Gazeta
http://www.gazeta.zespolpip.pl/archiwum/7/gazeta7_7.php#gora

Nauka i życie

Wpływ rozwodu na dzieci.

   W momencie urodzenia się dziecka rola matki jest maksymalna, a ojca minimalna. Wzrasta ona w
miarę rozwoju dziecka, by około 7 roku życia znaczenie matki i ojca uległo wyrównaniu, a następnie aż
do osiągnięcia przez dziecko niezależności, znaczenie drugiej będzie wzrastać, a pierwszej maleć (Porot,
1967; za: Grochocińska, 1990). Jednak rodzice oddziałują na dziecko także w sposób pośredni, gdyż
oprócz bezpośredniego wpływu na jego rozwój, poprzez wypełnianie swojej roli, stwarzają określony
klimat emocjonalny, w którym wychowuje się dziecko. Zatem zarówno matka, jak i ojciec wpływają na
rozwój potomstwa już od pierwszych dni jego przyjścia na świat.

      Rozbicie rodziny, zdaniem Ziemskiej, "stanowi zawsze szok i pozostawia u dziecka trwały uraz, który
można tylko łagodzić" (Ziemska, 1979). Rodzina niepełna w wyniku rozwodu lub separacji dostarcza
dzieciom wielu negatywnych doświadczeń i powoduje przykre emocje. Autorka wyróżnia dwa rodzaje
traumatyzujących sytuacji, które wywołują trwałe urazy psychiczne    okres poprzedzający rozbicie
rodziny, związany z konfliktami i rozgrywkami między rodzicami, a także wzrastanie w rodzinie niepełnej.
Landis natomiast wskazuje na siedem trudnych sytuacji, w jakich może znaleźć się dziecko. Należą do
nich: konieczność przystosowania się do perspektywy rozwodu, a następnie samego rozwodu, możliwość
wykorzystywania dziecka przeciw drugiemu z rodziców, konieczność zmiany stosunków: rodzice-dziecko,
życie ze statusem dziecka rodziców rozwiedzionych, co może ujemnie wpływać na relacje z
rówieśnikami, uświadomienie sobie przez dziecko niepowodzenia rodziców w małżeństwie oraz
przystosowanie się do ewentualnych nowych związków rodziców (Landis,1960; za: Grochocińska, 1990).

Hozman i Froiland (1976; za: Grochocińska, 1990) wyróżnili pięć faz:
"zaprzeczania", w której dziecko nie chce pogodzić się z zaistniałą sytuacją, a reaguje na nią wycofaniem
lub niegrzecznym zachowaniem;
"złości", w której dziecko kieruje złość na rodziców, nauczycieli, rówieśników;
"godzenia", charakteryzującą się zmianą swego zachowania, by przypodobać się rodzicom i pogodzić ich;
"depresji" jako wynik bezradności i braku rezultatu starań o zjednoczenie rodziny, towarzyszy temu
poczucie osamotnienia, apatia, przygnębienie;
"pogodzenia się", w której dziecko stara się zaakceptować nową sytuację.

   Wallerstein opisując etapy psychicznego przystosowywania się dziecka do rozwodu rodziców,
wskazuje na towarzyszące tej sytuacji zmiany w wykonywaniu lub utratę codziennych czynności (takich,
jak nauka, zabawa, realizacja zainteresowań),
a także wewnętrzny niepokój, gniew wobec rodziców i samoobwinianie się. Wzrastająca dojrzałość
emocjonalna dziecka przyczynia się do zrozumienia i wybaczenia sobie oraz rodzicom, zaakceptowania
nieodwracalności tej sytuacji i weryfikacji swych doświadczeń związanych z rozwodem. Istotne jest, aby
dziecko nabrało zaufania do własnej zdolności kochania i własnej wartości, a także, by uwierzyło w
niezawodność związków (Wallerstein, 1983; za: Grochocińska, 1990).

