciał

dostrzegalnych), przeto trzeba wyja

, na czym polega przeobra

enie jednego ciała w

Strona 3 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

drugie, nast

pnie, czy ka

de mo

e powsta

z ka

dego, czy te

jedne mog

powsta

drugie za

nie mog

. Jest przeto oczywiste,

e z natury rzeczy wszystkie ciała mog

odmienia

jedne w drugie. Powstawanie bowiem jest przechodzeniem do przeciwie

stw i

od przeciwie

stw, pierwiastki za

wszystkie maj

przeciwnie jedne wzgl

dem drugich,

gdy

wła

ciwo

ci, które stanowi

o zró

nicowaniu, s

przeciwne. W wypadku jednych

bowiem obie jako

ci s

przeciwne, jak w wypadku ognia i wody - ten bowiem jest suchy i

gor

cy, ta natomiast wilgotna i zimna - w wypadku za

innych tylko jedna [jako

ść

jest

przeciwna], jak w wypadku powietrza i wody - to bowiem jest wilgotne i gor

ce, ta za

wilgotna i zimna. Dlatego oczywiste jest,

e w ogóle, w zwykłym biegu rzeczy ka

[pierwiastek] mo

e powsta

z ka

dego, teraz za

nietrudno widzie

, w jaki sposób ka

poszczególny [pierwiastek powstaje]. Wszystkie bowiem b

powstawały ze wszystkich,

ró

niły tym,

e [jedne] pr

dzej, [drugie] powolniej, [jedne] łatwiej, [drugie]

trudniej [powstaj

]. Ciała, które maj

jako

ci dopełniaj

ce si

wzajemnie, przechodz

jedno w drugie pr

dko, te natomiast, które ich nie maj

, powolnie, poniewa

łatwiej mo

przeobrazi

jedna jako

ść

ich mnogo

ść

, jak na przykład, gdy z ognia powstaje

powietrze przez przeobra

enie jednej z dwóch jako

ci - ten bowiem jest gor

cy i suchy,

ono za

gor

ce i wilgotne, tak i

powietrze powstanie, gdy suche zostanie owładni

przez wilgotne - z powietrza znów [powstaje] woda, gdy gor

co zostanie owładni

przez zimno - tamto bowiem jest gor

ce i wilgotne, ta za

zimna i wilgotna, tak i

woda

powstanie, gdy gor

co si

odmieni. W taki sam za

sposób ziemia powstaje z wody i

ogie

z ziemi. Oboje bowiem maj

wzgl

dem obojga jako

ci dopełniaj

ce. Woda bowiem

jest wilgotna i zimna, ziemia za

jest zimna i sucha, tak i

ziemia powstanie, gdy wilgo

zostanie owładni

ta. A znów poniewa

ogie

jest suchy i gor

cy, ziemia za

zimna i

sucha, z ziemi powstanie ogie

, gdy zimno zniszczeje.

Wobec tego okazuje si

e powstawanie w zakresie pierwiastków zamyka si

w kole, a

poniewa

jako

ci dopełniaj

ce przysługuj

parom pierwiastków, z których jeden jest

bezpo

rednim poprzednikiem, drugi za

nast

pnikiem w zbiorze pierwiastków, przeto ten

sposób przeobra

enia jest najłatwiejszy. Powstawanie natomiast wody z ognia, ziemi z

powietrza, i odwrotnie, powietrza i ognia z wody i ziemi jest wprawdzie mo

liwe, lecz

trudniejsze, gdy

wymaga odmiany wielu jako

ci. Je

eli bowiem z wody ma powsta

ogie

, to musi zniszcze

i zimne, i wilgotne, a znów je

eli z ziemi powietrze, to musi

zniszcze

i zimne, i suche. Tak samo równie

eli z ognia i powietrza [ma powsta

]

woda i ziemia, to obie jako

ci musz

odmieni

. To przeto powstawanie trwa dłu

ej.

