1
OPISY WICZENIE 3
BADANIE MASZYN PR DU STAŁEGO
WPROWADZENIE
1. Zasada działania maszyn pr du stałego.
2. Pr dnice pr du stałego.
2.1. Pr dnice samowzbudne.
2.1.1. Pr dnica samowzbudna bocznikowa.
3. Silniki pr du stałego.
3.1. Rozruch silników pr du stałego.
3.2. Silnik bocznikowy.
WYKONANIE WICZENIA
4.1. Badanie silnika bocznikowego.
4.1.1. Wyznaczenie zale no ci pr dko ci obrotowej od pr du wzbudzenia.
4.1.2. Wyznaczenie zale no ci pr dko ci obrotowej od napi cia zasilania.
4.2. Wyznaczenie charakterystyki zewn trznej pr dnicy.
2
WPROWADZENIE
1. Zasada działania maszyn pr du stałego.
Ka da maszyna elektryczna jest w zasadzie odwracalna tzn. mo e
pracowa w zakresie pracy pr dnicowej – przetwarzaj c energi
mechaniczn na elektryczn , lub w zakresie pracy silnikowej –
przetwarzaj c energi elektryczn na mechaniczn .
Maszyna elektryczna składa si z dwóch podstawowych cz ci.
Cz
maszyny, w której powstaje pole magnetyczne, nosi nazw
magne nicy, natomiast ta cz
, w której wytwarza si siła
elektromotoryczna nosi nazw twornika. W maszynach pr du stałego
magne nic jest nieruchoma cz
maszyny – stojan, natomiast twornikiem
jest cz
wiruj ca – wirnik. Podstawowe cz ci maszyny przedstawione
s na schemacie (rys.1.)
Rys. 1 Podstawowe cz ci maszyny pr du stałego.
Stojan (magne nica) maszyny pr du stałego składa si z jarzma
stalowego lub eliwnego oraz biegunów, na których umocowane s cewki
wzbudzaj ce. Pr d magnesuj cy I
m
, przepływaj cy przez uzwojenia cewek
wzbudzaj cych, wytwarza strumie magnetyczny ø
m
, który zamyka si
przez rdzenie biegunów – jarzmo – szczeliny – powietrze – rdze wirnika
(twornika). Strumie ten dzieli si na dwa strumienie ø
m
/2 , przebiegaj ce
w dwóch równoległych obwodach magnetycznych.
3
Wirnik (twornik) składa si z osadzonego na wale maszyny rdzenia
w kształcie walca wykonanego z kr ków tzw. Blachy twornikowej. Na
zewn trznym obwodzie rdzenia wirnika wyci te s łobki, równolegle do
osi wirnika, w których umieszczone jest uzwojenie wykonane z
miedzianych przewodów izolowanych.
Przy wirowaniu wirnika w polu magnetycznym zachodz w
maszynie pr du stałego dwa podstawowe zjawiska:
1. w przewodach twornika indukuje si siła elektromotoryczna (SEM) o
warto ci okre lonej wzorem:
E = k ø n
gdzie: ø – strumie magnetyczny
n - pr dko obrotowa
k – współczynnik ujmuj cy stałe wielko ci zale ne od
konstrukcji maszyny (ilo par biegunów, wymiary uzwojenia
twornika)
Kierunek tej SEM mo na okre li posługuj c si reguł prawej r ki.
2. przy przepływie pr du w przewodach twornika działa na nie siła
mechaniczna o warto ci okre lonej wzorem:
F = B I l
gdzie: B – indukcja magnetyczna
I – nat enie pr du w przewodach twornika
l – długo przewodu
Kierunek tej siły mechanicznej mo na okre li posługuj c si reguł
lewej r ki.
Siły mechaniczne działaj ce na przewody wirnika powoduj
powstanie momentu elektromagnetycznego, który przy pracy pr dnicowej
jest skierowany przeciwnie do kierunku wirowania. Dla pokonania tego
mementu trzeba do wału pr dnicy dostarczy energii mechanicznej od
silnika nap dowego, która w pr dnicy jest zamieniona na energi
elektryczn .
Przy pracy silnikowej natomiast, moment elektromagnetyczny ma
kierunek zgodny z kierunkiem wirowania, jest wi c momentem
nap dowym, pod wpływem którego energia elektryczna jest zmieniona na
energi mechaniczn , dostarczan przez silnik nap dzanej maszyny
roboczej.
