art

Anna Pastorek

Broń rakietowa w I poł. XVII wieku i jej produkcja w świetle dzieła

Kazimierza Siemienowicza „Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza”.

Wiek XVII to okres, w którym coraz większą popularność w czasie wojen zyskiwało

użycie artylerii oraz broni palnej, powoli w zapomnienie odchodziła ciężka konnica, a

tryumfy na polach bitew Zachodniej Europy święciła uzbrojona w nowoczesną broń palną

piechota. Szczególne zasługi w dziedzinie upowszechnienia nowoczesnej taktyki opartej na

użyciu uzbrojonej w broń palną piechoty przypisać należy takim dowódcom jak Gustaw II

Adolf, Maurycy Orański czy Johann Tserklaes von Tilly

. Użycie rakiet w Europie sięga

swoimi korzeniami XIII wieku, jednak dopiero wiek XVII przyniósł ich znaczny i szybki

rozwój.

Celem pracy jest przedstawienie wiedzy XVII- wiecznych artylerzystów dotyczącej

produkcji rakiet na podstawie doniosłego dzieła- Kazimierza Sieminowicza Wielkiej sztuki

artylerii część pierwsza oraz znaczenia tego dzieła dla propagowania sztuki artyleryjskiej (ze

szczególnym uwzględnieniem sztuki rakietowej) w ówczesnej Europie.

Zarys życia Kazimierza Siemienowicza i jego dzieło na tle ówczesnej wiedzy

o sztuce artyleryjskiej,

Kazimierz Siemienowicz urodził się na Żmudzi jako syn szlachcica, prawdopodobnie

około roku 1600

. Od młodości poświęcił się służbie wojskowej. Zajął się studiowaniem

arytmetyki, geometrii, statyki, mechaniki, hydrauliki, pneumatyki, optyki, chemii,

architektury cywilnej i wojskowej oraz taktyki, a także zawodów mechanicznych (plastyki,

snycerstwa, rytownictwa i sztuki odlewniczej). Swoją wiedzę doskonalił zarówno w kraju, jak

i za granicą, głównie w Niderlandach.

. Z jego własnej relacji wnioskować można, ze w

1644r. wziął udział w dowodzonej przez hetmana S. Koniecpolskiego i wyposażonej m.in. w

M. Lee Lanning, 100 największych dowódców wszech czasów, Warszawa 1998, s. 33-36, 157-159, 327-329.

T. Nowak, Kazimierz Siemienowicz: ok. 1600-ok. 1651, Warszawa 1969, s. 1.

Polski Słownik Biograficzny, pod. red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków 1996, T. 37/1, s. 8.

artylerię wyprawie przeciw Tatarom Tuhajbeja, zakończonej 30 stycznia 1644r. zwycięstwem

pod Ohmatowem. W 1645r. był w Niderlandach, gdzie brał udział o oblężeniu twierdzy Hulst,

prowadzonym przez wojska Fryderyka Wilhelma Orańskiego. Po pobycie w Polsce, w roku

1649 ponownie wrócił do Niderlandów, aby zbierać materiały do pisanej przez siebie książki

o sztuce artyleryjskiej. Podróż tą odbył za poparciem króla Jana Kazimierza i kanclerza

koronnego Jerzego Ossolińskiego. Od stycznia 1649r. aż do śmierci w 1651r. przebywał w

Niderlandach, głównie w Amsterdamie

Dzieło Kazimierza Siemienowicza Artis magnae artilleriae pars prima, ukazało się po

raz pierwszy drukiem po łacinie w 1650r. w Amsterdamie. Koszty wydania dzieła drukiem

pokrył namiestnik króla hiszpańskiego w Niderlandach Leopolda Wilhelma Habsburga i to

jemu właśnie było dedykowane dzieło K. Siemienowicza. Pierwsze wydanie dzieła zawierało

229 rysunków, wykonanych własnoręcznie przez autora. Przekład francuski, pt. Grand art

d’artillerie ukazał się w 1651r. w Amsterdamie i dedykowany był Wilhelmowi Fryderykowi,

hrabiemu Nassau, gubernatorowi Fryzji i generałowi artylerii Zjednoczonych Prowincji

Niderlandów ( K. Siemienowicz wspomina, że walczył pod jego rozkazami jako kanonier). W

1676r. ukazało się wydanie niemieckie, a w 1729r. powstało angielskie tłumaczenie dzieła.

Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza w przekładzie z oryginału łacińskiego na język polski

ukazało się dopiero w roku 1963

Dzieło K. Siemienowicza składa się z pięciu ksiąg. Księga I- poświęcona jest budowie

działomiaru, czyli przyrządu określającego relacje miedzy ciężarem kul kamiennych,

żelaznych i ołowianych, a ich średnicą, czyli kalibrem. Księga II- to szczegółowy wykład na

temat czarnego prochu strzeleckiego. Księga III- zawiera szczegółowe omówienie techniki

rakietowej. Księga IV- to część dzieła poświęcona zagadnieniom budowy amunicji,

zwłaszcza granatów ręcznych i artyleryjskich. W księdze V autor szczegółowo opisuje różne

urządzenia pirotechniczne, służące do rozrywki

. Głównym celem, jaki przyświecał

Siemienowiczowi było wykazanie, że artyleria nie jest, jak wówczas powszechnie uważano,

rodzajem rzemiosła, lecz wiedzą opartą na wynikach nauk teoretycznych, takich jak

matematyka, fizyka i chemia. Jego celem było również ujawnienie trzymanych dotąd w

tajemnicy przez rzemieślników metod technologicznych, zwłaszcza techniki rakietowej.

Opracowanie Siemienowicza opierało się na obserwacjach własnych, sprawdzeniu wyników

Ibidem, s. 8-9.

Ibidem, s. 8-10.

Ibidem, s. 9-10.

tych obserwacji za pomocą eksperymentów, oraz wykorzystaniu ówczesnej literatury,

obejmującej aż 250 pozycji z różnych dziedzin wiedzy, powiązanych tematycznie z dziełem

Artis magnae artilleriae pars prima K. Siemienowicza było na ówczesne czasy bardzo

doniosłym dziełem dotyczącym sztuki artyleryjskiej

. Było najwybitniejszą polską pracą

dotyczącą techniki wojennej okresu przedrozbiorowego

. K. Siemienowicz pisząc swoje

dzieło wykorzystał prawie wszystkie wartościowe, szerzej dostępne (wydane drukiem) dzieła

o rakietach, a mianowicie pochodzące z XVI wieku prace: Fronspergera (1557), Schmidlapa

(1561) i Brechtala (1591) oraz wydane w XVII wieku: van Roomena (1611), Ufana (1613),

Furtenbacha (1627) i Hanzeleta (1630). Korzystał także z prac włoskich. Nie dotarł natomiast

do pracy de Malthé oraz wydawnictw angielskich

. Dzieło K. Siemienowicza zyskało

uznanie w Europie Zachodniej przede wszystkim ze względu na dokładność zawartej w nim

wiedzy opartej na wykorzystaniu przez autora większości najważniejszych ówczesnych

traktatów o rakietach oraz praktycznym sprawdzeniu zawartych w nich treści. Praca

Siemienowicza opatrzona była szczegółowymi rycinami wykonanymi przez autora, zawierała

komentarze do metod przedstawionych we wcześniejszych traktatach, zdradzała szczegóły

produkcji rakiet ukrywane przez rakietników oraz nowoczesne rozwiązania techniczne

