Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
© Copyright by Uniwersytet Gdański
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Recenzent:
prof. dr hab. Irena Obuchowska
Redakcja wydawnicza:
Radosław Doboszewski
Projekt okładki:
Dariusz Sieradzki
Publikacja sfi nansowana z funduszu działalności statutowej
Wydziału Nauk Społecznych oraz Instytutu Psychologii
Uniwersytetu Gdańskiego
Badania empiryczne zostały częściowo sfi nansowane
z grantu badawczego Uniwersytetu Gdańskiego (BW 7400-5-0073-5)
ISBN
978-83-7587-581-2
Uniwersytet Gdański
ul. Bażyńskiego 1A
80-952 Gdańsk
Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47
www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl
Wydanie
II, Kraków 2010
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
Spis treści
Wprowadzenie ................................................................................................................. 9
Część teoretyczna
Rozdział 1
Główne zagadnienia psychopatologii rozwojowej ..................................................... 15
1.1. Co to jest psychopatologia rozwojowa? ........................................................ 16
1.2. Cele psychopatologii rozwojowej ................................................................... 18
1.3. Własności zmian rozwojowych ..................................................................... 19
1.4. Mediatory: jak i dlaczego występuje zaburzenie? ...................................... 22
1.5. Moderatory: kto jest narażony i kiedy pojawia się ryzyko? ...................... 23
1.6. Moderacja mediacyjna lub mediacja moderacyjna:
dlaczego osoby są podatne tylko w określonych warunkach? .................. 26
1.7. Odporność i czynniki ochronne .................................................................... 27
1.7.1. Odporność a kompetencja ................................................................... 27
1.7.2. Odporność jako dynamiczny i wielowymiarowy konstrukt .......... 29
1.7.3. Czynniki i procesy leżące u podstaw odporności ............................ 31
Rozdział 2
Epidemiologia depresji u dzieci i młodzieży ............................................................... 37
2.1. Rozpowszechnienie depresji u dzieci i młodzieży w Polsce ..................... 37
2.2. Rozpowszechnienie depresji u dzieci i młodzieży na świecie ..................... 41
2.3. Przyczyny uzyskiwania zróżnicowanych wyników badań
nad epidemiologią depresji u dzieci i młodzieży ....................................... 44
2.3.1. Utożsamianie nastroju depresyjnego
z epizodem depresyjnym .................................................................... 44
2.3.2. Różnice kulturowe i społeczne ........................................................... 48
2.3.2.1. Wzorce socjalizacji ................................................................ 48
2.3.2.2. Style przywiązania ................................................................ 51
2.3.2.3. Hierarchia celów wychowawczych ..................................... 53
2.3.2.4. Przemiany społeczno-polityczne ........................................ 55
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
6
Spis treści
2.4. Przyczyny częstszego występowania depresji u dziewcząt .................... 56
2.4.1. Negatywny styl atrybucji ................................................................. 57
2.4.2. Negatywny obraz ciała i jego związek
z postawami rodzicielskimi .............................................................. 57
2.4.3. Dostosowanie się do kulturowego stereotypu roli płciowej ....... 58
2.4.4. Zadania rozwojowe i negatywne wydarzenia życiowe ................ 59
Rozdział 3
Obraz kliniczny depresji u dzieci i młodzieży ........................................................ 61
3.1. Obraz kliniczny depresji w jej różnych postaciach .................................. 66
3.2. Związek obrazu klinicznego depresji z wiekiem i płcią ......................... 71
3.3. Związek obrazu klinicznego depresji u dzieci i młodzieży
z uwarunkowaniami społeczno-kulturowymi ......................................... 76
3.4. Współwystępowanie depresji z innymi zaburzeniami psychicznymi ..... 78
Rozdział 4
Konsekwencje psychospołeczne depresji u dzieci i młodzieży ............................. 93
4.1. Ryzyko podjęcia próby samobójczej .......................................................... 93
4.2. Schorzenia somatyczne ................................................................................ 99
4.3. Przebieg przewlekły oraz nawroty epizodów depresji w ciągu życia ... 102
4.4. Depresja u dzieci i młodzieży jako predyktor innych zaburzeń
psychicznych w okresie dorastania i dorosłości ....................................... 105
4.5. Późniejsze funkcjonowanie w relacjach społecznych .............................. 108
Rozdział 5
Modele depresji u dzieci i młodzieży ........................................................................ 113
5.1. Mechanizmy biologiczne w etiologii depresji u dzieci i młodzieży ...... 113
5.1.1. Czynniki genetyczne ......................................................................... 113
5.1.2. Zaburzenia struktury i funkcji ośrodkowego układu
nerwowego .......................................................................................... 115
5.1.3. Podłoże hormonalne zaburzeń depresyjnych ............................... 120
5.2. Teorie psychologiczne .................................................................................. 126
5.2.1. Teorie psychodynamiczne ................................................................ 126
5.2.2. Teorie poznawcze .............................................................................. 131
5.2.3. Teorie interpersonalne ...................................................................... 142
5.2.4. Model rozwojowy – synteza wszystkich podejść ......................... 149
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
Spis treści
7
Część empiryczna
Rozdział 6
Strategia badań własnych ............................................................................................ 159
6.1. Przedmiot i cel badań ................................................................................... 159