eli za

w ka

dym z dwóch niszczeje jedna jako

ść

, to przej

cie jest wprawdzie

łatwiejsze, lecz nie dokonuje si

w obie strony, lecz tak, i

z ognia i wody powstaj

ziemia i powietrze, z powietrza za

i ziemi powstaj

ogie

i woda. Gdy bowiem w wodzie

niszczeje zimne, w ogniu za

suche, wówczas powstaje powietrze - z tego bowiem

powstaje gor

ce, z tamtego za

wilgotne; gdy za

w ogniu niszczeje gor

ce, w wodzie

wilgotne, wówczas powstaje ziemia, gdy

z tamtego zostaje suche, z tej za

zimne.

Tak samo równie

z powietrza i ziemi powstaje ogie

i woda. Gdy bowiem w powietrzu

zniszczeje gor

ce, w ziemi za

suche, powstanie woda-albowiem z tamtego pozostaje

wilgotne, z tej za

zimne; gdy za

w powietrzu niszczeje wilgotne, w ziemi za

zimne,

wówczas powstaje ogie

, gdy

z tamtego zachowuje si

gor

ce, z tej za

suche, co

stanowi o ogniu. Powstawanie ognia jest oczywiste równie

dla spostrze

enia

zmysłowego. Ogniem bowiem jest najbardziej płomie

, ten za

jest dymem, który si

spala, dym za

składa si

z powietrza i ziemi.

W parze pierwiastków, z których jeden jest bezpo

rednim poprzednikiem, drugi za

nast

pnikiem w zbiorze pierwiastków, nie mo

e, w razie zniszczenia w ka

dym z dwóch

pierwiastków innej [ni

wskazane] jako

ci, nast

przej

cie w

adne ciało, gdy

w obu

pierwiastkach pozostan

jako

ci albo te same, albo przeciwne. Ciało za

nie mo

powsta

ani z jako

ci tych samych, ani z jako

ci przeciwnych, jak na przykład gdy w

ogniu zniszczeje suche, w powietrzu za

wilgotne, albowiem w obojgu pozostaje gor

ce;

Strona 4 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

gdy natomiast w obojgu zniszczeje gor

ce, wówczas pozostaj

w nich jako

ci przeciwne:

suche i wilgotne. Podobnie ma si

rzecz równie

z innymi. Ka

dej bowiem parze

pierwiastków, z których jeden jest bezpo

rednim poprzednikiem, drugi za

nast

pnikiem

w zbiorze pierwiastków, przysługuje i pewna jako

ść

ta sama i pewne jako

ci przeciwne.

Dlatego zarazem jasne jest,

e jedne ciała powstaj

dzi

ki przej

ciu od jednego do

jednego, gdy jedna jako

ść

niszczeje, inne za

powstaj

dzi

ki przej

ciu od dwóch do

jednego, gdy wi

cej jako

ci niszczeje. Stwierdzili

my wi

e wszystkie ciała powstaj

ze wszystkich i w jaki sposób dokonuje si

wzajemnie przechodzenie od jednych do

drugich.

aden z czterech pierwiastków nie jest wyró

niony jako podstawowy

Jednak

e rozpatrzmy rzecz jeszcze od tej równie

strony. Gdyby bowiem tworzywem ciał

naturalnych była, jak mniemaj

niektórzy, czy to woda, czy to powietrze, czy to co

w tym

rodzaju, to by nim musiało by

albo jedno, albo dwa, albo wi

cej takich ciał. Otó

wszechbyt nie mo

e by

czym

jednym, a wi

c na przykład wszechbyt nie mo

e by

jedynie czy to powietrzem, czy to wod

, czy to ogniem, czy to ziemi

, skoro

przeobra

enie jest przechodzeniem w przeciwne. Gdyby bowiem wszystko było

powietrzem i ono by w takim razie było trwałe, wówczas by nie było powstawania, lecz
tylko przemiana. Tymczasem za

nikomu si

nawet nie wydaje,

e woda jest zarazem

powietrzem lub czymkolwiek innym. Musi istnie

wła

nie pewne przeciwie

stwo i ró

nica,

drugi za

człon tego przeciwie

stwa b

dzie nale

ał do pewnego innego pierwiastka, na

przykład gor

co do ognia. Jednak

e gor

ce powietrze nie b

dzie w ka

dym razie

ogniem. Tego bowiem rodzaju [przej

cie] byłoby przemian

, a to si

nie wydaje słuszne.