(będące pomysłami Siemienowicza). Drugim ważnym dziełem poświęconym ówczesnej

wiedzy artyleryjskiej była Archelia Hiszpana Diego Ufano, podobnie jak Artis magnae

artilleriae pars prima przetłumaczona na język francuski i niemiecki

. Do schyłku XVIII

wieku były to główne europejskie podręczniki artyleryjskie, przede wszystkim ze względu na

ilość i fachowość zawartej w nich wiedzy o całej ówczesnej sztuce artyleryjskiej. Również w

pracach późniejszych teoretyków sztuki artyleryjskiej znajdujemy odwołania do pracy

Kazimierza Siemienowicza lub obszerne cytaty z jego dzieła. Natomiast fragment dzieła

Siemienowicza dotyczący konstrukcji rakiet ze statecznikiem typu delta oraz rakiet

wielostopniowych i baterii rakietowych zdaje się wyprzedzać europejską technikę rakietową o

prawie trzysta lat

Ibidem, s. 9.

W. Kwaśniewicz, 1000 słów o dawnej broni palnej, Warszawa 1987, s. 148.

W. Kwaśniewicz, Leksykon dawnej broni palnej, Warszawa 2004, s. 273.

T. M. Nowak, Rozwój techniki rakietowej w świetle europejskich traktatów XIII-XVII wieku, Warszawa

1995, s. 208.

T. Nowak, J. Wimmer, Dzieje oręża polskiego do roku 1793, Warszawa 1968, s. 385.

E. Koczorowski, Zarys dziejów Polski na morzu, Gdynia 1982, s. 183-184.

Zarys użycia pocisków rakietowych od starożytności do XIX wieku,

Pociski rakietowe pojawiły się prawdopodobnie kilka wieków przed naszą erą na

Dalekim Wschodzie. W X wieku stosowano je w Chinach do fajerwerków (pocisk taki opisał

Markus Grek, podając jednocześnie skład materiału napędzającego). Pociskami rakietowymi

interesował się również żyjący w XIII wieku uczony biskup Regensburga Albert Wielki. W

1232 roku podczas oblężenia miasta Kai-fung-fu użyto strzał rakietowych miotanych z kusz

lub z łuków. Do Europy pociski rakietowe dotarły z Chin poprzez kontakty z krajami

arabskimi. W Polsce pocisków rakietowych jako pierwsi użyli Tatarzy w bitwie pod Legnicą

w 1241 roku. W średniowieczu i epoce renesansu broń rakietową stosowano dosyć

powszechnie. Ówczesne pociski rakietowe składały się z tuby papierowej wypełnionej ubitym

prochem i przewiązywanej sznurkiem (w celu zabezpieczenia przed rozsypaniem się). Z

przodu takiego pocisku znajdował się kołpak z ładunkiem bojowym, z tyłu natomiast otwór-

dysza wylotowa. Stabilizatorem podczas lotu była długa żerdź, pełniąca funkcję statecznika.

W epoce nowożytnej duży wkład w rozwój wiedzy o rakietach wnieśli Polacy- Walenty

Sabich i Kazimierz Siemienowicz. W 1776 roku hinduski książę Maidar Ali utworzył liczący

1200 żołnierzy korpus rakietowy, który jego syn Tipu Sahib uzbroił w pociski rakietowe

zaopatrzone w prętowe stabilizatory. Na terenie Indii z nowoczesną bronią rakietową

zapoznał się generał W. Congrave, który rozwinął następnie w Europie szeroką działalność w

zakresie techniki rakietowej. Pociski rakietowe jego konstrukcji stosowano m. in. podczas

wojen napoleońskich. W XIX wieku w Polsce badania nad rakietami prowadził generał Józef

Bem. W 1823 roku w armii Królestwa Kongresowego utworzono korpus rakietników.

Początek XIX wieku był okresem dużego zainteresowania pociskami rakietowymi w Europie.

