plik

Wstęp

Kurs Socjologia zawiera podstawy wiedzy z zakresu socjologii ogólnej, a także
— częściowo — z zakresu socjologii szczegółowych, głównie socjologii medycyny
i socjologii rodziny. Taki układ treści stanowi celowy wybór zagadnień spośród bogatej
problematyki socjologicznej.

Moduł 1 — Socjologia jako nauka społeczna — obejmuje cztery tematy. Temat pierwszy
ma na celu zwrócenie uwagi studentów na społeczny kontekst ludzkiej egzystencji
i działań człowieka, a także ukazanie znaczenia myślenia w kategoriach socjologicznych
w życiu codziennym jednostek i grup, jako kompetencji ułatwiającej rozumienie
otaczającego świata i jego zjawisk. Dwa kolejne tematy tego modułu zawierają
skondensowaną wiedzę z zakresu najważniejszych koncepcji teoretycznych w historii
myśli socjologicznej oraz głównych nurtów socjologii współczesnej. Całość zamyka temat
ukazujący praktyczne funkcje i zastosowania socjologii jako nauki.

Moduł 2 — Społeczeństwo — przedmiot badań socjologicznych — prezentuje dość
rozległą problematykę struktury społeczeństwa, typów społeczeństw i różnych rodzajów
zbiorowości wchodzących w skład społeczeństwa globalnego oraz głównych zjawisk
i procesów społecznych generujących zróżnicowanie i nierówności społeczne. Celem tego
modułu jest zapoznanie z podstawowymi pojęciami socjologicznymi, koniecznymi dla
właściwego rozumienia i analizy problemów życia społecznego.

Moduł 3 — Jednostka w społeczeństwie — zawiera sześć tematów, z których pierwsze
cztery sytuują się w obrębie zagadnień socjologii ogólnej (ale ukazują przede wszystkim
wymiar mikrospołeczny, dotyczący jednostki jako podmiotu życia społecznego), a także
jej atrybutów (jaźń, osobowość) i funkcjonowania (postawy, socjalizacja). Natomiast dwa
pozostałe tematy prezentują wybrane aspekty życia jednostki w społeczeństwie: kontekst
życia w rodzinie oraz uwarunkowane społecznie kwestie zdrowia i choroby. Zagadnienia
te mogą być szczególnie istotne i interesujące dla studentów kierunku pielęgniarskiego,
ukazując nową (socjologiczną) perspektywę specjalistycznej wiedzy tego zawodu.

Socjologia jako nauka społeczna

Socjologia jako nauka społeczna

1. Potrzeba edukacji socjologicznej

1.1. Dlaczego warto zdobywać wiedzę socjologiczną?

2. Główni twórcy socjologii

2.1. August Comte
2.2. Herbert Spencer

2.3. Karol Marks
2.4. Emil Durkheim

2.5. Max Weber
2.6. Georg Simmel

3. Współczesne orientacje socjologiczne

3.1. Neopozytywizm (George A. Lundberg)
3.2. Behawioryzm (Paul F. Lazarsfeld)

3.3. Funkcjonalizm (strukturalizm funkcjonalny)
3.4. Interakcjonizm symboliczny

3.4.1. Teoria wymiany George’a Homansa
3.4.2. Dramaturgiczna koncepcja Erwinga Goffmana

4. Funkcje i zastosowania socjologii
Literatura podstawowa

Literatura dodatkowa

Socjologia jako nauka społeczna

1. Potrzeba edukacji socjologicznej

Socjologia jest dość młodą dyscypliną naukową — narodziła się w pierwszej połowie
XIX wieku jako odpowiedź na zmieniające się warunki społeczne. Chociaż niektóre
koncepcje socjologiczne sięgają starożytności, to jednak dopiero systematyczne próby
wyjaśnienia i zrozumienia zachowań społecznych i natury porządku społecznego
doprowadziły do wyodrębnienia socjologii jako dyscypliny naukowej. Poprzedzająca
socjologię refleksja teoretyczna, dotycząca rozmaitych aspektów życia społecznego, była
przez wiele stuleci częścią filozofii, podobnie jak i zaczątki innych nauk. Pierwszym
przełomem w rozwoju wiedzy o społeczeństwie było oddzielenie w refleksji teoretycznej
porządku ludzkiego od porządku natury (czasy starożytnej Grecji). Kolejnym istotnym
etapem w rozwoju przedsocjologicznej myśli społecznej (już w czasach nowożytnych)
było oddzielenie porządku społecznego od politycznego (Szacka, 2003: 19–21), czyli
wyodrębnienie koncepcji społeczeństwa z koncepcji państwa.

Podstawowym założeniem socjologii jest stwierdzenie, iż egzystencja ludzka jest
egzystencją społeczną. Jesteśmy powiązani z innymi ludźmi wieloma zależnościami.
Oddziałujemy na innych i inni oddziałują na nas. Socjologia jest dziedziną nauki badającą
ludzkie zachowania społeczne, związki między ludźmi i rezultaty działalności społecznej.

