Aktualizacja BIOS

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Spis treści

WSTĘP ...................................................................................................................................................... 5

Co to jest BIOS - FIRMWARE ................................................................................................................ 5

Co nam da aktualizacja ........................................................................................................................ 6

AKTUALIZACJA BIOS-u PŁYTY GŁÓWNEJ .................................................................................................. 7

Etap 1 - zidentyfikuj płytę główną ....................................................................................................... 7

Etap 2 - pobierz pliki aktualizacyjne i oprogramowanie...................................................................... 8

Aktualizowanie z poziomu Windows. .............................................................................................. 9

Aktualizowanie z poziomu BIOS-u. .................................................................................................. 9

Aktualizowanie w DOS-ie............................................................................................................... 10

Etap 3 - rozważ konieczność i ryzyko ................................................................................................. 10

Etap 4 - przygotuj nośnik startowy .................................................................................................... 11

Dyskietka. ...................................................................................................................................... 11

Napęd USB. .................................................................................................................................... 11

Płyta CD ......................................................................................................................................... 12

Etap 5 - zarchiwizuj cenne zasoby ..................................................................................................... 12

Etap 6 - zabezpiecz się na wszelki wypadek ...................................................................................... 13

Etap 7 - przygotuj podzespoły sprzętowe ......................................................................................... 13

Etap 8 - przeprowadź aktualizację ..................................................................................................... 14

Aktualizacja bezpośrednio w BIOS-ie. ........................................................................................... 14

Aktualizacja w DOS-ie. ................................................................................................................... 14

Wykonujemy zapasową kopię bieżącej zawartości układu BIOS-u. .............................................. 15

Aktualizacja w Windows. ............................................................................................................... 15

BIOS przez Internet ........................................................................................................................ 16

Właściwe aktualizowanie. ............................................................................................................. 16

Etap 9 - wykonaj porządki w BIOS-ie ................................................................................................. 17

Opróżnij pamięć CMOS. ................................................................................................................. 17

Przywrócić własne ustawienia. ...................................................................................................... 18

Etap 10 - w razie awarii odtwórz poprzedni stan .............................................................................. 18

PODSUMOWANIE .......................................................................................................................... 19

Dla BIOSÓW AWARD ................................................................................................................. 20

AKTUALIZACJA FIRMARE INNYCH URZĄDZEŃ ....................................................................................... 20

BIOS karty graficznej .......................................................................................................................... 20

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

BIOS napędu optycznego................................................................................................................... 21

Firmware routerów ........................................................................................................................... 22

Firmware smartfonów i telefonów ................................................................................................... 23

Firmware aparatów fotograficznych ................................................................................................. 23

Firmware przenośnych urządzeń multimedialnych .......................................................................... 24

BIOS dysków twardych (HDD) ........................................................................................................... 24

Procedura aktualizacji Firmware ................................................................................................... 25

ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................................................ 26

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

WSTĘP

Co to jest BIOS - FIRMWARE

BIOS (akronim ang. Basic Input/Output System –

podstawowy system wejścia-wyjścia) – zapisany w pamięci

stałej zestaw podstawowych procedur pośredniczących

pomiędzy systemem operacyjnym a sprzętem. Jest to

program zapisany w pamięci ROM (Read Only Memory –

pamięć tylko do odczytu) płyty głównej oraz innych urządzeń

takich jak karta graficzna, napędy optyczne, dyski twarde i

inne. Obecnie większość BIOS-ów zapisywana jest w

pamięciach typu EEPROM, co umożliwia ich późniejszą modyfikację.

W wypadku płyty głównej BIOS testuje sprzęt po włączeniu komputera,

przeprowadza tzw. POST (akronim ang. "Power On Self Test"), zajmuje się wstępną obsługą

urządzeń wejścia/wyjścia, kontroluje transfer danych pomiędzy komponentami takimi jak

dysk twardy, procesor czy napęd CD-ROM. Inicjuje program rozruchowy. BIOS potrzebny jest

w komputerach osobistych ze względu na architekturę płyt głównych, gdzie dzięki ACPI (ang.

Advanced Configuration and Power Interface, zaawansowany interfejs zarządzania

konfiguracją i energią) kontroluje zasilanie, jak również monitoruje temperaturę itp.

Za pomocą wbudowanego w BIOS programu setup można zmieniać standardowe

ustawienia BIOS-u, np. parametry podłączonych dysków twardych lub zachowanie się

komputera po jego włączeniu (np. szybkość testowania pamięci RAM), a także

włączać/wyłączać niektóre elementy płyty głównej, np. porty komunikacyjne. Za pomocą

BIOS-u można też przetaktowywać procesor i pamięci RAM, jednak nie jest to zalecane,

ponieważ może doprowadzić do przeciążenia urządzenia, a nawet jego uszkodzenia.

Niektórzy producenci sprzętu komputerowego umieszczają na płytach głównych

dodatkowy moduł pamięci flash, która stanowi zabezpieczenie dla podstawowego BIOS-u,

gdy ten zostanie np. uszkodzony/zniszczony przez wirus komputerowy lub w niewłaściwy

sposób zaktualizowany. W takim przypadku zawartość zapasowego BIOS-u przepisywana jest

do pierwszego, podstawowego modułu pamięci flash. Mechanizm ten nosi nazwę

DualBIOSu.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Co nam da aktualizacja

Aktualizacja BIOS-u daje wiele korzyści, a w niektórych sytuacjach okazuje się wręcz

nieodzowna, choć z drugiej strony nie jest pozbawiona ryzyka.

Podobnie jak z każdym innym oprogramowaniem, producent naszego komputera lub

płyty głównej co jakiś czas udostępnia uaktualnienia BIOS, aby:

•

dokonać napraw rozmaitych błędów,

•

poprawić kompatybilność z nowymi urządzeniami,

•

poprawić działanie niektórych funkcji oraz wprowadzić parę innych

rozszerzeń, które pozwolą na przyspieszenie czasu startu komputera oraz

naprawią irytujące rzeczy.

•

często aktualizacja pozwala uruchomić na naszej płycie głównej nowe

procesory.