Powstały wówczas korpusy rakietowe w Austrii, Prusach oraz Rosji. Pocisków rakietowych

użyto w bitwie pod Lipskiem (1813) oraz pod Waterloo (1815), w wojnie rosyjsko- tureckiej

(1828-1829) i w wojnie krymskiej (1853-1856). Szybki rozwój znacznie celniejszej od

pocisków rakietowych artylerii lufowej w II połowie XIX wieku wyparł je z pół bitew, a

korpusy rakietowe uległy rozwiązaniu

W szczególnie nas interesującej I połowie XVII wieku technologia produkcji rakiet,

podobnie jak cała sztuka artyleryjska była ściśle strzeżoną tajemnicą zawodową. Pochodzące

z początku XVII wieku prace dotyczące sztuki rakietowej niejednokrotnie zawierały zbiór

informacji niesprawdzonych przez autorów tychże prac, niezdatnych do zastosowania przy

W. Kwaśniewicz, 1000 słów…, Warszawa 1987, s. 126-127.

produkcji. Specjalnie pomijano niektóre tajniki produkcji, aby pozbyć się potencjalnej

konkurencji. Mistrzowie wypuszczając swoich uczniów niejednokrotnie zmuszali ich do

utrzymania tajemnicy produkcji oraz do tego by przez trzy lata od ukończenia nauki nie

przekazywali swojej wiedzy kolejnym adeptom sztuki rakietowej. Stąd niezwykłą wartość

miało dzieło Kazimierza Siemienowicza ujawniające tajniki ówczesnej sztuki artyleryjskiej z

budową rakiet włącznie, w którym autor poparł wiedzę teoretyczną przeprowadzonymi przez

siebie eksperymentami

. Stało się ono głównym podręcznikiem artyleryjskim w Europie

Zachodniej aż do schyłku XVIII wieku.

Definicja rakiety i rodzaje rakiet wg Kazimierza Siemienowicza,

Siemienowicz definiuje rakiety w następujący sposób- rakiety zajmują pierwsze i

najważniejsze miejsce wśród wszystkich ogni sztucznych- nazywane są po grecku pyroboli

(nazwa ta jest stosowana niesłusznie do rakiet, ponieważ grecki wyraz πυροβέλη- pyroboli

oznacza ogniste pociski a nie rakiety w ścisłym tego słowa znaczeniu). Po włosku nazywane

są rochette i raggi, po francusku fusées, po niemiecku Raketen, a po polsku race. Ich budowa

jest łatwa, ale żmudna i wymaga dokładności i staranności. Dlatego, ci, którzy zamierzali

poświęcić się zawodowi artylerzysty, zaczynali od rakiet, ponieważ wszystkie rozrywkowe

ognie sztuczne i przybory, jakimi są rurki, ogniste koła, miecze, puginały i pozostałe tym

podobne pomysły z działu ogni sztucznych z trudnością mogłyby istnieć bez rakiet.

Kazimierz Siemienowicz w swoim dziele wyróżnia następujące rodzaje rakiet i podaje

szczegóły ich budowy- rakiety wznoszące się w górę z żerdziami, rakiety wznoszące się w

górę bez żerdzi, rakiety wodne (płonące w czasie pływania po wodzie) oraz rakiety biegające

po linkach

. Rakiety także ze względu na budowę wewnętrzną podzielone są na jedno-, dwu-

, i trzystopniowe oraz baterie rakietowe (siedem małych rakiet połączonych razem grubym

sznurem, okrytych walcowatym płaszczem przykrytym stożkowatym kołpakiem i

zaopatrzonych w żerdź ogonową

. W dziele Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza

Siemienowicz umieścił także opisy pięciu różnych rodzajów stateczników:1. Żerdź ogonowa,

2. Stabilizator typu delta- trzy prostokątne brzechwy w postaci trójkątów o boku

przylegającym do rakiety równym długości jej powłoki i boku krótkim równym ½ kalibru

rakiety, 3. Stabilizator typu delta- cztery brzechwy w postaci trójkątów prostokątnych, o

K. Siemienowicz, Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza, Warszawa 1963, s. 183-189.

Ibidem, s. 171-200.