1.1. Dlaczego warto zdobywać wiedzę socjologiczną?

Powszechne, codzienne doświadczenie skłania do stwierdzenia, iż każdy z nas — żyjąc
w społeczeństwie i na co dzień analizując różne aspekty jego funkcjonowania
— niejednokrotnie uważa się za eksperta w sprawach badanych przez socjologów
(np. w kwestiach reguł życia rodzinnego, przestępczości, pracy różnych instytucji
publicznych, sposobu sprawowania władzy przez polityków itp.). Podstawowe pojęcia
analizy socjologicznej są często używane w mowie potocznej, a zjawiska i procesy
społeczne wyjaśniane w sposób „zdroworozsądkowy”. Jednak znaczenia potoczne pojęć
mogą nieprecyzyjnie, a nawet mylnie definiować istotę zjawisk, zaś wiele przekonań
„zdroworozsądkowych” jest po prostu nieprawdziwych.

Dlatego warto uświadomić sobie to, co Piotr Sztompka nazywa socjologiczną
kompetencją każdej jednostki żyjącej w wielu kontekstach społecznych. Wyjaśnia to
w następujący sposób: „Z perspektywy pojedynczego członka społeczeństwa (…)
przestrzeń międzyludzka, w której przebiega życie każdego z nas, jest ogromnie złożona

Socjologia jako nauka społeczna

(…). W kontekście rodzinnym upływa cząstka naszego życia, ogromnie ważna, ale jednak
tylko cząstka. Bo obok tego już jako dzieci wchodzimy w inny kontekst, towarzysko-
zabawowy: na podwórku czy boisku. Gdzieś mieszkamy, w jakimś kontekście sąsiedzkim.
A potem znajdujemy się w kontekście edukacyjnym: w przedszkolu, w szkole, na
uniwersytecie. Potem pojawia się kontekst zawodowy: w biurze czy fabryce. A obok tego
kontekst rozrywkowy: w kinie czy dyskotece. Idziemy do siłowni czy na pływalnię
i trafiamy w kontekst rekreacyjny. Jeśli gramy w drużynie piłkarskiej, to znajdujemy się
w kontekście sportowym. Kiedy indziej znajdujemy się w kontekście religijnym, np. na
niedzielnej mszy czy pielgrzymce do Częstochowy. A także wchodzimy w kontekst
polityczny, gdy idziemy głosować lub organizujemy strajk. Jest także wszechobecny dziś
kontekst ekonomiczny, gdy idziemy na zakupy albo składamy pieniądze w banku.
Wpadamy w kontekst medyczny, gdy idziemy do lekarza albo kładziemy się w szpitalu.
A w kontekst wymiaru sprawiedliwości, gdy płacimy mandat albo stajemy w sądzie (…).
Z pewnością nie jest to lista wyczerpująca wszystkie możliwości” (Sztompka, 2002: 36).

„To, co jest socjologicznie niezmiernie istotne, to fakt, że nieustannie krążymy niejako
między tymi różnymi kontekstami (…). A w każdym z tych kontekstów spotykamy nieco
inne „społeczeństwo”. Spotykamy innych ludzi, zajmujących inne pozycje i grających inne
role, łączą nas z nimi inne więzi, wchodzimy z nimi w inne relacje, napotykamy inne
oczekiwania i reguły gry, inaczej działamy i co innego mówimy, naszym uczestnictwem
wpływamy na to, co się w całej zbiorowości dzieje, modyfikujemy i wywołujemy rozmaite
zdarzenia.

Każdy z nas posiada swój własny zestaw takich kontekstów, w których uczestniczy. Poza
kontekstem rodzinnym i zawodowym, które mają charakter uniwersalny, inne tworzą
unikatowe dla każdego konfiguracje. Co więcej, każdy układa prywatną hierarchię
ważności kontekstów, w których działa. Dla jednego najważniejsze będzie życie rodzinne,
dla innego życie zawodowe, dla jednego rozrywka i rekreacja, dla innego kształcenie się
czy trening itp. Zapewne dzięki tej różnorodności kontekstów, unikatowości ich
indywidualnych zestawów i różnic znaczenia przypisywanego każdemu kontekstowi
z osobna, życie ludzkie jest tak ciekawe, ale także tak trudne. Wymaga od każdego,
nawet najdalszego od profesjonalnej socjologii, swoistej socjologicznej kompetencji.
Musimy w tej różnorodności kontekstów umieć się odnaleźć, zdecydować, które są dla
nas ważniejsze, a które mniej istotne, rozpoznać partnerów, odnieść się do nich we
właściwy sposób, zastosować właściwe reguły kulturowe, przyjąć odpowiednie strategie
postępowania, skutecznie działać” (Sztompka, 2002: 36–38).

Socjologia jako nauka społeczna

„Co do tej naturalnej, niezbędnej w życiu kompetencji socjologicznej, dodać może
socjologiczna edukacja? Wybitny amerykański socjolog C. W Mills określał cel nauczania
socjologii jako kształtowanie socjologicznej wyobraźni, czyli zdolności rozumienia
historii i biografii oraz relacji między nimi w społeczeństwie” (Sztompka, 2002: 38).