•

często też, ale głównie w starszych płytach głównych aktualizacja umożliwia

nam zarządzanie dyskiem twardym większym niż 137GB.

Chcemy zwiększyć wydajność swojego peceta, kupiliśmy więc zwycięzcę licznych

testów procesorów. Jak wielkie jest zdziwienie, gdy w Menedżerze urządzeń znajdujemy

wzmiankę, że w komputerze tkwi nie cztero- lecz jednordzeniowy układ, a wydajność prawie

nie uległa zmianie. Procesor nie został prawidłowo zidentyfikowany, bo jego BIOS dysponuje

przestarzałą listą układów i nie zna modeli o czterech rdzeniach. To tylko jeden z wielu

możliwych scenariuszy. Podobne konflikty mogą pojawić się po wymianie innych

podzespołów. Na przykład, gdy wstawiamy nową kartę graficzną, po włączeniu komputera

ekran monitora może pozostać czarny. A zmodyfikowanie ustawień wentylatorów może

skutkować zbyt częstymi zmianami ich prędkości obrotowej. W takich sytuacjach uda się

rozwiązać problem, wgrywając najnowszą wersję BIOS-u.

W trakcie aktualizowania BIOS-u wszystko musi pójść jak po maśle. Podczas

wykonywania tej operacji zostaną nadpisane podstawowe informacje, które są potrzebne

do rozruchu komputera. Gdy ich zabraknie, pecet nie będzie w stanie poprawnie się

uruchomić i wczytać zainstalowany w nim system operacyjny. Aby uniknąć przykrych

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

niespodzianek spowodowanych np. niespodziewanym zanikiem napięcia warto

aktualizację BIOS-u przeprowadzać gdy komputer podłączony jest przez UPS. Upewnij się,

że bateria na laptopie nie jest na skraju wyczerpania.

AKTUALIZACJA BIOS-u PŁYTY GŁÓWNEJ

Najczęściej będziemy aktualizować BIOS

na płycie głównej, a więc nim zajmiemy się na

początku i najbardziej szczegółowo. Inne BIOS-y

zwane również firmware omówione zostaną na

końcu.

Etap 1 - zidentyfikuj płytę główną

Do zidentyfikowania płyty głównej - nie wystarcza

sama nazwa serii (czerwona ramka), potrzebne są jeszcze

dodatkowe informacje takie jak numer wersji (żółta ramka) i

dopiski (np. de luxe)

Pliki wymagane do zaktualizowania BIOS-u otrzymamy w większości wypadków od

producenta płyty głównej. Jeśli jednak mamy komputer markowego producenta (takiego jak

np. Dell, Fujitsu-Siemens, Optimus lub Vobis), powinniśmy poszukiwać tych plików w

pierwszej kolejności w internetowej witrynie właśnie tego producenta. Dopiero w sytuacji,

gdy nie uda się ich znaleźć w tym miejscu, szukamy na internetowych stronach producenta

płyty głównej.

Nazwa producenta i model płyty głównej powinny być wyszczególnione w instrukcji

obsługi. Jednak jeśli jej nie mamy, otwieramy obudowę peceta. Nazwa modelu (np. P5E3

Deluxe), a w wielu wypadkach również nazwa producenta są przeważnie nadrukowane

bezpośrednio na płycie głównej. Niekiedy mogą być podane na naklejce przylepionej do

jednego z gniazd kart rozszerzających. Koniecznie zwracamy uwagę na numer wersji (np. REV

1.03G).

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Cenne wskazówki, które pomagają ustalić producenta i model płyty głównej, a także

bieżącą wersję BIOS-u, widnieją również na ekranie rozruchowym, czyli tym, który pojawia

się tuż po włączeniu komputera. Aby zaznajomić się w spokoju z jego treścią, naciskamy

klawisz [Pause], zanim zniknie. Jeśli zamiast takiego ekranu widać tylko logo producenta

komputera, należy nacisnąć klawisz [Delete], [Esc] lub [F2].

Prostą metodą na

sprawdzenie

aktualnej

wersji

BIOS

jest

otworzenie

apletu

Informacje o systemie w

systemie Windows - po

prostu wpisz w polu wyszukiwania msinfo32 (w przypadku systemów Windows 7 oraz

Windows Vista) lub skorzystaj z okna Uruchom…$ (w przypadku systemu Windows XP) i tam

wpisujemy nazwę msinfo32. Wersja BIOS, jaką posiadamy, zostanie wyświetlona po prawej

stronie, zaraz pod opisem procesora. Zapisujemy lub zapamiętujemy numer wersji (oraz

datę, która pojawi się dalej - o ile się pojawi).

Jeśli nie pamiętamy modelu lub dokładnego numeru modelu płyty głównej

zainstalowanej w Twoim komputerze, to możemy sprawdzić te informacje bez konieczności

otwierania obudowy - pobieramy i instalujemy program CPU-Z i klikamy na zakładce Płyta

główna (Mainboard$).

Etap 2 - pobierz pliki aktualizacyjne i oprogramowanie

Wchodzimy na internetową witrynę producenta płyty głównej lub producenta

komputera (patrz wyżej), do działu pomocy technicznej (na stronach angielskojęzycznych

nosi przeważnie nazwę Support lub Service). Podajemy model swojej płyty, i otrzymamy listę

dostępnych plików - w tym plików aktualizacji BIOS-u. Przed ich pobraniem sprawdzamy

dokładnie, czy wszystko się zgadza.

•

Czy model płyty co do literki odpowiada temu, który ustaliliśmy.

•

Czy BIOS oferowany w Internecie jest nowszy od tego, który tkwi w naszej

płycie głównej?

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Pakiety aktualizacyjne składają się zasadniczo z dwóch części - z programu

wgrywającego nową wersję BIOS-u i z danych, które mają zostać wgrane.

Większość takich pakietów jest przeznaczonych do użytku w systemie operacyjnym DOS. Nie

stanowi to problemu w komputerach ze stacją dyskietek.

Tymczasem w większości nowoczesnych komputerów brakuje napędu tego typu.

Wówczas można użyć pendrive'a lub płyty CD lub DVD.