T. M. Nowak, Rozwój techniki…, s. 200-202.

długiej przyprostokątnej przylegającej do rakiety, równej 2/3 jej długości oraz krótkiej,

równej 1/6 jej długości, 4. Kula żelazna o średnicy tej samej co rakieta, przyczepiona do jej

dyszy na spirali z żelaznego drutu, 5. Umieszczenie w głowicy rakiety, przed ładunkiem

wybuchowym, opiłków ołowianych, w takiej ilości, żeby ciężar ich był dwa razy cięższy niż

ciężar powłoki rakiety

. Nowością w stosunku do cytowanej przez autora literatury są cztery

odmiany rakiet ze stabilizatorami innymi niż żerdź ogonowa. K. Sieminowicz opisując

konstrukcję poszczególnych rodzajów rakiet zazwyczaj nic nie mówi o ich działaniu. Jednak

konstrukcja głowic tych rakiet, zawierająca sam proch ziarnisty lub w połączeniu z

ozdobnymi gwiazdeczkami, iskierkami lub barwnikami, pozwala sądzić, że autor sugeruje ich

użycie w celach głównie rozrywkowych. Mimo znajomości pracy Hanzeleta, który

proponował użycie rakiet z głowicą z granatu ołowianego wypełnionego mocnym prochem

ziarnistym na polach bitew Siemienowicz nie wspomina bezpośrednio w swojej pracy o takim

ich wykorzystaniu

Tajniki produkcji rakiet,

Modele do budowy rakiet sporządzano z lanej miedzi, mosiądzu, twardych gatunków

drzew, jak cyprys, palma, kasztan, bukszpan, orzech włoski, jałowiec, dzika śliwa lub kości

słoniowej. Musiały być idealnie gładkie od wewnątrz i z zewnątrz. Formy wykonywano

wedle ścisłych obliczeń matematycznych autora

. Tak wykonane owijano ściśle grubym

sznurem konopnym i powlekano ciepłym klejem, aby w czasie napełniania rakiety nie pękła i

nie rozstąpiła się. Następnie wykonywano stempel odpowiednich rozmiarów, który

wykorzystywano do ładowania rakiet. Pasem skórzanym ze sprzączką ściskano szyję rakiety i

zawiązywano ją. Do ściskania dużych rakiet używano specjalnych przyrządów,

skonstruowanych z żelaznego pierścienia, śruby i gwoździa, które ułatwiały zaciskanie sznura

na szyi rakiety. Materiały wybuchowe wtłaczano i ugniatano za pomocą specjalnego tłuczka

(młot z długą rękojeścią). Autor informował czytelnika o pewnej sztuczce ułatwiającej pracę-

większą korzyść przynosiło posiadanie lżejszego młota z dłuższą rękojeścią niż ciężkiego z

krótką, ponieważ zgodnie z prawami fizyki siła uderzenia była wtedy większa. Siemienowicz

zalecał, aby ciężar młota był równy ciężarom kul odpowiadających wylotom rakiet.

Przestrzegał, aby materiały, którymi napełniano rakiety nie były zbyt suche, lecz lekko

Ibidem, s. 203-204.

Ibidem, s. 185.

K. Siemienowicz, op. cit., s. 176-177.

wilgotne, co zapobiegało ich ulatnianiu się podczas ładowania i ułatwiało tworzenie się zbitej

masy. Zalecał, aby używać tylko kilku wypróbowanych mieszanin, co dawało gwarancje, że

tak wyprodukowane rakiety będą skuteczne. Uświadamiał, że nie ma jakiś konkretnych liczb

uderzeń młota dla danych mieszanek (jak uważali niektórzy rakietnicy). Następnym etapem

było wiercenie żelazną lub miedzianą iglicą lub świdrem otworu w rakiecie. Siemienowicz

zdradzał tajnik wykonania ukrywany przez większość autorów piszących przed nim o

rakietach, którzy skrzętnie ukrywali fakt, ze trzeba wywiercić otwór. Wspomniał o nim tylko

w dosyć niejasny sposób w swoim dziele Diego Ufano (projekt wiertarki do sporządzania

otworów)

