Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Ż

ycie i twórczość Henryka Sienkiewicza....................................................................................1

Geneza powieści – źródła historyczne........................................................................................4

Streszczenie.................................................................................................................................5

Krzyżacy jako powieść historyczna..........................................................................................19

Czas i miejsce akcji...................................................................................................................21

Kompozycja utworu..................................................................................................................22

Język..........................................................................................................................................24

Wydarzenia historyczne............................................................................................................26

Bohaterowie fikcyjni i historyczni............................................................................................27

Metody działania Krzyżaków....................................................................................................37

Znaczenie i odbiór utworu Sienkiewicza..................................................................................39

Adaptacja filmowa powieści.....................................................................................................39

Twórcy filmu Krzyżacy.............................................................................................................41

Życie i twórczość Henryka Sienkiewicza

   

Autor  Krzyżaków  należy  do   grona  najbardziej   znanych  i   cenionych   pisarzy  polskich.   Jako 

twórca powieści historycznych podjął istotną misję budzenia ducha narodowego w Polakach 

w   okresie,   kiedy   nasz   kraj   oficjalnie   nie   istniał,   znajdował   się   bowiem   pod   zaborami. 

Trylogia  (Ogniem   i   mieczem,  Potop,  Pan   Wołodyjowski),  Krzyżacy  to   dzieła   pokazujące 

sukcesy polskiego oręża w wyjątkowo beznadziejnych  sytuacjach historycznych-okazywało 

się jednak, że nasi przodkowie potrafili obronić swoje ziemie i byt państwowy przed wielkimi 

zagrożeniami.   Czytelnicy   publikowanej   w   odcinkach   w   prasie   powieści   o   wojnie   z 

Krzyżakami   czerpali   z   niej   siłę   i   nadzieję,   że   uda   się   pokonać   zaborców   i   przywrócić 

ojczyźnie   niepodległość.   Henryk   Sienkiewicz   pisał   również   powieści   o   tematyce 

współczesnej, nowele, opowiadania oraz uprawiał publicystykę.

   Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 r. w Woli Okrzejskiej 

niedaleko   Łukowa

1

  jako   syn   Stefanii   i   Józefa.   Naukę   zdobywał   kolejno  w  trzech   różnych 

gimnazjach warszawskich do 1866 r. Już wtedy powstały jego pierwsze utwory. Zamierzał 

Ż

ycie i twórczość Henryka Sienkiewicza     strona 1 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

kształcić się w Szkole Głównej jako prawnik, potem lekarz, wreszcie filolog, ale studiów nie 

ukończył.   Debiutował   w   1869   r.   jako   recenzent   teatralny   w   „Przeglądzie   Tygodniowym”. 

Niedługo   potem   opublikował   studium   o   poecie   przełomu   renesansu   i   baroku   –   Mikołaju 

Sępie-Szarzyńskim i napisał powieść  Na marne  wydrukowaną w 1872 r. Pod pseudonimem 

Litwos   wydał  Humoreski   z   teki   Worszyłły.   Rozpoczął   pracę   dziennikarza   w   „Gazecie 

Polskiej”. Tu również drukował swoje pierwsze nowele pt. Sielanka, Stary sługa i Hania.

     Sienkiewicz szybko  stał się osobą znaną, przebywającą w towarzystwie artystów – tzw. 

cyganerii   (m.in.  znajomość  z  malarzem  Józefem  Chełmońskim   i  z  rodziną  słynnej   aktorki 

Heleny Modrzejewskiej, której później ułatwił występy w Ameryce). W 1876 r. wyjechał do 

Ameryki jaka korespondent „Gazety Polskiej” i zwiedził różne stany. Przesyłał do kraju Listy  

z podróży i dzieło Szkice węglem o prawdziwym trudnym i brutalnym życiu polskiej wsi. Po 

powrocie   do   Europy   w   marcu   1878   r.   zatrzymał   się   w   Paryżu   i   Normandii.   Jest   to   czas 

intensywnej pracy nad nowelami o tematyce amerykańskiej (np.  Przez stepy,  Orso) i życiu 

polskiego ludu (Jamioł, Janko Muzykant) oraz okres aktywności dziennikarskiej.

      W   1879   r.   Sienkiewicz   odbył   cykl   odczytów   w   miastach   Galicji,   zwiedził   zabytkowy 

Zbaraż,   następnie   wyjechał   do   Włoch,   gdzie   napisał   kolejne   nowele:  Z   pamiętnika  

korepetytora  oraz  Za  chlebem. W  tym   roku  ukazał się pierwszy  tom  zbiorowego  wydania 

dzieł   pisarza   pt.  Pisma  (do   1920   r.   –   38   tomów).   W  1880   r.   kontynuował   wszechstronną 

działalność (literatura – Latarnik, dziennikarstwo, odczyty).

      Rok   1881   przyniósł   Sienkiewiczowi   zmianę   stanu   cywilnego   –   ślub   z   Marią 

Szetkiewiczówną. W następnym roku został redaktorem naczelnym „Słowa” i ojcem Henryka 

Józefa.   Napisał   też   znaną   nowelę  Bartek   Zwycięzca.   W   1883   r.   rozpoczął   drukowanie   w 

„Słowie” swojej powieści w odcinkach –  Ogniem i mieczem, którą przyjmowano z wielkim 

entuzjazmem. Pisarz został ojcem drugiego dziecka – Jadwigi. W następnym roku rozpoczął 

pracę nad Potopem oraz towarzyszył chorej na gruźlicę żonie w podróżach do zagranicznych 

kurortów   (Włochy,   Francja,   Bawaria).   W   październiku   1885   r.   umarła   ukochana   żona 

Sienkiewicza, zaś on sam podupadł na zdrowiu. Przebywając w zakładzie wodoleczniczym 

pod Wiedniem i częściowo w Warszawie, ukończył w 1886 r. pracę nad  Potopem. W tym i 

kolejnym  roku odbywał  liczne podróże: Zakopane, Konstantynopol,  Ateny,  Neapol, Rzym, 

Ż

ycie i twórczość Henryka Sienkiewicza     strona 2 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Florencja, Litwa, Kraków, Wiedeń oraz dłuższa wycieczka do Anglii, Francji i Niemiec. W 

latach 1887-1888

   „Słowo” opublikowało w odcinkach nową powieść – Pan Wołodyjowski – ostatnie ogniwo 

Trylogii (cyklu powieści historycznych opartych na wydarzeniach z XVII w.). Jest to również 

czas   wyjazdów   i  kuracji,   które  odtąd   pisarz   odbywał   regularnie   i  często   prawie   do   końca 

ż

ycia.

   Po słynnej Trylogii powstały kolejne utwory Sienkiewicza, m.in. powieści współczesne Bez  

dogmatu – 1890, Rodzina Połanieckich – 1894, powieść historyczna z czasów upadku Rzymu 

i pierwszych chrześcijan Quo vadis – 1896.

     W 1891 r. Sienkiewicz odbył  atrakcyjną  podróż do Egiptu  i Zanzibaru,  ale została ona 

przerwana przez atak febry. Jej efektem były Listy z Afryki drukowane w „Słowie” jeszcze w 

1892 r. W 1893 r. pisarz ożenił się z bardzo młodą Marią z Wołodkowiczów. Małżeństwo to 

skończyło się rozwodem w 1896 r. Dzięki jego staraniom w 1898 r. (obchody stulecia urodzin 

wieszcza) w Warszawie odsłonięto pomnik Mickiewicza. Było to wielkie wydarzenie w kraju 

nękanym   przez   zabory,   tym   bardziej,   że   ów   poeta   romantyczny   wielokrotnie   pisał   o 

staraniach  o niepodległość (powieść poetycka  Konrad Wallenrod, dramat  Dziady  – cz. III, 

epopeja  Pan   Tadeusz,   wiersze   i   proza   poetycka  Do   matki   Polki,  Reduta   Ordona,  Śmierć  

Pułkownika).

    W 1899 r. Sienkiewicz został prezesem w warszawskiej Kasie Przezorności i Pomocy dla 

Literatów   i   Dziennikarzy.   W   tym   roku   uczestniczył   w   uroczystości   odsłonięcia   pomnika 

innego poety romantycznego  – Juliusza Słowackiego – w Miłosławiu, w Wielkopolsce. W 

tym czasie poznał Marię Radziejowską, z którą jednak nie związał się na stałe.

     Na 1900 r. przypadły obchody jubileuszu 25-lecia pracy pisarskiej (kilka lat opóźniony), 

który   uczczono   wydaniem  Krzyżaków  i   uroczystościami   w   głównych   miastach   trzech 

zaborów (Kraków, Poznań, Lwów, Warszawa – tu wręczono Sienkiewiczowi akt własności 

majątku ziemskiego Oblęgorek – „daru narodowego”).

      Znamiennym   gestem   jest   odezwa   w   sprawie   prześladowanych   przez   Niemców   dzieci 

polskich we Wrześni, w zaborze pruskim (1902). Odtąd Sienkiewicz wielokrotnie angażował 

się w kampanię antypruską. Organizował też akcję pomocy dla powodzian w 1903 r. Jego 

Ż

ycie i twórczość Henryka Sienkiewicza     strona 3 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

twórczość   była   już   powszechnie   znana   w   kraju,   docierała   także   za   granicę.   Sienkiewicz 

otrzymał   Legię   Honorową   od   rządu   francuskiego   w   1904   r.   W   tym   roku   zawarł   trzecie 

małżeństwo – z Marią Babską. Nadal angażował się w sprawę obrony wartości narodowych 

przed   wpływami   zaborców   oraz   kontynuował   pracę   pisarską   (powieść  Na   polu   chwały  – 

1905, Wiry – 1909, W pustyni i w puszczy – 1911, Legiony – 1911).

      Wielkim   wydarzeniem   było   przyznanie   Sienkiewiczowi   w   1905   r.   W   Sztokholmie 

najwyższego wyróżnienia w dziedzinie literatury – Nagrody Nobla. Dzieła pisarza cieszyły 

się   zainteresowaniem   innych   artystów.   W   1902   r.   miasta   rosyjskie   odwiedziła   wystawa 

obrazów ilustrujących  utwory Sienkiewicza. W 1912 r. powstała w Paryżu  panorama  Quo  

vadis  Jana Styki. W 1913 r. nakręcono dwa filmy oparte na adaptacji tej powieści (Włochy, 

Francja).

     Po wybuchu  wojny w 1914  r.  Sienkiewicz  wyjechał   z  kraju  do Wiednia,  a stamtąd   do 

Szwajcarii. Rok później pogorszył się stan jego zdrowia. Pisarz umarł 15 listopada 1916 r. w 

Vevey (Szwajcaria), osiągnąwszy wiek siedemdziesięciu lat, na sklerozę naczyń wieńcowych. 

Jego prochy sprowadzono do Warszawy 27 października 1924 r. i pochowano w podziemiach 

katedry św. Jana.

      Henryk   Sienkiewicz   jest   zaliczany   do   najpopularniejszych   pisarzy   znanych   na   całym 

ś

wiecie. Jego utwory,  przekładane na wiele języków,  osiągały wysokie nakłady.  Do sławy 

pisarza przyczyniła się niewątpliwie nagroda Nobla.

Geneza powieści – źródła historyczne

    Powieść Krzyżacy miała – według zamiarów pisarza – ukoronować jubileusz 25-lecia jego 

twórczości, przewidziany w rzeczywistości na nieco późniejszy termin niż wynikało to z daty 

debiutu,   a  więc  na  rok   1900.   Pisanie   zajęło  Sienkiewiczowi   stosunkowo   dużo   czasu   –   od 

stycznia 1896 do 10 marca 1900 r. Dzieło powstawało więc przez okres czterech lat. W tym 

czasie pisarz przebywał w Zakopanem, Kaltenleutgeben, Warszawie, Ragaz, Parc St. Maur.

2 

W miarę kontynuowania pracy nad książką ukazywały się jej kolejne odcinki w Tygodniku 

Ilustrowanym”   (od   2   lutego   1897   do   20   VII   1900),   znacznie   podnosząc   atrakcyjność 

Geneza powieści – źródła historyczne     strona 4 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

czasopisma.

     Utwór powstał w końcu XIX w., kiedy nasiliły się represje ze strony pruskiego zaborcy, 

ujawnione   zwłaszcza   w   germanizacyjnej   polityce   Ottona   von   Bismarcka,   tzw.   „żelaznego 

kanclerza”.  Próbowano  usuwać Polaków z ich ziem. Znane jest zdecydowanie  antypruskie 

stanowisko   Sienkiewicza.   W   sytuacji   zagrożenia   bytu   narodowego   temat   dawnych   relacji 

polsko-niemieckich   był   jak   najbardziej   na   miejscu.   Autor   chciał   przy   tym   pokazać 

zdecydowanie i męstwo polskiego rycerstwa oraz przemyślaną politykę Władysława Jagiełły, 

który po połączeniu sil polskich z litewskimi doprowadził do zwycięstwa nad Zakonem. Było 

to   wydarzenie   niezwykłe   i   budujące.   W   okresie   niewoli   narodowej,   w   końcu   XIX   i   na 

początku XX w. powieść, a zwłaszcza jej pomyślne zakończenie, odegrała znaczącą rolę w 

umacnianiu nadziei na odzyskanie niepodległości, mówiła bowiem o tym, że Polacy potrafią 

stawić czoła największym zagrożeniom, w sytuacji uznawanej powszechnie za beznadziejną.

      Powieść   historyczna   osadzona   w   realiach   średniowiecza   wymagała   od   autora   podjęcia 

osobistych  studiów nad epoką, faktami,  relacjami  polsko-  i litewsko-krzyżackimi oraz  nad 

językiem   pierwszego   okresu   literackiego   w   dobie   staropolszczyzny.   Wiadomo,   że   pisarz 

korzystał z  Kroniki  Janka z Czarnkowa,  Historii Polski  Jana Długosza, dzieł historycznych 

Stanisława Smolki i Karola Szajnochy (Jadwiga i Jagiełło, 1855) oraz opracowań historyków 

niemieckich i francuskich. Studiował mapy, księgi i rachunki miasta Krakowa, akta grodzkie i 

miejskie. Poznawał obyczaje i dawną polszczyznę głównie z dzieł Długosza i Szajnochy oraz 

legendę  polskiej  świętej  królowej   Jadwigi.

3

  Inspiracją  do   panoramicznego   barwnego   opisu 

bitwy pod Grunwaldem był słynny obraz Jana Matejki.

Streszczenie

   Tom I. W gospodzie „Pod Lutym (tzn. srogim) Turem” w Tyńcu Maćko z Bogdańca i jego 

bratanek Zbyszko opowiadali zgromadzonym ziemianom i mieszczanom o słynnych polskich 

rycerzach   i   potężnym   zakonie   krzyżackim,   zagarniającym   i   pustoszącym   polskie   oraz 

litewskie ziemie. Maćko i Zbyszko pochodzili z Bogdańca, mieli swoje zawołanie: Grady! i 

herb „Tępa Podkowa”. W trakcie rozmowy przybył pachołek z informacją, że zatrzyma się tu 

Streszczenie     strona 5 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Anna Danuta, żona księcia Janusza Mazowieckiego, córka Kiejstuta.

      Księżna   przybyła   w  nocy  z  dworkami   i   rybałtami,   witana   z   szacunkiem.   Czas   umilała 

zgromadzonym dwunastoletnia lutnistka Danusia, śpiewając piosenkę  Gdybym ci ja miała... 

(49). Jeden z Mazurów wyjaśnił Zbyszkowi, że owa piękna dziewczyna to córka Juranda ze 

Spychowa,   potężnego   komesa,   którego   żonę   zabili   Krzyżacy.   Danusia   jest   obecnie 

wychowanką   księżnej   Anny   Danuty,   Zbyszko   żwawo   poderwał   się   i   złapał   ją   w   ramiona 

spadającą z przechylającej się ławy, a potem ślubował jej wierność i zdobycie pawich czubów 

(tzn. zabicie Krzyżaków w odwecie za śmierć jej matki).

      Następnego   dnia   orszak   przybył   do   wspaniałego   opactwa   w   Tyńcu.   Tu   wysłuchano 

opowieści brata Hidulfa o Walgierzu Wdałym. Był to bogaty hrabia i zdolny lutnista. Żył z 

ukochaną   Helgundą   bez   ślubu.   Za   jej   zdradę   zabił   ją   i   Wisława   Pięknego,   z   którego   rąk 

wyrwał   grabstwo   tynieckie.   Według   Hidulfa,   został   za   to   potępiony   (mimo   że   nie   mógł 

wówczas oddać włości benedyktynom, bo jeszcze nie było ich w Polsce).