4
Przy wirowaniu twornika w nieruchomym polu magnetycznym
indukowana SEM jest funkcj poło enia przewodu. W ka dym przewodzie
uzwojenia twornika indukuje si wi c SEM przemienna o przebiegu
zbli onym do trapezoidalnego i o cz stotliwo ci zale nej od pr dko ci
wirowania twornika.
W celu przetworzenia SEM przemiennej indukowanej w przewodach
wirnika na SEM jednokierunkow , stasuje si urz dzenie zwane
komutatorem. Dla pojedynczej cewki jednozwojowej, zło onej z dwóch
boków rozmieszczonych rednicowo w łobkach twornika, najprostszy
komutator składa si z dwóch wycinków, stanowi cych dwa półpier cienie
odizolowane od siebie (rys.2)
Ryz.2 Zasada działania komutatora. a) widok z przodu,
b) widok perspektywistyczny
Do komutatora przylegaj szczotki, oznaczone literami A i B,
których zadaniem jest poł czenie elektryczne wiruj cego uzwojenia z
nieruchomym obwodem zewn trznym. Dla zapewnienia dobrego styku o
du ej powierzchni, szczotki wykonane s z mi kkiego w gla
elektrotechnicznego, który łatwo dociera si do powierzni komutatora, nie
niszcz c przy tym tej powierzchni.
Prosty układ twornika z jedn cewk i dwoma wycinkami
komutatora daje du e pulsacje pr du i z tego powodu nie jest w praktyce
stosowany. Dla otrzymania pr du o bardziej wygładzonym przebiegu
5
stasuje si uzwojenia tworników o du ej liczbie cewek rozmieszczonych w
licznych łobkach na obwodzie twornika, poł czonych z komutatorem o
du ej liczbie wycinków, rz du kilkudziesi ciu. Uzwojenia takie daj pr d o
niewielkich pulsacjach, zbli ony do pr du otrzymanego ze ródł
galwanicznych.
3. Pr dnica pr du stałego.
W zale no ci od sposobu zasilania uzwojenia wzbudzenia rozró nia
si nast puj ce rodzaje pr du stałego:
- obcowzbudne
- samowzbudne bocznikowe
- samowzbudne szeregowe
- samowzbudne szeregowo – bocznikowe
Pr dnice obcowzbudne potrzebuj odr bnego ródła pr du stałego do
ich wzbudzenia. W pr dnicach samowzbudnych uzwojenie wzbudzenia
zasilane jest pr dem pr dnicy. Jak wcze nij wspomniano SEM
indukowana w uzwojeniu twornika pr dnicy jest proporcjonalna do
strumienia magnetycznego ø i pr dko ci obrotowej n. Mo na wi c zmieni
SEM reguluj c jedn z tych dwóch wielko ci.
Je eli twornik pr dnicy b dzie nap dzany ze stał pr dko ci
obrotow (n = const) to SEM mo na zmienia reguluj c wzbudzenie (pr d
magnesuj cy I
m
).
W stanie nieobci onym pr dnicy pracuj cej (bieg jałowy)
zale no SEM (E
0
) od pr du magnesuj cego przy n = const nosi nazw
charakterystyki biegu jałowego E = f (I
m
) (rys.3).
Rys. 3 Charakterystyka biegu jałowego pr dnicy pr du stałego
Na podstawie przebiegu takiej charakterystyki mo na wyci gn szereg
wniosków odno nie charakterystycznych wła ciwo ci pr dnicy. Mo na
wi c okre li zakres zmienno ci pr du I
m
i odpowiadaj ce mu warto ci E
0
6
oraz warto ci wzbudzenia, przy którym w obwodzie magnetycznym
zaczyna wyst powa nasycenie. Znamionowy punkt pracy le y na krzywej
w pobli u zagi cia charakterystyki. Po przekroczeniu znamionowej
warto ci pr du wzbudzenia SEM zwi ksza si tylko nieznacznie przy
bardzo nawet du ym zwi kszeniu wzbudzenia.
2.1. Pr dnice samowzbudne.
W tych pr dnicach obwód magnesuj cy jest przył czony do obwodu
twornika.
W rdzeniu biegunów pr dnicy niepracuj cej istnieje zazwyczaj
strumie szcz tkowy ø
sz
po poprzednich stanach magnesowania,
indukuj cy w uzwojeniu twornika wiruj cego z pr dko ci n niewielk sił
elektromotoryczn .
Wzbudzenie si pr dnicy samowzbudnej polega na tym, e ta
niewielka szcz tkowa SEM wytwarza pocz tkowo niewielki pr d
magnesuj cy I
m
, który płyn c przez uzwojenie wzbudzenia powi ksza
strumie magnetyczny. Zwi kszony strumie magnetyczny indukuje
wi ksz sił elektromotoryczn , a ta z kolei powi ksza pr d magnesuj cy
itd.