„Idąc tropem wyznaczonym przez Millsa, można wskazać, że socjologiczna wyobraźnia to
bardzo złożona umiejętność, na którą składają się:
 po pierwsze — dostrzeganie, że wszelkie fenomeny społeczne są efektem

zamierzonym lub niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym,
bezpośrednim lub pośrednim — jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez
sprawcze podmioty społeczne — czy to jednostki, czy zbiorowości (…);

 po drugie — świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych

i kulturowych, które wyznaczają szansę działań podmiotowych. W ten sposób
socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia
się woluntaryzmowi;

 po trzecie — jest to rozpoznanie we wszelkich fenomenach społecznych

skumulowanego dziedzictwa przeszłości czy inaczej — tradycji społecznej i kulturowej,
która w różny sposób wpływa na działania współczesnych (…);

 po czwarte — postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych

instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej
zmienności, nieustannym procesie stawania się (…);

 po piąte — akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać się może

życie społeczne. W ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji (…)”
(Sztompka, 2002: 38–39).

„Streszczając wszystkie pięć punktów w jednej formule, powiedzieć można, że
socjologiczna wyobraźnia to zdolność wiązania wszystkiego, co dzieje się
w społeczeństwie, z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz
z działaniami podejmowanymi w tych warunkach przez podmioty indywidualne
i zbiorowe, które w efekcie kształtują świat społeczny w całej jego złożoności
i różnorodności.

Socjologiczna wyobraźnia pozwala — jak wskazywał Mills — powiązać biografię,
społeczeństwo i historię. Rezultatem poznania socjologii powinna być np. umiejętność
czytania gazety. Żeby pojąć, o co chodzi w gazecie, a jest to bardzo skomplikowane,
trzeba nauczyć się, jak wiązać ze sobą relacjonowane fakty, jak je zrozumieć przez
odniesienie do szerszych koncepcji społeczeństwa, w którym występują i tendencji
historycznych, w których uczestniczą (...).

Socjologia jako nauka społeczna

Socjologia pozwala nam dotrzeć dalej i głębiej niż to, o czym czytamy w gazecie.
Dostarcza nam do tego zbioru pojęć, koncepcji
i pytań (…).

Socjologia nie jest więc tylko dla socjologów, ale także dla światłych obywateli. Pozwala
im racjonalniej odnaleźć sens życia, własną tożsamość, swoje miejsce w społeczeństwie,
określić szansę swoich działań (…)” (Sztompka, 2002: 39).

„Potrzeba socjologicznej wyobraźni, a więc inaczej samoświadomości społeczeństwa na
temat siebie samego, jest imperatywem obecnym w każdym społeczeństwie. Ale rośnie
ona wyraźnie w społeczeństwie demokratycznym, w którym działania obywateli ważą
nieporównanie bardziej na losach wszystkich razem i każdego z osobna. Demokracja
wymaga wiedzy, ludzi światłych, myślących nie tylko w kategoriach wąskoegoistycznych,
w ramach horyzontu przysłowiowej „własnej zagrody”, ale zdolnych ogarniać szersze
ogólnospołeczne problemy i wyzwania, wykorzystywać szansę i zwalczać przeciwności,
a także lokować własne losy w strumieniu historycznego rozwoju swego społeczeństwa
i w porównawczym kontekście innych współczesnych społeczeństw” (Sztompka, 2002:
39–40).

Socjologia jako nauka społeczna

2. Główni twórcy socjologii

2.1. August Comte

Za twórcę socjologii jako odrębnej nauki i jej nazwy uważa się francuskiego filozofa
Augusta Comte'a (1798–1857), który ukuł ten termin i wprowadził w swoim dziele
pt. Kurs filozofii pozytywnej (1837 r.). Socjologia to nauka o społeczeństwie
(łac. socius, societas — wspólnota, społeczeństwo; gr. logos — wiedza, słowa, myśl,
nauka). Zasługą Comte’a jest też określenie szczególnych metod badania społeczeństwa
(obserwacja, eksperyment, metody porównawcze, a także metoda historyczna). Chciał
wykorzystać praktycznie nową naukę do naprawy schorzeń społecznych.

Comte koncentrował się na dwóch konkretnych aspektach życia społecznego:
 na porządku i stabilizacji, które nazywał statyką społeczną (dział socjologii Comte’a

badający te aspekty życia społecznego, które zapewniają mu trwałość i możliwość
odtwarzania się) (Olechnicki, Załęcki, 2000: 204),

 na zmianach społecznych i rozwoju określanych mianem dynamiki społecznej (dział

socjologii Comte’a zajmujący się teorią postępu i opisem jego poszczególnych stadiów)
(Olechnicki, Załęcki, 2000: 49).

Według Comte'a czynniki te zespalają społeczeństwo i stają się motorem zmian. Comte
uważał, że głównym czynnikiem sprzyjającym stabilizacji jest wspólnota przekonań
wszystkich członków społeczeństwa. Zmianę społeczną widział jako proces ewolucyjny,
dzięki któremu społeczeństwo osiąga coraz wyższe stadia rozwoju.