Jednocze

nie za

eli, na odwrót, z ognia powstanie powietrze, to ono powstanie, gdy

gor

co przejdzie w przeciwne. To za

musiałoby wówczas przysługiwa

powietrzu, i

powietrze byłoby czym

zimnym. Dlatego ogie

nie mo

e by

gor

cym powietrzem.

Jednocze

nie bowiem jedno i to samo byłoby gor

ce i zimne. Co

innego wi

c b

dzie w

obojgu tym czynnikiem, który jest w nich ten sam, a mianowicie pewne inne tworzywo
wspólne.

To samo rozumowanie odnosi si

do wszystkich pierwiastków [i dowodzi],

e w

ród nich

nie ma takiego jednego, z którego mogłyby powstawa

wszystkie. Nie ma te

zaiste

czego

innego poza tymi, a wi

c na przykład czego

redniego mi

dzy powietrzem i

wod

lub mi

dzy powietrzem i ogniem, co by było g

stsze ni

powietrze i ogie

, bardziej

natomiast rozrzedzone ni

tamte [pierwiastki]. Ono bowiem w poł

czeniu z odpowiednim

przeciwie

stwem byłoby powietrzem lub ogniem. Lecz jednym z dwóch przeciwie

stw

jest pozbawienie. Wobec tego to [po

rednie] nie mo

e istnie

jako ogołocone, jak

niektórzy twierdz

o tym, co jest bezkresne i wszechogarniaj

ce. Tak wi

c ono b

dzie

albo którymkolwiek z nich, albo niczym.

W ka

dym wi

c razie, je

eli

adne ciało dostrzegalne nie jest bardziej pierwotne ni

[cztery], to musz

one stanowi

wszystko. Wobec tego musz

albo trwa

zawsze bez

zmiany i bez przechodzenia jedne w drugie, albo si

przeobra

czy to wszystkie, czy to

jedne tak, drugie za

nie, jak Platon napisał w Timajosie. A wła

nie wykazali

uprzednio,

e przeobra

enie musi by

przeobra

eniem jednego w drugie. A poniewa

powstawanie ró

nych ciał z ró

nych nie jest jednakowo pr

dkie, przeto powiedzieli

uprzednio,

e pierwiastki, które maj

wzgl

dem siebie nawzajem jako

ci dopełniaj

ce,

powstaj

jedne z drugich pr

dzej, te za

, które nie maj

, powstaj

powolniej. A zatem

eli przeciwie

stwo, z powodu którego one si

przeobra

, jest jedno, to musz

dwa pierwiastki. Tworzywo bowiem b

c po

rednikiem, który jest pozbawiony jako

zmysłowych, jest równie

nieoddzielne. Poniewa

okazało si

e jest wi

cej

[pierwiastków], przeto powinny by by

co najmniej dwa [przeciwie

stwa]. Skoro za

dwa [przeciwie

stwa], przeto nie mog

trzy [pierwiastki], lecz - jak si

okazuje -

Strona 5 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

cztery. Tyle samo bowiem jest par. Dwie bowiem z sze

ciu par s

niemo

liwe, poniewa

obopólne sprzeczno

ci.