    Księżną powitali w klasztorze zakonnicy, sędziowie, szlachta. Podczas uroczystej mszy w 

tym   wspaniałym   miejscu   Zbyszko   modlił   się   o   wojnę   z   Niemcami   (chciał   zdobyć   pawie 

czuby).   W   czasie   śniadania   opat   rozmawiał   z   gościem   o   krzyżackich   występkach.   Na 

pożegnanie   księżna   otrzymała   od   niego   puszkę   z   palcem   od   nogi   św.   Ptolemeusza.   W 

południe orszak wyruszy do Krakowa. Podczas wjazdu do miasta rycerze zdejmowali zbroje 

na prośbę gospodarza, na znak przybycia do przyjaciół.

      Podczas   przejazdu   z   orszakiem   Maćko   i   Zbyszko   rozprawiali   o   Tyńcu   i   relikwiach. 

Naprzeciw siebie ujrzeli Krzyżaka. Zapalczywy Zbyszko wymierzył weń kopię, jednak atak 

został   udaremniony   przez   Powałę   z  Taczewa,   który  właśnie  towarzyszył   posłowi   Zakonu. 

Zbyszko nie chciał przeprosić Lichtensteina, ten zaś postanowił zgubić młodzieńca. Powała 

zaprosił panów z Bogdańca w gościnę do domu przy ul. Św. Anny.  Obaj byli  zachwyceni 

Krakowem.   Następnego   dnia  razem   udali   się  na mszę.  Rozmawiano   o  planach   połączenia 

Polski   z   Litwą.   W  katedrze   pojawiła   się  para   królewska.   Królowa   Jadwiga   była   otoczona 

wielkim szacunkiem poddanych.

   Zbyszko na prośbę księżnej usługiwał jej i Danusi, by przypodobać się królowi, jednak ten 

–   dowiedziawszy   się   o   ataku   na   posła   –   zdecydował   o   ścięciu   młokosa.   Danusia   i 

Streszczenie     strona 6 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

zgromadzeni prosili króla o łaskę – bezskutecznie, sąd podtrzymał stanowisko władcy. Atak 

na posła miał być ukarany. Skazańca pocieszali bliscy, a także sama Danusia.

     21 czerwca królowa zasłabła, niedługo później urodziła córkę. Niestety, 13 lipca zmarło 

dziecko, a po czterech dniach matka. Kraków pogrążył się w żałobie, nie było sposobności 

prosić króla o łaskę dla Zbyszka. Po miesiącu przyszedł doń Maćko – okazało się, że został w 

drodze   napadnięty   i   postrzelony   przez   Niemców,   list   z   wstawiennictwem   księżny 

Ziemowitowej mu odebrano, życie ocalił mu Jurand ze Spychowa. Zbyszko nie przystał na 

plan   Maćka,   nie   chciał   uchodzić,   by   stryj   oddał   zań   głowę.   Zachował   się   honorowo   jak 

rycerz.

   W dniu wyroku, wobec zebranego tłumu Danuśka zawołała: Mój ci jest! Mój ci jest! (168) i 

nakryła go nałęczką (chustką), co według starego obyczaju oznaczało, że odtąd należy on do 

dziewczyny,   a   nie   do   kata.   Ocalony   i   uradowany   Zbyszko   planował   oświadczyny   o   rękę 

Danusi. Przybywali zacni rycerze, żeby go obdarować (Powała z Taczewa, Zawisza Czarny, 

Paszko Złodziej z Biskupic). Otrzymał kropierz (okrycie konia bojowego) i miecz węgierski. 

Tymczasem Maćko coraz gorzej się czuł z powodu grotu wbitego między żebra. Do Krakowa 

przybył Jurand, by nacieszyć się córką. Zbyszko postanowił prosić o jej rękę, ale dowiedział 

się,   że  ojciec   nie   chce   wydać   jej   za  mąż.   Jurand   udał   się  z  Danusią   do   Ciechanowa,   zaś 

Zbyszko   z   coraz   bardziej   chorym   stryjem   –   do   Bogdańca.   Po   drodze   spotkali   Zycha   ze 

Zgorzelic. Zbyszko chętnie rozmawiał z jego córką Jagienką. Podczas pobytu w Bogdańcu 

Jagienka   dostarczyła   im   pościel   i   żywność,   by   znowu   mogli   rozpocząć   normalne 

gospodarowanie.   Było   wiele   okazji   do   spotkań   i   rozmów.   Dziewczynie   imponował   silny 

młodzieniec, który potrafił napiąć kuszę bez korby.

      Zbyszko   wybrał   się   z   widłami   na   polowanie   na   niedźwiedzia,   by   zdobyć   dla   Maćka 

lecznicze   sadło.   W   chwili   zagrożenia   pojawiła   się   Jagienka,   który   pomogła   mu   pokonać 

silnego zwierza. Maćko pił stopione sadło, ale dolegliwości nasiliły się. Grot podszedł bliżej 

skóry i chory sam go sobie wyrwał. Potem szybko wrócił do zdrowia.

      Pewnego   dnia   Zbyszko   i   Jagienka   udali   się  do   Moczydołów   na   bobry.   Jagienka   sama 

wskoczyła do wody, by wyjąć upolowaną dużą sztukę.

Streszczenie     strona 7 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

     Tom II.  Do Zgorzelic przyjechał opat z klerykami-wagantami (wędrownymi klerykami, 

którzy   zajmowali   się   różnymi   posługami,   śpiewem).   Maćko   pojechał   tam   wozem,   by 

podziękować za opiekę nad Bogdańcem pod jego nieobecność i prosić o błogosławieństwo. 

Opat,   chcąc   połączyć   Zbyszka   z   Jagienką,   zaoferował   mu   rozwiązanie   ślubów  z   Danusią, 

jednak młodzieniec nie przystał na to. Tymczasem Zych i Maćko pragnęli, by Zbyszko ożenił 

się z Jagienką (chodziło przede wszystkim o połączenie dóbr rodowych).

   W niedzielę Zbyszko towarzyszył Jagience w drodze do kościoła w Krześni. Wzbudziło to 

zazdrość dwóch zalotników – Wilka z Brzozowej i Cztana z Rogowa – którzy pobiegli na 

cmentarz   i   stamtąd   potoczyli   pod   kościół   ogromne   głazy,   by   wyładować   złość.   Po   mszy 

Zbyszko   poszedł   do   gospody,   by   zmierzyć   się   z   nimi,   jednak   zaskoczył   ich,   mówiąc,   że 

wyzywa  każdego,  ktokolwiek sprzeciwiłby się opinii, że najcudniejsza i najcnotliwsza jest 

Danusia ze Spychowa.

    Do Bogdańca przybył opat. Maćko oddał mu bez żadnych targów pieniądze za opiekę nad 

majątkiem.   Nie   chciał   żadnych   ulg,   by   tym   sprowokować   opata   do   jeszcze   większej 

szczodrości. Rzeczywiście, opat rzucił workiem z pieniędzmi i wcale go nie przyjął. Wtedy 

Maćko   podziękował   mu,   przystając   na   jego   gest.   Opat   zapowiedział,   że   dobra   po   nim 

odziedziczy   Jagienka.   Zbyszko,   zachęcany   do   ożenku   z  panną   ze   Zgorzelic,   odmówił.   Po 

kilku   dniach   odjechał   do   Danusi,   zaś   Jagienka   została   smutna.   Posłała   za   nim   pachołka, 

Czecha Hlawę, żeby wiernie służył Zbyszkowi.

      Zbyszko   i   Hlawa   przyjęli   do   swojej   kompanii   Sanderusa,   który   handlował   relikwiami. 

Przybył   spod   Malborka   (w   poświeci   zapis   archaizowany:   Malborg),   opowiadał   o   swoich 

towarach, miał między innymi szczebel z drabiny, która się przyśniła Jakubowi i łzy Marii 

Egipcjanki.   Dojechali   do   klasztoru   w   Sieradzu.   Stary   przeor   przedstawił   im   Zakon   z   jak 

najgorszej   strony.   Sanderus   napisał   Zbyszkowi   tabliczkę   z   informacją,   że   Danusia   jest 

najcnotliwszą z panien, zaś każdego, kto wątpiłby w te słowa, Zbyszko wyzywa na walkę. 

Gdziekolwiek młody rycerz przebywał, wywieszał ową wiadomość.

   Spotkawszy Jędrka z Kropiwnicy wraz z trzema Krzyżakami, Zbyszko postanowił stanąć do 

rywalizacji z panem de Lorche, który twierdził, że najcudniejsza i najcnotliwsza jest Ulryka 

de   Elsner.   Wybrali   się   na  łowy   zorganizowane   przez   księcia.   Wówczas   Fullco   de   Lorche 

Streszczenie     strona 8 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

dowiedział   się   od   przewodnika,   Maćka   z   Turobojów,   że   Ulryka   jest   czterdziestoletnią 

mężatką, matką sześciorga dzieci. Cała grupa dotarła do Przasnysza, do myśliwskiego dworu 

książęcego,   gdy   jeszcze   wszyscy   spali.   Przyjechały   też   dworki   z   księżną,   by   obejrzeć 

polowanie. Zbyszko rozmawiał z Danusią, mówił jej o tym, jak bardzo tęsknił.

    Na prośbę pana de Lorche Danweld opowiedział historię Złotoryi (przy odbudowie zamku 

porwano   księcia   z   dworem,   wówczas   zginęła   matka   Danusi;   odtąd   Jurand   mścił   się   na 

Krzyżakach, którzy nazywali go diabłem).

      Podczas   polowania   ustrzelono   wiele   zwierząt.   Księżna   strzelała   z   kuszy   w   drobną 

zwierzynę. Nagle zaatakował ją ogromny tur. Mimo że otrzymał od niej strzał w kark, dalej 

był niebezpieczny. Fulko de Lorche, który pospieszył z pomocą, został przez zwierzę wraz z 

koniem wyrzucony w powietrze. Zbyszko  wbił w tura oszczep, ale ostatecznie pokonał go 

toporem Hlawa.  Zbyszko  był  bardzo poturbowany.  Hugo  von Danweld  zaoferował Danusi 

„cudowny   balsam   gojący”   dla  ukochanego,   który  miała  przywieźć   siostra.   Ks.   Wyszoniek 

stwierdził   u   niego   złamanie   żebra.   Pan   de   Lorche   również   był   w   złym   stanie   zdrowia. 

Chorymi opiekowały się dworki.

     W tym samym  czasie wyzwany na pojedynek Jurand pokonał wrogów.  De Fourcy i de 

Bergow   zostali   u   niego   w   niewoli.   Hugo   de   Danweld   i   Zygfryd   de   Löwe   poskarżyli   się 

księciu i domagali sprawiedliwości. Zostali jednak odprawieni słowami: Dajcie mi spokój, bo  

nie   wam   gadać   o   sprawiedliwości!  (101).   Nie   mając   wsparcia   w   księciu,   obmyślili   plan 

uwolnienia  swoich  rycerzy.  W tym   celu  postanowili  porwać  Danusię i  zmusić  Juranda do 

uległości.

     Krzyżacy   niezbyt   miło  pożegnali  się  z parą  książęcą  przed  wyjazdem  do  Szczytna.  De 

Fourcy, który zobaczył delikatną Danusię, stanął w jej obronie. Został zabity przez Danwelda, 

który zamierzał o śmierć zakonnika oskarżyć rycerzy mazowieckich. Dogonił ich w drodze 

Hlawa, który przekazał im opinię Zbyszka, że są „nieprawymi rycerzami”. Jeżeli nie zgadzają 

się   z   tym   zdaniem,   niech   staną   do   pojedynku.   Zaatakowany   Czech   obronił   się.   W   walce 

ucierpiał tylko Danweld. Hlawa opowiedział księciu, co zaszło w drodze. Wyszło na jaw, kto 

zabił de Fourcy'ego.

      Książęca   para   pragnęła   odwdzięczyć   się   Zbyszkowi   za   walkę   z   turem.   Książę   Janusz 

Streszczenie     strona 9 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

podarował mu pas i ostrogi. Odtąd Zbyszko stał się prawdziwym rycerzem. Pasowanie dodało 

mu sił do walki z chorobą.

     Po   trzech  dniach   krzyżacka   służka  przywiozła   herceński   balsam.   Przybył   z nią  kapitan 

łuczników   ze  Szczytna,   który   doręczył   list   z   oskarżeniami,   żądaniem   zapłaty   za  zranienie 

Danwelda i ukarania Hlawy. Książę nie chciał nawet o tym słyszeć i podarł pismo. Nikt nie 

używał przywiezionego lekarstwa, ale siostra przysłała następne: „jaje bazyliszka”.

   Zbyszko wracał do zdrowia. Księżna otrzymała list od Juranda, w którym ks. Kaleb napisał, 

ż

e   część   Spychowa   została   spalona,   zaś   Jurand   przygnieciony   belką.   W   związku   z   tym 

pragnie   zobaczyć   córkę   i   wzywa   ją   do   siebie.   Mimo   adwentu,   za   zgodą   książęcej   pary, 

Zbyszko i Danusia wzięli ślub, z którym Jurand będzie się musiał pogodzić.

      Po   wyjeździe   Danusi   Zbyszko   i   Sanderus   wybrali   się   do   Ciechanowa.   W   Przasnyszu 

dołączyli do rycerzy mazowieckich udających  się w tym  samym kierunku. Księżna radziła 

Zbyszkowi, jak ma się zachować wobec Juranda. Po otrzymaniu wiadomości o zasypanym 

przez śniegu  orszaku  mężczyźni  ruszyli  na pomoc. Znaleźli pana Spychowa.  Pozostali nie 

przeżyli. Podążał do córki do Ciechanowa. Nie wiedział o jej wyjeździe. Był pewien, że to 

Krzyżacy podrobili jego pieczęć i napisali list, by następnie porwać podróżującą Danusię.

   Zbyszko przygotował wozy na wyjazd do Spychowa. W drodze wyjawił Jurandowi nowinę, 

ż

e   poślubił   jego   córkę,   opowiedział   o   zabójstwie   de   Fourcy'ego,   o   balsamie   i   swoich 

zasługach.   Jurand  uświadomił sobie,  że Zbyszko   ratował  Danusię i  jego   samego  ocalił  od 

ś

mierci.  Zaakceptował   ślub  młodych.   Po  przybyciu   do  Spychowa  dowiedzieli  się  od  owej 

siostry,   że   Danusia   jest   pod   opieką   braci   Szomberga   i   Markwarta.   Krzyżacy   zażądali 

uwolnienia   de   Bergowa,   giermków   i   pachołków   przetrzymywanych   w   Spychowie.   Jurand 

zgodził się spełnić wszelkie żądania. Kazano mu przyjechać po Danusię do Szczytna i napisać 

do księcia, że jego  córkę porwali  zbójcy,  nie Krzyżacy.  Ks. Kaleb spisał wolę Juranda, w 

której Spychów i swoją córkę zostawił on Zbyszkowi z Bogdańca.

   Z przewodnikiem Jurand dotarł do Szczytna, następnie sam udał się pod bramą. Kazano mu 

zejść z konia, oddać broń, nałożyć pokutny wór a na szyi zawiesić pochwę od miecza. Przed 

bramą przeczekał noc, a rano obudziła go piosenka śpiewana przez Danusię. Komtur wezwał 

go przed swoje oblicze. Zamknięto bramę i podniesiono zwodzony most.

Streszczenie     strona 10 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

     Tom   III.  Jurand   stanął   przed   starostą   zamku   Danweldem   i   jego   otoczeniem,   które   z 

satysfakcją, że groźny wróg został pokonany, poniżało go, nie zważając na rycerską godność. 

Jurand znosił wszystko w nadziei, że odzyska córkę. Kiedy jednak przyprowadzono mu jakąś 

„niedojdę”, którą jakoby odbito zbójcom i wzięto za jego dziecko, wpadł w szał i porwawszy 

miecz, tkwiący przy stojącej pod ścianą zbroi, dokonał straszliwej masakry. Zginął Danweld i 

wielu innych Krzyżaków. Ostatecznie zarzucono na Juranda sieć i osadzono w lochu. Władzę 

w Szczytnie objął Zygfryd de Löwe. Postanowił wysłać de Bergowa do wielkiego mistrza, zaś 

do księcia wyprawił Rotgiera, którego szczególnie kochał, jak syna. Starano się przedstawić 

wypadki tak, że rycerze zakonni chcieli pomóc swojemu wrogowi, a tymczasem on dokonał 

wśród nich rzezi.