WARUNKI SAMOWZBUDZENIA.
Aby pr dnica si wzbudziła, musz by spełnione nast puj ce
warunki:
W obwodzie magnetycznym pr dnicy musi istnie magnetyzm
szcz tkowy. Nowo wyprodukowan maszyn trzeba wst pnie
namagnesowa , zasilaj c jej wzbudzenie z obcego ródła. Je eli
obwód magnetyczny zostanie rozmagnesowany to tak e trzeba go
namagnesowa z obcego ródła.
Uzwojenie wzbudzenia musi by poł czone z twornikiem maszyny
w ten sposób, aby pr d magnesuj cy I
m
wytwarzał strumie
magnetyczny o kierunku zgodnym z kierunkiem strumienia
szcz tkowego.
Aby pr dnica wzbudziła si opór obwodu magnesuj cego musi mie
warto mniejsz od warto ci krytycznej.
Aby pr dnica samowzbudna si wzbudziła wszystkie trzy wymienione
wy ej warunki samowzbudzenia musz by spełnione równocze nie.
7
2.1.1. Pr dnica samowzbudna bocznikowa.
Jest najcz ciej stosowanym rodzajem pr dnicy pr du stałego.
Uzwojenie wzbudzenia tej pr dnicy jest przył czone do twornika,
równolegle do obwodu obci enia (rys. 4 ).
Rys. 4 Schemat poł cze pr dnicy bocznikowej
Wytworzony w tworniku pr d I
t
rozdziela si na zaciskach pr dnicy
na dwa pr dy: pr d wzbudzenia I
m
i pr d obci enia I, a zatem:
I
t
= I + I
m
Napi cie na zaciskach pr dnicy równa si sile elektromotorycznej E
zmniejszonej o spadek napi cia na oporze wewn trznym:
U = E – R
tc
I
t
gdzie: R
ct
jest rezystancj całkowit obwodu twornika.
Charakterystyk zewn trzn U = f (I) pr dnicy bocznikowej
wyznacza si przy stałej warto ci oporu regulacyjnego R
reg
= const i przy
stałej pr dko ci obrotowej n = const. Napi cie na zaciskach pr dnicy
Malaje ze wzrostem pr du obci enia wskutek spadku napi cia I
t
· R
tc
.
Wskutek zmniejszenia si napi cia na szczotkach maleje równie pr d
wzbudzenia I
m
pobierany z pr dnicy. Powoduje to dodatkowe zmniejszenie
strumienia i SEM. Je eli obci enie maszyny samowzbudnej zwi ksza
powy ej pr du znamionowego, to dochodzi do stanu, w którym napi cie
pr dnicy maleje tak znacznie, e dalsze zmniejszanie rezystancji opornika
obci aj cego nie powoduje ju wzrostu pr du – nast puje
charakterystyczne dla pr dnicy bocznikowej zagi cie charakterystyki
zewn trznej a przy zwarciu maszyny krzywa ta przecina o odci tych w
punkcie odpowiadaj cym pr dowi zwarcia.
8
3. Silniki pr du stałego.
Maszyna pr du stałego pracuje w zakresie pracy silnikowej, je eli
zarówno jej twornik jak i wzbudzenie zasilimy z zewn trz np. z sieci.
Stojan (magne nica) wytwarza wówczas pole magnetyczne o indukcji B.
Na przewody twornika, przez które przepływa pr d I, znajduj ce si w
polu o indukcji B działa siła mechaniczna okre lona wzorem:
F = B I l
Pod wpływem wszystkich sił F działaj cych na przewody wirnika,
powstaje moment obrotowy M, powoduj cy obracanie si wirnika z
pr dko ci obrotow n w kierunku działania tego momentu:
M = r F
gdzie: r jest promieniem wirnika
Przy pracy silnikowej do nieruchomego twornika jest doprowadzone
napi cie U, wobec czego przez uzwojenie twornika płynie pr d:
I
t
= U / R
tc
który działaj c na pole magnetyczne biegunów wytworzy moment
obrotowy. Dzi ki temu wirnik zacznie si obraca a w jego uzwojeniu
powstaje SEM wg równania:
E = k ø n
(współczynnik k ujmuje wszystkie stałe wielko ci zale ne od konstrukcji
maszyny).