Otó

one były przedmiotem rozwa

wcze

niejszych. Natomiast z tych oto okazuje si

e je

eli pierwiastki przeobra

jedne w drugie, to niemo

liwe jest,

eby który

nich, czy to skrajny, czy to

rodkowy, był zasad

. Nie b

dzie wi

c zasad

aden ze

skrajnych, gdy

wszystko sprowadzałoby si

do ognia lub ziemi. A to twierdzenie byłoby

równowa

ne twierdzeniu,

e wszystko jest z ognia lub ziemi. Gdy za

idzie o to,

pierwiastek

rodkowy nie jest zasad

- jak si

wydaje niektórym, i

powietrze przeobra

i w ogie

, i w wod

, woda za

i w powietrze, i w ziemi

, skrajne natomiast pierwiastki

nie przeobra

jeden w drugi - jest widoczne na tej podstawie,

e trzeba si

zatrzyma

i nie mo

na i

ść

po prostej w obie strony w niesko

czono

ść

, gdy

jednemu

pierwiastkowi musiałaby przysługiwa

niesko

czona mnogo

ść

przeciwie

stw. (...)

8. Ciała naturalne s

zwi

zkami

Wszystkie za

ciała, które s

poł

czeniami i które znajduj

w pobli

rodka, składaj

ze wszystkich pierwiastków. Ziemia bowiem jest składnikiem ka

dego, gdy

pierwiastek jest obecny osobliwie i w najwi

kszej ilo

ci w miejscu jemu wła

ciwym. Woda

jest składnikiem ka

dego, gdy

ciało zło

one powinno by

ograniczone, woda za

jedyna ze wszystkich pierwiastków poddaje si

łatwo ograniczeniu, ponadto za

i ziemia

nie mo

e zachowa

spoisto

ci bez wilgoci, gdy

ta jest czynnikiem utrzymuj

cym w

skupieniu. Gdyby bowiem wilgo

została z ziemi całkowicie usuni

ta, ona by si

musiała

rozlecie

Ziemia przeto i woda s

składnikami [ciał zło

onych] z tych wła

nie powodów, natomiast

powietrze i ogie

nimi dlatego],

e s

przeciwne ziemi i wodzie. Ziemia bowiem jest

przeciwna powietrzu, woda natomiast ogniowi o tyle, o ile mo

liwe jest, i

by substancja

była przeciwna substancji. Skoro wi

c powstawanie jest [powstawaniem] z przeciwnych i

jeden z dwóch członów przeciwnych istnieje w [tym, co powstaje], przeto i drugi człon
musi w nim istnie

, wobec tego w ka

dym ciele zło

onym s

wszystkie pierwiastki.

Potwierdzeniem za

tego jest, jak si

wydaje, równie

ywianie ka

dego [jestestwa].

Wszystkie bowiem od

ywiaj

tymi wła

nie samymi ciałami, z których si

składaj

wszystkie za

ywi

wieloma. Albowiem nawet ro

liny, które - mo

na by s

dzi

ywiaj

tylko jednym, a mianowicie wod

, od

ywiaj

[jednak] wieloma. Z wod

bowiem ł

czy si

ziemia. Dlatego nawet rolnicy próbuj

podlewa

c składniki. Skoro

pokarm jest rodzajem tworzywa, to za

, co przyjmuje pokarm, jest kształtem i

postaci

istotow

zł

czon

z tworzywem, przeto słuszne byłoby twierdzenie,

e ze

wszystkich pierwiastków powstaj

cych jedne z drugich jedynie ogie

ywia, jak

nawet dawniejsi powiadali. Ogie

bowiem jedyny ma nawet najwi

cej z postaci istotowej,

gdy

z natury dane mu jest d

ąŜ

ku granicy [wszech

wiata]. Ka

demu za

pierwiastkowi

dane jest z natury d

ąŜ

do jego miejsca. Kształt za

i posta

istotow

wszystkich polega

na okre

leniach. Powiedzieli

my przeto ju

e wszystkie ciała s

zło

one ze wszystkich

pierwiastków.