Niektórzy producenci zapewniają obecnie programy aktualizujące, które działają w

środowisku Windows. Zastanów się, którą metodę preferujesz, a następnie zastosuj się

zależnie od tego do poniższych wskazówek.

Aktualizowanie z poziomu Windows.

Jeśli chcemy zaktualizować BIOS w środowisku Windows, bo w nim dobrze się

czujemy, musimy zaopatrzyć się w program aktualizujący przeznaczony do naszej wersji

systemu operacyjnego. Szukamy w dziale pobierania wpisu takiego jak LiveUpdate lub Install

program for Windows 2000, 2003, XP, i inne. Pobieramy program, instalujemy go, a

następnie próbujemy uruchomić, aby sprawdzić, czy działa poprawnie. Nie musimy obawiać

się, że omyłkowo zainicjujemy proces aktualizowania. Na życzenie również to narzędzie poda

nam bieżącą wersję BIOS-u i model płyty głównej - wystarczy wybrać odpowiednie polecenie

(zależnie od wersji programu aktualizującego). Aktualizując BIOS z poziomu systemu

Windows, możemy pominąć etap 4 opisany poniżej.

Aktualizowanie z poziomu BIOS-u.

Wiele

nowoczesnych

BIOS-ów

jest

wyposażonych w program aktualizujący (znajduje się

np. w menu Tools | EZ Flash 2). W tym wypadku

wystarczy pobrać z witryny producenta tylko plik

aktualizacji (z rozszerzeniem BIN), a potem zapisać

go na pustej dyskietce, dysku pendrive lub na

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

twardym dysku komputera. Aktualizacja zostanie zainicjowana z BIOS-u, a więc nie

potrzebujesz nośnika startowego i możesz pominąć etap 4.

Aktualizowanie w DOS-ie.

Aby można było aktualizować BIOS z pendrive'a lub przenośnego dysku podłączanego

do gniazda USB, napędy te muszą być prawidłowo wykrywane podczas rozruchu komputera i

tak samo obsługiwane jak stacja dyskietek (patrz etap 4). Pobieramy z Internetu plik z

nowym BIOS-em. W większości wypadków jest to skompresowane archiwum w postaci

zbioru ZIP lub EXE. Rozpakowujemy go do nowego katalogu na twardym dysku. Oprócz

programu aktualizującego powinien znaleźć się w nim co najmniej jeden plik - powinien on

mieć rozszerzenie BIN (dotyczy BIOS-u Award), ROM (dotyczy BIOS-ów AMI i Phoenix) lub

rozszerzenie składające się z liter i cyfr (np. 3A0).

Jeśli wśród rozpakowanych plików znajduje się zbiór o nazwie Autoexec.BAT lub

Update.BAT, aktualizacja okaże się wyjątkowo prosta. Kopiujemy go wraz z pozostałymi

plikami na nośnik, z którego uruchamiany system. Plik wsadowy samoczynnie uruchomi

program aktualizujący, dobierając właściwe parametry - pod warunkiem, że wszystkie pliki

będą na tym samym nośniku startowym. W ten sposób oszczędzimy sobie ręcznego

obsługiwania programu aktualizującego (patrz etap 8).

Etap 3 - rozważ konieczność i ryzyko

Nawet jeśli zastosujesz się do wszystkich wskazówek i wykonasz poprawnie wszystkie

czynności, może się zdarzyć, że twój komputer odmówi posłuszeństwa, a wszystkie próby

reanimowania go nie przyniosą żadnego efektu. Dlatego zanim podejmiemy ryzyko,

powinniśmy sprawdzić, jakie korzyści przyniesie nam zaktualizowanie BIOS-u - albo, czy

wgranie nowej wersji spełni nasze oczekiwania (np. wprowadzi obsługę określonych

podzespołów). Szczegółowe informacje znajdziemy w dokumentacji. Przeważnie jest ona

dołączana do archiwum w postaci pliku tekstowego lub dostępna w postaci łącza

internetowego.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Jeśli twój pecet działa bez zarzutu, lepiej zrezygnuj z modernizowania BIOS-u. Nie

powinieneś go aktualizować tylko po to, aby mieć wersję o kilka numerów wyższą.

Etap 4 - przygotuj nośnik startowy

Jeśli BIOS komputera jest wyposażony w program aktualizujący lub chcemy wgrać

nową wersję BIOS-u z poziomu systemu Windows, wystarczy zapisać na twardym dysku

pobrany z Internetu plik BIN i przejść do kolejnego etapu. W przeciwnym razie należy

przygotować nośnik startowy, a następnie skopiować na niego plik BIN i program

aktualizujący.

Dyskietka.

Aby utworzyć dyskietkę startową w systemie DOS, wpisujemy polecenie: „format a:

/s”.(Równie szybko zrobić to można w Windows XP i Vista. Klikamy prawym przyciskiem

ikonę napędu A: w Eksploratorze, wskazujemy polecenie Formatuj i zaznacz pole wyboru

Utwórz dysk startowy systemu MS-DOS.)

Usuwamy z przygotowanej w ten sposób dyskietki wszystkie pliki oprócz

Command.com, Io.sys i Msdos.sys - również te, które są ukryte. (Aby je odsłonić, otwieramy

aplet Opcje folderów w Panelu sterowania. Na karcie Widok i zaznaczamy opcję Pokaż ukryte

pliki i foldery.) Ponadto upewniamy się, że nie jest zaznaczone pole wyboru „Ukryj chronione

pliki systemu operacyjnego”. Na koniec kopiujemy pliki aktualizacyjne, w które pobraliśmy

wykonując czynności opisane w etapie 2.

Napęd USB.

Aby nadać napędowi USB właściwości dysku startowego, musimy sformatować go w

systemie plików FAT16, a ponadto umieścić wpis 0x80 w sektorze startowym. Funkcja

formatowania dostępna w systemie Windows nie potrafi tego zrobić. W tej sytuacji pomoże

nam

np.

bezpłatny

program

PeToUSB

(dostępny

pod

adresem:

http://petousb.en.softonic.com/ ). W rubryce Destination Drive pojawi się nazwa naszego

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

dysku przenośnego. Zaznaczamy pola wyboru Enable Disk Format i Enable LBA (FAT16X).