      Wallerstein i Kelly (1979, za: Crane, 2004) przeprowadzili badania o charakterze podłużnym i
klinicznym, dotyczące konsekwencji rozwodu rodziców dla zachowania dzieci. Pokazały one, iż reakcje
dziecka zależą od jego wieku. Badacze wyodrębnili cztery grupy wiekowe: dzieci w wieku przedszkolnym
(3-5 lat), dzieci rozpoczynające szkołę podstawową (5,5-8 lat), dzieci uczęszczające do szkoły
podstawowej (8-11 lat) oraz nastolatki (12-18 lat).
Badania wykazały, iż 80% badanych dzieci w wieku przedszkolnym "[...] pozostawiono prawie bez żadnej
pomocy w radzeniu sobie z dezorientującym i przerażającym faktem odejścia jednego z rodziców"
(Wallerstein, 1986; za: Crane, 2004). Autorzy badań stwierdzili, że dzieci w tym wieku okazały się
najmniej odporne psychicznie, przejawiały problemy natury emocjonalnej i psychologicznej takie, jak
regresja do wcześniejszego stadium rozwojowego, przeżywanie lęku, kłopoty ze snem i ciągła obawa

przed byciem porzuconym.

      U dzieci w wieku 5-11 lat rozwód wywołał cierpienie z powodu samotności, ciągły niepokój, żal do
rodziców, poczucie bezsilności. Przejawiały one wrogie uczucia bądź do rodzica, który odszedł z domu,
bądź do obu rodziców, obwiniając ich za zaistniałą sytuację. Często reagowały na to wydarzenie
pytaniem: "Czy mój tatuś znajdzie sobie nowego pieska, nową mamusię i nowego synka/córeczkę?"(
Wallerstein, 1986; za: Crane, 2004). U badanych dzieci nastąpiło pogorszenie się wyników w nauce,
obniżenie nastroju, ucieczka w świat marzeń. Autorzy badań zwrócili uwagę na "syndrom nadmiernego
obciążenia", który występuje u dzieci rozwodników. Składają się na niego dwa czynniki: pozostawienie
dziecka na długi czas bez opieki i przydzielenie mu nadmiaru nowych obowiązków domowych oraz
obarczenie go odpowiedzialnością za psychiczne funkcjonowanie rodzica, zwierzanie się mu, omawianie
trudnej sytuacji rodzinnej. W ten sposób, według badaczy, tracą one swoją i przedwcześnie wkraczają w
świat dorosłych.

   Rozbicie rodziny w tym okresie życia dziecka jest szczególnie szkodliwe dla chłopców, ponieważ w
młodszym wieku szkolnym nawiązują oni bliższe kontakty z ojcem. Rembowski twierdzi, że ojciec bardziej
niż matka wpływa na sferę intelektualną dziecka, dostarcza mu bardziej różnorodnych doświadczeń i
wykazuję większą aktywność w interakcjach z nim (Rembowski, 1972; za: Grochocińska, 1990). Badania
Bronfenbrennera wskazują, iż "brak ojca w rodzinie powoduje głównie słabą motywację osiągnięć
dziecka, jego niską samoocenę i niezdolność do rezygnacji z bieżących nagród dla korzyści, które można
osiągnąć w przyszłości"( Bronfenbrenner, 1970; za: Grochocińska, 1990).

      Dzieci, które w momencie rozwodu rodziców były nastolatkami, wykazywały objawy depresji,
nadpobudliwości, myśli samobójcze, drażliwość, nastąpiło u nich znaczne pogorszenie się wyników w
nauce i stosunków z rówieśnikami. Wyrażały obawy, że w przyszłości one również się rozwiodą. Część
badanych nastolatków dopuściło się przestępstw lub w inny sposób przejawiało zaburzenia
funkcjonowania społecznego (Jasińska, 1967; Spionek, 1973; Wallerstein, 1979; Ziemska, 1979;
Niżniowska, 1984). Wielu z nich o rozwodzie rodziców mówiło, że w ten sposób zostali pozbawieni
możliwości dorastania w pełnej rodzinie, że stracili swoją rodzinę (Wallerstein,1985; za: Crane, 2004).
Badacze zauważyli też, że im dziewczęta są starsze, tym gorzej przystosowują się do nowej sytuacji.