   Księżna zauważyła, że Rotgier kłamie, bo przecież Krzyżacy nie mogli nie poznać Danusi, 

którą   widzieli   przy   niej   na   dworze.   Rotgier   tymczasem   butnie   żądał   zadośćuczynienia   za 

wypadki w Szczytnie w postaci przekazania Zakonowi Spychowa oraz ogłosił, że zda się na 

sąd Boży i będzie walczył z każdym, kto posądza Krzyżaków o porwanie Danusi. Do walki 

wystąpił Zbyszko, przedstawiając się jako jej mąż. Książę przypilnował, aby Rotgier napisał 

list do Zygfryda o tym, że sam domagał się walki. Najpierw Hlawa pokonał Rotgierowego 

giermka   van   Krista,   następnie   Zbyszko   zabił   toporem   samego   Rotgiera.   Ciało   postanowił 

odwieźć do Szczytna pan de Lorche.

     Nikt nie dał wiary słowom zakonnika. Uważano, że Danusię porwali Krzyżacy. Zbyszko 

postanowił udać się do nich, by upomnieć się o swoją żonę i odbić Juranda. Zygfryd de Löwe 

otrzymał list Rotgiera i czekał na jego przybycie w przekonaniu, że nikt go nie pokona, Kiedy 

przywieziono go martwego, z odciętym prawym ramieniem, postanowił zemścić się okrutnie 

na Jurandzie. Kazał Diederichowi (katowi, niemowie, którego  ukarano wyrwaniem języka) 

wypalić  polskiemu  rycerzowi   jedyne   oko.  Pozbawiono Juranda  języka  i  prawej  ręki,  które 

Zygfryd położył obok trupa Rotgiera. Udającego się po Danusię Zygfryda ktoś napadł (był to 

Diederich).

      Hlawa   zwany   Głowaczem   został   przez   Zbyszka   wyprawiony   do   Zgorzelic.   Po 

kilkutygodniowej podróży (zima, wczesna wiosna) dotarł najpierw do Bogdańca, gdzie zdał 

Streszczenie     strona 11 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Maćkowi relację z wydarzeń, powiedział o ożenku Zbyszka i porwaniu Danusi, po którą mąż 

udał się z książęcym listem do Malborka, Zbyszko przysłał Maćkowi w darze dziesięciu ludzi 

wziętych według obyczaju z orszaku pokonanego Rotgiera. Maćko opowiedział, jak Jagienka 

została sierotą, bo Zych  wraz z opatem wyjechali w gościnę do zaprzyjaźnionych dworów. 

Podczas napadu na księcia Przemka wraz z nim zginął od strzały Zych,  zaś opat  wrócił z 

trzęsącą się głową, utracił pamięć i mowę od uderzenia. Jagienka nie wyszła dotąd za mąż, 

mimo   nalegań   Cztana  i   Wilka.   Kiedy   dowiedziała  się   w  Bogdańcu   o   ślubie  i  przygodach 

Zbyszka,  bardzo posmutniała.  Czech   Hlawa  pojechał   z nią do  Zgorzelic i opowiadał  jej o 

wydarzeniach związanych ze Zbyszkiem, zapewniając, że naprawdę nie zdążył być mężem i 

pewnie już żony nie odzyska.

     Maćko postanowił jechać Zbyszkowi na pomoc, ale w obawie o swoje dobra wymyślił 

chytry plan – zwrócił się do Wilka i jego syna, by mieli baczenie na Bogdaniec i Zgorzelice, 

które wraz z córką powierzył jego opiece Zych. Wyjaśnił, że obawia się Cztana, który mógłby 

skrzywdzić Jagienkę, i dodał, że Zbyszko się ożenił. Młody Wilk, licząc na względy Maćka, 

któremu   Jagienka   jest   posłuszna,   wraz   z   ojcem   obiecali   bronić   powierzonych   im   włości. 

Jagienka postanowiła wyruszyć w męskim przebraniu wraz z Maćkiem, by doglądać swojego 

chrzestnego, opata. Zabrała z sobą Anulę Sieciechównę, by razem było im raźniej.

      W   drodze   Jagienka   zachwycała   się   Sieradzem,   choć   było   to   miasto   odbudowane   z 

mniejszym rozmachem po spustoszeniu przez Krzyżaków w 1331 r. Tam od starego przeora 

dowiedzieli się, że opat – oprzytomniawszy – wyruszył do Płocka, do biskupa, by pojednać 

się z Bogiem i zostawić testament. W dalszej drodze Hlawa coraz bardziej interesował się 

Sieciechówną.   W   osadzie   smolarzy   dowiedzieli   się   od   jednego   starca   o   rzezi   w   Łęczycy 

dokonanej przez Krzyżaków w 1331 r. Po przybyciu  do Płocka okazało się, że opat zmarł 

przed   tygodniem.   Uczestniczyli   w   jego   pogrzebie   prowadzonym   przez   biskupa   Jakuba   z 

Kurdwanowa. Okazało się, że opat zapisał bory Gradom z Bogdańca, a inne dobra klasztorom 

i opactwu oraz swojej chrzestnej – Jagience ze Zgorzelic.

      Księżna   Aleksandra   wstawiła   się   za   Maćkiem   u   Lichtensteina   (tego,   którego   Zbyszko 

nieoczekiwanie zaatakował niegdyś na drodze tynieckiej i o mało przez to nie zginął), by dał 

mu   list   polecający   do   wielkiego   mistrza   (chciał   dokonać   ślubów   i   poznać   zwierzchnika 

Streszczenie     strona 12 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Zakonu – taki powód rycerz przedstawił). Maćko dowiedział się, że wielki mistrz wyjechał do 

Gdańska  a potem miał  się udać  do Królewca,   by bronić dóbr krzyżackich  przed  księciem 

Witoldem. Maćko wraz z przewodnikiem, Hlawą i dwiema pannami wyruszył do Brodnicy, 

by   zasięgnąć   języka.   Opowiedziano   mu   o   młodym   rycerzu,   który   zdobył   sympatię   brata 

wielkiego mistrza, Ulryka von Jungingen (Zbyszko pomógł mu, kiedy upadał z konia podczas 

turnieju), a potem z Malborka wyruszył  na wschód, w stronę Szczytna. W drodze spotkali 

ociemniałego   starca,   niemowę   –   Juranda   ze   Spychowa,   którego   z   trudem   rozpoznali, 

dogadując się z nim na migi. W Spychowie dowiedzieli się, że Zbyszko wyruszył stąd dwa 

dni   wcześniej   w   stronę   Żmudzi   z   listem   pozwalającym   na   wstęp   do   siedzib   krzyżackich. 

Maćko, wziąwszy pismo polecające ks. Kaleba do kapelana ze Szczytna, udał się w drogę.

     Załoga Spychowa pragnęła wyruszyć do Szczytna, by pomścić krzywdę swego pana, ale 

Jurand   nie  pozwolił  –  wskazując na  krzyż,   powierzył   sprawę  Bogu.   Chętnie  przebywał   w 

towarzystwie młodego „pacholika”, tzn. Jagienki. Po sześciu dniach od wyjazdu Maćka do 

Spychowa przybył Hlawa z wiadomością, że rycerz wyruszył do kniazia Witolda, zaś pannom 

nakazał zostać w Spychowie. Maćko dowiedział się od księdza w Szczytnie, że kat niemowa 

(Diederich)   powierzył   mu   tajemnicę:   to   on   ciężko   okaleczył   Juranda,   ale   też   napadł   na 

Zygfryda, który zmierzał do przetrzymywanej Danusi (chciał ją zanieść Rotgierowi, by wypił 

jej niewinną krew). Zygfryd przeżył, ale więcej jej nie nachodził. Opowiadał też, że podobno 

de   Löwe   zaprzedał   duszę   diabłu   i   rozmawiał   ze   zmarłym   Rotgierem.   Danusia   została 

wywieziona   prawdopodobnie   na   wschód,   do   zamku   w   Ragnecie,   a   wraz   z   nią   pojechał 

Diederich. Jagienka odesłała Hlawę do Maćka, zaś sama z Sieciechówną (która podarowała 

Hlawie   swój   pątlik,   by   mógł   się   potykać   z   wrogiem   w   jej   imię)   postanowiła   zostać   w 

Spychowie do ich powrotu. Zdała Jurandowi relację z rozmowy z Czechem i wyjawiła, kim 

jest naprawdę. Tymczasem Witold wspomagał udręczonych Żmudzinów do walki z Zakonem 

i sam sposobił się do wojny.

      W   lasach   za   Kownem,   przy   siłach   Skirwoiłły,   wodza   Żmudzinów,   znalazł   Hlawa   obu 

rycerzy z Bogdańca. Wyrzucał Maćkowi, że niepotrzebnie zabrał ze sobą Jagienkę i łudził ją, 

ż

e   Danusia   się   nie   odnajdzie.   Sam   obwiniony   myślał   podobnie.   Po   rozmowie   rycerzy   z 

wodzem, padło postanowienie, że wyruszą zbrojnie na Nowe Kowno, wbrew sugestiom, że 

Streszczenie     strona 13 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

lepiej wyprawić się na bardziej odległą Ragnetę. Hlawa przyglądał się obozowisku i chyżym 

kudłatym konikom używanym przez tutejszych, sprawnym w trudnym, bagnistym terenie. Był 

to już naród prawie chrześcijański, który jednak nie chciał być nawracany przez Niemców.

   Zbyszko przewidywał, że Danusię przetrzymują w Ragnecie. Opowiadał o potędze Zakonu 

obserwowanej przez niego w Malborku. Okazało się, że mimo glejtu wielkiego mistrza nie do 

każdego zamku wpuszczono Zbyszka, powołując się na prawo, że nakazy wydane w czasie 

pokoju przestają obowiązywać podczas wojny. Tymczasem Żmudzini nie potrafią zdobywać 

zamków   i   trzeba   czekać   aż   przyjdzie   książę   Witold,   na   którego   dzieci   Krzyżacy   kiedyś 

podnieśli rękę. Po przeprawie przez Niemen ruszyli na północ. Przed nimi wystąpił oddział 

około 150 wojowników idących  do walki ze śpiewem. Pod koniec zażartej bitwy Zbyszko 

usiłował wziąć żywcem jakiegoś – jak sądził – znacznego rycerza. Okazał się nim Fulko de 

Lorche,   który   walczył   po   stronie   Krzyżaków,   sądząc,   że  potyka   się   z  poganami.   Zbyszko 

potraktował go nie jak jeńca, ale jak przyjaciela. Wśród pojmanych znalazł się poturbowany 

Sanderus,   który   twierdził,   iż   przewożono   kogoś,   prawdopodobnie   Danusię,   w   kolebce   z 

wikliny. Opiekowała się nią ta sama służka, która przyjeżdżała do leśnego dworu. Byli tam 

Zygfryd   de  Löwe   i   Arnold   von   Baden.   Sanderus   słyszał,   że  zły  duch   lub   anioł   strącił   ze 

schodów Zygfryda,  który chciał  zamordować uwięzioną. Opowiadał,  że słyszał  jej smutny 

ś

piew.   Uciekających   z   kolebką   próbowano   ścigać,   ale   pogoń   odpierał   Arnold.   Zbyszko 

uwolnił pana de Lorche, ten jednak obiecał, że stawi się na każde jego wezwanie – za niego 

bowiem Zakon wyda każdego, ponieważ pochodzi z zasłużonego i możnego rodu.

      Zbyszko,   Maćko,   Hlawa   i   Sanderus   postanowili   wytropić,   dokąd   wieziono   Danusię. 

Sanderus   poszedł   przodem,   udając   uciekiniera   z   niewoli.   Poszukiwanych   dogoniono   w 

smolarni. Maćko pokonał Zygfryda  i oddał pachołkom,  sam pobiegł  na pomoc Zbyszkowi 

walczącemu  z Arnoldem. Czech pochwycił  służkę zakonną. Danusia nie poznała Zbyszka. 

Drżąc, przerażona szeptała tylko, że się boi. Nie chciała jeść, straciła świadomość. Zbyszko w 

rozpaczy   chciał   targnąć   się   na   Zygfryda,   ale   powstrzymał   go   stryj.   Postanowiono   oddać 

uwięzionego w ręce Juranda, zaś zdradliwą służkę pod sąd księciu mazowieckiemu. Hlawa 

kazał służce przygotować posłanie dla Danusi, przebrać ją w czyste szaty, samej zaś ubrać się 

w   jej   łachmany.   Przerażona,   że   ją   powieszą,   błagała   Danusię   o   ratunek,   ale   dziewczyna 

Streszczenie     strona 14 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

niczego nie rozumiała, powtarzała tylko, że się boi, Arnold wysłuchał opowieści o porwaniu 

Danusi i przysiągłszy, że nic o tym nie wiedział, prosił o zrozumienie. Został rozwiązany i 

nakarmiony.   Hlawa   po   naradzie   z   Maćkiem   postanowił   jechać   do   Spychowa,   by   zabrać 

stamtąd   Jagienkę   do   Płocka,   do   biskupa.   Powiódł   z   sobą   Zygfryda,   by   oddać   go   w   ręce 

Juranda, i służkę zakonną, która jednak uciekła, zanim wyruszyli.

   Tom III. Danusia obudziła się późno, w gorączce, ale poznała Zbyszka. Nie zdążyli opuścić 

kryjówki, ponieważ otoczył ich sprowadzony przez służkę zbrojny oddział dowodzony przez 

Wolfganga,   brata   Arnolda.   Po   ustaleniach   mieli   wziąć   z   sobą   do   Malborka   Maćka,   zaś 

Zbyszko miał przywieźć odpowiedni okup. Mieli jeszcze w odwodzie pana de Lorche.

   Zbyszko z chorą Danusią wyruszyli do Spychowa. Przed nimi pospiesznie podążał Hlawa z 

Zygfrydem.   Po   drodze   ludzie   wielokrotnie   sami   chcieli   rozprawić   się   z   Krzyżakiem.   Po 

przybyciu   do   Spychowa   Hlawa   opowiedział   ostatnie   zdarzenia   Jagience,   ks.   Kalebowi   a 

potem Jurandowi, który po długiej modlitwie kazał puścić jeńca wolno. Nikt nie sprzeciwił 

się   jego   woli.   Traktowano   go   jak   świętego.   Do   granicy   odprowadził   jeńca   w   pomrukach 

nasilającej się burzy Tolima. Gdy Zygfryd został sam, wydawało mu się, że widzi obok siebie 

ś

mierć, słyszy głosy. W obłąkaniu popełnił samobójstwo, wieszając się na drzewie. Wtedy 

burza   rozszalała   się   z   cała   mocą.   Następnego   dnia   trupa   pogrzebali   na   życzenie   Jagienki 

podróżujący z nią do Płocka Hlawa i pachołkowie. Dziewięć dni od ich wyjazdu ze Spychowa 

przybył tam Zbyszko z Danusią, która po krótkim przebłysku świadomości, na niecałą milę 

przed grodem zmarła. Zawiadomiony o nieszczęściu Jurand wyszedł naprzeciw orszakowi, 

zdruzgotany boleścią.

    Jurand wysłał Tolimę po glejt do księcia do Płocka, by mógł bezpiecznie dostarczyć okup 

za Maćka i Zbyszka Niemcom. Przybył pan de Lorche z wieścią, że Tolima został uwięziony 

przez tamtejszego komtura. Właśnie od niego dowiedział się o śmierci Danusi. Tolima został 

napadnięty, kiedy wiózł okup. Zbyszko nie przyjął kosztowności, które de Lorche chciał mu 

złożyć za siebie. Przed Niemcami de Lorche miał uchodzić za zakładnika, by Maćkowi nie 

wyrządzili krzywdy. Razem wyruszyli do Malborka. Po drodze znaleźli w gospodzie Tolimę, 

który   uciekł,   gdy   go   wypuszczono,   by   wskazał,   gdzie   ukrył   resztę   bogactw.   Zbyszko 

Streszczenie     strona 15 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

dowiedział   się   też   o   pobycie   Jagienki   w   Spychowie   i   pocieszaniu   Juranda.   W   Płocku 

tymczasem przebywało wiele znakomitych osób. Zbyszko opowiedział swoje i Danusi losy 

Powale z Taczewa,  mając zamiar wyjawić je też królowi. W orszaku księstwa (w Płocku) 

poznał Zbyszko Jagienkę. Księżna Anna Danuta, płacząc, ściskała Zbyszka. Wszyscy wokół 

rozprawiali o jego nieszczęściu.

      Szacowne   grono   ucztowało,   potykało   się   w   turniejach,   brało   udział   w   łowach. 