Pole wyboru Enable File Copy powinno pozostać niezaznaczone. Gdy klikniemy przycisk Start,

dysk USB zostanie sformatowany i otrzyma właściwości dysku startowego, jednak nie będzie

na nim jeszcze plików nieodzownych do uruchomienia systemu. Uzyskamy je np. z adresu

http://masterbootrecord.de/english/bootdisketten.php . Klikamy łącze DOS-Bootdisk mit

einigen nützlichen Tools. Pobieramy plik Wbootess.exe i uruchamiamy go dwukrotnym

kliknięciem myszy. W oknie programu dekompresującego usuwamy zaznaczenie pola

wyboru Writing on Floppy, za to zaznaczamy pole File extraction. Klikamy przycisk Browse w

rubryce File Extraction i wskazujemy swój dysk przenośny, aby zostały na niego rozpakowane

pliki. Następnie usuwamy wszystkie, które są niepotrzebne, i wgrywamy pliki aktualizacyjne

(jak w etapie 2).

Płyta CD

W niektórych przypadkach będziesz w stanie pobrać aplikację, która skonfiguruje

czystą płytę CD lub DVD, abyś mógł dokonać rozruchu komputera z wybranego nośnika i

przeprowadzić aktualizację BIOSu. W tych przypadkach do pobrania zostanie udostępniony

plik obrazu .ISO, który może zostać użyty do stworzenia odpowiedniego dysku za pomocą

wybranej aplikacji do nagrywania płyt, aby stworzyć narzędzie do przeprowadzenia

aktualizacji.

Etap 5 - zarchiwizuj cenne zasoby

Aby być przygotowanym na wszelkie ewentualności, powinniśmy utworzyć zapasową

kopię swoich najważniejszych plików na zewnętrznym, niezależnym nośniku danych, zanim

przystąpimy do wgrywania nowego BIOS-u. Wprawdzie nieudana aktualizacja nie naruszy

zasobów zgromadzonych na twardym dysku, jednak gdy proces ten nie powiedzie się,

musimy się liczyć z tym, że przez dłuższy czas nie będziemy mogli korzystać z komputera.

Mając utworzoną zapasową kopię swoich danych (chociażby kontakty i bieżące dokumenty),

możemy przynajmniej kontynuować pracę w innym komputerze.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Etap 6 - zabezpiecz się na wszelki wypadek

Teoretycznie każde aktualizowanie może się nie udać. Jeśli twój komputer służy np.

tylko za zasobnik na zdjęcia robione swoją cyfrówką, awaria, która uniemożliwi nam

korzystanie z niego przez pewien czas, nie będzie miała przykrych następstw. Tymczasem

unieruchomienie peceta, który jest nieodzowny do pracy, może mieć fatalne skutki. W tej

sytuacji zaleca się przygotować rezerwowy układ BIOS-u - np. za pomocą zestawu Bios Savior

RD1 (informacje: www.ioss.com.tw/web/English/RD1BIOSSavior.html). Jest to możliwe tylko

w wypadku układów BIOS-u zamontowanych na podstawce. Pamiętajmy jednak, że już w

trakcie majstrowania przy układzie BIOS-u, można uszkodzić swój komputer, więc

wykonujemy wszystkie czynności nadzwyczaj ostrożnie.

Kopia zapasowa zasobów. Aby zapobiec najgorszemu, powinieneś zarchiwizować

swoje cenne pliki przed rozpoczęciem aktualizowania. W razie nieprzewidzianych

okoliczności będziesz mógł kontynuować pracę przy innym komputerze.

Etap 7 - przygotuj podzespoły sprzętowe

Przed rozpoczęciem aktualizowania

musimy dokonać odpowiednich zmian w

konfiguracji BIOS-u.

Tuż po włączeniu komputera na

ekranie pojawi się - zależnie od modelu -

logo producenta, parametry pamięci, nazwa

procesora, częstotliwość zegara i inne

informacje. Naciskamy wówczas klawisz [F2] lub [Delete].

Usuwamy zabezpieczenie przed zapisem. - Niektóre płyty główne chronią BIOS przed

omyłkowym skasowaniem. Jeśli znajdziemy w menu BIOS-u pole o nazwie Flash Bios

Protection, Firmware Write Protect, Bios Guardian lub BIOS-ROM Flash-Protect, ustawiamy

w nim wartość Disabled. W niektórych płytach zabezpieczenie jest zrealizowane za pomocą

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

zworki. Sprawdzamy w instrukcji obsługi płyty lub w witrynie producenta, jak należy ustawić

zworkę, aby umożliwić zapis w układzie BIOS-u.

Zabezpieczamy bieżącą konfigurację. - Jeśli dokonywaliśmy zmian w ustawieniach

BIOS-u, powinniśmy zanotować aktualną konfigurację.

Włączamy ustawienia fabryczne. - Przed rozpoczęciem aktualizowania wczytujemy

predefiniowaną konfigurację. Robimy to za pomocą menu Exit | Load Setup Defaults.

Kolejność skanowania napędów. - Komputer uruchamia system operacyjny

przeważnie z twardego dysku. W menu określanym zazwyczaj jako Advanced Bios Features

bądź Boot | Boot Device Priority można zmienić kolejność sprawdzania, na którym z

podłączonych dysków jest zainstalowany system. Definiujemy stację dysków lub nasz

przenośny dysk USB jako główny nośnik startowy (1st Boot Device), wybierając w tym polu

nazwę dysku lub wartość typu USB-HDD. Zachowujemy ustawienia, a następnie restartujemy

system.

Lepiej sprawdzić dwa razy. - Upewnij się, że wgrywasz właściwą wersję BIOS-u. Jeśli

wgrasz inną, niż potrzeba, na dobre sparaliżujesz swój komputer. Co prawda większość

narzędzi do aktualizacji BIOSu jest na tyle dopracowana, że zauważy pomyłkę przy próbie

instalacji złego oprogramowania na złym sprzęcie, ale lepiej nie sprawdzać tego ☺.

Etap 8 - przeprowadź aktualizację

Aktualizacja bezpośrednio w BIOS-ie.