Ta SEM wzrasta ze wzrostem pr dko ci obrotowej i
przeciwdziała napi ciu przyło onemu do zacisków twornika. Poniewa
spadek napi cia w uzwojeniu R
t
I
tc
równie przeciwdziała napi ciu, wi c
dla silnika obowi zuje zale no :
U = E + R
ct
I
t
Uwzgl dniaj c dwa ostatnie wzory mo emy okre li czynniki wpływaj ce
na pr dko obrotow silnika:
n = (U-R
ct
I
t
)/(k ø)
Ten ostatni wzór wyra a podstawow zale no pr dko ci obrotowej
silników pr du stałego od napi cia, strumienia magnetycznego i obci enia
silnika okre lonego pr dem twornika.
3.1. Rozruch silników pr du stałego.
W chwili wł czenia silnika do sieci wirnik jest nieruchomy, n=0,
E=0 wobec tego twornik pobiera pr d zwarcia I
tz
U = E + R
tc
I
t
I
tz
= U/R
tc
9
Poniewa opór R
tc
jest bardzo mały, wi c I
tz
jest bardzo du y,
przeci tnie ok.20 razy wi kszy od pr du znamionowego. Tak wielki
pr d zwarcia, przy bezpo rednim wł czeniu nieruchomego twornika bez
adnych dodatkowych oporów na pełne napi cie sieci mógłby
spowodowa uszkodzenie uzwojenia twornika, komutatora i szczotek
oraz zakłócenia w sieci zasilaj cej. Aby tego unikn wł cza si w
obwód twornika przy rozruchu dodatkowe opory rozruchowe Rd,
których warto dobiera si tak, aby pr d rozruchowy Ir nie przekroczył
2-krotnej warto ci pr du znamionowego silnika
I
r
= U / (R
tc
+ R
d
) 2 I
n
z chwil , gdy wirnik zaczyna si obraca , powstaje w nim SEM E i
pr d rozruchowy zaczyna si zmniejsza wg równania:
I
r
= (U – E) / (R
tc
+ R
d
)
Opornik rozruchowy, wł czony szeregowo z wornikiem silnika, zwany
krótko
rozrusznikiem ma zwykle kilka stopni rozruchowych (rys. 5).
Rys. 5 Obwód wirnika silnika pr du stałego z wł czonym opornikiem
rozruchowym
3.2. Silnik bocznikowy.
Najszersze, praktyczne zastosowanie ma silnik bocznikowy, w
którym uzwojenie wzbudzenia (biegunów głównych) jest przył czone
do sieci równolegle do obwodu twornika (rys.6).
10
Rys. 6 Schemat poł cze silnika bocznikowego
Pr d I pobierany z sieci o napi ciu U jest sum pr du twornika I
t
i pr du
wzbudzenia I
m
I = I
t
+ I
m
W obwodzie wzbudzenia zaznaczony jest opornik regulacyjny R
reg
do
regulacji pr du wzbudzenia (strumienia ø
m
). Jednak zazwyczaj silniki te
pracuj przy stałym wzbudzeniu I
m
= const.
WYKONANIE WICZENIA
4.1. Badanie silnika bocznikowego.
Celem badania silnika bocznikowego jest poznanie wła ciwo ci
ruchowych silnika oraz zdj cie jego wa niejszych charakterystyk. Nale y
wyznaczy charakterystyki zale no ci pr dko ci obrotowej od pr du
wzbudzenia n = f (I
m
), oraz zale no ci pr dko ci obrotowej od napi cia
zasilania n = f (U).
4.1.1. Wyznaczenie zale no ci pr dko ci obrotowej od pr du
wzbudzenia n = f (I
m
).
Zale no pr dko ci obrotowej od pr du wzbudzenia wyznaczamy
dla silnika przy biegu jałowym. Układ poł cze do wyznaczania
charakterystyki n = f (I
m
) przedstawiony jest na rys. 7.
11
Rys. 7 Schemat poł cze przy badaniu silnika bocznikowego
Przy biegu jałowym na silnik działa jedynie niewielki moment strat
wi c pr d twornika I
t
jest niewielki i znacznie mniejszy od pr du
znamionowego; spadek napi cia na tworniku R
tc
I
t
mo na pomin .
Zakładaj c dalej, e strumie jest proporcjonalny do pr du wzbudzenia,
podstawow zale no n = (U-R
tc
I
t
) / (k ø) mo emy sprowadzi do wzoru:
n = U / (k I
m
)
co wskazuje na hiperboliczny charakter zale no ci.
Zale no pr dko ci obrotowej silnika bocznikowego od pr du
wzbudzenia wyznaczamy dla U = const i I
t
= const.