Najdostojniejszą osobą był sam król. Powała z Taczewa zawiadomił Zbyszka, że jako rycerz 

będzie towarzyszył królowi w Raciążku w spotkaniu z wielkim mistrzem Zakonu. Zjazd ten 

(1402 r.) nie doprowadził do zgody. Większe znaczenie miały następne – w 1404 i 1405 r. – 

Jagiełło   odzyskał   ziemię   dobrzyńską,   ale   Żmudź   została   we   władaniu   Zakonu.   Zbyszko 

honorowo zapłacił okup Arnoldowi von Baden. Wielki mistrz Konrad von Jungingen wiedział 

o nadużyciach w Zakonie i przeczuwał, że obróci się to przeciw jego potędze, jak głosiły 

słowa   objawione   św.   Brygidzie.   Zbyszko   i   inni   rycerze   udali   się   z   wielkim   mistrzem   do 

Malborka   (Marienburga).   Twierdza   zrobiła   na   wszystkich   wielkie   wrażenie.   Zbyszko 

odzyskał stryja, ale mimo ugody króla z wielkim mistrzem o wymianie jeńców, postanowił 

honorowo zapłacić ustalony okup, chociaż skąpy Maćko nie był z tego zadowolony. Mistrz 

zaprosił posłów polskich na zwiedzanie zamku a potem na sowitą ucztę. Nie złamał w nich 

ducha, bowiem doskonale wiedzieli, jaką nienawiścią otaczani są Krzyżacy na tych terenach 

(mówił   o   tym   zwłaszcza   Zyndram   z   Maszkowic).   Na   chełpliwe   przechwałki   o   bogactwie 

Polacy odpowiadali, że ważniejsze jest w tym wypadku żelazo niż złoto.

   Nie zastawszy księstwa w Płocku, Maćko i Zbyszko udali się do Spychowa, dokąd podążyła 

Jagienka, by doglądać Juranda. Po kilku dniach ojciec Danusi umarł, a Zbyszko postanowił 

wyruszyć  do walki u boku Witolda. Na dzierżawie w Spychowie został Czech Hlawa, zaś 

Maćko z Jagienką wyruszyli do Zgorzelic i Bogdańca, wioząc z sobą kosztowności zabrane 

przez   starego   rycerza   ze  Spychowa.   Po   drodze   załatwili   sprawy   dziedzictwa   po   opacie   w 

Płocku. Brat Jagienki Jaśko, wyjechawszy im naprzeciw, opowiadał o śmierci Wilka, który 

został przywalony kłodą podczas zdobywania niemieckiego kasztelu na Śląsku, i o ożenku 

Cztana,   którego   żonę   bije   i   wodzi   za   nos.   Maćko   postanowił   pielgrzymować   do   grobu 

królowej   Jadwigi   (taki   ślub   uczynił,   gdy   miał   wbity   w   bok   zadzior).   Zabrał   z   sobą   do 

Streszczenie     strona 16 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Krakowa Jaśka. Po powrocie do Bogdańca myślał o budowie kasztelu. Często odwiedzała go 

Jagienka, marząc o powrocie Zbyszka. Maćko zażegnał też spór o pola po wykarczowaniu 

lasu, który stary Wilk miał z opatem, zostawiając owe tereny przeciwnikowi.

    Trwała wojna o Żmudź między Krzyżakami a Witoldem. Poturbowany Zbyszko (złamane 

dwa żebra, zbity lewy bok) wrócił wraz z Czechem i jego żoną (Anula Sieciechówna). W 

Spychowie zostawił swoje zdobycze: rycerskie pawie i strusie pióropusze złożył na trumnach 

Danusi i jej matki, przywiózł też cenne zbroje. Zbyszko był chory, smutny i ciągle myślał o 

Danusi. Opiekowała się nim Jagienka. Podczas układania jego włosów doszło do decydującej 

rozmowy i oświadczyn.

   Młodzi zamieszkali w Moczydołach a Maćko wnosił dla nich solidny kasztel otoczony fosą 

w Bogdańcu. Jagienka powiła bliźnięta: Jaśka i Maćka. Kochali ją mąż, Maćko i czeladź, była 

dobrą panią. Zbyszko obrósł w sławę i zamożność. Urodził się kolejny potomek Zych.  Po 

czterech latach małżeństwa stanął w Bogdańcu kasztel. Maćko pozostał w starym domostwie. 

Raz   na   rok   Zbyszko   wyprawiał   ucztę   dla   sąsiedztwa.   W   okolicy   mówiono   o   wielkim 

bogactwie Bogdańca. Maćko wyjechał do Spychowa i Płocka, był też w Malborku. Przywiózł 

nowinę, że Kuno Lichtenstein został komturem. Sam nie stanął do walki, powołując się na 

wysoki   urząd,   ale   Maćko   pokonał   jego   zastępcę   i   krewnego   również   nazywanego 

Lichtensteinem.   Po   śmierci   wielkiego   mistrza   urząd   objął   jego   brat   Ulryk   von   Jungingen. 

Spodziewano   się   więc  wojny.   Kością   niezgody   było   zwłaszcza  Drezdenko,   które   zagarnął 

Kondrat   i   nadal   było   w   krzyżackich   rękach.   Mnożyły   się   kolejne   nadużycia   Zakonu. 

Przygotowywano  się do wojny.  Zewsząd ciągnęli  rycerze ze zbrojnymi,  również Zbyszko, 

Maćko, Jaśko ze Zgorzelic, Cztan z Rogowa.

   Rozdział XXVI wyjaśnia okoliczności wybuchu wojny i rozpoczyna opis przygotowań oraz 

bitwy   pod   Grunwaldem   z   ważnymi   scenami   batalistycznymi.   Wojska   Jagiełły   i   Witolda 

połączyły   się   gotowe   do   walki.   Pod   Świeciem   stanęło   sto   tysięcy   „zakutych   w   żelazo” 

Niemców. Polscy rycerze bez trudu wzięli fortecę wojenną w Dąbrownie, co napawało ich 

nadzieją na zwycięstwo. Zgromadzili się wielcy sławni rycerze oraz różne narody. Zbyszko 

napotkał   pana   de   Lorche,   który   przeszedł   na   polską   stronę,   ponieważ   poznał   krzyżackie 

metody   a   ponadto   ożenił   się   z   Jagienką   z   Długolasu.   Z   Witoldem   przyszło   czterdzieści 

Streszczenie     strona 17 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

licznych chorągwi, polskich wraz z Mazurami było pięćdziesiąt. Byli Tatarzy i dzikie watahy 

Besarabów, Serbowie i Żmudzini.

    Po nocnej wichurze rozstawiły się o świcie chorągwie. Król miał zwyczaj uczestniczyć w 

trzech mszach. Po pierwszej otrzymał wiadomość o chorągwi niemieckiej pod Grunwaldem, a 

potem   o   następnych.   Król   postanowił   wysłuchać   drugiej   mszy.   Zewsząd   nadciągały 

chorągwie   niemieckie.   Był   to   Dzień   Rozesłania   Apostołów   –   15   lipca   1410   r.   Krzyżacy 

widzieli na krawędzi lasu tylko kilkanaście polskich chorągwi i nie mieli pewności, czy to 

całe   wojsko.   Ulryk   nie   sądził,   że   Polacy   uzyskają   tak   wielkie   wsparcie   ze   strony   innych 

narodów. Myślał, że szybko zostaną pokonani. Wysłano dwóch heroldów z nagimi mieczami 

do   polskiego   króla,   by   wyzwać   go   na   śmiertelny   bój.   Jagiełło   przyjął   je   spokojnie   jako 

zapowiedź   zwycięstwa.   Z   lasu   zaczęły   wynurzać   się   wojska   polskie.   Polskie   rycerstwo 

odśpiewało  starą   bojową   pieśń   św.   Wojciecha  (212)  Bogurodzicę.   Rozpoczęła   się   zażarta 

bitwa. Nad jej przebiegiem czuwał Zyndram z Maszkowic. Zwycięstwo zaczęło się chylić na 

stronę   Niemców.   Upadła   najznaczniejsza   chorągiew   krakowska   z   orłem   w   koronie,   którą 

trzymał Marcin z Wrocimowic (przewrócił się raniony koń), jednak Polacy ją szybko odbili. 

Kolejno   następują   opisy   pojedynczych   potyczek,   liczne   imiona   rycerzy   –   zwycięzców   i 

pokonanych.

     Król rwał się do walki, ale powstrzymywano go. Kiedy jednak zaczęto go okrążać, rzucił 

się na pole i zabił Dypolda Kikieritz von Dieber.  Wielki mistrz Ulryk  walczył  do końca i 

zginął z rąk litewskich. Zawisza pokonał znamienitego rycerza Arnolda von Baden. Henryk, 

komtur człuchowski, okrutnik nienawidzący Polaków, chciał wymknąć się z pala, ale drogę 

zaszedł   mu   Zbyszko   z   Bogdańca   i   wziął   go   do   niewoli.   Maćko   spotkał   się   z   Kunonem 

Lichtensteinem, którego ślubował zgładzić. Teraz komtur nie mógł odmówić walki i został 

pokonany.   Bitwa   przeszła   w   rzeź   i   pościg.   Z   siedmiuset   krzyżackich   wodzów   zostało 

piętnastu. Wokół leżało ponad czterdzieści tysięcy ciał. W walce uczestniczyły dwadzieścia 

dwa narody. Armia krzyżacka została pokonana a potęga niemiecka złamana. Przed polskim 

królem położono ciało wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen. Król powiedział:  Oto jest  

ten, który jeszcze dziś rano mniemał się być wyższym nad wszystkie mocarze świata  (234). 

Autor oddał na koniec hołd wielkiej i świętej przeszłości oraz w ostatnim rozdziale wyjawił, 

Streszczenie     strona 18 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

ż

e   Maćko   żył   jeszcze   długo,   a   Zbyszko   doczekał   chwili,   kiedy  jedną   bramą   wyjeżdżał   z  

Malborga   ze   łzami   w   oczach   mistrz   krzyżacki,   drugą   wjeżdżał   na   czele   wojsk   polskich  

wojewoda, aby w imieniu króla i Królestwa objąć w posiadanie miasto i całą krainę aż po  

siwe fale Bałtyku  (236) – tymi słowami, nawiązującymi  do zawartego w 1465 r. pokoju w 

Toruniu, kończy się powieść Krzyżacy.

Krzyżacy jako powieść historyczna

     Krzyżacy  to   przykład   gatunku   epickiego,   zwanego  powieścią.   Jest   to   dzieło   dużych 

rozmiarów,   wielowątkowe,   ukazujące   lasy   bohaterów   na   tle   społecznym,   obyczajowym, 

historycznym, geograficznym. Obok wątku głównego (skupionego wokół głównego bohatera) 

są w niej wątki poboczne oraz epizody. Opowieść prowadzi  narrator, który w powieściach 

realistycznych   wypowiada   się   zazwyczaj   w   trzeciej   osobie   liczby   pojedynczej,   stoi   na 

zewnątrz   świata   przedstawionego   (nie   jest   postacią   utworu),   jest   wszechwiedzący   i 

obiektywny. W powieści może występować kilku narratorów różnego typu (np. relacja może 

pochodzić od jednego z bohaterów, wtedy nie jest obiektywna).

     W  powieści historycznej  świat przedstawiony został osadzony w epoce przeszłej, a więc 

ukazuje   zamknięty   okres   w   dziejach.

5

  Autor   dąży   do   zachowania   prawdy   historycznej   – 

umieszcza losy bohaterów w siatce wydarzeń, które rzeczywiście miały miejsce, osadza je w 

tle społecznym  i obyczajowym (pokazuje układ sił społecznych, różne warstwy,  styl życia, 

np.   święta,   biesiady,   walki,   zawieranie   małżeństw   itp.).   W   powieści   tego   typu   prawda 

historyczna   splata   się   z   fikcją   literacką.   Znani   z   przekazów   źródłowych   bohaterowie 

spotykają   się   z   wymyślonymi   przez   autora.   Wydarzenia   prawdziwe   uzupełniają   fikcyjne, 

które   są   przedstawione   z   zachowaniem   reguł   prawdopodobieństwa,   tzn.   są   takie,   jakie 

mogłyby   się   zdarzyć   w   danej   epoce,   w   opisanych   okolicznościach   i   miejscach.   Powieść 

historyczna   jest   więc  utworem   realistycznym,   w   którym   świat   przedstawiony   jest 

skonstruowany z troską o regułę prawdopodobieństwa,  oczywiście w odniesieniu do czasu 

akcji i jego historycznego charakteru.

     Powieść Henryka Sienkiewicza pt.  Krzyżacy  zastała umieszczona w konkretnym czasie i 

     strona 19 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

znanych w średniowieczu miejscach. Na jej kartach pojawili się bohaterowie, których znamy 

z   lekcji   historii,   np.   król   Władysław   Jagiełło,   królowa   Jadwiga,   rycerze:   Zawisza   Czarny, 

Zyndram   z   Maszkowic,   wielcy   mistrzowie   krzyżackiego   zakonu:   Konrad   i   Ulrich   von 

Jungingen (u Sienkiewicza: Kondrat i Ulryk) oraz inne osoby. Obok nich i w kontaktach z 

nimi   działają   postaci   fikcyjne,   np.   Maćko   i   Zbyszko   z   Bogdańca,   Danusia   Jurandówna   i 

Jagienka   Zychówna,   Cztan   i   Wilk.   Dzięki   nim   utwór   jest   bardziej   żywiołowy,   barwny, 

atrakcyjny   dla   czytelników.   Pisarz   ukazuje   również   polskie   społeczeństwo   poprzez 

hierarchiczny   układ   stanów   (możni,   rycerze,   duchowni,   mieszczanie   i   chłopi),   ze 

szczególnym akcentem padającym na rycerstwo i obwiązującą je etykę postępowania.

     Autor przedstawił koloryt  epoki: zamki, dwory,  grodziska, bitwy,  uczty,  ubiory,  rodzaje 

broni. Można tu również zaobserwować zmagania Polaków i Litwinów z Krzyżakami, którzy 

pod   pretekstem   szerzenia   wiary   chrześcijańskiej   opanowali   rozległe   tereny   i   dążyli   do 

podporządkowania   sobie   kolejnych.   Przełomowym   wydarzeniem   jest   szeroko   i   barwnie 

opisana bitwa pod Grunwaldem (1410 r.). Czytelnik dowiaduje się, jak do niej doszło, jak 

wcześniej wyglądały relacje z niemieckimi rycerzami.

   Dla wzmocnienia efektu historyczności Krzyżaków autor posłużył się stylizacją językową na 

mowę   średniowiecza,   czyli  archaizacją:   wykorzystał   charakterystyczne   słownictwo, 

konstrukcje   składniowe,   formy   gramatyczne,   które   sprawiły,   że  relacja   narratora   i   dialogi 

postaci nabrały cech języka dawnego. Dzięki tym zabiegom czytelnik tym łatwiej przenosi się 

w średniowieczne realia i z wielkim zaangażowaniem przeżywa losy bohaterów, uczestniczy 

w ich przygodach, towarzyszy romansom i bitwom.

      Powieści   historyczne   Sienkiewicza   (Krzyżacy,  Ogniem   i   mieczem,  Potop,  Pan  

Wołodyjowski) ukazują minione epoki i ich realia w taki sposób, by wzbudzić w Polakach 

poczucie   własnej   wartości,   by   wskrzesić   nadzieję   na   odmianę   narodowego   losu.   Były   to 

utwory,   które   miały   wielkie   znaczenie   w   okresie   pozytywizmu   i   Młodej   Polski,   kiedy 

ojczyzna była w niewoli. Uczyły, że zawsze zły los może się odwrócić, a więc dawały siłę da 

przetrwania trudnego czasu i mobilizowały do walki o niepodległość.

      Sienkiewiczowi   zarzucano   brak   pieczołowitości   i   naruszanie   prawdy   historycznej

6

, 

naginanie faktów i postaw do naczelnej, krzepiącej serca Polaków, idei powieści. Obrońcy 

     strona 20 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

jego dzieła wskazywali jednak, że – chociaż historyczna – jest to przecież powieść, a więc 

utwór  literacki,  którego  autor ma prawa  do fikcji  i wykorzystania  materiału  historycznego 

według   własnych   planów   i   założeń.   Nie   chodzi   tu   przecież   o   ścisłą   wierność   przekazom 

ź

ródłowym,   ale   o   przeżycia   estetyczne   i   emocje   czytelnika   –   a   ten   zamiar   został   przez 

Sienkiewicza w pełni zrealizowany.