Choć specyficzne poglądy Comte'a nie odgrywają już znaczącej roli we współczesnej
socjologii, to wyeksponowanie przez niego problemu zmian społecznych oraz położenie
nacisku na przestrzeganie ściśle naukowej metodologii, wpłynęło w olbrzymim stopniu na
innych myślicieli społecznych, zapewniając tym samym Comte'owi trwałe miejsce
w historii socjologii.

2.2. Herbert Spencer

Dzieło Comte'a zostało rozwinięte przez angielskiego socjologa Herberta Spencera
(1820–1903). Spencer usiłował wyjaśnić porządek i zmiany społeczne przez porównanie
społeczeństwa do żywego organizmu. Korzystając z tej analogii, Spencer opisywał

Socjologia jako nauka społeczna

społeczeństwo jako „system” składający się ze współzależnych części. Według niego
socjologia odkrywa podstawowe struktury społeczne i bada, jak ich funkcjonowanie
wpływa na stabilizację i porządek społeczny. Był autorem pierwszego podręcznika
socjologicznego wydanego w 1876 r., zatytułowanego Zasady socjologii.

Szczególnym zainteresowaniem Spencera cieszyło się ewolucjonistyczne pojęcie
„ p r z e t r w a n i a n a j l e p i e j p r z y s t o s o w a n y c h ” , którym posługiwał się w badaniach
nad zmianami społeczeństw. W myśl jego teorii określanej mianem darwinizmu
społecznego, w społeczeństwie uwolnionym od interwencji rządu „nieprzystosowani”
musieliby zniknąć — tylko najlepsi mieliby prawo do przetrwania i reprodukcji. Koncepcję
tę wykorzystywano jako usprawiedliwienie kapitalizmu typu laissez-faire (głoszącego
zasadę liberalizmu gospodarczego — swobodę gospodarczą jednostek, wolną
konkurencję, bez ingerencji państwa), zarówno w Anglii, jak i w Stanach Zjednoczonych
(Goodman, 2001: 14).

Spencer wprowadził typologię etapów rozwoju społeczeństw. Jest to istotne dla obecnej
socjologii, a w szczególności koncepcji społeczeństwa postkapitalistycznego, globalnego,
informacyjnego.

Jako pierwsze wyróżnił społeczeństwo militarne, w którym dominuje jeden
scentralizowany ośrodek kontroli nad wszystkimi sferami działalności jednostek, łączący
w sobie wszelką władzę (religijną i świecką, wojskową i cywilną, polityczną
i gospodarczą). Struktura społeczna w społeczeństwach militarnych jest sztywna, oporna
na zmiany. Kontroli poddane jest nie tylko zachowanie jednostki, ale także jej myśli
i wierzenia. Prawo w takim społeczeństwie służy do utrzymania status quo władzy,
dlatego nie istnieje w nim ochrona interesów jednostki. Ogólne cechy osobowości
członków takiego społeczeństwa to konformizm, lojalność, brak inicjatywy, oglądanie się
na autorytety oraz wiara, że istniejące stosunki są naturalne i jedynie możliwe.

Na drugim krańcu Spencerowskiego continuum znajduje się społeczeństwo
industrialne, czyli dokładne przeciwieństwo militarnego. Główną cechą tego typu
społeczeństwa jest decentralizacja i samoregulacja, ochrona i wyższość interesów
jednostki nad interesem państwa. Zamiast przymusowej religii i jednolitych poglądów
— różnorodność wierzeń, przekonań i opinii oraz dobrowolność stowarzyszeń, zamiast
przypisanego według urodzenia stanu, a co za tym idzie — statusu społecznego,
możliwość awansu społecznego oraz nagroda za uzdolnienia i pracowitość, zamiast tyranii
i izolacji — demokracja i współpraca międzynarodowa, zamiast prawa chroniącego
sprawujących władzę — prawo chroniące wolność jednostki, zamiast władzy obejmującej

Socjologia jako nauka społeczna

wszystkie sfery życia — niezależność i swoboda, zamiast konformizmu — inicjatywa
i oryginalność (Szacki, 2002: 324–328).

2.3. Karol Marks

Karol Marks (1818–1883), niemiecki filozof i rewolucjonista, poświęcił wiele lat
szczegółowym badaniom historycznym nad naturą społeczeństwa, których owocem
— interesującym dla socjologii — jest teoria materializmu historycznego, czyli teoria
rozwoju społecznego (proces dziejowy ludzkości) oraz teoria struktur społecznych.
Podobnie jak Comte interesował się badaniami struktur i procesów społecznych po to, by
ulepszyć społeczeństwo. Jego poglądy stały się fundamentem teorii konfliktu
klasowego.