6.2. Charakterystyka badanych grup ................................................................ 166
6.2.1. Charakterystyka socjodemografi czna badanych grup ................ 166
6.2.2. Charakterystyka kliniczna badanych grup ................................... 169
6.2.3. Obraz kliniczny depresji u dzieci i młodzieży .............................. 173
6.3. Metody badań ................................................................................................ 181
6.4. Procedura badań ........................................................................................... 183
6.5. Analiza statystyczna ..................................................................................... 184
Rozdział 7
Relacje emocjonalne w rodzinie ................................................................................. 187
7.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 187
7.2. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................... 191
7.3. Narzędzie badawcze ..................................................................................... 192
7.4. Wyniki badań ................................................................................................ 194
7.5. Dyskusja wyników ........................................................................................ 229
Rozdział 8
Jakość związku małżeńskiego rodziców ................................................................... 245
8.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 245
8.2. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................... 247
8.3. Narzędzie badawcze ..................................................................................... 248
8.4. Wyniki badań ................................................................................................ 249
8.5. Dyskusja wyników ........................................................................................ 255
Rozdział 9
Systemowe zasoby rodziny ......................................................................................... 265
9.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 265
9.2. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................... 268
9.3. Narzędzie badawcze ..................................................................................... 268
9.4. Wyniki badań ................................................................................................ 269
9.5. Dyskusja wyników ........................................................................................ 273
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
8
Spis treści
Rozdział 10
Negatywne wydarzenia życiowe ................................................................................ 279
10.1. Założenia teoretyczne ............................................................................... 279
10.2. Pytania i hipotezy badawcze .................................................................... 281
10.3. Narzędzie badawcze .................................................................................. 281
10.4. Wyniki badań ............................................................................................. 282
10.5. Dyskusja wyników ..................................................................................... 287
Rozdział 11
Związki między zmiennymi charakteryzującymi funkcjonowanie
systemu rodzinnego ..................................................................................................... 299
11.1. Współzależność między jakością związku małżeńskiego rodziców
i relacjami emocjonalnymi w rodzinie .................................................... 300
11.2. Współzależność między systemowymi zasobami rodziny
i relacjami emocjonalnymi w rodzinie .................................................... 311
11.3. Współzależność między relacjami emocjonalnymi w rodzinie
i negatywnymi wydarzeniami życiowymi .............................................. 317
11.4. Współzależność między negatywnymi wydarzeniami życiowymi
i jakością związku małżeńskiego rodziców ............................................ 326
11.5. Współzależność między systemowymi zasobami rodziny
i jakością związku małżeńskiego rodziców ............................................ 330
11.6. Współzależność między negatywnymi wydarzeniami życiowymi
i systemowymi zasobami rodziny ............................................................ 335
Rozdział 12
Analiza wszystkich zmiennych – ranking predyktorów
w klasyfi kacji badanych do grupy z rozpoznaniem depresji
lub grupy kontrolnej ..................................................................................................... 341
Rozdział 13
Podsumowanie wyników badań własnych. Implikacje teoretyczne
i praktyczne ................................................................................................................... 351
Aneksy ............................................................................................................................ 361
Bibliografi a ..................................................................................................................... 389
Summary ....................................................................................................................... 427
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
Wprowadzenie
Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) do 2020 roku de-
presja może stać się drugim co do wielkości zagrożeniem zdrowotnym po chorobach
układu krążenia. Na świecie i w Polsce prowadzone są liczne kampanie społeczne,
które mają na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat częstości wystę-
powania, objawów, przyczyn i konsekwencji depresji. Dzięki nim osoby cierpiące na
depresję i ich rodziny mogą też uzyskać informacje, gdzie szukać specjalistycznej
pomocy. Począwszy od 23 lutego 2004 jest obchodzony Ogólnopolski Dzień Walki
z Depresją, a od 1 lutego 2006 roku Fundacja Itaka prowadzi serwis interneto-
wego programu „Depresja jest chorobą. Lecz depresję” (www.leczdepresje.pl) oraz
kampanię „Żyć, nie umierać!”, której celem jest zwrócenie uwagi opinii społecznej
na problem samobójstwa jako najpoważniejszej konsekwencji nieleczonej depresji.
