7kieszkowska

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych...

Probacja 2, 2009

METODYKA PRACY ZE SKAZANYMI

Anna Kieszkowska

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych

placówki resocjalizacyjne

Pomoc w readaptacji społecznej osobom opuszczaj

cym placówki reso-

cjalizacyjne powinna by

jednym z priorytetów naszego pa

stwa. Przewa

ca wi

kszo

ść

osób karanych, zanim weszła w konflikt z prawem, znajdo-

wała si

w szczególnie trudnej sytuacji

yciowej, b

to z powodu nieumie-

tno

ci funkcjonowania w

yciu społecznym, czy te

z braku odpowiedniego

wykształcenia lub z powodu uzale

nie

. Istnieje wi

c du

e prawdopodo-

bie

stwo,

e udzielanie pomocy tym ludziom przyczyni si

do zapobiegania

wej

ciu ich w konflikt z prawem, co w sposób bezpo

redni wpłynie na zwi

szenie poziomu bezpiecze

stwa społecznego.

Poj

cie readaptacji społecznej rozumiane jest jako ponowne przystoso-

wanie wi

ęź

nia do czynnego, samodzielnego

ycia w społecze

stwie i do

pracy zawodowej. Readaptacja społeczna skazanych ma na celu przygoto-
wanie skazanych do odpowiedzialnego

ycia w społecze

stwie, nauczenie

dzania wolnego czasu, przeciwdziałanie powstawaniu patologii społecz-

nych, a tak

e kształcenie u skazanych umiej

tno

ci pozwalaj

cych na peł-

nienie akceptowanych ról społecznych oraz przeciwdziałanie poczuciu wy-
kluczenia ze społecze

stwa i pot

pienia przez nie.

W kodeksie karnym wykonawczym przewidziano szereg rozwi

, które

maj

pomóc skazanemu w społecznej readaptacji, a mianowicie: system

programowego oddziaływania, okre

lenie statusu skazanego przez wskaza-

nie praw i instrumentów ich wyegzekwowania oraz obowi

zków,

rodki ak-

tywizacji skazanych, a wi

c praca, nauczanie, zaj

cia kulturalno-o

wiatowe,

sportowe, które w przypadku skazanych odbywaj

cych kar

pozbawienia

wolno

ci w zakładzie karnym półotwartym mog

w pewnym stopniu re-

alizowane w warunkach wolno

ciowych, kontakty ze

wiatem zewn

trznym,

A. Kieszkowska

Probacja 2, 2009

100

a szczególnie z rodzin

przez korespondencj

, widzenia oraz szeroko roz-

budowany system zezwole

na opuszczenie zakładu karnego z udziałem

kuratorów, instytucji i organizacji, których celem jest udzielenie pomocy ska-
zanym

Sytuacja, w jakiej znajduje si

skazany po opuszczeniu zakładu karnego,

spowodowana jest zmianami w osobowo

ci wi

ęź

nia i jego sytuacji

yciowej,

cych nast

pstwem izolacji. Czynniki wywołuj

ce stan opresyjnej sytu-

acji przymusowej mo

na podzieli

na trzy grupy:

1) wpływ uwarunkowa

ycia zbiorowo

ci globalnej na pełnienie przez do-

zorowanego pozytywnych ról społecznych (np. bezrobocie mo

e utrud-

nia

osobie dozorowanej pełnienie roli społecznej);

2) wpływ zmiany ról społecznych na osobowo

ść

skazanego. Wi

zie

opuszczaj

cy zakład karny stoi przed konieczno

znalezienia pracy

i niejednokrotnie zdobycia nowego zawodu. Nawarstwiaj

ce si

problemy

zwi

zane z podj

ciem nowych ról społecznych mog

powodowa

u oso-

by poddanej próbie poczucie bezradno

ci oraz powstanie stanu agre-

sywno-l

kowego;

3) wpływ ponownego podziału ról społecznych – niejednokrotnie

rodowisko

rodzinne nie akceptuje osoby skazanego, który stoi przed konieczno

nawi

zania nowych wi

zi rodzinnych

ród cech wyst

puj

cych u osób opuszczaj

cych zakłady karne, które

mog

utrudnia

im proces readaptacji społecznej, mo

na wymieni

przede

wszystkim: dług

karier

przest

pcz

, brak wsparcia w rodzinie, brak samo-

krytycyzmu, nieumiej

tno

ść

wchodzenia w zwi

zki emocjonalne, uzale

nie-

nie od alkoholu, brak poczucia winy, lekcewa

Ŝą

cy stosunek do norm moral-

nych, brak rodziny, wysoki wska

nik bezrobocia w miejscu zamieszkania,

brak wiary we własne mo

liwo

ci, niska samoocena, niski poziom umysłowy,

sugestywno

ść

oraz łatwo

ść

ulegania wpływom otoczenia. Analizuj

c powy

sze cechy, A. Szymanowska wyró

niła pi

ęć

głównych czynników, które mo-

utrudnia

readaptacj

społeczn

. Czynnik I tworz

zmienne, które wska-

zuj

na zaburzenia neurotyczne przejawiaj

ce si

zani

samoocen

nieumiej

tno

przeciwstawiania si

presji otoczenia, a tak

e wysoki po-

ziom l

ku. Czynnik II zawiera zmienne wskazuj

ce na identyfikacj

z nor-

mami i wzorami zachowa

podkultury przest

pczej; jako dodatkowa wyst

pi-

ła w tym czynniku równie

zmienna, któr

na zdefiniowa

jako prizoni-

zacj

, czyli przystosowanie si

ycia wi

ziennego. Czynnik III tworz

zmienne okre

laj

ce nieumiej

tno

ść

panowania nad swoimi reakcjami i roz-

ładowywania napi

cia emocjonalnego (impulsywno

ść

i skłonno

ść

do agre-

G. B. S z c z y g i e ł, Społeczna readaptacja skazanych – próba oceny, (w:) H. M a c h e l

(red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolno

ci w Polsce – w poszukiwaniu skuteczno

ci,

Gda

sk 2006, s. 173.