9. Przyczyny powstawania w szczególno

Poniewa

niektóre byty s

powstałe i skazane na zniszczenie, powstawanie za

zdarza

w obszarze otaczaj

cym

rodek [wszech

wiata], przeto trzeba tak

e powiedzie

ilorakie i jakie s

czynniki, od których zale

y powstawanie. Wtedy bowiem b

dzie nam

łatwiej bada

rzeczy poszczególne, gdy

my uprzednio uj

li zasady ogólne.

Tych wi

c czynników jest tyle samo i s

tego samego rodzaju, ile ich jest i jakiego

rodzaju s

one w wypadku zasad odwiecznych i pierwszych. Jednym bowiem czynnikiem

jest tworzywo, drugim natomiast jest posta

. Powinien za

istnie

uprzednio równie

Strona 6 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

trzeci czynnik, gdy

do wytworzenia bytu te dwa nie wystarczaj

, tak jak nie [wystarczaj

]

równie

w wypadku pierwszych. Tworzywem dla bytów, które powstaj

, jest wi

przyczyna, która jest mo

istnienia i nieistnienia. Jedne przeto byty istniej

konieczno

ci, jak si

ma rzecz z bytami odwiecznymi, inne za

z konieczno

ci nie

istniej

. Z tych za

tamte nie mog

nie istnie

, te natomiast nie mog

istnie

, poniewa

wobec konieczno

ci nie mo

e by

inaczej. Pewne za

byty mog

i mog

nie by

, a

takim wła

nie jest byt powstały i zniszczalny. Ten bowiem niekiedy istnieje, niekiedy za

nie istnieje. Dlatego powstawanie i niszczenie musi dotyka

bytu, który mo

e istnie

i nie

istnie

. Dlatego przyczyn

bytów powstałych jest ten byt jako tworzywo, kształt natomiast

i posta

istotowa jako to, dla czego. Ta za

stanowi definicj

istoty ka

dego bytu.

Powinien za

doł

czy

równie

trzeci czynnik, o którym wszyscy wprawdzie

nili, nikt

natomiast nie mówił. (...) Udziałem bowiem tworzywa jest bierno

ść

i uleganie zmianom,

natomiast poruszanie i działanie jest udziałem innej siły. Jest rzecz

oczywist

e to si

odnosi i do tego, co powstaje dzi

ki przemy

lno

ci, i do tego, co powstaje dzi

przyrodzie. Ani bowiem nie sama woda wytwarza z siebie zwierz

, [lecz przyroda,] ani

nie [samo] drewno [wytwarza z siebie] łó

ko, lecz rzemiosło. (...)

10. Ruchy kosmiczne. Ich udział w powstawaniu jestestw

Ponadto za

skoro si

udowodniło,

e ruch przestrzenny jest odwieczny, przeto wobec

takiego stanu rzeczy równie

powstawanie musi by

nieustanne. Ruch bowiem

przestrzenny sprawia nieustanne powstawanie, gdy

zbli

a i oddala to, co ma moc

wytwarzania. Jednocze

nie za

jest rzecz

oczywist

e słuszna jest poprzednia

wypowied

, i

za pierwsz

z przemian nale

y uwa

ruch przestrzenny, nie za

powstawanie. O wiele bowiem dorzeczniejsze jest twierdzenie,

e istniej

ce mo

e by

przyczyn

powstawania tego, co nie istnieje, ni

twierdzenie,

e nie istniej

ce mo

e by

przyczyn

istnienia tego, co istnieje. B

ce wi

c w ruchu istnieje, powstaj

ce natomiast

jeszcze nie istnieje. Dlatego to i ruch przestrzenny jest wcze

niejszy ni

powstawanie.