      Ważnymi czynnikami, od których zależy reakcja dzieci na rozwód rodziców, jest ich wrażliwość i
odporność psychiczna, ale również przygotowanie ich do tego, atmosfera rodzinna i stosunki między
matką a ojcem, towarzyszące decyzji o rozstaniu się. W przypadku zachowania przez rodziców kultury i
częściowego załagodzenia konfliktu między nimi, obustronnej zgody, że rozwód nie może prowadzić do
zerwania więzi z dziećmi, objawy zaburzeń przystosowania są mniej gwałtowne. Natomiast wrogie relacje
i próby zaszczepienia dzieciom nienawiści do byłego małżonka, prowadzą do znacznego pogorszenia się
ich funkcjonowania psychicznego i społecznego.

   W rozwoju psychicznym dziecka znaczącą rolę odgrywają interakcje między nim a rodzicami oraz
działające mechanizmy naśladownictwa, identyfikacji i modelowania. Brak prawidłowych stosunków
pomiędzy ojcem a synem lub córką, utrudnia, a nawet uniemożliwia nabycie wzorów roli ojcowskiej i z nią
związanych zachowań oraz postaw. Chłopiec, jeśli nie ma obiektu zastępczego w postaci innego
mężczyzny, nie ma możliwości nabywania i rozwijania męskich zainteresowań, przyswajania cech,
stanów emocjonalnych, postaw i sprawności ojca. Badania Lynna i Sawreya (1959) potwierdziły pogląd,
iż nieobecność ojca w domu wywiera ujemny wpływ na kształtowanie się osobowości dzieci, a przyczynia
się zwłaszcza do większej niedojrzałości uczuciowej i społecznej chłopców, co w życiu dorosłym może
powodować duże trudności w pełnieniu roli ojcowskiej (za: Grochocińska, 1990). Zarazem doświadczanie
w dzieciństwie konfliktów rodzinnych i przemocy, może stać się głównym źródłem wyuczonej
agresywności w relacjach z innymi ludźmi. Zdaniem wielu autorów, prawidłowy przykład ze strony ojca
oraz możliwość naśladowania go wpływa na kształtowanie się u dziecka odpowiednich postaw moralnych
i społecznych, również samooceny (Akoliński, 1979; Pospiszyl, 1979; Wolicki, 1982; za: Grochocińska,
1990).

   Haneczok, badając funkcjonowanie w grupie klasowej dzieci z rodzin rozbitych, doszła do wniosku, iż
odmienne doświadczenia emocjonalne dzieci z różnych środowisk rodzinnych, znajdują odbicie w

kształtowaniu się mechanizmów regulacyjnych i sposobie funkcjonowania dziecka w innych grupach
społecznych. Badania jej ujawniły częstsze odrzucenie i mniej korzystne spostrzeganie dzieci z rodzin
rozwiedzionych. Uczniowie ci z punktu widzenia interesów grupy oceniani są jako mniej atrakcyjni. W
wyniku trudności przystosowawczych, odrzucenia bądź izolacji ze strony rówieśników, istnieje
niebezpieczeństwo wtórnej frustracji podstawowych potrzeb psychicznych, co może prowadzić do
nasilenia się trudności, a w konsekwencji do zaburzeń w rozwoju osobowości tych dzieci( Haneczok,
1987).