A. B a ł a n d y n o w i c z, Probacja

−

wychowanie do wolno

ci, Grodzisk Mazowiecki 1996.

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych...

Probacja 2, 2009

101

sji), a tak

e słaby stan zdrowia i skłonno

ść

do alkoholu. Czynnik IV zawiera

zmienne wskazuj

ce na brak wyuczonego zawodu oraz brak wykształcenia,

a tak

e na brak wsparcia w rodzinie. Natomiast czynnik V koncentruje si

problemie skłonno

ci do wykorzystywania innych

Na powodzenie w readaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu karne-

go znaczny wpływ mo

e mie

sposób post

powania w sytuacjach trudnych.

Aby ustali

, jak radz

sobie badani w sytuacjach problemowych, przeprowa-

dzono badanie testem Strategia–Atak–Rezygnacja K. Ostrowskiej. Stwier-
dzono,

e badane osoby cechuje niska odporno

ść

na frustracj

, poddawanie

kierownictwu innych osób, pesymistyczny pogl

d na

wiat, mała aktyw-

ść

, d

ąŜ

enie do stabilizacji nawet wówczas, gdy nie ł

czy si

ona z komfor-

tem i wysokim standardem

ycia

Inn

zmienn

, maj

wpływ na readaptacj

społeczn

, jest poziom po-

czucia koherencji. A. Antonovsky poczucie koherencji definiuje jako globaln

orientacj

yciow

człowieka, wyra

stopie

, w jakim człowiek ten ma

jednocze

nie trwałe i dynamiczne poczucie pewno

ci powoduj

ce,

e na-

pływaj

ce informacje s

strukturalizowane, wytłumaczalne, a zasoby odpor-

ciowe s

wystarczaj

ce do sprostania wymaganiom

rodowiska, które

dla niego s

wyzwaniem do wysiłku i zaanga

owania

. Badania prowadzone

przez A. Antonovskiego doprowadziły do wyodr

bnienia trzech jego kompo-

nentów, tj. poczucia zrozumiało

ci, zaradno

ci i sensowno

ci.

Inne badania odnosz

ce si

do problemów osób opuszczaj

cych zakłady

karne uzyskali psychologowie, którzy stawiali prognoz

penitencjarno-

kryminologiczn

. Podstaw

stawianych prognoz była analiza danych o oso-

bach badanych uzyskanych z wywiadów, bada

psychologicznych, a tak

dokumentacji osobopoznawczej. Na tej podstawie stwierdzono u badanych
nast

puj

ce problemy utrudniaj

ce readaptacj

: brak motywacji do zmiany

swego dotychczasowego

ycia, skłonno

ci do nadu

ywania alkoholu, brak

planów na przyszło

ść

, wysoki poziom demoralizacji, silne zwi

zki ze

wia-

tem przest

pczym, trudn

sytuacj

materialn

oraz brak perspektyw na zna-

lezienie pracy

Analizuj

c powy

sze problemy dotykaj

ce osoby opuszczaj

ce zakłady

karne, warto zwróci

uwag

na problem znalezienia pracy. Z bada

prze-

prowadzonych przez R. Musidłowskiego wynika,

e na 100 badanych

ad-

A. S z y m a n o w s k a, Czynniki sprzyjaj

ce i utrudniaj

ce readaptacj

społeczn

recydywi-

stów, (w:) H. M a c h e l (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolno

ci w Polsce – w poszu-

kiwaniu skuteczno

ci, Gda

sk 2006, s. 190.

Tam

e, s. 192.

A. A n t o n o v s k y, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzi

sobie ze stresem i nie zacho-

rowa

, Warszawa 1995, s. 34.

A. S z y m a n o w s ka, Czynniki sprzyjaj

ce i utrudniaj

ce readaptacj

społeczn

recydywi-

stów, (w:) H. M a c h e l (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolno

ci w Polsce – w poszu-

kiwaniu skuteczno

ci, Gda

sk 2006, s. 194.