Poniewa

zakłada si

i udowadnia,

e powstawanie i niszczenie dokonuje si

rzeczach nieustannie, twierdzimy za

e ruch jest przyczyn

powstawania, przeto jest

rzecz

oczywist

e gdy ruch jest jeden, wówczas nie mo

e si

dokonywa

jedno i

drugie, gdy

przeciwne sobie. Z natury rzeczy bowiem jest tak,

e to samo i w tych

samych okoliczno

ciach sprawia to samo. Nast

pstwem tego b

dzie przeto zawsze albo

powstawanie, albo niszczenie. Trzeba za

, aby ruchy były mnogie i przeciwne, czyli ju

to zwrócone przeciwnie, ju

to niejednakowe. Przeciwne bowiem skutki maj

przeciwne

przyczyny.

Dlatego te

przyczyn

powstawania i niszczenia nie jest ruch pierwszy, lecz ruch po

ekliptyce. W nim bowiem jest i ci

gło

ść

, i zmiana dwóch ruchów. Je

eli bowiem w ogóle

ma by

zawsze ci

głe powstawanie i niszczenie, to z jednej strony musi si

zawsze

porusza

, aby te przeobra

enia nie doznały przerwy, z drugiej za

strony [musz

]

dwa ruchy, aby nie nast

piło tylko jedno z dwóch. Przyczyn

c ci

gło

ci jest ruch

wszech

wiata, przyczyn

natomiast zbli

ania si

i oddalania jest nachylenie. Wynika

bowiem [z niego],

e [sło

ce] bywa ju

to dalej, ju

to blisko. Gdy za

odległo

ść

jest

niejednakowa, wówczas ruch b

dzie niejednakowy. Wobec tego, je

eli co

wytwarza

przez przybli

enie i znajdowanie si

blisko, to to samo niszczy przez oddalenie si

znajdowanie si

z dala, a je

eli wytwarza przez cz

ste zbli

anie si

, to niszczy przez

ste oddalanie si

. Przeciwne bowiem rzeczy s

przyczynami przeciwnych skutków. I

niszczenie, i powstawanie w przyrodzie dokonuje si

równie

w jednakowym czasie.

Dlatego i czas, i trwanie

ycia ka

dego jestestwa ma liczb

i ni

okre

la. Dla

wszystkich bowiem jest ustanowiony ład i ka

ycie czy przedział czasu mierzy si

obiegiem, cho

nie wszystkie tym samym, lecz jedne dłu

szym, inne krótszym. Dla

jednych bowiem miar

jest rok, dla innych dłu

szy, dla innych natomiast krótszy obieg

jest miar

Strona 7 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20

Widoczna za

jest równie

zgodno

ść

spostrze

zmysłowych z tym, co

my powiedzieli.

Widzimy bowiem,

e przy zbli

aniu si

sło

ca bywa powstawanie [jestestw], przy

oddalaniu si

natomiast nast

puje zanikanie, a jedno i drugie w jednakowym przedziale

czasu. Jednakowy jest bowiem czas niszczenia i czas powstawania moc

sił przyrody.

Zdarza si

jednak cz

sto,

e jestestwo niszczeje w czasie krótszym z powodu

zmieszania si

jednego z drugim. Gdy bowiem tworzywo jest niejednakowe i nie

wsz

dzie to samo, wówczas i powstawanie musi by

niejednakowe, a wi

c w jednych

wypadkach wcze

niejsze, w innych natomiast pó

niejsze, tak i

przez powstawanie

jednych niszczej

inne.