Działa również Antydepresyjny Telefon Zaufania, w którym dyżurujący lekarze
psychiatrzy udzielają porad, podają adresy poradni zdrowia psychicznego, nakła-
niają do podjęcia leczenia, a rodzinom chorych wskazują, jak mogą sobie radzić
z cierpiącymi bliskimi. Od 2007 roku prowadzona jest również Kampania „Forum
Przeciw Depresji” (www.forumprzeciwdepresji.pl), mająca na celu poszerzenie wie-
dzy na temat depresji i uświadomienie społeczeństwu, że depresja stanowi jeden
z najpoważniejszych problemów zdrowotnych na świecie.
W psychiatrii i psychologii klinicznej osób dorosłych koncepcja depresji jako
zespołu chorobowego i jednostki nozologicznej jest powszechnie akceptowana,
natomiast w badaniach dzieci i młodzieży nawet opis obrazu klinicznego depre-
sji nastręcza wiele trudności. Zagadnienie depresji u dzieci i młodzieży pojawiło
się w podręcznikach psychiatrii dziecięcej dopiero pod koniec lat 70. XX wieku
i obecnie stanowi jeden z najtrudniejszych problemów diagnostycznych i terapeu-
tycznych.
Epizod dużej depresji rzadko występuje w dzieciństwie, a jego ryzyko wzrasta
około 12 r.ż. Większość osób doświadcza pierwszego epizodu w wieku młodzień-
czym albo wczesnej dorosłości. Pojawiające się w okresie dzieciństwa i dorastania
zaburzenia o obrazie depresyjnym zależnie od kontekstu wystąpienia depresji zali-
czane są w klasyfi kacjach zaburzeń psychicznych (ICD–10, DSM–IV) do kategorii
zaburzeń afektywnych, zaburzeń zachowania i emocji lub zaburzeń posttrauma-
tycznych. Literatura specjalistyczna akcentuje także konieczność
odróżniania
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
10
Wprowadzenie
smutku i rozpaczy jako naturalnej odpowiedzi dziecka lub dorastającego na obecne
traumatyczne doświadczenia życiowe od reakcji patologicznych.
Badania i praktyka kliniczna wskazują, że niezależnie od poziomu rozwoju
dziecka, jego wieku i płci oraz źródła informacji na temat stanu psychicznego (dziec-
ko, jego rodzeństwo, rodzic, nauczyciel) depresję u dzieci i młodzieży charakteryzu-
je obniżenie aktywności, objawy somatyczne, lękowe, zaburzenia uwagi i myślenia
oraz zachowania agresywne bądź przestępcze. Wszystkie wymienione objawy mogą
występować razem lub rozłącznie. Dzieci z depresją czują się osamotnione i nie-
kochane, są płaczliwe, smutne, nieśmiałe, konformistyczne, zalęknione i nerwowe.
Mają potrzebę bycia doskonałym i zyskania aprobaty otoczenia, jednocześnie zaś
czują się bezwartościowe, przeżywają poczucie winy, rani je krytyka i obawiają się
własnych błędów.