A. Kieszkowska

Probacja 2, 2009

102

nymi

rodkami przed zwolnieniem nie dysponowało 65 skazanych.

aden ze

zwolnionych w badanej grupie nie miał przy zwolnieniu pieni

dzy na prze-

jazd do miejsca zamieszkania i

rodków utrzymania w pełnej wysoko

ci,

czyli do jednego przeci

tnego wynagrodzenia. W takiej sytuacji trudno uczy

skazanych troszczenia si

o przyszło

ść

po opuszczeniu zakładu karnego

Problemy readaptacyjne mog

tak

e pojawi

w zwi

zku z relacjami

rodzinnymi. Cz

sto dochodzi do zaburzenia wi

zi rodzinnych, które równie

dobrze mog

wynika

z dysfunkcji osobowo

ciowych skazanego, jak i nega-

tywistycznych postaw okre

lonych członków grupy (rodzina mo

e nie akcep-

towa

osoby dozorowanego, pogł

biaj

c w ten sposób patologizacj

rodzinnych). Dochodzi wtedy do konfliktu jednostek, który wytwarza kryzys
w rodzinie, jeszcze bardziej pogarszaj

c trudn

sytuacj

jednostki, za

w rodzinie generuje napi

cie mi

dzy jednostkami, co z kolei pogł

bia dys-

funkcyjno

ść

rodziny. Nawet je

eli poszczególni członkowie rodziny nie

uczestnicz

bezpo

rednio w dysfunkcji zachowania osoby dozorowanej, to

jednak wpływa ona negatywnie na wszystkie podmioty w grupie

Problemy zwi

zane z readaptacj

społeczn

po zako

czeniu pobytu

w zakładzie karnym maj

cisły zwi

zek z takimi zjawiskami, jak: brak stałe-

go miejsca zamieszkania, brak rodziny lub bliskich, którzy chcieliby wspiera

dozorowanego, pozostawanie w konflikcie z rodzin

, wyst

powanie trudno-

ci finansowych w rodzinie skazanego i

rodowiska, do którego si

udaje,

stopie

demoralizacji skazanego, brak motywacji skazanego do odbywania

kary w systemie programowego oddziaływania, popełnienie przest

pstwa

w trakcie odbywania kary.

Aby dokładnie przeanalizowa

problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych zakłady karne, H. Machel przeprowadził w 2000 roku badania na temat
przyczyn powrotu do przest

pstwa. Wskazały one mi

dzy innymi przyczyny

społeczne. Najistotniejsze to:

−

trudno

ść

w znalezieniu pracy zarobkowej lub niemo

ść

jej podj

cia,

−

niedostateczne warunki materialne utrudniaj

ce egzystencj

−

pozostawanie na utrzymaniu rodziny,

−

konflikt z rodzin

−

brak mieszkania lub jakiegokolwiek zakwaterowania,

−

niech

ęć

ze strony otoczenia społecznego,

−

ucieczka w alkohol,

−

pozostawanie poza jak

kolwiek kontrol

społeczn

Za: G. B. S z c z y g i e ł, Społeczna readaptacja skazanych – próba oceny, (w:) H. M a c h e l

(red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolno

ci w Polsce – w poszukiwaniu skuteczno

ci,

Gda

sk 2006, s. 178.

A. B a ł a n d y n o w i c z, Kuratela dla dorosłych – pomoc w przystosowaniu do

ycia w społe-

cze

stwie, (w:) E. B i e l e c k a (red.), Profilaktyka i readaptacja społeczna – od teorii do do-

wiadcze

praktyków, Białystok 2006, s. 111.

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych...

Probacja 2, 2009

103

−

powrót do społecznego

rodowiska przest

pczego

Kuratorzy sprawuj

nadzór nad funkcjonowaniem w warunkach wolno-

ciowych osób opuszczaj

cych zakłady karne w trybie warunkowego przed-

terminowego zwolnienia, czyli nad osobami, którym s

d zawiesił wykonywa-

nie kary pozbawienia wolno

ci oraz wyznaczył okres próby, a tak

e nało

ył

zakres obowi

zków do spełnienia (powstrzymywanie si

od spo

ywania

alkoholu czy innych

rodków odurzaj

cych, poddanie si

leczeniu odwyko-

wemu, podj

cie pracy, zaprzestanie kontaktów z okre

lonym

rodowiskiem,

utrzymywanie kontaktów z instytucjami i organizacjami, których pomoc
w zakresie resocjalizacji i readaptacji jest niezb

dna). Kurator s

dowy po

nawi

zaniu kontaktu z osob

oddan

pod dozór opracowuje diagnoz

ro-

dowiskow

i plan pracy uwzgl

dniaj

cy zakres niezb

dnej pomocy dla dozo-

rowanego, okre

la spektrum zagro

funkcjonowania dozorowanego

w warunkach wolno

ciowych, składa wnioski o nało

enie na dozorowanego

dodatkowych obowi

zków lub zwolnienie z dotychczas nało

onych czy

przedterminowego zwolnienia. Nale

y zwróci

uwag

na funkcjonowanie

tzw. kuratora penitencjarnego, który pracuje na terenie wi

zienia i jest mi

dzy innymi po

rednikiem mi

dzy wychowawcami wi

ziennymi a kuratorami

dowymi. Na przykład w okr

gu białostockim opracowano i wdro

ono spe-

cjalny program „zwolnieniowy”. Zawiera on nast

puj

ce elementy:

– doradztwo pedagogiczne w sprawach rodzinnych i socjalno-bytowych;
– okre

lenie potrzeb skazanego w zakresie pomocy postpenitencjarnej;

– pomoc w rozwi

zywaniu problemów osobistych skazanych;

– analizowanie przewidywanych trudno

ci readaptacyjnych wi

ęź

niów po

opuszczeniu zakładu karnego oraz opracowanie sposobów ich przezwy-
ci

ęŜ

ania i udzielania stosownej pomocy w tym zakresie;