   Autorki zajmujące się tym tematem twierdzą, iż większość młodocianych prostytutek wychowywała się
w rodzinach, które nie mogły zapewnić elementarnych warunków dla prawidłowego rozwoju
psychicznego dziecka (Jasińska, 1967; Celmer, 1972; za: Grochocińska, 1990). Z badań Jasińskiej
wynika, że 60% dziewcząt uprawiających prostytucję wywodziło się z rodzin niepełnych, 70% badanych
oceniło pożycie swoich rodziców jako złe. Inną konsekwencją wychowywania się dziewczyny bez ojca,
jest pozbawienie jej modelu mężczyzny występującego w roli męża i ojca. Może to powodować
wybieranie starszych partnerów, którzy będą pełnić funkcję ochraniającego i zapewniającego byt ojca lub
niewłaściwe funkcjonowanie w systemie żona-mąż.
   Grochocińska (1990) uważa, że brak ojca w rodzinie nie zawsze musi wiązać się z negatywnymi
skutkami dla dziecka, gdyż ciepłe i serdeczne stosunki z matką mogą pomóc w zachowaniu równowagi
psychicznej. Podobne stanowisko w tej sprawie ma Łopatkowa, która źródeł poczucia osamotnienia
dziecka upatruje nie tyle w samym rozwodzie czy separacji, co w rozluźnieniu i zerwaniu więzi ojcowskiej
lub macierzyńskiej (Łopatkowa, 1983; za: Grochocińska, 1990). Małżeńskie konflikty i nieporozumienia
mogą bardziej niż nietrwałość struktury rodziny, determinować negatywne skutki. Zaburzenia
emocjonalne i trudności w funkcjonowaniu ujawniają się w wyniku wciągania dziecka w walkę pomiędzy
małżonkami, wzajemnego oskarżania się i nastawiania dziecka przeciwko drugiej stronie. W tej sytuacji
dziecko wykorzystywane jest do zwalczania przeciwnika i wymaga się od niego opowiedzenia się, za
którąś ze stron, a odrzucenia drugiego z rodziców. Łopatkowa (1983) powołując się na przeprowadzoną
analizę spraw rozwodowych pod kątem ochrony praw dziecka do miłości, dostarcza dowodów na to, że
niejednokrotnie walkę o przyznanie bezpośredniej opieki nad dzieckiem wygrywała nie ta osoba z
rozwodzących się rodziców, z którą dziecko było silniej uczuciowo związane, lecz ta, która stosowała
bardziej drastyczne środki (za: Grochocińska, 1990). Rezultatem tego jest brak poczucia bezpieczeństwa
i stabilizacji, osamotnienie i dezorientacja u dziecka.
Horodecka zauważa, że o ile rozwód można niejednokrotnie traktować jako niezawinioną porażkę
jednego czy obojga rodziców, to wszystko, co dzieje się w rodzinie po rozwodzie, a zwłaszcza los dzieci
zależy wyłącznie od rodziców i to oni ponoszą odpowiedzialność za przeżycia dzieci (Horodecka,1966;
za: Rosset, 1986). Wielu skutków rozbicia rodziny można uniknąć lub załagodzić je poprzez odpowiednią
pomoc udzieloną członkom rodziny oraz uświadomienie rodzicom, iż rozwód nie kończy ich związku z
dziećmi. Dlatego istotne jest, aby wypracowali taki styl życia, by mogli podjąć wspólną opiekę nad
dziećmi.

Kamila Podoba
psycholog
- fragment pracy magisterskiej autorki artykułu.

Literatura:
Crane D.R. (2004), Podstawy terapii małżeństw, GWP, Gdańsk.
Cudak H. (2003), Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych, Wydawnictwo "Adam Marszałek",
Toruń.
Grochocińska R. (1990), Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych, Wydawnictwo UG,
Gdańsk.
Haneczok M. (1987), Funkcjonowanie w grupie klasowej dzieci z rodzin rozbitych, [w:] Orientacja dzieci i
młodzieży w sytuacjach społecznych, pod red. John-Borys M., Wydawnictwo PAN, Wrocław.
Izdebska J. (1975), Przyczyny konfliktów w rodzinie, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa.
Jarosz M. (1979), Problemy dezintegracji rodziny, PWN, Warszawa.
Małżeństwa zawarte i rozwiązane w latach 1970-2003, [w:] Rocznik Statystyczny GUS (2005),
www.stat.gov.pl, z dnia 30.11.2005.