Zamiast uruchamiać środowisko DOS, jak jest opisane w dalszej części materiału,

przywołujemy ustawienia BIOS-u (patrz wyżej) i przechodzimy do menu Tools | EZ Flash 2.

Narzędzie to można użyć tak jak przedstawiony poniżej program aktualizujący.

Aktualizacja w DOS-ie.

Wkładamy dyskietkę startową do napędu lub podłączamy do komputera

przygotowany uprzednio dysk USB i włącz go. Czekamy, aż uruchomi się system i na ekranie

pojawi się znak zachęty. Teraz wpisujemy nazwę programu aktualizującego (np. awdflash w

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

wypadku BIOS-u Award) i potwierdamy klawiszem [Enter]. Program ten zostanie

uruchomiony, a na ekranie pojawią się takie informacje jak identyfikator BIOS-u i data jego

wydania.

Wykonujemy zapasową kopię bieżącej zawartości układu BIOS-u.

Kopia zapasowa BIOS-u. Zanotuj nazwę pliku zawierającego aktualizację. Utwórz

zapasową kopię zawartości układu CMOS.

Sposób wykonania tej czynności jest opisany przy dolnej krawędzi ekranu. W

większości wypadków wystarczy nacisnąć klawisz [B]. Następnie wybrać plik z nową wersją

BIOS-u. Program sprawdzi, czy pasuje on do bieżącej wersji, po czym spyta, czy na pewno

chcemy dokonać aktualizacji. Potwierdzamy, naciskając klawisz [Y].

Program aktualizujący wyświetli postęp aktualizowania. Białe pole oznacza, że zapis

sektora został uwieńczony sukcesem, zaś czerwone pole symbolizuje błąd zapisu. Operacja

aktualizowania powinna trwać około minuty. Po jej zakończeniu wyjmujemy dyskietkę z

napędu (lub napęd USB) i restartujemy system.

Aktualizacja w Windows.

Uruchamiamy program aktualizujący (np. program ASUSUpdate), sposób

postępowania jest podobny we wszystkich narzędziach tego rodzaju. Zasadniczo wystarczy

przywołać funkcję aktualizowania BIOS-u poprzez Internet, jednak znacznie lepiej

przeprowadzić to w poniższy sposób.

Wskazujemy polecenie zachowania aktualnej wersji BIOS-u i klikamy przycisk Dalej.

Po podaniu katalogu docelowego program odczyta zawartość układu BIOS i utworzy kopię

zapasową. W dalszej kolejności uruchamiamy polecenie pobrania nowszej wersji BIOS-u z

Internetu. Jeśli program nie będzie w stanie nawiązać połączenia z predefiniowanym

serwerem, klikamy przycisk Auto Select. Jeśli zostanie znaleziony nowszy program

aktualizacyjny od tego, który jest obecnie zainstalowany, należy go pobrać i zainstalować -

pamiętajmy jednak, aby przedtem odinstalować poprzednią wersję. Najpóźniej za drugim

podejściem powinniśmy otrzymać listę dostępnych aktualizacji. Pobieramy żądaną wersję.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

BIOS przez Internet

Asus i MSI oferują programy typu Live Update, które pozwalają zaktualizować BIOS za

pośrednictwem Internetu. Odwołując się do serwerów producentów, automatycznie

poszukują aktualizacji odpowiedniej do modelu płyty zainstalowanej w pececie.

Przedstawimy sposób wykonania takiej operacji na przykładzie MSI. Gdy uruchomisz

program Live Update, zobaczysz lokalną stronę HTML z kilkoma opcjami. Kliknij Live BIOS w

celu wgrania nowej wersji BIOS-u. Program zanalizuje płytę główną, po czym wyświetli jej

model i wersję BIOS-u. Klikając polecenie Connect to Live Bios Update Server, nawiążesz

połączenie z serwerem MSI, na którym program poszuka nowego BIOS-u do Twojej płyty.

Jeśli znajdzie odpowiednią wersję, zaproponuje kliknięcie Install Shield Wizard. Wówczas

pobierze program instalacyjny i dane aktualizacji, po czym zainicjuje aktualizację w Windows.

W naszym teście Live Update znalazł tylko tę samą wersję BIOS-u, która była zainstalowana

w komputerze. Poszukiwania ręczne wykazały, że jest dostępna nowsza, przeoczona przez

kreator aktualizacji.

W Windows prościej? Mimo wszystko aktualizowanie w DOS-ie uchodzi za

bezpieczniejsze. Dodatkowe problemy sprawia brak pełnej zgodności między polską i

angielskojęzyczną wersją środowiska Windows. Z powyższych względów specjaliści radzą

dokonywać aktualizacji w DOS-ie

Właściwe aktualizowanie.

Teraz wskazujemy polecenie aktualizowania

BIOS-u z pliku, wybieramy pobrany plik i

potwierdzamy przyciskiem OK. Na ekranie pojawi się

zestawienie starych i nowych danych BIOS-u.

Sprawdzamy, czy zgadzają się m.in. takie parametry

jak model płyty i numery wersji BIOS-u. Następnie

inicjujemy aktualizowanie. Jeśli program wyświetli komunikat potwierdzający udane

zaktualizowanie BIOS-u, można zrestartować komputer.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Alternatywnie można przeprowadzić automatyczną aktualizację BIOS-u Award. Jest to

możliwe dzięki parametrom /py i /sy. Gdy wpiszesz polecenie: „ awdflash 1005m.bin

oldbios.bin /py /sy ” program zarchiwizuje bieżącą wersję BIOS-u w pliku OLDBIOS.BIN i

zapisze nową wersję z pliku 1005M.BIN w układzie pamięciowym Flash-ROM. Zrobi to, nie

prosząc nas o potwierdzenie.

Nie panikuj. Jeśli w trakcie aktualizowania BIOS-u pojawią się komunikaty

alarmowe, nie popadaj w panikę. Nie wolno ci wówczas wyłączać komputera, bo ponowne

uruchomienie okaże się niemożliwe. W większości wypadków można przywrócić poprzedni

stan BIOS-u z pliku kopii zapasowej.