Czas i miejsce akcji

      Powieść  Krzyżacy  ukazuje   dzieje   zmagań   Polski   i   Litwy   z   ekspansywnym   i   wrogim 

Zakonem Szpitala Najświętszej Marii Panny. Akcja obejmuje więc czas, w którym Krzyżacy 

dali się mocno we znaki ludom, wśród których osiedli, i zamyka na kulminacyjnym fakcie – 

na   bitwie   pod   Grunwaldem.   Jest   to   okres   dwunastu   lat   –   od   1399   do   1410   roku.   W 

retrospektywnych fragmentach (wspomnieniach) akcja wybiega znacznie w przeszłość (jest to 

tzw. przedakcja) – aż do wojen Władysława Łokietka z Krzyżakami. Narrator uzupełnia też 

krótko   swoją   relację   ukazaniem   wydarzeń   po   bitwie   grunwaldzkiej   do   1466   r.,   w  którym 

zawarto pokój toruński.

      Okres   1399-1410   nie   został   tu   przedstawiony   równomiernie.   Najwięcej   uwagi   narrator 

poświęcił losom bohaterów w dwu pierwszych latach (od poznania Danusi przez jej porwanie 

i   poszukiwanie   do   walk   Zbyszka   w   wojnie   żmudzkiej   i   ślubu   z   Jagienką).   Okres   ten 

wypełniają   dramatyczne   losy,   ciężkie   doświadczenia   życiowe,   radości,   zdobycze,   liczne 

podróże i przygody.

      Odcinek   czasowy   1402-1410   został   ukazany   dość   pobieżnie.   Jest   to   okres   kolejnych 

problemów   sąsiedzkich   z   Krzyżakami,   ich   przewrotnej   polityki,   stosowanych   przez   nich 

metod wyniszczania Polaków i Litwinów.  Uwaga narratora skupia się na opisie bitwy pod 

Grunwaldem, której obraz, zasugerowany przez malarza historycznego, Jana Matejkę, został 

tu rozwinięty w szczegółach.

    Rzecz dzieje się w różnych miejscach, uzasadnionych ustawicznym przemieszczaniem się 

bohaterów.   Toczy   się   w   miastach,   wsiach,   gospodach,   zamkach,   w   opactwie,   na   dworze 

królewskim i dworach książęcych,  w kościele, w więzieniu, na polu walki, w puszczy – a 

Czas i miejsce akcji     strona 21 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

więc   w   miejscach   o   różnym   charakterze   i   przeznaczeniu,   w   różnych   środowiskach 

społecznych. Dzięki temu czytelnik poznaje kraj swoich przodków w panoramicznym ujęciu, 

w   różnych   przejawach   aktywności   ludzkiej.   Przede   wszystkim   poruszamy   się   po   kartach 

powieści  razem  z głównym   bohaterem,  Zbyszkiem   z Bogdańca.  Podziwiamy razem  z  nim 

przepych   dworów   i   przeżywamy   napięcie   podczas   walki   lub   czyhania   na  niedźwiedzia   w 

puszczy,   rozumiemy   jego   miłosne   egzaltacje   i   determinację   w   zdobywaniu   „krzyżackich 

czubów”,   które   ślubował   „swojej   paniej”.   Towarzyszymy   również   innym   bohaterom,   np. 

Jurandowi, który udaje się na rozkaz Krzyżaków do ich warowni w Szczytnie, by odzyskać 

ukochaną   córkę,   a   przy   tym   poznajemy   średniowieczną   budowlę   obronną   i   zwyczaje 

niemieckich rycerzy.

   Obserwujemy styl życia i mentalność ówczesnej szlachty, dbającej o pomnożenie majątków 

przez wzbogacenie się w walce lub małżeństwo z posażną panną (dążenie do połączenia ziem 

należących  do Bogdańca i Zgorzelic) oraz modele religijności  ówczesnego  duchowieństwa 

(np. opat i ks. Wyszoniek). Wszystkie te elementy poznawcze i przygody bohaterów wynikają 

z ich planów życiowych, przywiązania do ojczyzny, chęci zdobycia łupów i żony. Dzięki ich 

ż

ywotności   i   wędrówkom   akcja   jest   ubarwiona   opisami   różnych   miejsc,   m.in.   Wawelu   i 

szerzej – Krakowa,  dworów w Ciechanowie i Płocku, zamków krzyżackich  w Malborku i 

Szczytnie.   Jest   to   okazja   do   poznania   różnych   dzielnic   Polski:   Mazowsza,   Małopolski, 

Wielkopolski   oraz   zaznajomienia   się   z   realiami   życia   w   Wielkim   Księstwie   Litewskim. 

Położenie   geograficzne   niektórych   miejsc   prowokuje   refleksje   natury   historycznej   –   np. 

Spychów nękany jest ciągle przez Krzyżaków, pola grunwaldzkie są świadkiem zniszczenia 

pychy niemieckich rycerzy przez otoczonych boską opieką prawych chrześcijan itp.

      Różnorodność   i   szeroki   zasięg   geograficzny   ukazanych   w   powieści   miejsc   służy 

wzmocnieniu atrakcyjności dzieła, ukazaniu szerokiego tła historycznego i mentalności ludzi 

odległej epoki.

Kompozycja utworu

    Akcja została rozpięta pomiędzy oczekiwaniem na potomka pary królewskiej (lato 1399) i 

Kompozycja utworu     strona 22 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

nieoczekiwaną śmiercią królowej Jadwigi a zwycięską bitwą z Zakonem. Takie rozwiązanie 

sprawiło,  że  pisarz  nie mógł   równomiernie ukazać  tak dużego  przedziału czasowego  (stąd 

zarzuty,  że jest to utwór  pisany całostkami kompozycyjnymi wyraźnie wyodrębnionymi, ale  

bez   planu   całości  –   jak   stwierdził   Adam   Kulawik

7

).   Pisarz   miał   ważne   powody,   by 

przedstawić losy bohaterów od 1399 r. Wtedy bowiem żyła jeszcze królowa Jadwiga, której 

postawa   wobec   polsko-krzyżackich   kontaktów   i   modelowa   pobożność   miały   zasadnicze 

znaczenie dla rozwoju przyszłych wypadków w planie historycznym. Pobożna pani w imię 

chrześcijańskich ideałów powstrzymywała gniew męża i odwet za krzyżackie nadużycia. Jej 

ś

wiątobliwa postać jest ciągle wspominana przez bohaterów i promieniuje na naród, który od 

niedawna   wyznaje   naukę   Chrystusa.   Na   końcu   utworu   rozgrywa   się   ostateczna   batalia   z 

Krzyżakami, którą Jadwiga przewidziała przed śmiercią – przepowiedziała bowiem, że po jej 

odejściu   Jagiełło   nie   będzie   długo   tolerował   postępowania   niemieckich   rycerzy.   W   tej 

swoistej klamrze, wiążącej powieść zamykają się zdarzenia historyczne mniejszej rangi oraz 

losy  postaci   z  planu  fikcyjnego.   Sienkiewicz   powiela  tu  wypracowany  przez   siebie  model 

powieści historycznej, w której bohater zakochuje się w pięknej pannie i musi przeciwstawić 

się negatywnemu rywalowi – w tym wypadku porywaczom Danusi. Ów schemat wypełniają 

szczegóły dotyczące metod działania, życia codziennego, przeżyć itp.

      Głównym   wątkiem   powieści   jest   miłość   Zbyszka   z   Bogdańca   do   Danusi,   a   potem   do 

Jagienki.   Został   on   wtopiony   w   mniej   eksponowany,   ale   stanowiący   jakby   historyczną 

matrycę faktów, wątek konfliktu polsko-krzyżackiego. Obydwie te linie wydarzeń zazębiają 

się   z   pobocznym,   ale   istotnym   dla   ukazania   losu   Danusi   oraz   krzywd   ze   strony   Zakonu, 

wątkiem ukazującym tragiczne losy Juranda ze Spychowa. W powieści jest kilka wątków o 

mniejszym znaczeniu dla wymowy całości, ale ważnych dla zbudowania szerokiego obrazu 

kultury ludzi tej epoki, np. losy Maćka z Bogdańca, rywalizacja Cztana i Wilka, działalność 

Sanderusa   ujawniająca   charakter   polskiej   pobożności   w   okresie   średniowiecza,   dzieje 

Zygfryda de Löwe. Wątek skupiony wokół osoby Zbyszka oraz międzynarodowy konflikt z 

Krzyżakami stale się z sobą przeplatają. W ich sieć inkrustowane są pozostałe, o mniejszym 

zasięgu czasowym, oraz liczne epizody.

      Jak   przystało   na   powieść   „krzepiącą   ducha   narodowego”,   zarówno   bohater   pozytywny 

Kompozycja utworu     strona 23 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Zbyszko jak i moralnie piękny uciemiężony naród polski wraz z litewskim odnoszą chlubne 

zwycięstwo.   Chociaż   Danusia   umiera,   jej   szlachetna   delikatna   postać   i   doznana   krzywda 

mobilizują Zbyszka do dalszych  działań przeciwko Zakonowi. Ostatecznie zasługuje on na 

dobrą żonę, która od dawna na niego czeka i pozwoli mu przedłużyć ród w kolejne pokolenie. 

Jest nią Jagienka Zychówna, zupełne przeciwieństwo Danusi, ale osoba równie szlachetna i 

kochająca Zbyszka. Wszystkie elementy kompozycji są podporządkowane idei utworu, który 

ukazuje prawość i patriotyzm Polaków w dążeniu do obrony własnej tożsamości narodowej.

     Tom I rozpoczyna spotkanie w gospodzie Maćka i Zbyszka z krakowianami oraz – nieco 

później – z księżną Anną Danutą i jej dworem, wśród nich z piękną dworką – Danusią, która 

od razu urzekła urodą Zbyszka. Część ta kończy się polowaniem na bobry, w którym razem 

uczestniczą Jagienka i Zbyszko.

      Na   początku   tomu   II   opat   proponuje   Zbyszkowi   rozwiązanie   ślubów   wiążących   go   z 

Danusią, by mógł ożenić się z Jagienką, ten jednak zachowuje się jak przystało na rycerza i 

rezygnuje   z   oferty.   Na   końcu   tej   części   Jurand   ze   Spychowa   przybywa   do   Szczytna,   by 

odzyskać   ukochaną   córkę   z   rąk   Krzyżaków,   stoi   upokorzony   pod   bramą,   aż   ostatecznie 

zostaje wpuszczony.

     W tomie III Jurand doznaje wielkiego poniżenia, nie odzyskuje dziecka, zostaje okrutnie 

okaleczony. Narrator przedstawia poszukiwania Danusi i odnalezienie jej przez Zbyszka.

   IV tom rozpoczyna relacja z powrotu z Danusią do Spychowa, jej śmierć i rozpacz Juranda 

oraz   Zbyszka.   Mąż   Danusi   podnosi   się   powoli   z   cierpienia,   żeni   z   Jagienką,   osiada   w 

wybudowanym   dlań   przez   Maćka   kasztelu,   następnie   wyrusza   do   walki   z   Krzyżakami, 

dzielnie potykając się pod Grunwaldem i szczęśliwie wraca do rodziny. Końcowy akcent – 

szczęśliwe rozstrzygnięcie w planie narodowym i osobistym głównych bohaterów – napawa 

optymizmem na dobre rozwiązanie aktualnych problemów ojczyzny.

Język

     Dzięki studiom nad epoką średniowiecza Sienkiewicz nie tylko wprowadził do powieści 

odpowiednie tło zdarzeń, klimat sporów polsko-krzyżackich, obyczajowość ludzi z różnych 

Język     strona 24 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

ś

rodowisk, ale przede wszystkim ułatwił czytelnikom przeniesienie się do czasu i miejsc akcji 

poprzez zastosowanie stylizacji na język tamtego okresu. Jest on dla wszystkich zrozumiały, 

prosty, przyjemny w odbiorze, a przy tym niesie z sobą wrażenie dawnej elegancji, czasem 

rubaszności i humoru. Sienkiewicz wykorzystał słownictwo staropolskie, częściowo gwarowe 

(podhalańskie) dostosowane do różnych sytuacji i statusu społecznego postaci.

      Spotykamy   tu   dworny,   wyszukany   i   pełen   uprzejmości   styl   obowiązujący   na   dworach 

królewskim   i   książęcych,   w   innych   okolicznościach   –   charakterystyczny   dla   politycznych 

układów lub majątkowych pertraktacji, albo właściwy dla rozmowy osób zakochanych. Pisarz 

posługuje się często składnią o szyku przestawnym, stosuje dawne formy fleksyjne – po to, by 

oddać klimat tamtych lat. Zastosowany tu zabieg stylizacji (tzn. naśladowania stylu) na język 

ś

redniowiecza   nosi   miano  archaizacji.   Sienkiewicz   wprowadził   tu   także   dialektyzmy   o 

rodowodzie podhalańskim, w którym przechowały się wyrażenia dawne (jest to więc swoiste 

połączenie archaizacji i dialektyzacji). Język współgra z sytuacjami, nastrojem chwili, stanem 

ducha bohatera, np. obłąkańcze wizje Zygfryda przed powieszeniem korespondują z opisem 

burzy   –   fragment   ten   został   oddany   z   troską   o   ukształtowanie   odpowiedniego   nastroju   – 

grozy,   tajemniczości,   wręcz   diaboliczności.   Zupełnie   inny   charakter   mają   miłosne 

prostoduszne   umizgi   Zbyszka:   subtelne,   pełne   uwielbienia   i   czci   wobec   Danusi   oraz 

zmysłowe,   konkretne,   z   ukierunkowaniem   na   praktyczny   wymiar   tego   związku   –   wobec 

Jagienki.   Za   każdym   razem   widać   tu   nieporadność   słowną   prostego   rycerza,   ale   z   jego 

krótkich, urywanych zdań bije siła uczucia.

     Owa językowa namiastka średniowiecza, zawarta w powieści  Krzyżacy  sprawia, że utwór 

zyskuje na atrakcyjności  i uroku literackim. Jest to zarazem  okazja do tego,  by popularny 

odbiorca mógł zetknąć się z nazwami broni, potraw, zwyczajów z odległej epoki. Język jako 

najbardziej wyrazisty element kultury jest tu kluczem do jej poznania. Pod tym  względem 

książka   spełnia   także   cel   poznawczy   i   budzący   uczucia   patriotyczne   –   mówi   bowiem   o 

podstawach naszej narodowej tożsamości.

Język     strona 25 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Wydarzenia historyczne

      Kanwa   wydarzeń   historycznych   w   powieści  Krzyżacy  służy   porządkowaniu   losów 

głównych postaci oraz pozwala prześledzić i ocenić charakter stosunków między Polakami, 

Litwinami a Zakonem NMP. Wspomnienia Maćka z Bogdańca przywołują na myśl odległy 

czas,   od   kiedy   Krzyżacy   ujawnili   swoje   prawdziwe   oblicze   w   ekspansywnej,   zaborczej 

polityce wobec miejscowej ludności.

     Istniejący   od  1190   r.   Zakon  Szpitala  Najświętszej  Maryi  Panny  już   jako  zgromadzenie 

rycerskie   został   w   1226   r.   wezwany   przez   Konrada   Mazowieckiego   do   walki   z   Prusami. 

Nadana za to w lenno ziemia chełmińska stała się zaczątkiem działalności rycerzy zakonnych 

na   terenach   należących   do   Polaków.   W   niedługim   czasie   stworzyli   oni   własną   potęgę 

militarną   oraz   wespół   z  Kawalerami   Mieczowymi   –  państwo   w   Inflantach.   Ich   zakusy   na 

polskie ziemie nie ustawały. Chcieli podbić Żmudź, zaś w latach 1309-1310 zdobyli Pomorze 

Gdańskie.   Widząc   coraz   szersze   wpływy   rycerzy   niemieckich   oraz   bezwzględne 

podporządkowywanie   sobie   podbitej   ludności,   Polska   i   Litwa   zawarła   układ   w   Krewie   w 

1385 r., według którego oba narody miały się zjednoczyć w oporze przeciwko Krzyżakom – 

Jagiełło miał poślubić Jadwigę i zostać królem Polski oraz przyjąć wraz z narodem litewskim 

chrzest.  Niemieccy   rycerze  liczyli  na rozerwanie  unii,  jednak  rozpoczęta  w 1409  r.   wojna 

zakończyła się klęską w decydującej bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r. Odległym w 

czasie rozstrzygnięciem  wzajemnych  animozji był  przywołany pod koniec utworu pokój w 

Toruniu   (1456),   na   mocy  którego   po   trzynastoletniej   wojnie   Polska   odzyskała   Pomorze  z 

Gdańskiem   i   Toruniem,   ziemię   chełmińską,   michałowską   oraz   Malbork,   Elbląg   i   Warmię 

(resztę   Prus   z   Królewcem   zachował   Zakon,   którego   głowa   wielki   mistrz   –   odtąd   była 

lennikiem Polski i składała hołd naszemu władcy).