Marks uważał, że podstawowe „prawa” historii można odnaleźć w strukturze
ekonomicznej społeczeństwa. Według niego społeczeństwo dzieli się na dwie klasy: tych,
którzy są właścicielami środków produkcji i tych, którzy tych środków nie posiadają, czyli
tych, którzy „mają” oraz tych, którzy „nie mają”, czyli wykonują pracę najemną. Podział
ten nieuchronnie prowadzi, zdaniem Marksa, do konfliktu klasowego. Marks ujmował
historię świata w kategoriach historii walki klas: ziemian przeciwko chłopom, właścicieli
niewolników przeciwko niewolnikom, kapitalistów przeciwko proletariatowi. Nowe siły
wytwórcze wymuszają zmiany obecnych stosunków społecznych. Z tego powodu pojawia
się sprzeczność między tzw. bazą ekonomiczną (nowymi stosunkami produkcji)
a nadbudową polityczno-prawną (systemem instytucji, stosunków politycznych,
przepisów itd.). Jeżeli nie dokonuje się zmiana, następuje konflikt między „nowym”
i „starym” — konflikt interesów pomiędzy grupami reprezentującymi nowe stosunki
produkcji a grupami reprezentującymi stare (obecne) stosunki społeczne.

Marks grupy społeczne jako reprezentantów stosunków produkcji nazwał klasami
społecznymi — klasy to grupy ludzi o wspólnych interesach. Celem każdej z klas jest
takie przekształcenie panujących stosunków społecznych, które pozwoli jej członkom na
pełne zaspokojenie potrzeb.

Marks dokonał następującego podziału klas:
1. Klasy w sobie — które nie uświadamiają sobie swoich interesów — nie posiadają

własnej świadomości klasowej. Dlatego badacz społeczny może je wyodrębnić jedynie
ze względu na określone cechy i nazwać kategorią społeczną.

Socjologia jako nauka społeczna

2. Klasy dla siebie — które uzyskały świadomość klasową (jej pojawienie się decyduje

o przerodzeniu nierówności w konflikt klasowy).

Pojawienie się świadomości klasowej powoduje walkę wielkich odłamów społeczeństwa,
która w najostrzejszej postaci przybiera formę rewolucji i przewrotu stosunków
społecznych.

Istotnym wkładem Marksa do analiz socjologicznych jest jego teoria natury ludzkiej
i alienacji jednostki. Człowiek jest z natury jednostką twórczą i społeczną — dąży do
samorealizacji, wyrażania samego siebie przez pracę, dokonywania innowacji oraz
posiada wrodzoną tendencję do współuczestniczenia w życiu społecznym. Jednak
w wyniku wytworzenia się nierówności społecznych jednostka popada w alienację
(wyobcowanie, izolację społeczną), co jest stanem sprzecznym z jej naturą i
skłonnościami. W wyniku takiej sytuacji jednostka przestaje być wolna, a zaczyna być
„zmuszana” do wykonywania narzuconych reguł i sposobów zachowania — zaczyna
traktować m.in. pracę jako zło konieczne. W miejsce naturalnej wspólnoty, solidarności,
kooperacji pojawia się wrogość i walka o byt. Jednostka zatraca swą ludzką naturę,
a wyżej wspomniane sprzeczności wywołują napięcie i chęć wyzwolenia się z reżimu
alienacji. Suma tak zorientowanych jednostek doprowadza do konfliktów społecznych,
a te do rewolucji, co ostatecznie decyduje o rozwoju społeczeństw i postępie.

Wpływ Marksa na socjologię jest odczuwalny do tej pory. Chociaż jego pogląd
o dominującym wpływie czynników ekonomicznych na społeczeństwo nie cieszy się
powszechną akceptacją, wielu socjologów przypisuje owym czynnikom istotną rolę
w życiu społecznym.

2.4. Emil Durkheim

Emil Durkheim (1858–1917) — pod wpływem Spencera i Comte'a — interesował się
szczególnie tym, co scala społeczeństwo, czyli problemem porządku społecznego. Jego
podejście do tej sprawy było funkcjonalistyczne: badał znaczenie funkcji różnych
elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeństwa. Podkreślał wagę
wspólnoty przekonań i wartości („świadomości zbiorowej") oraz zbiorowych rytuałów.

Durkheim uważał, że społeczeństwo zespala forma struktury społecznej.
W społeczeństwach pierwotnych — mniej złożonych i mniej wyspecjalizowanych od
społeczeństw współczesnych — ludzie łączyli się ze względu na podobieństwa. Większość

Socjologia jako nauka społeczna

z nich robiła podobne rzeczy, byli wszechstronni, a nie wyspecjalizowani. To łączenie się
przez podobieństwo Durkheim nazwał solidarnością mechaniczną. Wraz z rozwojem
i różnicowaniem się społeczeństwa ludzie zaczęli wykonywać wyspecjalizowane zadania,
stając się sobie wzajemnie niezbędni. Ten rodzaj związku, polegający na wzajemnym
wsparciu i współzależności, Durkheim nazwał solidarnością organiczną.

Durkheim przyczynił się także do rozwoju metodologii socjologicznej. Twierdził, że
socjologia musi badać nie społeczeństwo, lecz fakty społeczne, czyli siły istniejące poza
jednostką i ograniczające jej zachowanie. Faktami takimi są przede wszystkim: religia,
język, prawo, moda, status małżeński, pochodzenie etniczne, wzory kulturowe itp. Są to
regulatory zachowań jednostek i zbiorowości, których rozpoznanie może wiele wyjaśnić
w rzeczywistości społecznej. Pogląd ten później nazwano socjologizmem. Durkheim
uważał, że ludzie wkomponowują owe ograniczające wpływy (fakty) społeczne we własną
tożsamość i tym samym przekształcają kontrolę społeczną w samokontrolę.