. Informował również, że w przypadku zastosowania mocniejszych mieszanin

wybuchowych wywiercony otwór powinien być krótszy i węższy (zapobiegało to

natychmiastowemu wypaleniu się rakiety), a w przypadku słabszych otwór powinien być

szerszy i głębszy (ułatwiało to spalenie materiału wybuchowego i wzmagało efekt).

Rodzaje mieszanin wybuchowych stosowane w różnych typach rakiet,

Kazimierz Siemienowicz zamieścił w swojej Wielkiej sztuki artylerii części pierwszej

trzy rady dla rakietników. Pierwsza z nich mówiła, że im większe są rakiety, tym słabszym

materiałem wybuchowym należy je wypełniać, im zaś mniejsze tym mocniejszym. Druga

zasada głosiła, że w mniejszych rakietach, które przekraczają 1 a najwyżej 2 funty, nie należy

łączyć prochu z innymi składnikami. Trzecia zasada głosiła, że w rakietach większych 10-100

funtowych, należy brać taką ilość oczyszczonej saletry, aby w stosunku do siarki i węgla

tworzyła najpierw zwykłą geometryczną proporcję równą, później nierówną

. Rakiety 100-,

80-, i 60- funtowe wymagają użycia 30 funtów saletry, 20 funtów węgla i 10 funtów siarki. W

tym wypadku stosunek saletry do dwóch pozostałych składników jest równy. Nie szkodzi,

jeżeli większe rakiety mają łagodniej działający materiał wybuchowy.

Rakiety 50-, 40-, i 30- funtowe wymagają użycia 30 funtów saletry, 18 funtów węgla i 7

funtów siarki. Rakiety 20- i 18- funtowe powinny zawierać 42 funty saletry, 26 funtów węgla

i 12 funtów siarki. Rakiety 15- i 12- funtowe powinny zawierać 32 funty saletry, 16 funtów

węgla i 8 funtów siarki. Rakiety 10- i 9- funtowe należy napełnić 62 funtami saletry, 20

funtami węgla i 9 funtami siarki. Rakiety 9-, 8-, i 6- funtowe należy napełnić 35 funtami

saletry, 10 funtami węgla i 5 funtami siarki. Rakiety 5- i 4- funtowe powinny zawierać 64

funty saletry, 16 funtów węgla i 8 funtów siarki. Rakiety 3- i 2- funtowe powinny zawierać 60

T. M. Nowak, Rozwój techniki…, s. 181.

K. Siemienowicz, op. cit., s. 174-192.

funtów saletry, 15 funtów węgla i 2 funty siarki. Rakieta 1- funtowa powinna zawierać 32

funty prochu, 6 funtów węgla i 2 funty siarki. Rakiety 18 łutowe i ½- funtowe należy napełnić

mieszaniną zawierającą 18 funtów prochu, 8 funtów saletry, 4 funty węgla i 2 funty siarki.

Rakiety 6-, i 4- łutowe należy wypełnić 24 łutami prochu, 4 łutami saletry, 3 łutami węgla i 1

łutem siarki. Rakiety 2- i 1- łutowe powinny zawierać 30 łutów prochu i 4 łuty węgla, a

rakiety ½-i ¼- łutowe powinny zawierać 9 lub 10 łutów prochu i 1 lub ½ łuta węgla

Przedstawione powyżej ilości poszczególnych składników mieszanek wybuchowych

odpowiadają definicji Kazimierza Siemienowicza mówiącej, że im większa jest rakieta, tym