– nawi

zywanie kontaktów z instytucjami i organizacjami zajmuj

cymi si

zapewnieniem skazanemu godziwego „startu wolno

ciowego” (np. przy

egzekucjach komorniczych, zadłu

eniach alimentacyjnych, w sprawach

zadłu

mieszkaniowych, pomocy w uzyskaniu lokali kwaterunkowych,

nawi

zaniu kontaktu z dyrekcjami szkół w celu umo

liwienia kontynuacji

młodocianym w trybie eksternistycznym lub zaocznym po opuszczeniu
wi

zienia)

. Kuratorzy penitencjarni według tego wariantu powinni

współpracowa

le z wychowawcami, dzi

ki czemu wi

ęź

niowie przed

zwolnieniem mog

liczy

na konkretn

pomoc. Poprawia to ich poczucie

bezpiecze

stwa i poprawia atmosfer

w grupach wychowawczych. Jest

to wi

c wypełnienie luki w procedurze penitencjarnej, niezwykle wa

nej

dla przyszło

ci readaptacyjnej wi

ęź

niów zwolnionych warunkowo

H. M a c h e l, Wi

zienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gda

sk 2003, s. 298.

Ibidem, s. 295.

K. K e l l e r, Kuratela penitencjarna, (w:) B. H o ł y s t, S. R e d o (red.), Problemy wi

ziennic-

twa u progu XXI wieku, Warszawa–Wiede

–Kalisz 1996, s. 524.

A. Kieszkowska

Probacja 2, 2009

104

W wi

kszo

ci placówek funkcjonuj

nast

puj

ce formy oddziaływa

peni-

tencjarnych realizowane jako programy resocjalizacyjne i readaptacyjne:

−

Program aktywno

ci sportowo-rekreacyjnej skazanych przez organizacj

zaj

ęć

sportowych, rekreacyjnych oraz promocji zdrowego stylu

ycia.

−

Program aktywno

ci twórczej skazanych przez redagowanie i wydawanie

gazety wi

ziennej oraz edukacyjno-informacyjne kanały telewizyjne.

−

Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez psychoedu-

kacj

z zakresu profilaktyki agresji realizowany metod

ART (trening za-

powania agresji).

−

Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez psychoedu-

kacj

z zakresu profilaktyki przeciwalkoholowej.

−

Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez psychoedu-

kacj

z zakresu profilaktyki uzale

nie

od narkotyków.

−

Program readaptacji społecznej skazanych z problemem alkoholowym

lub uzale

nionych realizowany wspólnie z ruchem trze

ciowym Ano-

nimowych Alkoholików.

−

Program doskonalenia zawodowego readaptacji społecznej skazanych

przez szkolenie kursowe w okre

lonych zawodach. Program przygotowu-

je skazanych do podj

cia zatrudnienia w czasie odbywania kary, a tak

po opuszczeniu zakładu karnego. Skazani szkoleni s

w nast

puj

cych

zawodach: kucharz, malarz czy posadzkarz, b

przysposobiani do ob-

sługi komputera lub kas fiskalnych.

−

Program warsztatów aktywnego poszukiwania pracy (aktywizacja zawo-

dowa skazanych).

−

Program edukacyjny readaptacji społecznej dla skazanych sprawców

przest

pstw drogowych w stanie nietrze

wym przez psychoedukacj

z zakresu profilaktyki przeciwalkoholowej oraz nauki udzielania pierwszej
pomocy i ratownictwa.

−

Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez stworzenie

liwo

ci samokształcenia w zakresie nauki podstaw j

zyka angielskie-

go.

−

Program readaptacji społecznej skazanych przez integracj

społeczn

osób pozbawionych wolno

ci z lokalnym

rodowiskiem.

−

Program readaptacji społecznej skazanych przez prac

charytatywn

rzecz osób starszych, chorych i niepełnosprawnych. W ramach tego pro-
gramu skazani wykonuj

stałe prace nieodpłatne i porz

dkowe na rzecz

lokalnych domów pomocy społecznej. Ponadto okresowo skazani organi-
zuj

dla podopiecznych imprezy o charakterze rozrywkowym, np. koncert

piosenek popularnych.

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych...

Probacja 2, 2009

105

−

Program readaptacji społecznej skazanych z zakresu przeciwdziałania

przemocy domowej realizowany w ramach porozumienia z O

rodkiem In-

terwencji Kryzysowej.

−

Program readaptacji społecznej skazanych przez twórczo

ść

własn

, np.

„Koło inicjatyw plastycznych”.

−

Program readaptacji społecznej skazanych przez wspieranie inicjatyw

społecznych organizowanych na rzecz dzieci (wychowanków domów
dziecka, dzieci skazanych).

−

Posługi religijne.

Problem pomocy postpenitencjarnej i readaptacji społecznej byłych prze-

pców wymaga dzi

wieloaspektowego i cało

ciowego rozwi

zania. Dzia-

łalno

ść

ta musi by

poszerzona o wachlarz działa

na rzecz przystosowania

ex-dewianta do

ycia w

rodowisku. „Istniej

ce w aktualnych rozwi

zaniach

formalno-prawnych formy pomocowe maj

ce ułatwi

ex-przest

pcy powrót

do społecze

stwa (warunkowe zwolnienie, opieka kuratorska,

wiadczenia

postpenitencjarne) okazuj

w wielu przypadkach niewystarczaj

ce”

, co

powoduje,

e usamodzielnienie jednostek przest

pczych jest na ogół bardzo

skomplikowane i utrudnione.