W niniejszej publikacji przedstawiono obecny stan wiedzy na temat biologicz-
nych, psychologicznych i społecznych czynników i procesów rozwojowych, które
odgrywają rolę w etiologii depresji u dzieci i młodzieży oraz utrzymywaniu się
jej objawów. Pojedyncze czynniki ryzyka rzadko prowadzą do depresji, natomiast
szczególna wielopoziomowa i bardzo złożona organizacja procesów biologicznych
i psychospołecznych powoduje wystąpienie objawów choroby. Zatem klinicyści
kontynuują badania, by efektywnie zapobiegać i leczyć depresję u dzieci i młodzieży.
Należy podkreślić, że zarówno prewencja, jak leczenie muszą wynikać ze zrozumie-
nia mechanizmów, jakie leżą u podłoża zaburzenia.
Książka składa się z dwóch części zawierających łącznie trzynaście rozdziałów.
Pierwszy rozdział wprowadza w problematykę psychopatologii rozwojowej i zawie-
ra krótką analizę czynników związanych z rozwojem normatywnym, jak i prowa-
dzącym do powstania zaburzenia. Zaakcentowano w nim użyteczność diagnozy
funkcjonalnej i podejścia kontekstualnego, a także omówiono defi nicje czynników
ryzyka i czynników ochronnych. Kolejne rozdziały przedstawiają dotychczasowe
teorie i studia empiryczne nad depresją u dzieci i młodzieży. Pierwszy z nich pre-
zentuje badania nad rozpowszechnieniem omawianego zaburzenia w Polsce oraz
na świecie, a także próbę wyjaśnienia dużych różnic między wynikami uzyskanymi
przez klinicystów, jak również różnic w częstości występowania depresji u dziew-
cząt i chłopców.
Kolejnym omawianym zagadnieniem jest obraz kliniczny depresji, jej różne
postaci uzależnione od wieku zachorowania, dominującego czy przyjmowanego
w danym społeczeństwie wzoru przywiązania i sytuacji ekonomiczno-społecznej.
Źródłem trudności diagnostycznych i terapeutycznych może być także współwystę-
powanie depresji z innymi zaburzeniami, zarówno internalizacyjnymi (np. lę kowymi,
zaburzeniami odżywiania się), jak eksternalizacyjnymi (zaburzeniami zachowania,
ADHD, nadużywaniem substancji psychoaktywnych itp.).
Następny rozdział przedstawia konsekwencje psychospołeczne depresji u dzie-
ci i młodzieży. Depresja ma przede wszystkim negatywny wpływ na funkcjonowa-
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
Wprowadzenie
11
nie w różnych relacjach społecznych. Jej epizod jest związany również z wysokim
ryzykiem podjęcia próby samobójczej, powtarzaniem się epizodów depresji w ciągu
całego życia, wystąpieniem innych niż afektywne form psychopatologii oraz obniże-
niem funkcjonowania w wielu obszarach życia, gdyż depresja najczęściej powoduje
przewlekłe cierpienie dzieci i ich rodzin.
Ostatni rozdział w części teoretycznej książki przedstawia główne mechanizmy
biologiczne w etiologii depresji, w tym badania genetyczne, nad strukturą i funkcją
ośrodkowego układu nerwowego oraz badania hormonalne. Opisano również kon-
cepcje psychodynamiczne, poznawcze, interpersonalne oraz model rozwojowy do-
konujący syntezy różnorodnych podejść psychologicznych. Stanowią one również
przesłanki teoretyczne poszczególnych szkół terapeutycznych.
W drugiej części pracy zamieszczono opis badań własnych. Ich podłożem
teoretycznym była głównie teoria przywiązania (do niej odwoływano się również
w każdym rozdziale z części teoretycznej) i inne modele, które ją przyjęły i rozwinę-
ły, oraz teorie systemowe rodziny. Prowadzone na świecie badania nad związkami
między systemem rodzinnym i depresją u dzieci i młodzieży koncentrują się na cha-
rakterystyce dzieci depresyjnych rodziców oraz rodzin z depresyjnym dzieckiem.
Najwięcej badań dotyczy związków między depresyjnością matki i zwiększonym
ryzykiem wystąpienia zaburzeń w rozwoju emocjonalno-społecznym dziecka.