     W powieści Sienkiewicz przypomina drobne fakty dotyczące relacji polsko-krzyżackich, 

spotkania z wielkim mistrzem i wspólne ustalenia wzajemnych stosunków, przywołuje opisy 

ukazujące   dwór   królewski   i   warownie   krzyżackie,   wymienia   krzywdy   wyrządzone   przez 

Zakon.   Jest   to   więc   raczej   naddanie   historycznego   charakteru   epoki   niż   nagromadzenie 

faktów   o   dużym   znaczeniu   historycznym.   Z   nich   zostaje   tu   jedynie   schemat   wypełniony 

Wydarzenia historyczne     strona 26 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

detalami obyczajowymi, militarnymi, politycznymi itp. Na koniec powieści autor prezentuje 

obszerną   relację   z   przygotowań   i   bitwy   pod   Grunwaldem,   w   której   uczestniczą   postaci 

historyczne,   ale   prym   wiodą   bohaterowie   fikcyjni.   Jest   to   najmocniejszy   w   wymowie   i 

najbardziej malowniczy akcent historyczny tego dzieła.

   Sienkiewicz traktuje historię jaka tło zdarzeń, motywację działań bohaterów, opowieść bez 

ambicji poznawczych. Czytelnik skłonny jest przeżywać perypetie zakochanych, trudne losy 

Juranda   i   Danusi   niż   rejestrować   w   pamięci   fakty   historyczne.   W   popularnej   powieści 

Krzyżacy  autor swobodnie operuje tworzywem  historycznym. Podporządkowuje je wartości 

literackiej dzieła, które ma wypełnić misję krzepienia serc Polaków przełomu XIX i XX w., 

ż

yjących w niewoli.

Bohaterowie fikcyjni i historyczni

      W   powieści   historycznej   zazwyczaj   wyróżnia   się   bohaterów   znanych   z   przekazów 

ź

ródłowych  oraz postaci wymyślone przez autora, dostosowane pod każdym  względem  do 

przedstawionej epoki. Osoby z obu tych planów spotykają się, razem walczą, uczestniczą w 

tych samych sytuacjach. W powieści tej najbardziej wyeksponowane są postaci fikcyjne i od 

nich zaczniemy prezentację.

   Zbyszko z Bogdańca – główny bohater utworu – jest ukazany w rozwoju od zapalczywego, 

naiwnego kilkunastolatka o dziecięcej urodzie do młodzieńca wkraczającego w wiek dojrzały, 

sprawnego   rycerza   spod   Grunwaldu,   który   zakłada   rodzinę   i   myśli   perspektywicznie   –   o 

przedłużeniu   rodu   Gradów.   Jego   charakterystykę   buduje   narrator,   przedstawiając   go   w 

różnych   sytuacjach:   w   walce,   w   konfliktach   z   kobietami,   podczas   poszukiwania   Danusi, 

opieki nad chorym  Maćkiem, rozważań dotyczących  przyszłości Bogdańca itd. Jako prosty 

chłopiec   Zbyszko   miał   ambicję   dorównania   rycerzom.   Trzy   pierwszej   okazji   ślubuje 

(rycerskim obyczajem) Danusi zdobycie pawich czubów i rzetelnie dotrzymuje słowa. Przy 

tym ujawnia swoją uczuciowość – łatwo i szybko zachwyca się panną, miłuje ją, współczuje, 

pragnie   pomścić   jej   krzywdę.   Czasem   zachowuje   się   jak   sentymentalny   kochanek,   który 

podróżuje z tablicą informującą o gotowości  do walki z każdym,  kto nie uzna urody jego 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 27 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

wybranki, Jest łatwowierny (kontakty z Sanderusem), gwałtowny w działaniu (atak na posła 

Lichtensteina), opiekuńczy wobec Danusi i – w inny sposób – wobec Maćka, któremu jest 

wdzięczny   za   wychowanie.   Jest   to   więc   bohater   o   złożonej   charakterystyce,   ukazany   w 

rozwoju.

      Dramatyczny   fakt   porwania   Danusi   sprawia,   że  Zbyszko   przeistacza   się   w  mężczyznę, 

przewiduje podstęp, podejmuje wszelkie działania, by odzyskać ukochaną żonę, gotów stawić 

czoła samemu wielkiemu mistrzowi. Doświadczenia te wprawiają go w walce, w znoszeniu 

wszelkich trudów, co doskonale owocuje podczas bitwy pod Grunwaldem.

     Ochłonąwszy po śmierci Danusi, Zbyszko dostrzega urodę, starania i dojrzałość Jagienki. 

Ś

lub z nią jest wynikiem swatów prowadzonych już wcześniej przez Zycha ze Zgorzelic (ojca 

panny), Maćka z Bogdańca (stryja i opiekuna Zbyszka) oraz opata (chrzestnego Jagienki), ale 

przede wszystkim szczerego uczucia, które łączy młodych. Dzięki temu małżeństwu Zbyszko 

stanie   się   prawdziwym   gospodarzem   na   rozległych   terenach.   Pod   koniec   powieści   jest 

walecznym,   mężnym   rycerzem,   dojrzałym,   odpowiedzialnym   mężczyzną,   człowiekiem 

poważnym ale pogodnym, zdecydowanym  w działaniu, ale wrażliwym  i czułym, okrutnym 

dla   wrogów   i   delikatnym   wobec   kobiet,   a   przy   tym   silnym,   sprawnym   fizycznie,   dobrze 

zbudowanym, szybko reagującym. Bywa uduchowiony,  zachwycony Danusią, ale też myśli 

praktycznie   –   o   zdobywaniu   łupów  i   pomnażaniu   dobytku.   Zbyszko   przestrzegał   kodeksu 

rycerskiego, dzielnie i uczciwie walczył, był wierny Bogu i ojczyźnie, służył damie swego 

serca.

   Maćko z Bogdańca reprezentuje starsze pokolenie, ale jest sprawny fizycznie, energiczny. 

Nie   ma   nikogo   z   najbliższej   rodziny   oprócz   bratańca   –   ród   Gradów   został   wybity   pod 

Płowcami. Maćko jest człowiekiem krępej budowy ciała, silnym, skłonnym do walki. Jako 

rycerz podąża wszędzie tam, gdzie ojczyzna potrzebuje wsparcia przy pomocy miecza, lub 

tam, gdzie spodziewa się zdobyć bogate łupy. Z troską myśli o przyszłości Bogdańca, dąży do 

wybudowania   kasztelu,   by   Zbyszko   mógł   tam   zamieszkać   z   przyszłą   rodziną   i   zadbać   o 

rodowe   włości.   Kiedy   Zbyszko   ma   być   stracony   za   brawurowy,   bezmyślny   atak   na 

niemieckiego  posła, Maćko zabiega o nowy płat czerwonego sukna, na które upadnie jego 

głowa   –   ubolewa   nad   konsekwencjami   czynu   młodzika,   ale   zdobywa   się   na   zrozumienie 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 28 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

(respektuje prawo) i praktyczne działanie.

    Maćko jest okazem zdrowia, co najlepiej widać w sytuacji, gdy po długim cierpieniu sam 

wyrywa sobie z ciała metalową zadziorę i szybko wraca do sił. Jest człowiekiem śmiałym, 

sprytnym,   obrotnym,   nawet   przebiegłym.   Wobec   Zbyszka   bywa   szorstki   i   stanowczy,   ale 

myśli   o   nim   z   ojcowską   czułością.   Prowadzi   swoistą   intrygę,   by   w   trosce   o   przyszłość 

Bogdańca   i   pomnożenie   majątku   zainteresować   Zbyszka   posażną   panną   z   sąsiedztwa   – 

Jagienką   Zychówną.   Lubi   opowiadać   rycerskie   przygody,   czasem   chełpi   się   siłą   i 

sprawnością,  poważny ton urozmaica dowcipem, a nawet rubasznym  humorem. Miłość do 

ojczyzny i walkę w jej obronie umiejętnie łączy z dążeniem do osobistych zysków i rycerskiej 

chwały.

   Jurand ze Spychowa, ojciec Danusi, przeżył rodzinną tragedię podczas napadu Krzyżaków 

w cierpieniach zginęła jego ukochana żona. Odtąd poprzysiągł zemstę i żył nienawiścią do 

niemieckich rycerzy, którzy obawiali się jego bezwzględności i sprawności. Oddawszy córkę 

pod opiekę księżnej Anny Danuty, stale szuka okazji do potyczek z Krzyżakami. Co pewien 

czas   odwiedza   Danusię,   a   wtedy   jego   groźna,   ponura   twarz   rozpromienia   się   miłością   do 

dziecka.   Bez   skrupułów   bierze   w   niewolę   swoich   wrogów   i   zamyka   ich   w   lochu,   skąd 

dochodzą straszliwe jęki. Można powiedzieć, że lubuje się w zemście. Nie walczy z Zakonem 

dla zysku, ale z pobudek uczuciowych – w odwecie za śmierć żony.

   Okrucieństwo Krzyżaków przekracza jednak jego wyobrażenia kiedy porywają Danusię, w 

trosce   o   bezpieczeństwo   swojego   dziecka   łamie   w   sobie   rycerską   dumę   i   udaje   się   na 

wezwanie oprawców do Szczytna. Ośmieszony, poniżony, upokorzony, kiedy orientuje się, że 

nie   odzyska   Danusi,   wybucha   gwałtownym   atakiem   i   błyskawicznie   zabija   rycerzy,   do 

których   ma   dostęp.   Zostaje   dotkliwie   okaleczony   (wyrwanie   języka,   wypalenie   oka, 

pozbawienie prawej ręki) i wraca do Spychowa jako ociemniały. Największym nieszczęściem 

jest jednak dla niego śmierć ukochanej córki. Mogłoby się wydawać, że teraz dążenie Juranda 

do   zemsty  jeszcze  bardziej   się   nasili,   tymczasem   on   zdobywa   się   na   przebaczenie   wobec 

Zygfryda   de   Löwe,   od   którego   doznał   tylu   krzywd.   Jurand   ze   Spychowa   jest   bohaterem 

dynamicznym,   ukazanym   w   procesie   przemiany   z   mściwego,   bezwzględnego   pogromcy 

Krzyżaków do przebaczającego,  pozostawiającego  osąd Bogu,  zdolnego  do powstrzymania 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 29 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

gniewu   spokojnego   mężczyzny.   Jego   życie   wypełnia   zemsta,   walka,   pamięć   doznanych 

krzywd,   cierpienie   psychiczne   i   fizyczne,   miłość   do   dziecka,   religijna   pokora   i   postawa 

przebaczenia – a więc zwycięstwo moralne nad nienawiścią.

     Danusia   Jurandówna,   córka   pana   na   Spychowie   jest   delikatną   dwunastoletnią   sielską 

panienką   w   wianku   na   głowie   –   wtedy   poznaje   swojego   przyszłego   męża,   Zbyszka   z 

Bogdańca.   Jest   ona   ozdobą   dwom   księżnej   Anny   Danuty,   jej   ulubienicą,   utalentowaną 

lutnistką i śpiewaczką. Jest to dziewczyna o delikatnej budowie ciała, szczupła, zgrabna, o 

pełnych wdzięku ruchach, wychowywana na książęcym dworze, ponieważ straciła matkę, zaś 

ojciec – szukając zemsty na Krzyżakach – nie mógł jej zapewnić stałej opieki. Danuśka jest 

postacią niewinną, o anielskim uroku, subtelną i kruchą. Kocha Zbyszka platoniczną miłością, 

marzy o tym, by mieć swojego rycerza.

      Głęboko   przeżywa   to,   że   Zbyszko   będzie   ścięty   –   ocalając   mu   życie,   tradycyjnym 

obyczajem   zobowiązuje   się   wyjść   za   niego.   Jest   bardzo   przywiązana   do   ojca,   potrafi 

ułagodzić   jego   gniew   i   srogość.   Porwana   przez   Krzyżaków   zapewne   wiele   wycierpiała. 

Zbyszko  odzyskuje ją roztrzęsioną, wystraszoną,  psychicznie wyniszczoną i zbyt  słabą,  by 

mogła   odrodzić   się   po   tragicznych   przejściach.   Jest   to   postać   wykreowana   na   bezbronną 

ofiarę i dlatego tak wzruszająca. Jest ona jakby królewną z baśni. Pochodzi z wysokiego rodu, 

ale jest szczera, prosta, dziecięco naiwna, a przy tym ujmująca i miła.

     Jagienka Zychówna, dziedziczka Zgorzelic, jest charakterologicznym  przeciwieństwem 

Danusi.   Podobnie   jak   pierwsza   żona   Zbyszka,   kieruje   się   dobrocią,   współczuciem.   Jest 

energiczną,   krzepką  dziewczyną  o  zdrowej  rumianej  cerze,  posiadającą  wiele umiejętności 

tradycyjnie męskich. Brawurowo jeździ konno, umie polować, zna się na doglądaniu całego 

gospodarstwa. Jest to piękna panna, dobrze zbudowana, rosła, dobrze ubrana. Jej miłość do 

Zbyszka   przejawia   się   w   pomaganiu   mu   w   każdej   sprawie,   w   trosce   o   jego   zdrowie   i 

bezpieczeństwo oraz w zrozumieniu jego osobistej tragedii po porwaniu, a potem po śmierci 

ukochanej Danusi. Jagienka nie kieruje się zazdrością ani chęcią zemsty, że jej uczucie nie 

zostało dostrzeżone, nie narzuca się Zbyszkowi. Czeka do właściwego momentu, aż Zbyszko 

zauważy jej obecność w swoim życiu. Jako osoba konkretna, praktyczna, pewnie stąpająca po 

ziemi, będzie doskonale spełniała obowiązki żony i matki – właśnie taką funkcję przewidział 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 30 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

dla niej autor powieści. Jagienka zna tajniki zielarstwa i opiekuje się będącymi w potrzebie, 

np.  Maćkiem   i  wracającym   ze Szczytna  okaleczonym   Jurandem.   Jest  ona  typem   wiejskiej 

dziewoi   o   bujnych   kształtach,   tryskającej   energią   i   dowcipem,   który   ostrzy   sobie   na 

nieudolnych   konkurentach,   Cztanie   i   Wilku.   Postać   ta   jest   doskonale   wkomponowana   w 

wiejski   pejzaż,   ale   też   budzi   zachwyt   urodą   i   manierami   na   dworze.   Jest   nakreślona   z 

realizmem,   wyposażona   w   liczne   przymioty,   przełamująca   stereotyp   dobrze   urodzonej 

delikatnej   panienki   w   kierunku   energii,   pracowitości,   wielostronnego   przygotowania   do 

dorosłego życia.

   Zygfryd de Löwe zwraca na siebie uwagę niezwykłym okrucieństwem, pychą, nienawiścią 

do Polaków. Wszelkie działania usprawiedliwia przed sobą troską o interesy Zakonu. Sposób 

myślenia  i  działania  Zygfryda   zupełnie  odbiega   od  ideałów,   którym   służyli   chrześcijańscy 

rycerze. Przebiegle i sprytnie dąży do pokonania Juranda, osiągając cel przez porwanie jego 

młodziutkiej delikatnej córki. Wydaje się, że Zygfryd zaprzedał duszę diabłu. To on okalecza 

Juranda i obiecuje martwemu (pokonanemu przez Zbyszka w pojedynku) Rotgierowi zabicie 

Zbyszka i zhańbienie Danusi. Jest bezwzględny,  wymyślający ciągle okrutniejsze krzywdy 

dla   Polaków,   zdolny   do   najbardziej   ponurych   czynów   (może   nawet   wyznawca   szatana), 

opanowany bez reszty żądzą zabijania. Ostatnie spotkanie z Jurandem wygląda inaczej niż 

pragnął   Zygfryd.   Komes   na   Spychowie   ma   teraz   nad   nim   władzę,   jednak   sam   ostrożnie 

rozcina  więzy  i  puszcza  niedawnego   oprawcę  wolno.   Oszalały,   opętany   przez   samobójcze 

myśli   Zygfryd   rzeczywiście   odbiera   sobie   życie.   Jest   to   postać   odrażająca,   potworna   w 

nienawiści i okrucieństwie, diaboliczni i tajemnicza.