W artykule zaprezentowano wybrane losowo przypadki osób b

cych

w trakcie procesu readaptacji, celem ukazania ich stopnia samodzielno

i samooceny w powrocie do społecze

stwa.

Piotr – lat 28

Areszt

ledczy opu

cił w 2005 roku. Przed opuszczeniem Aresztu roz-

mawiał kilkakrotnie z wychowawc

penitencjarnym. Rozmowa z wychowaw-

dotyczyła głównie zamierze

skazanego po opuszczeniu Aresztu. Wy-

chowawca zapoznał tak

e Piotra z ofert

pomocy, jak

e dosta

opuszczeniu Aresztu

ledczego oraz pomagał mu otrzyma

przepustk

krótko przed opuszczeniem placówki. Z chwil

opuszczania zakładu dostał

bilet na przejazd do domu oraz informacj

o instytucjach, w których mo

otrzyma

pomoc. Po najbli

pomoc mógł si

zwróci

do kuratora s

do-

wego. Rodzina nie korzystała z pomocy

adnych instytucji, chocia

nie radzi-

ła sobie z wieloma sprawami. Znalezienie pracy stanowiło bardzo du

y pro-

blem,

aden pracodawca po przeprowadzeniu wnikliwej rozmowy nie był

zainteresowany przyj

ciem Piotra do pracy. Czasami udało si

dorywczo

zdoby

prac

„na czarno”, ale to nie dawało poczucia bezpiecze

stwa i sa-

tysfakcji osobistej, raczej odczucie,

e jest niepotrzebny. Najwi

ksze trudno-

ci w ponownym przystosowaniu si

ycia sprawiało zagubienie oraz

trudno

ci w nawi

zywaniu i odnawianiu kontaktów. Wszyscy, wcze

niej po-

A. B a ł a n d y n o w i c z, Readaptacja społeczna i reorganizacja

rodowisk, (w:) B. U r b a n,

J. M. S t a n i k (red.), Resocjalizacja, t. II, Warszawa 2007, s. 193.

A. Kieszkowska

Probacja 2, 2009

106

znani, teraz byli nieufni, niech

tnie prowadzili rozmow

, raczej unikali spo-

tka

. Nie chcieli te

udzieli

adnych informacji np. na temat potrzeb rynku

pracy w

rodowisku. Po zarejestrowaniu si

w Powiatowym Urz

dzie Pracy,

poza ubezpieczeniem miał równie

szans

skorzystania z kursów dokształ-

caj

cych, m.in. mógł uzyska

prawo jazdy kategorii „C” i uprawnienia na

przewóz materiałów niebezpiecznych (tzw. ADR). Stosunki z rodzin

wyda-

wały si

raczej poprawne, ale nikt oprócz matki nie był zainteresowany

udzielaniem wsparcia, jedynie matka podpowiadała, co si

zmieniło i jak

teraz si

rozwi

zuje pewne sprawy. Wiele razy w

tpił w siebie i nie widział

sensu

ycia. Miał dylemat, czy warto si

stara

i wraca

na dobr

drog

kiedy wszyscy go odpychaj

, czy wróci

do grupy przest

pczej, która bardzo

tnie oferuje pomoc. Gdyby nie matka, nie wie, co by z nim teraz było.

Ŝą

pomoc

ze strony rodziców było to,

e pozwolili mu mieszka

u siebie

(do czasu usamodzielnienia si

), chocia

, jak twierdzi, ojciec nigdy tego nie

zaakceptował. Jego celem

yciowym jest znalezienie legalnej pracy, zało

nie rodziny i uło

enie sobie

ycia z dala od kolegów z „marginesu”. Bardzo

chciałby mie

liwo

ść

porozmawiania ze swoim ojcem, który wcale nie

jest zainteresowany rozmow

z synem, raczej go unika i jest nieufny. Ro-

dze

stwo, starsze od niego, nie chce mie

z Piotrem nic wspólnego (cho

jak twierdzi matka, martwi

, jak sobie poradzi, ale ona nie mo

e ich skło-

eby traktowali go jak brata). Piotr nie ma sprecyzowanych zaintereso-

, lubi ogl

filmy sensacyjne, programy sportowe, ale jego zaintere-

sowania nie maj

wpływu na readaptacj

. Mimo du

ego zapału i nadziei na

pocz

tku, Piotr coraz bardziej staje si

oboj

tny, w

tpi w mo

liwo

ść

realiza-

cji jakiego

przedsi

wzi

cia i raczej interesuje si

sprawami dotycz

cymi

zachowa

przest

pczych. Zdarza si

e szuka okazji do napicia si

alkoho-

lu. Uwa

e pomoc dla osób opuszczaj

cych Zakłady Karne lub Areszty

ledcze powinna przede wszystkim opiera

na zwi

kszeniu dost

pu do

rodków finansowych, np. udzieleniu po

yczki na start

yciowy. Nale

y te

zmieni

podej

cie pracodawców w kwestii zatrudniania skazanych do pracy,

a samym skazanym pokaza

ró

ne mo

liwo

ci przystosowania si

rodo-

wisku. Piotr w swojej wypowiedzi bardzo krytykuje prac

kuratora s

dowego:

„Była to młoda kobieta, według mnie poj

cia nie miała o pracy ze skazanym,

gle jej si

spieszyło, nigdy nie było okazji do omówienia zasad współpra-

cy, oczekiwa

i moich planów”.