Socjologia odkrywa także ukryte (często niezamierzone czy nierozpoznawane) aspekty
życia społecznego. Dowodów na to twierdzenie dostarczyły Durkheimowi jego słynne
badania nad zjawiskiem samobójstwa. Przyjmując perspektywę socjologiczną, odkrył on
społeczny aspekt samobójstwa, którym jest typ i stopień integracji jednostki z grupą
społeczną. Durkheim przedstawił ogólne wyjaśnienie przyczyn samobójstw w terminach
integracji społecznej, biorąc pod uwagę takie wyróżniki, jak religia, płeć, status małżeński
i pochodzenie etniczne sprawców samobójstw.

2.5. Max Weber

Niemiecki socjolog Max Weber (1864–1920) wywarł olbrzymi wpływ na współczesną
socjologię. Przyczynił się zarówno do rozwoju wiedzy, jak i metodologii socjologicznej.

Główną dziedziną badań Webera były działania społeczne. Weber był twórcą
tzw. socjologii rozumiejącej, której celem było zrozumienie działań społecznych.
Szczególnie interesowały go wartości, przekonania, zamiary i postawy, które kierują
naszym zachowaniem. Do opisu tych czynników stworzył metodologię zwaną
rozumieniem lub wglądem (niem. verstehen). Weber postulował socjologię wolną od
wartościowania, domagał się wyeliminowania z procesu badawczego założeń wstępnych
i uprzedzeń. Rozumienie ujmował jako bezpośrednie i wyjaśniające. W pierwszym chodzi
o sytuację, w której jesteśmy w stanie pojąć znaczenia ludzkich zachowań poprzez
obserwację mimiki, gestów, odruchów itd. Jest to operacja stosunkowo prosta

Socjologia jako nauka społeczna

i niewymagająca podejmowania żadnych skomplikowanych operacji intelektualnych.
Drugi rodzaj rozumienia, właściwy dla socjologii, pomaga nam odpowiedzieć na pytanie:
dlaczego? — czyli określić, jakie są przyczyny i motywy ludzkich zachowań.

Jego kolejną innowacją było stworzenie typu idealnego (w znaczeniu: nierealnego,
jedynie pomyślanego) jako narzędzia metodologicznego socjologii. Chodziło o taką
konstrukcję pojęcia dowolnego zjawiska, która uchwyci jego najistotniejsze elementy
i z którą można by porównywać zjawiska świata rzeczywistego. Typ idealny pokazuje,
jaka rzeczywistość mogłaby być, ale nie — jaka jest.

Istotnym wkładem w rozwój nauki społecznej było podjęcie przez Webera tematyki
ekonomicznej i jego polemika z Marksem. Weber traktował elementy ekonomiczne jako
jeden z kilku istotnych czynników mających wpływ na życie społeczne. Przywiązywał
zasadniczą wagę do statusu społecznego, na który składały się cechy indywidualne
i odbiór społeczny, a także do władzy politycznej, czyli możliwości wpływania na działania
innych.

Badania Webera nad organizacjami, szczególnie biurokracją, wciąż są
wykorzystywane w praktyce badawczej i teorii tej dziedziny.

Jego badania nad różnymi religiami przyczyniły się do zrozumienia roli kultury i struktury
społecznej, a szczególnie znane i wykorzystywane ideologicznie były Weberowskie
badania, w których połączył powstanie kapitalizmu z wartościami i postawami zawartymi
w teologii rozwijającego się protestantyzmu.

2.6. Georg Simmel

Georg Simmel (1858–1918) odrzucił Spencerowską analogię do organizmu. Uważał
społeczeństwo za „skomplikowaną pajęczynę wielokrotnych wzajemnych relacji pomiędzy
jednostkami, które pozostają z sobą w ciągłej interakcji”. Forma tych interakcji stanowiła
główny temat prac Simmla. Ujęcie to, nazywane socjologią formalną, można
wykorzystywać do badania różnych sfer życia społecznego (np. związków rodzinnych,
sposobów prowadzenia interesów, procesów legislacyjnych). Odkrycie przez Simmla
wspólnych elementów w strukturach formalnych tak zróżnicowanych typów interakcji
przyczyniło się do dalszego rozwoju socjologii.

Socjologia jako nauka społeczna

Prace Simmla doprowadziły do badań nad typami społecznymi. Jego szczegółowa
analiza zjawiska „obcego” uchwyciła niemal wszystkie subtelności i niuanse tej roli
społecznej. Współczesne badania nad biedą wiele zawdzięczają opisom tego typu
społecznego autorstwa Simmla. Wedle Simmla obcy jest ten, kto tylko śladowo angażuje
się w życie grupy społecznej, formalnie jest jej członkiem, ale nie w pełni akceptowanym
i nie potrafi zintegrować się z grupą.