     Fulko de Lorche  – jest gościem Krzyżaków, ale nie ma nic wspólnego ze stereotypem 

rycerza   Zakonu.   Przybył   z   Lotaryngii.   Nie   ma   skłonności   do   nienawiści   i   krzywdzenia 

innych, nie zamierza zdobywać majątku cudzym kosztem, nie kłamie, nie knuje intryg, nie 

wymyśla podstępów. Przybywa na polskie tereny, by krzewić mieczem wiarę chrześcijańską, 

tymczasem   zastaje   kraj   ludzi   cywilizowanych,   ochrzczonych,   mających   swoją   kulturę   i 

tradycję,   dzielnych   rycerzy   przestrzegających   obowiązującego   etosu.   Nie   przystaje   na 

krzyżackie   metody   działania,   nie   ma   zamiaru   być   kłamcą   i   intrygantem.   Podziwia  piękne 

Polki,   z   jedną   z   nich   (z   Jagienką   z   Długolasu)   się   żeni.   Mając   świadomość   zbrodni   i 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 31 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

wszelkich niegodziwości dokonywanych  na polskiej ziemi przez Krzyżaków, zrywa z nimi 

kontakty.  W  grunwaldzkiej  bitwie staje  po stronie pokrzywdzonych,  przeciwko  Zakonowi. 

Postać de Lorche'a służy realistycznej koncepcji utworu. Zgodnie z nią żadne środowisko nie 

może być bezwzględnie pozytywne lub negatywne – nawet środowisko niemieckich rycerzy i 

ich gości.

     Sanderus – to epizodyczny bohater służący humorystycznemu ubarwieniu utworu. Dzięki 

jego  obecności ujawnia się naiwna wiara od niedawna chrześcijańskiego  narodu. Sanderus 

jako   fałszywy   wysłannik   Rzymu   handluje   odpustami   i   relikwiami,   żerując   na   ludzkiej 

bezmyślności (oferuje np. szczebel z drabiny, która przyśniła się Jakubowi, rdzę z kluczy św. 

Piotra,   zaś   oferowane   przezeń   odpusty   mogą   dotyczyć   także   przyszłych   grzechów). 

Zdobywane przez siebie pieniądze przeznacza jako swój datek na nową wyprawę krzyżową. 

Jest   przy   tym   człowiekiem   dobrodusznym   i   skromnym,   ale   tchórzliwym   i   unikającym 

niebezpieczeństw.   Uratowany   przez   Zbyszka   od   śmierci   w   puszczy   zimą,   pomaga   mu 

odnaleźć   ukochaną   żonę.   Ostatecznie   zatrzymuje   go   przy   sobie   jako   golibrodę   Fulko   de 

Lorche.

   Król Władysław Jagiełło został przedstawiony jako litewski dzikus, który dopiero nabiera 

ogłady jako władca chrześcijańskiego kraju. Bywa  gwałtowny w reakcjach, wybuchowy,  z 

wysiłkiem opanowujący gniew, ale w gruncie rzeczy ma czułe i życzliwe serce. W powieści 

został wyposażony w uczuciowość, o której nie wspominają źródła historyczne. Był to władca 

dalekowzroczny,   umiejętnie   prowadzący   politykę   zagraniczną,   energiczny,   szybko 

podejmujący decyzje. Wygląd zewnętrzny króla budził respekt, ale i sympatię. Miał czarne 

rzedniejące   włosy,   smagłą   ogoloną   twarz,   spiczasty   garbaty   nos,   czarne   bystre   oczy, 

zmarszczki   koło   ust.   W   jego   postawie   była   dobrotliwość   i   czujność.   Swoją   gwałtowność 

hamował pobożnością. Często klękał na gołych kamieniach w kościele z długo wzniesionymi 

rękoma. Uczestniczył w trzech mszach, żeby powierzyć Bogu los ojczyzny,  ale też w celu 

opanowania   emocji   i  uzyskania   spokoju,   by  podejmować   rozważne  działania.   Sienkiewicz 

przedstawił Jagiełłę jako człowieka o wielkiej pozycji i autorytecie, przeobrażającego się z 

puszczańskiego   dzikusa   w   cywilizowanego   Europejczyka.   Źródła   historyczne   opisują   go 

jednak   jako   kulturalnego,   eleganckiego   władcę,   doskonale   zorientowanego   w   układzie   sił 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 32 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

wodza, którego religijność miała także wymiar polityczny.

     Królowa Jadwiga, małżonka Jagiełły z rodu Andegawenów, była już za życia otoczona 

opinią świętości. Jej głęboka wiara i postawa łagodzenia wszelkich sporów powstrzymywała 

przez długie lata króla ud rozprawienia się z Krzyżakami. Przedwcześnie zmarła, staje się 

orędowniczką   łask   dla   Polski   i   indywidualnych   osób   (np.   dla   Maćka   z   Bogdańca),   które 

właśnie jej powierzają swoje sprawy.  Przez wiele lat prowadziła surowe, pokutnicze życie. 

Wstawiała się u króla w trudnych sprawach (Zbyszko miał nadzieję, że wyjedna mu łaskę i 

nie   będzie   stracony   po   ataku   na   posła   Lichtensteina).   Sienkiewicz   przywołuje   elementy 

krążących o niej legend, np. o tym, jak Chrystus przemówił do niej z ołtarza. Nosiła proste 

stroje, ale z jej postaci biła uroda i blask. Miała smukłą sylwetkę, nawet kiedy oczekiwała 

dziecka.   Rezygnowała   z   wszelkich   kosztowności,   które   przeznaczała   na   rzecz   Akademii 

Krakowskiej lub kształcenie młodzieży w zagranicznych uniwersytetach. Zbyszko pierwszy 

raz  zobaczył   królową w kościele –  dostrzegł  jej  liliową  twarz,  niebieskie  źrenice,  rysy  po  

prostu anielskie, pełne spokoju, dobroci, miłosierdzia (115). Obok króla wyglądała na osobę 

bardzo   delikatną,   subtelną,   uduchowioną,   skupioną,   skromną,   pokorną.   W   świecie   zła, 

którego  źródłem byli w tym  czasie przede wszystkim Krzyżacy,  Jadwiga jest uosobieniem 

dobroci, miłosierdzia, współczucia, życzliwego wsparcia i autentycznej, głębokiej wiary.

     Książę   Witold,   sojusznik   Jagiełły   przeciwko   Krzyżakom,   nazywany   tu   wschodnim 

określeniem kniaź Litwy, znany jest bohaterom utworu ze swoich dawnych wyczynów. Kniaź  

chytrze zakładników wyciągał, a potem hajże na Niemców! Zamki poburzył, popalił, rycerzy  

pobił, siła ludu wyścinał (43). Witold odparł też wyprawę Krzyżaków na Wilno, podjętą przez 

Konrada von  Jungingen.  W  bitwie  grunwaldzkiej dowodził wielką armią litewską.  Dał się 

poznać   jako   dobry   strateg,   podejmujący   niezależne   decyzje,   waleczny   rycerz,   człowiek 

cieszący się wielkim autorytetem wśród swoich rodaków, a także darzony uznaniem przez 

Jagiełłę.

   Zyndram z Maszkowic został tu ukazany jako ideał średniowiecznego rycerza. Jego postać 

przytłacza   takich   bohaterów   jak   słynny   Zawisza   Czarny   z   Garbowa,   a   nawet   Powała   z 

Taczewa, któremu narrator poświęcił nieco więcej uwagi. Pisarz ukazał go jako człowieka o 

wielkim   umyśle,   doskonałego   wodza,   bystrego   obserwatora   sytuacji   na   polu   bitwy, 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 33 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

walecznego,   groźnego   dla   wrogów   rycerza   o   ogromnej   sile   fizycznej   i   świetnej   technice 

walki.   Według   narratora   i   postaci   powieściowych   był   osobą   sławną   i   cieszącą   się 

powszechnym autorytetem, tak wielkim, że to właśnie jemu przypadło w udziale rzeczywiste 

dowodzenie   pod   Grunwaldem.   Źródła   historyczne   przeczą   jednak   tak   wielkiej   pozycji 

Zyndrama z Maszkowic.

8

   Konrad von Jungingen – wielki mistrz Zakonu od listopada 1393 do końca marca 1407 r. 

–   to   człowiek   cierpliwy,   spokojny,   dostrzegający   zło,   które   rozpanoszyło   się   wśród 

niemieckich   rycerzy.   Do   swojej   śmierci   powstrzymuje   zapędy   Krzyżaków   do   konfrontacji 

zbrojnej   z   Jagiełłą.   Zdaje   sobie   sprawę,   że   unia   z   Litwą   znacznie   wzmocniła   pozycję 

Polaków. Widzi wypaczenia w sposobie działania Zakonu, ale nie ma dość siły, żeby się im 

przeciwstawić.   W   istocie   według   źródeł   historycznych   –   nie   był   miłośnikiem   pokoju,   ale 

przewidującym wodzem, zdolnym ocenić sytuację Krzyżaków. Orientował się, że pokonanie 

Polski   i   Litwy   nie   będzie   proste,   tym   bardziej,   że   Zakon   prowadził   już   walki   z   Danią   i 

Szwecją.

   Ulryk von Jungingen – brat Konrada i kolejny wielki mistrz Zakonu w okresie od czerwca 

1407  do   swojej   śmierci  15   lipca   1410  r.   –  to   człowiek   gwałtowny,   popędliwy,   butny,   ale 

dzielny,   waleczny   rycerz.   Doprowadziwszy   do   walki   z   Polakami   i   Litwinami,   ginie   pod 

Grunwaldem.   Był   to   mężczyzna   działający   brawurowo,   lekkomyślnie,   kierujący   się 

emocjami,   ambicją   i   osobistymi   urazami.   Mimo   zapalczywości   i   dążenia   do   walki,   Ulryk 

budzi uznanie jako waleczny rycerz, który kieruje działaniami swoich rycerzy, ale także sam 

bierze udział w walce.

     W powieści  Krzyżacy  Sienkiewicz ukazał również postaci zbiorowe –  grupy społeczne 

budujące średniowieczne państwo polskie.

9

  Przedstawił szerokie tło historyczne i społeczne, 

które uzasadnia taki właśnie bieg wypadków i udział w nich poszczególnych  zbiorowości. 

Niewiele uwagi  poświęca  możnowładcom, którzy troszczą się przede wszystkim  o własną 

pozycję.   Są   wśród   nich   kasztelan   krakowski   Jan   Tęczyński,   Melsztyńscy,   Kurozwęccy, 

Tarnowscy, Oleśniccy. Stanowili wpływową grupę, z którą liczył się król. W gronie średniej 

i drobnej szlachty znajdują się Maćko i Zbyszko z Bogdańca, Zych ze Zgorzelic i Jagienka, 

Wilk  z  Brzozowej,   Cztan   z Rogowa,  skupieni   na  trosce   o  własne  majątki,   o  ich   rozwój  i 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 34 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

pomnażanie. Z grona możnowładców i średniej szlachty rekrutuje się stan rycerski, którego 

charakterystykę przedstawimy w kolejnym rozdziale.

     Ciekawie ujmuje pisarz  duchowieństwo. Jest tu rubaszny, hałaśliwy, lubiący pieniądze i 

zabawę opat z Tulczy, dobrotliwy kapelan na dworze książęcym ks. Wyszoniek, pokorny i 

rozumny ks. Kaleb, duchowy opiekun królowej Jadwigi. Pisarz ukazuje wzbudzające podziw 

bogate opactwo benedyktyńskie w Tyńcu niedaleko Krakowa. W grupie  mieszczan narrator 

przedstawia   kupców   krakowskich   oraz   przedstawiciela   mieszczańskiego   pospólstwa   – 

Sanderusa,   handlarza  odpustami   i   relikwiami,   spryciarza   i   włóczęgę.   Jeszcze  mniej   uwagi 

poświęca autor  chłopom. Z wypowiedzi Maćka wiadomo o dwu kategoriach w ramach tej 

grupy społecznej. Otóż są wśród nich zatrudnieni na roli na zasadzie umowy z dziedzicem w 

zamian za określone świadczenia oraz wzięci do niewoli jeńcy wojenni wykorzystywani do 

prac polowych.

      Sienkiewicz   przedstawia   też   fragmentarycznie  społeczeństwo   litewskie  oraz   szeroko   i 

szczegółowo – Krzyżaków, którym poświęcimy oddzielny rozdział.

Postawa średniowiecznego rycerza

   Stan rycerski w dużej mierze decydował o trwałości państwa w dobie średniowiecza. Wraz 

z   chrześcijaństwem   i   kontaktami   międzynarodowymi   do   Polski   zaczęły   przenikać   wzory 

zachowań charakterystyczne dla rycerstwa zachodnioeuropejskiego. W wydaniu polskim są to 

ludzie   dobrze   urodzeni,   silni   fizycznie,   zdrowi,   zdolni   utrzymać   odpowiedniego   do   walki 

konia, wyposażeni w broń, zbroję, szyszak i tarczę. Jako wasale byli zobowiązani stanąć na 

wezwanie   pana.   W   czasach   pokoju   zajęci   byli   zwykle   doglądaniem   swoich   majątków   lub 

urokami   życia   dworskiego.   Podtrzymywali   swoją   sprawność   podczas   ćwiczeń   i   turniejów 

oraz   polowań   na   grubego   zwierza.   Motywacją   do   walki   była   dla   nich   troska   o   ojczyznę, 

wierność swojemu panu, a także (dla niektórych przede wszystkim) chęć zdobywania łupów i 

przeżywania   ryzykownych   przygód.   W   zdominowanym   przez   teocentryzm   czasie   rycerz 

walczył  również po to, by zasłużyć na przychylność Boga – zmagał się więc ze wszelkim 

złem,   był   obrońcą   pokrzywdzonych,   a   także   występował   wprost   przeciwko   poganom   – 

nawracał przy pomocy miecza.

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 35 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

      Wzór   osobowy   średniowiecznego   rycerza   znany   jest   z   francuskiego   eposu   rycerskiego 

noszącego tytuł Pieśń o Rolandzie. W literaturze polskiej rodzimy wariant reprezentanta tego 

stanu   ukazał   Henryk   Sienkiewicz   w   popularnej   powieści  Krzyżacy.   Pisarz   przedstawił 

różnych rycerzy – postaci historyczne i fikcyjne, ale najwięcej uwagi poświęcił Maćkowi i 

Zbyszkowi   z   Bogdańca   oraz   Jurandowi   ze   Spychowa   (por.   przedstawione   wyżej 

charakterystyki   bohaterów).   Ukazał   również   rycerzy-zakonników,   to   znaczy  Krzyżaków,   a 

wśród   postaci   negatywnych   umieścił   dla   kontrastu   typ   szlachetnego   błędnego   rycerza 

(podobnego do tytułowego bohatera powieści Cervantesa Don Kichot), marzyciela, idealisty, 

miłośnika kobiet – de Lorche.

      Postępowanie   Maćka,   Zbyszka   i   Juranda   utwierdza   nas   w   przekonaniu,   że   znali   oni 

rycerskie obyczaje. Zawsze gotowi byli do walki z wrogiem, ale potykali się w sposób godny, 

w  otwartym   uczciwym  pojedynku,   zdobywając   na  pokonanych   łupy,   czasem  biorąc   ich  w 

niewolę.   Na   karę   zasługiwał   przejaw   brawury   i   złamania   obowiązujących   norm   przez 

Zbyszka, który – obiecawszy Danusi pawie czuby z krzyżackich hełmów – nie zapanował nad 

sobą i bezmyślnie zaatakował posła, a więc osobę nietykalną (wtedy jeszcze Zbyszko nie był 

pasowany na rycerza, ale jako giermek powinien umieć się zachować). W takich przypadkach 

istniała   uświęcona   tradycją   forma   obrony   przez   białogłowę   (Danusia   nakrywa   jego   głowę 

nałęczką, tzn. chustą, i wówczas skazany należy już na zawsze do niej, nie do kata). Zwyczaj 

ten  wiązał się ze  znaczącą  pozycją   kobiet  w kulturze rycerskiej.  Rycerz  miał  swoją damę 

serca, dla której zdobywał trofea, sławił jej wdzięki, potykał się z każdym, kto ośmieliłby się 

uchybić jej czci.

     Etyka rycerska nakazywała przede wszystkim kierować się honorem, miłością ojczyzny, 

godnie i odważnie walczyć, opiekować się słabszymi, służyć kobietom, pamiętać o zasadach 

pobożności, uczciwości, sprawiedliwości, zawsze dotrzymywać danego słowa, nigdy się nie 

poddawać ani nie załamywać – krótko mówiąc: przestrzegać wszystkich punktów rycerskiego 

kodeksu.

   Awans na rycerza wymagał długoletnich starań. Młody człowiek służył najpierw na dworze 

bogatego pana jako paź a potem giermek, następnie – po ukończeniu dwudziestu lat – mógł 

być   według   tradycji   pasowany   na   rycerza.   W   wyjątkowych   przypadkach,   na   skutek 

Bohaterowie fikcyjni i historyczni     strona 36 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

szczególnych zasług i bohaterskiej postawy, stawał się rycerzem wcześniej.