Witold – lat 36

Zakład Karny opu

cił w 2002 r., przed opuszczeniem placówki dwukrotnie

rozmawiał z wychowawc

penitencjarnym. Rozmowy dotyczyły tego, co za-

mierza robi

po wyj

ciu z zakładu. Po opuszczeniu zakładu

adna z instytu-

cji społecznych nie oferowała Witoldowi pomocy. Obecnie pracuje, ale tylko
dzi

ki znajomym, którzy uwierzyli,

e chce

uczciwie. Jest to praca za

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych...

Probacja 2, 2009

107

grosze, ale jak twierdzi, wa

ne,

e jest w

ród ludzi, mo

e im si

przygl

i uczy

na nowo, jak si

zachowywa

na wolno

ci. Najwi

ksze trudno

w przystosowaniu si

ycia społecznego sprawił mu powrót do rodziny,

nie miał ju

mieszkania, matka zmarła, jak twierdzi, z „bólu i ze wstydu”,

a nikt te

z rodziny nie oczekiwał jego powrotu. Jednak dzi

ki wsparciu ze

strony siostry i jej m

ęŜ

a powoli uczy si

na wolno

ci. Dzi

ki nim „

i mam nadziej

e poradz

sobie, przecie

nie mog

ich zawie

ść

, bo oni

mnie uratowali na wolno

ci”. Jego celem

yciowym jest

uczciwie. Zainte-

resowania Witolda koncentruj

wokół motoryzacji i informatyki.

W zakładzie karnym zdobył wykształcenie zawodowe informatyka i to szcze-
gólnie przyczyniło si

do tego,

e na wolno

ci mógł si

czym

zaj

ąć

. W jego

przekonaniu pomoc osobom opuszczaj

cym Zakłady Karne lub Areszty

ledcze powinna koncentrowa

na ułatwieniu zdobycia pracy, wyuczeniu

gospodarowania funduszami własnymi oraz udzieleniu pomocy finansowej.

Mateusz – lat 24

Areszt

ledczy opu

cił w 2006 r. Przed opuszczeniem Aresztu rozmawiał

z wychowawc

penitencjarnym, jak twierdził „mo

e trzy razy”. Rozmowa

dotyczyła tego, co b

dzie robił po opuszczeniu placówki. Wychowawca zad-

bał te

o zło

enie wniosku w sprawie wydania dowodu osobistego, zakupił

bilet do domu. Po opuszczeniu aresztu skontaktowała si

z nim, jak twierdzi,

„osoba” ze stowarzyszenia, zajmuj

cego si

pomoc

osobom opuszczaj

cym Zakłady Karne. Osoba ta pomogła mu si

zarejestrowa

w Powiatowym

Urz

dzie Pracy. Osoby ze stowarzyszenia zaproponowały mu równie

spo-

tkania z rodzin

w poradni. Bliscy jednak nie byli zainteresowani tak

form

wsparcia i czuli si

znowu „osaczeni”. Mimo takiej pomocy Mateusz nadal

szuka pracy, jest zarejestrowany jako bezrobotny. Uczestniczył w kursach
organizowanych przez Powiatowy Urz

d Pracy, m.in. operatora wózków

widłowych oraz glazurnika, mówi,

e kilka razy mógł dosta

propozycj

pra-

cy, gdyby nie ta „cholerna biografia”. Coraz cz

ęś

ciej my

li, aby wyjecha

granic

i zacz

ąć

od zera pracowa

na swój pozytywny wizerunek, ale czy

tam si

powiedzie, ma w

tpliwo

ci. Na razie nie planuje swojej przyszło

ci,

bo raczej nic mu si

nie udaje. Mateusz uwa

e najwi

ksz

trudno

ść

sprawiło mu wypełnianie ró

nego rodzaju dokumentów w instytucjach i po-

szukiwanie pracy.