Jeżeli teraz pojawi się komunikat The program file's part number does not match

with your system to zrobiliśmy coś źle. Prawdopodobnie nowa wersja BIOS'a nie jest

przeznaczona dla naszej płyty.

Etap 9 - wykonaj porządki w BIOS-ie

Jeśli program aktualizacyjny uporał się z

wgraniem nowej wersji BIOS-u, można powrócić do

pracy w systemie, powinniśmy jednak wykonać

uprzednio trzy czynności.

Opróżnij pamięć CMOS.

CMOS to układ pamięciowy zasilany

bateryjnie, który przechowuje ustawienia BIOS-u. Nowa wersja BIOS-u być może zapisuje

określone ustawienia w innym rejestrze CMOS-u niż stara. Wówczas mogą występować

konflikty, które w najgorszym wypadku mogą uniemożliwiać prawidłowy rozruch komputera.

Dlatego po zaktualizowaniu BIOS-u należy usunąć zawartość tego układu pamięciowego.

Sposób wykonania tej czynności jest opisany w instrukcji obsługi płyty. W większości

wypadków trzeba odłączyć komputer od zasilania i przełożyć określoną zworkę.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Przywrócić własne ustawienia.

Po zaktualizowaniu lub zresetowaniu do ustawień fabrycznych trzeba odtworzyć

własną konfigurację BIOS-u na podstawie sporządzonych wcześniej notatek. Przed

opuszczeniem BIOS-u pamiętajmy o zachowaniu ustawień poleceniem Save & Exit.

Wykonać porządki w Menedżerze urządzeń.

W trakcie aktualizowania BIOS-u może się zdarzyć, że zostaną odblokowane nowe

elementy na płycie głównej bądź elementy płyty zostaną ułożone w innym porządku

logicznym. Przywołujemy Menedżer urządzeń i sprawdzamy, czy wszystkie podzespoły

działają poprawnie i są zaopatrzone w sterowniki. Ewentualne wykrzykniki przed nazwami

urządzeń wskazują na problemy.

Etap 10 - w razie awarii odtwórz poprzedni stan

Mimo najbardziej starannego wykonywania zalecanych czynności i zachowania

maksymalnej ostrożności proces wgrywania nowego BIOS-u może się nie udać. Wówczas

program aktualizacyjny przerwie działanie i zasygnalizuje błąd odpowiednim komunikatem.

CO ROBIĆ ?

•

Nie wyłączaj komputera. Niezależnie od tego, w którym środowisku

wykonywałeś aktualizację, nie restartuj go, lecz zamknij tylko program

aktualizujący.

•

Spróbuj ponowić aktualizację. Jeżeli po zrestartowaniu komputer nie da

znaku życia, możesz podjąć czynności reanimacyjne.

•

Ponów czynności aktualizacyjne, jednak tym razem użyj przygotowanej

uprzednio kopii zapasowej. W najlepszej sytuacji są posiadacze płyt głównych

z podwójnym BIOS-em (tzw. DualBIOS). Dopiero później zrestartuj system.

•

Jeśli próba rozruchu komputera zakończy się fiaskiem, postaraj się przywrócić

jego funkcjonowanie, opróżniając układ CMOS (patrz etap 9). Wystarczy

przełożyć zworkę lub nacisnąć odpowiednie klawisze (sposób zależny od

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

producenta - sprawdź w instrukcji), aby uruchomić system poprzez zapasowy

BIOS.

•

Jeśli operacja ta nie przyniesie oczekiwanego efektu, a nie masz rezerwowego

układu (patrz etap 6), musisz oddać komputer do punktu serwisowego.

Jeśli BIOS dysponuje blokiem startowym, możesz przywrócić poprzednią wersję z

utworzonej uprzednio kopii. W przypadku BIOS-u AMI umieść kopię na pustej,

sformatowanej dyskietce i zmień nazwę pliku na AMIBOOT.ROM. Następnie zrestartuj

komputer i przytrzymaj naciśnięte klawisze [Ctrl Home] do momentu, gdy usłyszysz sygnał.

Ekran pozostanie pusty, lecz po mniej więcej 15 sekundach powinieneś usłyszeć cztery

kolejne sygnały. Oznaczają pomyślne zrekonstruowanie BIOS-u.

Niektóre płyty główne z BIOS-em Phoenix wymagają przestawienia określonej zworki

(patrz instrukcja) w pozycję Recovery Mode. W przeciwnym razie nie uda się wczytać

systemu z dyskietki awaryjnej (Crisis Recovery Disk). Programu do utworzenia dyskietki

należy szukać w witrynie producenta (znajdują się na niej m.in. pliki MINIDOS.SYS i

PHLASH.EXE).

PODSUMOWANIE

Dla BIOSÓW AMI

•

Zmień nazwę pliku z BIOSEM AMI na

AMIBOOT.ROM i zapisz na dyskietce

(np. zmień nazwę A569MS23.ROM na

AMIBOOT.ROM)

•

Włóż dyskietkę do napędu. Uruchom komputer i naciskając Ctrl + HOME wymuś

proces aktualizacji.

•

Kiedy usłyszysz 4 sygnały możesz wyciągnąć dyskietkę i uruchomić ponownie

komputer.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Dla BIOSÓW AWARD

•

Utwórz bootowalną dyskietkę.

•

Skopiuj program do aktualizacji

BIOSU oraz plik z BIOSEM na

dyskietkę.

•

Utwórz

dyskietce

plik

autoexec.bat. W pliku wpisz "nazwa_programu_aktualizacyjnego nazwa_pliku_BIOS"

(np. awdfl823K w6378vms.130))

•

Włóż dyskietkę do napędu i uruchom komputer. Proces aktualizacji powinien trwać

około 2 minuty i zakończy się restartem. Po poprawnie przeprowadzonej aktualizacji

powinien pojawić się obraz na monitorze.

•

Po przeprowadzeniu aktualizacji BIOSU metodą Recovery wykonaj ponownie

aktualizację BIOSU tradycyjną metodą.

AKTUALIZACJA FIRMARE INNYCH URZĄDZEŃ

Do instalacji firmware’u najczęściej wystarczy niewielkie narzędzie dostępne na

stronach producenta. Niektóre urządzenia (aparaty, odtwarzacze DVD) można zaktualizować,

kopiując sterowniki na kartę pamięci lub wypalając je na płycie i wkładając nośnik.