Po uruchomieniu nieobci onego silnika, napi cie zasilania
nastawiamy na warto 9V. Nast pnie zmniejszamy pr d wzbudzenia w
zakresie od I
m
max (gdy opornik reguluj cy jest zwarty) poprzez
zwi kszenie rezystancji w obwodzie wzbudzenia. Dla ka dej warto ci I
m
wykonujemy pomiar pr dko ci obrotowej silnika.
W oparciu o wykonane pomiary nale y wykre li charakterystyk n
= f (I
m
) dla biegu jałowego. Narysowa tak e przybli ony wykres dla
silnika obci onego i wyja ni ró nic w ich przebiegu.
12
4.1.2. Wyznaczanie zale no ci pr dko ci obrotowej silnika
bocznikowego od napi cia zasilania n = f (U).
Zale no pr dko ci obrotowej od napi cia wyznaczamy dla silnika
przy biegu jałowym przy: I
m
= const i I
t
= const. Układ poł cze do
wyznaczania zale no ci n = f (U) przedstawiono na rys.7.
Ze wzgl du na mały pr d pobierany przy biegu jałowym mo na
pomin wpływ oddziaływania twornika oraz spadek napi cia R
tc
I
t
.
st d: n = U / (k ø) = k
1
U
gdy w tych warunkach strumie nie ulega zmianie. Pr dko obrotowa
jest wi c proporcjonalna do napi cia.
Przy pomiarze charakterystyki napi cie na tworniku nale y zmienia
od 6V do napi cia znamionowego. Przedtem jednak nale y dobra taki
pr d wzbudzenia I
m
, aby przy znamionowym napi ciu U = U
N
pr dko
obrotowa była równa znamionowej. Dla ka dej warto ci napi cia
wykonujemy pomiar pr dko ci obrotowej silnika.
W oparciu o wykonane pomiary nale y wykre li charakterystyk n = f(U)
dla biegu jałowego. Narysowa tak e przybli ony wykres dla silnika
obci onego i wyja ni ró nice w ich przebiegu.
4.2. Badanie pr dnicy samowzbudnej bocznikowej.
W tej cz ci wiczenia nale y zapozna si z czynno ciami
zwi zanymi z uruchomieniem pr dnicy bocznikowej pr du stałego a
ponadto zbada jej zachowanie si przy zmianach obci enia.
Jak wcze niej było podane, warunkiem samowzbudzenia pr dnicy
jest istnienie magnetyzmu szcz tkowego i odpowiedni kierunek wirowania
twornika. Je li z jakiego powodu pr dnica zastanie rozmagnesowana i
nast pi zanik magnetyzmu szcz tkowego nale y przy pomocy obcego
ródła pr du ponownie j namagnesowa . W tym celu do izolowanego
zacisku wzbudzenia (nr 67) i masy pr dnicy (nr 31) nale y na chwil
przył czy ródło napi cia stałego (np. akumulator) wg schematu rys. 8
13
Rys. 8 Sposób podł czenia ródła napi cia przy magnesowaniu pr dnic
Pr dnic stosowana w wiczeniu jest mechanicznie sprz gni ta z
silnikiem nap dzaj cym, którym jest silnik bocznikowy pr du stałego.
Poł czenie mechaniczne wykonane jest w postaci sprz gła ciernego.
4.2.1. Wyznaczanie charakterystyki zewn trznej pr dnicy.
Charakterystyka zewn trzna przedstawia zale no napi cia na
zaciskach pr dnicy od pr du pobieranego z pr dnicy (przy stałej pr dko ci
obrotowej – równej znamionowej):
U = f (I)
przy n = const oraz przy stałej rezystancji wzbudzenia: r
m
=const. Analiza
tej charakterystyki przedstawiona została we wst pie niniejszego
opracowania.
Układ poł cze do wyznaczenia charakterystyki zewn trznej pr dnicy
przedstawiony jest na rys. 9.
14
Rys. 9 Schemat przy badaniu pr dnicy samowzbudnej bocznikowej
Pomiary rozpoczyna si od uruchomienia pr dnicy na biegu jałowym i
nadaniu wirnikowi pr dko ci znamionowej. Pr dnic nap dza si silnikiem
bocznikowym pr du stałego.
Utrzymuj c stał warto pr dko ci obrotowej oraz niezmienn
rezystancj w obwodzie wzbudzenia obci a si pr dnic wł czaj c
kolejne arówki o mocy 40W.
Nale y zapisywa pr I oddawany przez maszyn , napi cie na jej
zaciskach, pr d wzbudzenia oraz pr dko obrotow . Zrobi wykres U = f
(I) o omówi jego przebieg.