Jan – lat 45

Zakład Karny opu

cił w 2006 r. Przed jego opuszczeniem rozmawiał

z wychowawc

penitencjarnym trzykrotnie. Podczas rozmów wychowawca

udzielił informacji dotycz

cych form pomocy, z których mo

e skorzysta

opuszczeniu Zakładu. Na wolno

ci otrzymał pomoc w wysoko

ci 100 zło-

tych, a rodzina nie otrzymała

adnej. Pracy szuka do chwili obecnej, nie

A. Kieszkowska

Probacja 2, 2009

108

udało mu si

jej, jak dot

d, znale

źć

, chocia

ostatnio uko

czył kolejny kurs

przysposabiaj

cy do pracy. Relacje z najbli

rodzin

e nazwa

jako

dobre, bo oni pomogli mu si

przystosowa

, na nowo uczył si

poznawa

wszystko, co niby ju

znał. Inaczej lokalne

rodowisko, które jest teraz nieuf-

ne, gdy

jak twierdzi „nawet moj

rodzin

inaczej traktuj

od momentu mo-

jego powrotu – ja to widz

i czuj

, kobieta, która na mnie czekała, teraz te

nie mo

e przekona

do mnie”. Jego celem

yciowym jest zało

enie ro-

dziny, osi

gni

cie stabilizacji

yciowej, ale jak do tej pory nie ma takich na-

dziei. Uwa

e ma małe szanse na własne poczucie bezpiecze

stwa

i znalezienie pracy. Jego zainteresowania koncentruj

wokół sportu oraz

ró

nych tzw. gad

etów ułatwiaj

cych „człowiekowi

ycie”. Zainteresowania

te pomogły mu, jak sam twierdzi, w readaptacji społecznej – tylko sam jed-
nocze

nie szuka odpowiedzi jak, skoro nic si

w jego

yciu nie układa, ci

gle nie mo

e zacz

ąć

ycia tak jak normalny człowiek. Uwa

e zakłady

karne nie wychodz

naprzeciw potrzebom

rodowiska, nie przygotowuj

powrót, nie podaj

adnych wskazówek, człowiek powracaj

cy do

rodowi-

ska „nie mo

e wsi

ąść

, bo nie umie” do rozp

dzonego poci

gu.

Marcin – lat 29

Zakład Karny opu

cił 2 lata temu. Przed jego opuszczeniem rzadko roz-

mawiał z wychowawc

. Rozmowy te dotyczyły planów, jakie ma Marcin

w zwi

zku ze zbli

cym si

wyj

ciem na wolno

ść

. Wychowawca zaofero-

wał mu pomoc w postaci biletu na powrót do domu i wyposa

enie w odzie

Po opuszczeniu

adna z instytucji pozarz

dowych lub publicznych nie inte-

resowała si

jego losem, a tym bardziej jego rodziny. Znalezienie pracy zaj

ło mu 1,5 roku. Prac

pomógł mu znale

źć

jego ojciec, który, jak podaje, nie

mógł znie

ść

jego bezradno

ci, bo przez 5 lat odbywania kary tak wiele si

zmieniło (ludzie i otoczenie). Rodzina przez cały okres wspierała go i poma-
gała w miar

swoich mo

liwo

ci, i cały czas podkre

lała, jaki jest dla nich

ny i potrzebny. Jak podaje: „Czasem zastanawiałem si

, czy oni wiedz

co mówi

, bo przecie

przeze mnie tyle mieli wstydu, ale rodzice nie podda-

wali si

i dzi

ki temu moje rodze

stwo jako

mnie zaakceptowało, chocia

nie byli zachwyceni – ja ich rozumiem, te

bym taki był, ale dzi

ki nim staje

na nogi i chc

uczciwie”. Marcin okre

la sytuacj

materialn

rodziny jako

raczej zł

, ale wi

zi w rodzinie jako mocne, jak twierdzi, „kocha ich bardzo”.

Relacje z kolegami po wyj

ciu na wolno

ść

w swoim

rodowisku okre

la jako

poprawne, raczej s

ciekawi ni

yczliwi. Chciałby jak najszybciej zapomnie

o przeszło

ci i zacz

ąć

„normalnie

”, ale jak na razie jest to raczej niemo

liwe, bo tego nie da si

wymaza

z pami

ci, mimo

e trzyma si

z daleka od

nieuczciwych spraw. Marcin ma wykształcenie

rednie, interesuje si

spor-

tem. Jego zdaniem, osoby opuszczaj

ce placówki penitencjarne powinny

mie

ksze wsparcie w wychodzeniu na wolno

ść

, nie potrafi dokładnie

Problemy readaptacyjne osób opuszczaj

cych...

Probacja 2, 2009

109

sprecyzowa

, na czym miałoby to polega

, ale wie,

e ka

dy wychodz

cy na

wolno

ść

pozostaje sam, nie potrafi wykona

zwykłej czynno

ci (np. wypeł-

nienia formularza). Jedynym miejscem dobrze znanym jest grupa odniesie-
nia z zakładu karnego i jej

rodowisko patologiczne. Jak sam zauwa

a „Mu-

sisz wybra

: łatwiej i szybciej z nimi – ale ja chce

inaczej, cho

nie ukry-

wam,

e przychodziły mi i takie my

li, ale moja wiara, zasady i rodzina, która

tak du

o dla mnie zrobiła i wierzy w moj

przemian

, utrzymuj

mnie

w postanowieniach”.

Adrian – lat 37

Zakład Karny opu

cił 4 miesi

ce temu. Przed opuszczeniem rozmawiał

z wychowawc

sporadycznie, nie pami

ta, czego rozmowy dotyczyły. Był zły

na siebie,

e poprzednia wolno

ść

tak krótko trwała. Wtedy nie miał poj

cia,

e jak si

wraca do własnego domu, to mo

na go nie mie

. Nie miał nic, jak

twierdzi, „ani domu, ani

ony, ani dziecka, nawet moi rodzice nie byli zdzi-

wieni,

e wszystko przepadło – odeszli. Nie wytrzymałem, znalazłem ukoje-

nie w alkoholu, na wolno

ci byłem pi

ęć

miesi

cy, w tym czasie otoczyli mnie

opiek

koledzy, z którymi mogłem si

szybko dorobi

i wyj

ść

na prost

. Ale,

nie było mi to dane, bo przy kolejnej akcji namierzyli nas i znalazłem si

kratkami. Handel narkotykami nie doprowadził mnie do celu”. Od chwili
opuszczenia zakładu ci