BIOS karty graficznej

Można sobie postawić pytanie, po co aktualizować BIOS karty graficznej, gdy ma się

ona dobrze. Odpowiedzi na to pytanie jest wiele. Oto niektóre z nich. Przede wszystkim

poprawia się wydajność karty. Co więcej, często znikają problemy sprzętowe, związane z

niekompatybilnością poszczególnych podzespołów. Jak się zatem zabrać za aktualizację

BIOS'u karty graficznej? Otóż, nie ma takiego uniwersalnego rozwiązania, jak w przypadku

płyt głównych. Sposób aktualizacji zależy w znacznej mierze od producenta samej karty.

Niektórzy producenci zamieszczają na swoich witrynach nowe BIOS'y w postaci

wykonywalnego pliku. Po uruchomieniu takiego programu następuje automatyczne

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

uaktualnienie BIOS'u. Ingerencja użytkownika jest w tym przypadku ograniczona do

minimum.

Jednak, inne karty wymagają, aby całość operacji odbyła się z poziomu czystego

DOS'a - z dyskietki startowej. Zatem tworzymy takową dyskietkę (polecenie format a: /s),

zapisujemy na niej plik z BIOS'em i resetujemy komputer. Po uruchomieniu się DOS'a

wpisujemy nazwę pliku z BIOS'em i naciskamy ENTER, a następnie wykonujemy instrukcje

podawane na ekranie. BIOS'y innych kart graficznych aktualizuje się podobnie jak BIOS'y płyt

głównych. Musimy zatem posiadać specjalny program do aktualizacji i osobny plik z BIOS'em.

Koniecznie musimy zaglądnąć na witrynę producenta, jaki rodzaj aktualizacji BIOS'u on nam

serwuje. Ważne jest, aby nie pomylić modeli kart graficznych, gdyż złe dobranie BIOS'u wiąże

się z awarią komputera.

BIOS napędu optycznego

Producenci nagrywarek i napędów

CD-ROM stale aktualizują wersje firmware

dla

swoich

produktów.

Aktualizacje

usuwają błędy, wprowadzają poprawki oraz dodają nowe funkcje. Działające z ustawieniami

fabrycznymi nagrywarki często obsługują określone typy płyt wyłącznie z niskimi

prędkościami i nie wiedzą, jak obchodzić się z nowymi rodzajami nośników. Aktualizacja

rozwiązuje ten problem.

Zatem jak wgrać nową wersję

firmware do napędu? To również

zależy od producenta, gdyż podobnie,

jak w przypadku kart grafiki, istnieje

masa sposobów. Oczywiście, tylko

jeden z nich nadaje się dla naszego modelu. Zatem powinniśmy wstąpić na witrynę

producenta, aby dowiedzieć się więcej na temat samej operacji aktualizacji firmware'u dla

naszego modelu. Jednak, przed przystąpieniem do aktualizacji powinieneś zastosować się do

poniższych wskazówek:

•

podepnij napęd samotnie jako Master na dowolnym kanale sterownika.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

•

koniecznie wyłącz DMA dla napędu

•

wyłącz automatyczne powiadamianie o włożeniu płyty

•

sprawdź, czy w napędzie nie ma płyty. Jeżeli jest - wyciągnij ją

•

podczas aktualizacji stosuj się do komunikatów podawanych na ekranie

•

gdy masz uruchomiony program antywirusowy - na czas aktualizacji firmware'u

koniecznie go wyłącz

•

postaraj się o ciągłość napięcia podczas operacji aktualizacji

•

Podczas aktualizacji nie pracujmy na pececie.

•

Jeśli nasz Windows lubi się zawiesić, to lepiej zaniechajmy update'u – gdy aktualizacja

się nie powiedzie to w większości przypadków trzeba będzie pożegnać się z

nagrywarką.

Firmware routerów

Przy niektórych urządzeniach, np.

ruterach DSL, firmware'e może się różnić w

zależności od wersji językowej. Wprawdzie

wytwórcy wciąż starają się uprościć aktualizację – przycisk »Update«, automatyczne

powiadomienia o nowych wersjach oprogramowania itp. – jednak najczęściej procedura

wciąż wymaga skrupulatnego sprawdzania serii i numerów urządzeń.

Plik pobieramy ze strony producenta, rozpakowujemy i wczytujemy w programie

zarządzającym rutera. Ruter zaktualizuje się i uruchomi ponownie. Niektóre urządzenia

aktualizują firmware automatycznie: wystarczy od czasu do czasu uruchomić aktualizację

przez odpowiednią opcję w interfejsie.

Używajmy wyłącznie frimware’u dla naszego regionu, gdyż standardy urządzeń DSL są

różne w różnych krajach. Przed aktualizacją zatrzymajmy połączenia internetowe

wszystkich pecetów w lokalnej sieci WLAN. Upewnijmy się, że nie będzie przerw w zasilaniu

rutera. Nie śpieszmy się też z wyciąganiem wtyczki, jeśli urządzenie nie zgłosi się od razu –

aktualizacja może trochę potrwać.

Ponadto powinniśmy bezwarunkowo czytać instrukcje aktualizacji firmware’u.

Pamiętajmy też, że niektóre urządzenia podczas tego procesu kasują wszystkie

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

wprowadzone ustawienia. Jeśli zapiszemy je przed aktualizacją i wgramy ponownie po jej

przeprowadzeniu, unikniemy ponownej konfiguracji. Nie wykonujmy aktualizacji jeśli nie

znamy danych dostępowych do naszego łącza DSL. Czasami Windows po aktualizacji

wymaga ponownej aktywacji systemu. Wykorzystajmy tę okazję, aby zaktualizować również

inne elementy, i dopiero potem aktywujmy system.