Socjologia jako nauka społeczna

3. Współczesne orientacje socjologiczne

3.1. Neopozytywizm (George A. Lundberg)

Neopozytywizm nawiązuje do idei Comte'a. Według neopozytywistów źródłem wiedzy
o świecie społecznym (i nie tylko) jest doświadczenie empiryczne. Wiedza
o społeczeństwie ma swoje źródło w badaniu faktów, a nie modeli, pojęć metafizycznych
czy opinii. Dla socjologii właściwe jest stosowanie metod statystycznych, dlatego powinno
dążyć się do zmatematyzowania tej nauki.

3.2. Behawioryzm (Paul F. Lazarsfeld)

Behawioryzm zakłada, że przedmiotem socjologii jest badanie zachowań ludzkich.
Zachowania te powinno badać się eksperymentalnie. Zdaniem behawiorystów
o motywach postępowania człowieka najlepiej informuje nas sprawdzenie w warunkach
eksperymentalnych skłonności do reagowania na określone bodźce.

3.3. Funkcjonalizm (strukturalizm funkcjonalny)

Funkcjonalizm traktuje społeczeństwo jako system, niekiedy nawiązując do
Spencerowskiego pojęcia społeczeństwa jako organizmu. System społeczny definiuje jako
całość złożoną ze wzajemnie powiązanych elementów, współprzyczyniających się do
utrzymania jego równowagi. Według funkcjonalistów system społeczny działa, o ile
poszczególne jego części prawidłowo spełniają swoje funkcje (jeżeli tak nie jest, mamy
do czynienia z częściami dysfunkcjonalnymi systemu lub eufunkcjonalnymi, które nie
mają żadnego wpływu na funkcjonowanie całości). Elementy systemu, tj. jednostki lub
grupy, mają swoje potrzeby, które należy zaspokoić, aby nie doszło do zakłóceń.
W systemie powinny występować mechanizmy kontroli, niwelujące zakłócenia i napięcia.
Nadrzędnym celem systemu społecznego jest utrzymanie równowagi społecznej
— stabilności. Przedstawicielami funkcjonalizmu są Talcott Parsons i Robert Merton.

3.4. Interakcjonizm symboliczny

Naczelną kategorią w teorii interakcjonizmu socjologicznego jest interakcja, czyli

Socjologia jako nauka społeczna

wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek i grup, polegające na transmisji znaczeń
poprzez wykorzystanie symboli (werbalnych — język, niewerbalnych — gesty, mowa
ciała, znaki, dźwięki). Tak rozumiana interakcja jest zarazem elementem tworzącym
społeczne całości. Podstawowymi elementami składowymi społeczeństwa stają się tu nie
zbiorowości ani nawet jednostki, ale interakcje społeczne.

Społeczeństwo przybiera postać skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaływań
jednostek, a nie — jak w wielu innych orientacjach socjologicznych — całości
autonomicznej i zewnętrznej w stosunku do działań i zachowań ludzi. Społeczeństwo
postrzegane z perspektywy interakcji prowadzi do koncentrowania uwagi na tym, co
dzieje się na poziomie stosunków międzyosobniczych. Z takim oddziaływaniem mamy do
czynienia wtedy, kiedy poszczególni osobnicy (jednostki) wzajemnie na siebie wpływają
i każdy z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na zachowania pozostałych.
W toku komunikacji symbolicznej jednostki nie dysponują żadnymi wzorami czy
schematami przydatnymi do zrozumienia działań partnera interakcji. Partnerzy
wzajemnie interpretują swoje zachowania. Wczuwają się w rolę drugiej strony (ang. role
taking — przyjmowanie roli) i w trakcie oddziaływania ciągle definiują sytuację, w jakiej
aktualnie się znajdują i działają. Uczestników interakcji określa się najczęściej mianem
aktorów społecznych. Termin ten bywa odnoszony do wszystkich osób, które
podejmują działania społeczne.

Teoria interakcjonizmu symbolicznego nie jest jednolitą teorią. Na gruncie socjologii
amerykańskiej (w ramach której powstała) reprezentują ją dwie szkoły socjologiczne:
1) szkoła chicagowska Herberta Blumera,
2) szkoła Iowa — reprezentowana przez Manfreda Kuhna.
Z interakcjonizmu symbolicznego wywodzą się dwie inne koncepcje teoretyczne.

3.4.1. Teoria wymiany George’a Homansa

Wymiana jest jednym ze sposobów, w jaki ludzie tworzą i umacniają organizację
społeczną. Dla Homansa, którego inspirowały ekonomia i behawioryzm, interakcja była
tożsama z wymianą. Wymianę zaś określał jako dobrowolne transakcje polegające na
przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej jednostkami, gdzie
wszyscy odnoszą korzyść. Oddziaływanie to odbywa się na poziomie wymiany nagród
i kar. Przekazywane dobra mają zarówno naturę materialną, jak i niematerialną
— w postaci uznania społecznego, prestiżu itp. Dobra cenione przez jednego człowieka
lub niezbędne dla niego są w posiadaniu innych ludzi, którzy dzięki temu mogą go
nagradzać. Aby ich do tego skłonić, należy im coś w zamian ofiarować — jakieś dobro lub
usługę.