gle pozostaje bezrobotnym, jest to najgorsze, bo jak

dzi, „chc

pracowa

, czy ja ju

nic nie jestem wart?” Stosunki z rodzicami

okre

la jako dobre, tym razem pozwolili mu si

zatrzyma

u siebie, dopóki

nie znajdzie pracy. Relacje z kolegami okre

la jako poprawne, bo obawia si

kolejnych kłopotów, a chciałby

normalnie. Kurator, jego zdaniem, „nie

rozumie moich problemów, poza tym jest to młody człowiek bez do

wiad-

czenia, musi si

jeszcze du

o uczy

”. Za cel

yciowy uwa

a znalezienie

stałego dochodu, ponowne zało

enie rodziny, pogodzenie si

z losem

i wreszcie, jak okre

la sam, chce „

zgodnie z prawem”, ale zaraz dodaje:

„ale czy si

da, je

eli nie mam na chleb i nikt mi nie chce pomóc”?

To tylko niektóre z wymienionych sytuacji losowych, ale wszystkie s

siebie bardzo podobne, pokazuj

bowiem,

e proces readaptacji w zakła-

dach penitencjarnych przebiegał niepomy

lnie,

adna z tych osób po wyj

ciu

na wolno

ść

nie potrafi konkretnie precyzowa

planów, ani te

przyst

powa

do prawidłowej ich realizacji. Ucz

na nowo, omijaj

zło, mówi

gło-

no,

e nie chc

z nim uto

samia

, ale kiedy maj

kłopoty, nie znajduj

lepszych rozwi

. W ró

nych sytuacjach ci

gle s

sami, wsparcia udziela

w niewielu przypadkach rodzina, niekoniecznie umiej

tnie. Cz

sto pada ze

strony osób na wolno

ci zarzut,

e za mało otrzymali

rodków na usamo-

dzielnienie si

, ale te

ny zarzut,

e nie zostali przygotowani do

wiata tu

i teraz, nie mog

za nim nad

ąŜ

i wł

czy

aktywnie, bo zwyczajnie nie

A. Kieszkowska

Probacja 2, 2009

110

umiej

i nie mog

mu nic zaoferowa

oprócz przemocy. Najcz

ęś

ciej zdobyte

przygotowanie zawodowe okazuje si

nieprzydatne w

rodowisku zamiesz-

kania, a pracodawca nie jest zainteresowany osobami z przeszło

. Naj-

ksze problemy, jakich sami do

wiadczaj

, to podj

cie pracy zawodowej

i relacje z rodzin

. Nie wymieniaj

adnych działa

ze strony instytucji czy

organizacji, zapewne albo nie rozumiej

istoty ich działania, albo nie widz

w nich swojego udziału w poprawie sytuacji. Trudno te

powiedzie

, na ile

placówki, w których przebywali osadzeni, spełniały swoje powinno

ci, ale

pewne jest to,

e nie zostali wła

ciwie przygotowani do wchodzenia samo-

dzielnie w

ycie społeczne. Nie wypowiadali si

na temat nało

onych na nich

obowi

zków przez kuratora, np. powstrzymanie si

od nadu

ywania alkoho-

lu, podj

cie terapii, odizolowanie si

od negatywnego

rodowiska, tak jakby

tego w ogóle nie uznawali za konieczne i potrzebne dla ich przystosowania.
Natomiast wszyscy wykazali zainteresowanie grup

patologiczn

, jak twier-

dla orientacji i własnego bezpiecze

stwa, ale te

−

jak wynika

z wypowiedzi

−

z desperacji i braku umiej

tno

ci rozwi

zania problemu poza

zieniem. Charakterystyczne dla wszystkich przypadków jest to,

e podj

„prób

nowego

ycia na wolno

ci”, ale nie maj

na tyle wewn

trznej moty-

wacji ani wsparcia ze strony społecze

stwa, aby dostrzegali sens podejmo-

wania „tylu” wyrzecze

. Nale

y tu wyra

nie podkre

e konieczna jest

niezb

dna poprawa działa

systemowych na rzecz skazanego, jego rodziny

w procesie resocjalizacji i readaptacji społecznej, a w szczególno

ci wypo-

enie go w szeroki wachlarz umiej

tno

ci społecznych niezb

dnych

rodowisku otwartym. Cz

sto wymieniane metody pracy, takie jak:

−

kształcenie zawodowe skazanych,

−

stwarzanie mo

liwo

ci pracy odpłatnej u lokalnych pracodawców,

−

profilaktyka uzale

nie

−

profilaktyka stosowania agresji i przemocy domowej,

−

promocja zdrowego trybu

ycia,

−

aktywno

ść

twórcza,

−

aktywno

ść

sportowo-rekreacyjna,

wymagaj

głego doskonalenia ze strony realizatorów proces resocjalizacji

i readaptacji społecznej, bowiem zdolno

ci skazanego do samodzielnego

rozwi

zywania swoich problemów ulegaj

aktywizacji w momencie wykształ-

cenia si

wiadomo

ci osoby poddanej probacji silnej motywacji do dzia-

ła

poprawczych i wizualizacji swojej przyszło

ci.