Firmware smartfonów i telefonów

Większość producentów oferuje narzędzia

do update'ów: wystarczy podłączyć telefon do

komputera

uruchomić

odpowiednie

oprogramowanie – wiele smartfonów z Androidem samoczynnie pobiera aktualizacje od

operatora, a Apple używa do tego celu iTunes. Jeśli mamy Nokię, to skorzystajmy z PC Suite,

dla użytkowników Samsunga najlepsze będzie narzędzie New PC Studio, a właściciele LG

powinni sięgnąć po Mobile Update Tool.

Za pomocą programu do zarządzania informacjami zabezpieczmy prywatne dane.

Czasami bowiem update powoduje przywrócenie ustawień fabrycznych i utratę danych. Pod

żadnym pozorem nie przerywajmy aktualizacji i uważajmy na hakerski lub zmodyfikowany

firmware – często oferuje więcej funkcji lub obchodzi blokady, ale nie ma gwarancji

prawidłowego działania urządzenia.

Firmware aparatów fotograficznych

Przed

aktualizacją

naładujmy

całkowicie baterię i skopiujmy do komputera

wszystkie zdjęcia z karty pamięci. Dla

pewności zanotujmy też ustawienia szczegółowe, bo je również możemy stracić. Następnie

sformatujmy kartę pamięci i skopiujmy na nią plik update'u. Również i w tym przypadku pod

żadnym pozorem nie wolno przerywać procesu aktualizacji.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

Firmware przenośnych urządzeń multimedialnych

Apple wgrywa aktualizacje za pomocą

iTunes, iRiver używa iRiver Firmware Updater,

Creative i inni producenci oferują specjalne

narzędzia, które możemy ściągnąć z Sieci. W urządzeniach firm Samsung, Cowon i kilku

innych producentów firmware umieszczamy w katalogu systemowym odtwarzacza,

odłączamy go od komputera i uruchamiamy ponownie. Sprzęt sam rozpozna i załaduje nowe

oprogramowanie. Często możemy też uruchomić aktualizację za pomocą jednego z punktów

menu.

BIOS dysków twardych (HDD)

Opis na przykładzie dysków producenta Seagate.

Do identyfikacji i weryfikacji modelu numeru, seryjnego i wersji firmware służy

program Drive Detect.

W przypadku kiedy dysk jest już niesprawny NIE WGRYWAMY nowego

oprogramowania. Wgrywa się go zanim dysk się zepsuje by zapobiegać. W standardowej

usterce przy uszkodzonym S.M.A.R.T. i translatorze podmienianie elektroniki nic nie daje

może jedynie zaszkodzić. Przed procedurą aktualizacji należy zabezpieczyć dane gdyż firma

Seagate nie odpowiada za ich utratę w przypadku problemów choć teoretycznie dane

pozostają na dysku nie naruszone.

Obecnie firma Seagate wypuściła

program do aktualizacji w Windowsie. Jest

on również w języku polskim. Podczas tej

procedury system wykonuje restart i przy

ponownym

uruchomieniu

uruchamia

aktualizację.

Nie w każdym przypadku można

aktualizować

ten

sposób.

Dużo

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

bezpieczniejsza jest metoda gdy wpięty mamy tylko jeden dysk w ,którym mamy zamiar

aktualizować firmware z płytki startowej.

Procedura aktualizacji Firmware

Dla najlepszego rezultatu zaleca się wyłączenie wszelkich urządzeń zewnętrznych

takich jak : urządzenia magazynujące USB, drukarki, skanery, itp. (najlepiej jeśli mamy

podpięty tylko dysk który będziemy aktualizować i CD). Jest to procedura do aktualizacji dla

dysków SATA.

•

Ściągamy plik ISO ze strony producenta i wypalamy na CD.

•

Ustawiamy startowanie jako pierwsze z CD.

•

Uruchamiamy komputer z CD startowego. Jeśli nie mamy ustawienia na start z CD

należy odpowiednio ustawić sekwencje rozruchu w BIOS-ie (sprawdź w książce

dołączonej do płyty głównej).

•

Po uruchomieniu systemu na

dysku CD zostanie wyświetlony

plik README.

•

Naciśnij klawisz ESC lub F10, aby

przejść dalej.

Aby wybrać odpowiedni dysk,

naciśnij odpowiedni klawisz (Model

dysku oraz jego Part Number (P/N)

możemy znaleźć na naklejce lub

nacisnąć "S" by sprawdzić model.

AKTUALIZACJA BIOS I FIRMWARE

Przygotował: Radosław Obuchowicz

W tym przykładzie litera "C" rozpocznie pobieranie dla ST31000340AS. Należy

pamiętać, że istnieją różne wersje firmware dla każdego modelu dysków.

•

Po aktualizacji oprogramowania,

zostanie wyświetlony komunikat,

aby

wyłączyć,

naciskając

dowolny klawisz.

Uwaga: miękki reset (Control-

Alt-Delete)

nie

jest

wystarczający. NIE NALEŻY GO

UŻYWAĆ.

•

Wyjmij płytkę CD i włącz komputer tak by uruchomił się system.

•

Dysk został zaktualizowany.

Po aktualizacji firmware dobrze jest wykonać procedurę diagnostyczną oraz można

zdiagnozować czy dysk nie ma BAD sektorów, jeśli posiada a czasy odczytów w skanowaniu

są duże lepiej wymienić go na gwarancji.

ZAKOŃCZENIE

Aktualizacja BIOS-u i firmawe zazwyczaj przynosi wiele korzyści. Obecnie prawie

każde urządzenie elektroniczne (również te nie wymienione w tym materiale) posiada

wbudowany jakiś system operacyjny, który można zaktualizować. Czy warto go zmienić? Na

to pytanie każdy powinien odpowiedzieć sobie sam, przeprowadzając rachunek „zysków i

strat”. Czasem zyskać możemy niewiele, ale w przypadku pechowego niepowodzenia stracić

całe urządzenie. Jak wielokrotnie w powyższym tekście była mowa lepiej zabezpieczyć się

robiąc kopie zapasowe, podpinając urządzenia do UPS-ów. Jednak zawsze istnieje jakaś

szansa, że coś jednak pójdzie nie tak, ale ta dawka adrenaliny w czasie tych kilkudziesięciu

sekund aktualizacji – BEZCENNE. ☺

Materiał przygotowano na podstawie informacji dostępnych w Internecie