     Rycerza średniowiecznego obowiązywał odpowiedni strój i rynsztunek bojowy: skórzany 

kubrak, miedziany pas z klamer, buty z byczej skóry, włosy upięte w pątlik, czyli siateczkę 

ozdobioną   paciorkami.   Podczas   walki   miał   na   sobie   metalowy   pancerz,   kolczugę,   hełm   z 

podnoszoną przyłbicą, ochronne naramienniki i nagolenniki, rękawice. Walczył przy pomocy 

kopii, miecza lub kuszy, rzadziej używał topora lub sztyletu.

      Do   chlubnych   tradycji   polskiego   rycerstwa   nawiązywali   żołnierze  kolejnych   epok   oraz 

harcerze – młodzież dążąca do wzniosłych ideałów miłości ojczyzny,  pomagania słabszym, 

pielęgnowania pozytywnych wartości.

      Najbliższy   wzorcom   jest   Zbyszko   z   Bogdańca.   Maćko   kieruje   się   głównie   własnym 

zyskiem,   chełpi   się   zwycięskimi   pojedynkami   i   przygodami.   Jurand   jest   mściwy   i 

bezwzględny, a więc również odbiega od ideału rycerza – można go jednak usprawiedliwić 

potwornymi   doświadczeniami   życiowymi,   krzywdami   doznanymi   od   Krzyżaków.   Rycerze 

niemieccy   są   tu   z   reguły   ukazani   jako   waleczni,   odważni,   ale   łamiący   wiele   punktów 

obowiązującego   etosu.   Walczą   przy   pomocy   podstępu,   kłamią,   porywają   ludzi,   pod 

pretekstem działania w służbie Bożej na wiele sposobów lekceważą zasady dekalogu. Po ich 

stronie   prawdziwym   człowiekiem   honoru   jest   Fulko   de   Lorche,   który   pod   wpływem 

obserwacji i doświadczeń przechodzi na polską stronę. Dzięki temu może pozostać wierny 

rycerskiemu kodeksowi.

Metody działania Krzyżaków

   Krzyżacy są zakonnikami i rycerzami, którzy zamierzają krzewić wiarę w Chrystusa wśród 

pogan.   Jest   to   pretekst   do   ekspansywnej   łupieżczej   polityki   wobec   Polaków   i   Litwinów. 

Chrzest Polski w zasadzie pozbawia ich zasadniczego argumentu do przebywania na naszych 

terenach,   jednak   pozostają,   dążą   do   poszerzenia   swoich   ziem,   oskarżają   Polaków   o 

wyrządzanie im krzywd, podczas gdy w rzeczywistości oni sami niszczą, zabijają, kłamią itp. 

Pozyskanie   przychylności   możnych   Europy,   zwłaszcza   papiestwa,   zapewniało   Krzyżakom 

bezkarność i możliwość dalszego okrutnego działania.

Metody działania Krzyżaków     strona 37 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

      Sienkiewicz   pokazuje   fałsz,   kłamstwa,   intrygi,   bezwzględność,   podstęp,   zabójstwa, 

porwania,   naginanie   religii   do   swoich   celów.   Rycerze   Zakonu   są   przebiegli,   cyniczni, 

nieuczciwi, obłudni, chciwi, kierujący się pychą,  wynoszący nad innych.  Stosują przemoc, 

gwałt, są brutalni, mściwi, okrutni.

      Opinie   o   Krzyżakach   pojawiają   się   na   kartach   powieści   dosyć   często.   Opisują   ich 

bohaterowie,   którzy   poznali   ich   metody   postępowania.   Można   ich   również   ocenić   na 

podstawie   efektów   przemocy,   np.   okaleczenia   Juranda,   spalenia   wsi   itp.   Ich   nienawiść   i 

sposób działania nie mają nic wspólnego z postawą chrześcijan, wypaczają model zachowania 

rycerza.

     Potęga Zakonu  urosła do wielkiej rangi, ponieważ w dużej mierze przejął on handel w 

Europie,   operacje   bankowo-lichwiarskie.   Kierując   się   zamiarem   powiększenia   terytorium 

niemieckiego,   Krzyżacy   budowali   warownie,   dbali   o   rozwój   sprawności   w   walce,   dla 

doraźnych planów modyfikowali zasady kodeksu rycerskiego, byle tylko osiągnąć wytyczone 

cele. Nie wahali się poniżać innych rycerzy (np. Juranda pod murami Szczytna).

   Na swoich terenach Krzyżacy uciskali chłopów, mieszczan i szlachtę. Organizowali wypady 

na   ziemie   sąsiadów   i,   nękając   ich,   chcieli   doprowadzić   do   opuszczenia   zajmowanych 

terenów.  Wszelkie reakcje na ich zło były  pretekstem  do skarg  u polskich książąt i króla. 

Dopuszczano   się   nadużyć   seksualnych,   porywano   kobiety   (por.   Danweld),   oddawano   się 

magicznym praktykom (np. Zygfryd de Löwe).

   Rycerze Zakonu zostali przedstawieni dosyć wszechstronnie, by uzasadnić konflikt zbrojny 

między nimi a wojskami Polski i Litwy. Król Władysław Jagiełło i książę Witold nie mogli 

dłużej   tolerować   wielkich   nadużyć,   wyniszczania   ludności,   sięgania   po   coraz   większe 

zdobycze   terytorialne.   Powstały   pod   koniec   XII   w.   Zakon   urósł   z  czasem   do   rangi   silnej 

organizacji militarnej o zaborczej polityce. Przerwanie pasma cierpień i poniżenia stało się dla 

Polski i Litwy sprawą zachowania bytu narodowego.  Bitwa pod Grunwaldem była czasem 

ostatecznego   starcia   i   doprowadziła   do   pokonania   Niemców,   ukrócenia   ich   pychy   i 

bezwzględnego osłabienia ich pozycji w Europie.

Metody działania Krzyżaków     strona 38 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Znaczenie i odbiór utworu Sienkiewicza

     Powieść Henryka  Sienkiewicza została opublikowana w czasie nasilenia represji wobec 

Polaków w zaborze pruskim. Przypomniała więc, że ekspansywne zapędy Niemców nie są 

czymś   nowym,   zaczęły   się   już   u   początków   naszego   państwa.   Przy   tym   Sienkiewicz 

przedstawił   szczęśliwe   dla   naszego   narodu   rozstrzygnięcie   –   w   sytuacji   trudnej,   wysoce 

ryzykownej,   udało   się   pokonać   wroga.   Utwór   odbierano   więc   jako   niosący   nadzieję   na 

uporządkowanie aktualnej sytuacji Polski, na odzyskanie niepodległości.

     Autor nadał  Krzyżakom  wysoką rangę dzieła jubileuszowego.  25-lecie twórczości chciał 

uczcić   wyjątkową   powieścią.   Zapewne   był   to   czynnik   przyciągający   uwagę   czytelników. 

Utwór  zyskał  sobie  grono  entuzjastów z różnych  sfer,  ponieważ  spełnia wymogi  powieści 

popularnej z atrakcyjnie przedstawionym wątkiem miłosnym. Najbardziej jednak doceniano 

wymowę utworu – pisarzowi przypisywano rolę nauczyciela patriotyzmu, krzewiciela treści 

narodowych. W „Kurierze Codziennym” nr 353 z 1900 r. opublikowano list Ślązaka do autora 

o  następującej  treści:  Byłbym  został  „niemcem”  a  i dzieci  moje tyż,  a mam  ich aż  1l. Ale  

ksiądz mi dali pańskie Krzyżaki. Dopiero ci zobaczyłem, jak oni nas tumanią. Oho – teraz my  

wiemy,   a   i   dzieci   tyż   wiedzieć   będą:   kto   my.   Więc   pokornie   kłaniam   się   panu   i   powim,  

choćbyście   kazali   w   ogień,   to   pójdę   w   ogień.

10

  Jak   widać,   dzieło   Sienkiewicza   wywołało 

wielkie   wrażenie   i   odegrało   znaczącą   rolę   w   życiu   narodu   polskiego   w   trudnych   latach 

niewoli i polityki germanizacyjnej Prus.

Adaptacja filmowa powieści

     Wiele utworów literackich próbowano przełożyć na język filmu. Takie zabiegi dotyczyły 

też   niejednokrotnie   obszernych   wielotomowych   powieści.   Film  Krzyżacy  w   reżyserii 

Aleksandra Forda, oparty na dziele Henryka Sienkiewicza, powstał w 1960 r. Było to na owe 

czasy wielkie i kosztowne przedsięwzięcie, tym bardziej, że dzieło ma charakter kostiumowy 

i przedstawia sceny z ogromnej bitwy.

      Podstawą   filmu  jest   scenariusz   –   w   tym   przypadku   opracowany   na  podstawie   znanego 

Adaptacja filmowa powieści     strona 39 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

utworu   literackiego.  Adaptacja   literatury   dla  potrzeb   dzieła  operującego   przede  wszystkim 

obrazem,   a   przy   tym   bardzo   dużych   rozmiarów,   zakłada   dokonanie   niezbędnych   skrótów, 

uzasadnionych czasem trwania projekcji kinowej (z reguły dwie, maksymalnie trzy godziny). 

W takiej sytuacji trzeba zdecydować, które wątki zachować, jak skrócić czas ich prezentacji, z 

jakich epizodów i postaci można zrezygnować. Scenariusz jest więc taką podstawą dla filmu 

jak   dramat   dla   teatru.   Zawiera   wątki,   sceny,   dialogi,   opisy   miejsc   i   osób.   Uwzględnia 

specyficzne tworzywo filmu, jakim jest obraz. Nie ma tu już rozlewnej narracji, ale sposób 

ukazania osób i sytuacji powinien być bliski opisom skonstruowanym  przez autora książki 

oraz zgodny z myślą przewodnią filmu. Dialogi postaci zachowują wierność pierwowzorowi 

literackiemu   co   do   znaczenia,   często   jednak   są   skracane.   Poza   słowami   postać   filmowa 

przemawia również tzw. językiem ciała – gestem, mimiką twarzy, całą postawą. Pewne treści 

„dopowiada”   tło,   sceneria   zdarzeń,   nastrój   miejsca,   stan   pogody,   zachowania   innych 

bohaterów.

      Na   podstawie   scenariusza   opracowuje   się   jego   wersję   roboczą   potrzebną   już   podczas 

„kręcenia”   poszczególnych   scen   i   ujęć,   jest   to  scenopis.   W   nim   zapisane   są   szczegóły 

techniczne: zachowanie się poszczególnych postaci, elementy towarzyszące, np. przedmioty, 

którymi   się   posługują,   czyli  rekwizyty,   czas   trwania   poszczególnych   elementów,   sposób 

fotografowania   przez   kamerę   (np.  zbliżenie  na   jakiś   detal,  plan   amerykański  ukazujący 

postać   do   kolan   –   nazwany  tak   z   powodu   częstego   wykorzystywania   w  westernach   –   lub 

pełny, przedstawiający całą sylwetkę itp.).

      W   odbiorze   czytelniczym   każdy   indywidualnie,   pod   wpływem   użytych   przez   autora 

ś

rodków językowych, kształtuje sobie w wyobraźni sceny,  wygląd postaci, nastrój sytuacji. 

Adaptacja filmowa książki narzuca nam wizję scenarzysty i reżysera. Rzadko się zdarza, aby 

obydwa   odbiory   były   prawie   identyczne,   tym   bardziej   że   wersja   filmowa   opiera   się   na 

znacznie skromniejszym materiale literackim. Przystępując do oglądania adaptacji filmowej 

powieści,   trzeba   mieć   świadomość,   jakim   tworzywem   posługuje   się   film   i   przyjąć 

proponowaną interpretację jako jedną z wielu możliwych.

Adaptacja filmowa powieści     strona 40 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

Twórcy filmu Krzyżacy

     Reżyser  filmu  Krzyżacy,   a   więc   osoba   czuwająca   nad   przebiegiem   pracy,   mająca 

decydujący glos we wszystkich sprawach, narzucająca dziełu koncepcję artystyczną – w tym 

przypadku   Aleksander   Ford,   jest   zarazem   współautorem   scenariusza   (wraz   z   Jerzym 

Stawińskim). Troskę o stronę dramaturgiczną (konstrukcja dialogów, stopniowanie napięcia 

itp.) powierzono autorowi dramatów Leonowi Kruczkowskiemu. Dzieło zostało zaplanowane 

jako wielkie widowisko historyczne, wzruszająca opowieść o relacjach polsko-krzyżackich i 

ich wpływie na indywidualne biografie bohaterów. Widz wzrusza się losami skrzywdzonej 

Danusi   i   szukającego   jej   Zbyszka,   współczuje   Jurandowi   itd.   Jako   dzieło   o   dużej   sile 

emocjonalnej   i   tematyce   historycznej   film   wymagał   dodatkowej   rzetelnej   oprawy:   doboru 

odpowiednich strojów, rekwizytów, scenerii zdarzeń, muzyki służącej kształtowaniu nastroju.

    Scenografię opracował Roman Mann, dobierając odpowiednie miejsca do poszczególnych 

scen – zarówno w naturze, jak we wnętrzach budowli. Trzeba było przedstawić np. zamki – 

na Wawelu, w Malborku, w Szczytnie, opactwo w Tyńcu, zabudowania grodu Spychów itd. 

Za każdym razem trzeba było zadbać o ich średniowieczny wystrój: różne rekwizyty, misy z 

jadłem, puchary, meble itp.

     Ze scenografem współpracują  kostiumolodzy  – w tym  filmie Lech  Zahorski i Michelle 

Zahorska. Dzieło o tak wielkim znaczeniu dla Polaków, osadzone w realiach średniowiecza, 

wymagało   studiów   nad   ubiorami   noszonymi   przez   reprezentantów   różnych   stanów  w   tym 

czasie. Podpowiedzi dawał sam H. Sienkiewicz oraz malarze, np. J. Matejko. Strój Krzyżaka, 

polskiego   rycerza,   duchownego,   króla   wymagały   dokładnego   doboru   wszelkich   detali. 

Rodzaje broni i sposób walki również w pewnej mierze określały charakter stroju. Wszystkie 

elementy musiały z sobą ściśle współgrać.

     Ważną rolę w budowaniu napięcia, kształtowaniu nastroju żalu, radości, grozy odgrywała 

muzyka. Autorem oprawy muzycznej do filmu  Krzyżacy  jest Kazimierz Serocki. Jest to ten 

ś

rodek   oddziaływania   w   filmie,   którego   najczęściej   nie   zauważamy   i   nie   analizujemy   w 

trakcie odbioru, ale właśnie on w dużym stopniu razem z obrazem kształtuje nasze przeżycia. 

Inaczej odbieramy ponurą scenę śmierci Zygfryda, jeszcze inaczej, kiedy umiera Danusia. W 

Twórcy filmu Krzyżacy     strona 41 / 42

Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy”

warstwie muzycznej dzieła wykorzystano również zasugerowane przez Sienkiewicza cytaty 

muzyczne,   np.   śpiewaną   przez   Danusię   pieśń   ludową  Gdybym   ci   ja   miała...   lub   potężnie 

brzmiącą w wykonaniu rycerstwa Bogurodzicę).

      Odbiorcom   filmu  najbardziej   zapadają   w  pamięci   postacie   wykreowane   przez  aktorów. 

Przypomnijmy nazwiska odtwórców głównych i drugoplanowych ról: Zbyszko – Mieczysław 

Kalenik,   Maćko   –   Aleksander   Fogiel,   Ulrich   von   Jungingen   –   Stanisław   Jasiukiewicz, 

Władysław Jagiełło – Emil Karewicz, Danuśka – Grażyna Staniszewska, Jagienka – Urszula 

Modrzyńska,   Jurand   –   Andrzej   Szalawski,   księżna   Anna   Danuta   –   Lucyna   Winnicka, 

Sanderus – Włodzimierz Skoczylas, de Lorche – Leon Niemczyk, Zygfryd de Löwe – Henryk 

Borowski, Rotgier – Tadeusz Kosudarski, Kuno von Lichtenstein – Mieczysław Voit, Czech 

Hlawa – Mieczysław Stoor.

 

    Warto   na   koniec   docenić   poznawcze   walory   filmu:   prezentację   stylu   życia 

ś

redniowiecznych   Polaków,   ukazanie   szerokiemu   gronu   odbiorców   pewnego   istotnego 

historycznego procesu, który poprzez krzywdy, zniewagi i zagrożenia ze strony Krzyżaków 

doprowadził do mobilizacji sił przeciwko nim i ostatecznego ugruntowania pozycji Polski na 

mapie Europy po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem.

Twórcy filmu Krzyżacy     strona 42 / 42