Zawsze za

, jako si

rzekło, powstawanie i niszczenie jest nieustanne i z przyczyny, o

której była mowa, nie ustaje nigdy. To za

wynika ze słusznych zało

. Poniewa

bowiem, jak s

dzimy, przyroda zmierza zawsze do tego, co jest lepsze, lepsze za

jest

nie by

- na innych za

miejscach wyja

niamy, w ilu znaczeniach posługujemy si

słowem by

- ono za

nie mo

e przysługiwa

wszystkim bytom z powodu tego,

e s

dalej odsuni

te od pocz

tku, przeto Bóg wyposa

ył wszech

wiat w sposób, jaki jeszcze

pozostał, sprawiaj

c powstawanie ustawiczne. W ten sposób bowiem owo by

najlepiej zachowa

gło

ść

przez to,

e ci

głe stawanie si

i narodziny s

najbardziej

zbli

one do istnienia trwałego. Przyczyn

tego jest, jak powiedziano wielokrotnie,

ruch kołowy. Ten bowiem jedyny jest nieustanny. Dlatego równie

inne byty, które - jak

na przykład ciała proste - przeobra

jedne w drugie zale

nie od dozna

i sił,

laduj

ruch okr

ęŜ

ny. Skoro bowiem z wody powstaje powietrze, z powietrza za

ogie

, a znowu z ognia woda, przeto powiadamy,

e powstawanie zamyka si

w kole,

gdy

ponownie zawraca [do tego samego]. Dlatego nawet bieg po prostej, który

laduje ruch kołowy, jest ci

gły.

Jednocze

nie za

staje si

na tej podstawie jasne to, co zadziwia niektórych, a

mianowicie, dlaczego gdy ka

de z ciał d

ąŜ

y do wła

ciwego sobie miejsca, ciała te nie

odosobniły si

w ci

gu czasu niesko

czenie długiego. Przyczyn

bowiem tego jest

przechodzenie jednych w drugie. Gdyby bowiem ka

de pozostawało na swoim miejscu i

nie ulegało przeobra

eniom pod wpływem s

siedniego, to by si

odosobniło.

Przeobra

a si

c dzi

ki p

dowi, który jest dwojaki. Dzi

ki temu,

e ciała si

przeobra

adne z nich nie mo

e pozosta

adnym ustalonym miejscu.

Na podstawie tego, co

my powiedzieli, wida

przeto jasno,

e powstawanie i niszczenie

zachodzi rzeczywi

cie, dzi

ki czemu ono [zachodzi], a tak

e czym jest to, co powstało, i

to, co zniszczało. Albowiem je

eli b

dzie ruch, to musi istnie

, co porusza, jak to

zostało stwierdzone uprzednio w innych ksi

gach, a je

eli ruch ma istnie

zawsze, to

, co porusza, musi istnie

zawsze, a je

eli ruch ma by

nieustanny, to to, co porusza,

musi by

jedno, nieporuszone, niestworzone i niezmienne. A je

eliby istniały mnogie

ruchy kołowe, to b

c mnogie musiałyby jednak wszystkie by

jako

podporz

dkowane

jednej zasadzie. Skoro za

czas jest ci

gły, przeto ruch musi by

gły, je

eli nawet

czas nie mo

e istnie

poza ruchem. Czas przeto jest pewnego rodzaju liczeniem

głego, a wi

c ruchu kołowego, tak jake

my to okre

lili w rozprawie na pocz

tku. Czy

ruch jest ci

gły dzi

ki temu,

e b

ce w ruchu jest ci

głe, czy dzi

ki temu,

e to, w

czym si

porusza, [jest ci

głe,] jak na przykład - powiadam - miejsce lub wła

ciwo

ść

Jest wi

c oczywiste,

e dzi

ki temu, i

ce w ruchu [jest ci

głe]. Jak bowiem inaczej

wła

ciwo

ść

e by

gła ni

dzi

ki temu, i

rzecz, której jest przypadło

, jest

gła? A je

eli za

[ruch jest ci

gły] dzi

ki temu,

e to, w czym [si

porusza, jest ci

głe],

to ci

gło

ść

przysługuje jedynie miejscu. Ono bowiem ma pewien wymiar. Jego za

[ruch]

jest ci

gły jedynie [jako ruch] kołowy, gdy

ten jest zawsze ci

gły sam przez si

. Tym

przeto, co sprawia,

e ruch jest ci

gły, jest ciało, które si

porusza po kole. Ruch za

sprawia czas [ci

gły].

Strona 8 z 8

Bez tytułu 1

2009-10-20