łagodniejsze środki wybuchowe powinna zawierać. Przykładowo rakiety większe niż ½

funtowe nie mogą zawierać prochu, tylko saletrę, ponieważ ma ona o wiele łagodniejsze

właściwości wybuchowe niż czysty proch lub mieszanka prochu z saletrą potasową. W

skrócie można przedstawić to wedle schematu: małe rakiety (do ½ funta wagomiaru) powinny

zawierać (1% do 83% saletry, średnie (od ½ do 10 funtów wagomiaru) 83% do 66%, a

największe (od 10 do 100 funtów wagomiaru) 66% do 50%

Dzieło Kazimierza Siemienowicza Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza miało

doniosłe znaczenie dla rozwoju XVII- wiecznej sztuki artyleryjskiej, a szczególnie

rakietowej, ze względu na ujawnienie przez autora wielu szczegółów produkcji rakiet

uznawanych dotychczas za ścisłą tajemnicę zawodową. Doprowadziło ono do

upowszechnienia wiedzy artyleryjskiej zarówno w Polsce, jak i w całej Europie Zachodniej

(było tłumaczone na język angielski, niemiecki i francuski), a co za tym idzie wpłynęło na

przyspieszenie procesu przemian w sposobie prowadzenia wojen, prowadząc do powstania w

pełni nowoczesnych armii. Mimo iż broń rakietową na znacznie szersza skalę zaczęto

wykorzystywać podczas bitew ( bitwa pod Lipskiem i pod Waterloo) i wojen (wojna

krymska) w XIX wieku, to właśnie w XVII wieku powstały dwa niezwykle ważne

podręczniki artyleryjskie Kazimierza Siemienowicza i Diego Ufano, które były

wykorzystywane w Europie Zachodniej aż do schyłku XVIII wieku. i poprzez ujawnienie

ukrywanych dotychczas tajników produkcji stworzyły one podwaliny do powszechnego

wykorzystywania artylerii oraz broni rakietowej i rozwoju wolnej konkurencji na rynku wśród

wytwórców rakiet i innych typów broni palnej i artyleryjskiej. Przedstawione przez

Siemienowicza rakiety ze statecznikiem typu delta będące wielką innowacją, znacznie

wpłynęły na rozwój technologiczny współczesnej sztuki rakietowej i do dzisiaj są

powszechnie stosowane.

Ibidem, s. 187-188.

T. M. Nowak, Rozwój techniki…, s. 187.

Bibliografia:

ródła:

Siemienowicz K., Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza, Warszawa 1963.

Opracowania:

Koczorowski E., Zarys dziejów Polski na morzu, Gdynia 1982.

Kukiel M., Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1993.

Kunicki J., Inżynier Jego Królewskiej Mości: (Kazimierz Siemienowicz), Warszawa

1971.

Kwaśniewicz W., 1000 słów o dawnej broni palnej, Warszawa 1987.

Kwaśniewicz W., Leksykon dawnej broni palnej, Warszawa 2004.

Lee Lanning M., 100 największych dowódców wszech czasów, Warszawa 1998.

Nowak T. M., Geneza księgi „O rakietach” Kazimierza Siemienowicza [w:] Studia i

Materiały do Historii Wojskowości, 1972.

Nowak T. M., Kazimierz Siemienowicz: ok. 1600-ok.1651, Warszawa 1969.

Nowak T. M., Polska sztuka wojenna w czasach Odrodzenia, Warszawa 1955.

Nowak T. M., Rozwój techniki rakietowej w świetle europejskich traktatów XIII-XVII

wieku, Warszawa 1995.

Nowak T. M., Wimmer J., Dzieje oręża polskiego do roku 1793, Warszawa 1968.

Nowak T. M., Wimmer J., Historia oręża polskiego 963-1795, Warszawa 1981.

Nowak T. M., Z dziejów techniki wojennej w dawnej Polsce, Warszawa 1968.

Polski Słownik Biograficzny, pod. red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków 1996.

Wójcik Z., Historia powszechna: wiek XVI-XVII, Warszawa 2002.