Zaprezentowane w książce badania własne przeprowadzono w populacji kli-
nicznej, co w znacznym stopniu określa ich paradygmat, a także stawia pewne ogra-
niczenia metodologiczne, tzn. eliminuje stosowanie eksperymentu (np. nieetyczna
byłaby manipulacja nastrojem) i zawęża liczebność badanych grup, do których do-
stęp jest często utrudniony.
Celem podjętych badań było poszerzenie wiedzy klinicznej o rodzinie z dzieć-
mi cierpiącymi na depresję oraz charakterystyka procesów wewnątrzrodzinnych,
czyli relacji emocjonalnych w rodzinach dzieci z depresją, ocena systemowych za-
sobów rodziny, jakości związku między rodzicami oraz analiza współzależności
między powyższymi zmiennymi i próba wyodrębnienia najważniejszych predykto-
rów, będących czynnikami ryzyka depresji bądź czynnikami ochronnymi. Książkę
kończy syntetyczne omówienie wyników wraz z implikacjami dla dalszych badań
i praktyki klinicznej.
Praca powstała dzięki kompetencji, wiedzy i zaangażowaniu wielu osób. Ser-
decznie dziękuję prof. dr hab. Leszkowi Bidzanowi, kierownikowi Kliniki Psychia-
trii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Gdańskiego Uni-
wersytetu Medycznego w Gdańsku, za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań
w Oddziale Dziecięco-Młodzieżowym
Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego
im. prof. T. Bilikiewicza w Gdańsku, dr med. Anicie Sumile za badania psychia-
tryczne hospitalizowanych dzieci, dr Annie Cieślukowskiej za wykonanie części
badań psychologicznych, gdy nie mogłam ich przeprowadzić osobiście, oraz dr. Ka-
rolowi Karasiewiczowi za cierpliwość i pomoc w analizie statystycznej wyników.
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl
W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010
12
Wprowadzenie
Serdeczne podziękowania składam Pani prof. dr hab. Irenie Obuchowskiej za życz-
liwą recenzję i cenne uwagi, dzięki którym publikacja jest bardziej klarowna.
Pani prof. dr hab. Gabrieli Chojnackiej-Szawłowskiej, mojej promotor pracy
magisterskiej i doktorskiej, jestem wdzięczna za życzliwość, nieustanne wspieranie
mojego rozwoju zawodowego i naukowego oraz dzielenie się swoim bogatym do-
świadczeniem klinicznym. Byłemu dziekanowi Wydziału Nauk Społecznych UG
prof. dr. hab. Henrykowi Machelowi, obecnej dziekan Wydziału Nauk Społecznych
UG prof. dr hab. Beacie Pastwie-Wojciechowskiej, dyrektor Instytutu Psychologii
UG prof. dr hab. Hannie Brycz, wieloletnim dyrektorom Instytutu Psychologii UG
prof. dr hab. Marcie Bogdanowicz i prof. dr hab. Mieczysławowi Plopie – dziękuję
za wsparcie, które umożliwiło mi ukończenie publikacji. Spokojną pracę nad ma-
teriałami opracowywanymi w trakcie pisania książki zawdzięczam rektorowi UG
poprzedniej kadencji prof. dr. hab. Andrzejowi Ceynowie oraz Radzie Wydziału
Nauk Społecznych UG, dzięki którym otrzymałam urlop i stypendium naukowe.
W szczególny sposób dziękuję badanym dzieciom, ich rodzicom oraz bliskim za
otwartość i gotowość dzielenia się doświadczeniami życiowymi, często bolesnymi.
Książka adresowana jest głównie do psychologów, psychoterapeutów, psycho-
traumatologów, lekarzy psychiatrów i pedagogów, a także studentów powyższych
kierunków. Podstawą skutecznego zapobiegania i leczenia depresji występującej
u dzieci i młodzieży jest bowiem rozumienie różnorodności i złożoności przyczyn,
objawów oraz wielu innych danych i faktów, jakie może dostrzec osoba, której za-
daniem jest niesienie pomocy, kiedy nadejdzie czas i warunki, umożliwiające jej
przyjęcie.
Darmowy fragment
www.bezkartek.pl