Socjologia jako nauka społeczna

3.4.2. Dramaturgiczna koncepcja Erwinga Goffmana

Goffman podkreślał, że w procesie interakcji mamy do czynienia nie tylko z treściami,
które jednostka przekazuje za pomocą symboli werbalnych i niewerbalnych, ale także
z wrażeniami, jakie jednostka świadomie lub nieświadomie wywołuje (np. człowiek
pracujący chce zakomunikować nie tylko o rezultacie swojej pracy, ale także chce
przekazać pozytywny obraz siebie jako pracownika dobrego, wydajnego, twórczego itd.).
Dokonuje się to poprzez swoistą manipulację wrażeniami w trakcie interakcji: jednostka
definiuje siebie samą (pozytywnie) i narzuca tę definicję obserwatorom.

Jednostki uczestniczące w interakcji Goffman nazywa aktorami, a sytuacje, w jakich
interakcje zachodzą — sceną. Każda jednostka jako aktor odgrywa publiczną rolę na
scenie życia społecznego. Występując przed publicznością (innymi jednostkami), ukazuje
się w taki sposób, aby wywrzeć pozytywy wpływ na innych — eksponuje zatem te cechy,
które umożliwiają silniejsze oddziaływanie na innych uczestników przedstawienia.
Rzeczywistość społeczna jest dla Goffmana ciągiem autonomicznych spektakli
teatralnych, oddzielonych kurtynami i rozgrywających się na różnych scenach.

Socjologia jako nauka społeczna

4. Funkcje i zastosowania socjologii

Przedmiotem badań socjologii jest cała rzeczywistość społeczna. Naturalną konsekwencją
rozwoju socjologii jest jej specjalizacja i proces wyodrębniania się poszczególnych
dyscyplin.

Socjologia ogólna (teoretyczna) obejmuje następujące podstawowe obszary:
  teorię struktur społecznych,
  teorię zmian i rozwoju,
  teorię zachowań społecznych,
  teorię zbiorowości.

Socjologia szczegółowa (empiryczna) bada istniejące segmenty rzeczywistości
społecznej. Są to m.in.: socjologia gospodarki, organizacji, zarządzania, pracy, zawodów,
miasta, wsi i rolnictwa, kultury, wychowania, rodziny, medycyny, religii, prawa i wiele
innych.

Dla zilustrowania stwierdzenia o specjalistycznym i wycinkowym charakterze wyboru pola
badawczego z całej rozległej rzeczywistości społecznej przez socjologie szczegółowe
warto przytoczyć za Słownikiem socjologicznym zwięzłe określenie jednej z subdyscyplin
socjologii — socjologii medycyny: „Koncentruje się ona głównie na społecznych
sposobach definiowania różnych chorób i metodach leczenia w różnych warunkach
historycznych i w różnych społeczeństwach, na społecznym wymiarze definiowania
określonych zjawisk jako sytuacji chorobotwórczych oraz na procesach powstawania,
kształtowania się i funkcjonowaniu różnych społecznych instytucji medycznych (kliniki,
szpitale, znachorzy, szamani itp.) — nie zaś czysto medycznych aspektach zjawisk”
(Olechnicki, Załęcki, 2000: 192).

Obecny status socjologii wynika z olbrzymiej ilości nagromadzonego materiału
empirycznego oraz niedosytu teoretycznego. Funkcje socjologii można podzielić na
diagnostyczną, demaskatorską, teoretyczną, socjotechniczną (Nowak, 1985).

Funkcja diagnostyczna ma zastosowanie wówczas, gdy socjolog bada dany wycinek
rzeczywistości społecznej oraz przedstawia jej opis (stawia diagnozę).

Socjologia jako nauka społeczna

Funkcja demaskatorska polega na wykrywaniu i ukazywaniu zakonspirowanych
(ukrytych) cech i funkcji badanej rzeczywistości oraz na ustaleniu faktycznej motywacji
ludzkiej aktywności lub przyczyn jej braku.

Funkcja teoretyczna przejawia się w konstruowaniu koncepcji i modeli teoretycznych
niezbędnych do uporządkowania i wzajemnego powiązania danych empirycznych
nagromadzonych w wyniku badań oraz do wyjaśniania zależności występujących w życiu
społecznym.

Funkcja socjotechniczna — doniosła ze względu na jej praktyczne walory — polega
najogólniej na wykorzystywaniu wiedzy socjologicznej do formułowania zaleceń,
w wyniku których można dokonywać kształtowania i modyfikacji rzeczywistości
społecznej (jest przede wszystkim wykorzystywana w sferze gospodarczej i politycznej,
ale także w wychowaniu i edukacji). Socjologia, pełniąc tę funkcję, sprzyja rozwojowi
inżynierii społecznej i cybernetyki społecznej (socjologia gospodarki, socjologia
zarządzania, socjologia polityki).

Socjologia jako nauka społeczna

Literatura podstawowa

1. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
2. Szacki J., 2003: Historia myśli socjologicznej, t. 1 i 2, Warszawa.
3. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.

Literatura dodatkowa

1.  Berger P. L., 1988: Zaproszenie do socjologii, Warszawa.
2.  Olechnicki K., Załęcki P., 2000: Słownik socjologiczny, Toruń.
3.  Tuner J. H., 1988: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.

Document Outline