10. Marta Rakoczy - Inspiracje Writgensteinowskie w refleksji nad kulturą

M a r t a R a k o c z y - d o k t o r a n t k a

w Instytucie K u l t u r y P o l s k i e j

U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o

o r a z d y p l o m a n t k a Instytutu

F i l o z o f i i U W . Z a j m u j e się

a n t r o p o l o g i c z n ą t e o r i ą m e d i ó w ,

t e o r e t y c z n y m i p r z e s ł a n k a m i

a n t r o p o l o g i i s ł o w a o r a z f i l o z o f i ą

j ę z y k a .

Warszawa
2007

MARTA RAKOCZY

INSPIRACJE

WITTGENSTEINOWSKIE

W REFLEKSJI NAD

KULTURĄ

„ P o m y ś l m y o t y m , jak po śmierci S c h u -

berta brat pociął jego partytury na nie-

w i e l k i e kawałki i rozdał u l u b i o n y m u c z -

n i o m fragmenty zawierające p o j e d y n c z e

takty. D z i a ł a n i e to jest d l a nas tak samo

z r o z u m i a ł e j a k o z n a k c z c i , jak postępo-

w a n i e o d m i e n n e - p o z o s t a w i e n i e party-

tur n i e t k n i ę t y c h , niedostępnych n i k o m u .

A jeśliby brat Schuberta spalił partytu-

ry, b y ł o b y to r ó w n i e ż z r o z u m i a ł e j a k o

w y r a z c z c i "

- oto fragment r o z w a ż a ń

L u d w i g a Wittgensteina. M y ś l i c i e l a , któ-

ry explicite o kulturze m ó w i ł n i e w i e l e :

a jeśli m ó w i ł - utyskując nad jej g ł ę b o -

k i m k r y z y s e m c z y też w r ę c z u p a d k i e m

L. Wittgenstein, Uwagi o „Złotej gałęzi"

Frazera,

przeł. A. Orzechowski, Instytut

Kultury, Warszawa 1998, s. 17.

1 5 7

MARTA RAKOCZY

- to z reguły w z n a c z e n i u b y n a j m n i e j nie a n t r o p o l o g i c z n y m . F i l o z o f a , którego

z w y k l i ś m y kojarzyć z o p i s a m i gier r o z u m i a n y c h najczęściej j a k o p r y m i t y w n e

praktyki j ę z y k o w e . W i t t g e n s t e i n o w s k i e n i e w y r a f i n o w a n e gry w p o d a w a n i e ko-

stek, płyt i w k u p o w a n i e j a b ł e k p r z y w o d z ą na m y ś l , niesłusznie zresztą, k o n c e p -

cje b e h a w i o r y s t y c z n e . Zaś z punktu w i d z e n i a teoretyka kultury b u d z i ć mogą co

najmniej niedosyt. B o m ó w i ą c k r ó t k o : d r o g a o d gry „ w podaj p ł y t ę " d o partytury

Schuberta w y d a j e się n i e w y o b r a ż a l n i e d a l e k a .

T r u d n o uznać, nie godząc się j e d n o c z e ś n i e na dość w u l g a r n y r e d u k c j o n i z m , że

o w e p r y m i t y w n e praktyki j ę z y k o w e - r o z u m i a n e p r z e d e w s z y s t k i m j a k o sku-

t e c z n e narzędzia d z i a ł a n i a w świecie - stanowią w z ó r każdej praktyki znaczą-

c e j . T r u d n o z a t e m , w y d a w a ł o b y się, uznać j e z a p a r a d y g m a t y c z n e d l a l u d z k i e g o

b y c i a w świecie k u l t u r o w o d a n y m , a z a r a z e m (re)konstruowanym.

Sęk w tym jednak, że Wittgenstein redukcjonistą nie jest. D z i a ł a n i a znaczącego,

o p i s a n e g o w p o w y ż s z y m cytacie, nie sposób s p r o w a d z i ć do praktyki o charak-

terze stricte instrumentalnym - praktyki r e a l i z o w a n e j za p o m o c ą m e c h a n i c z n i e

s t o s o w a n y c h reguł. Przeżycie c z c i - p i s z e dalej Wittgenstein - oto co je k o n -

stytuuje i w y k l u c z a z a r a z e m j a k i k o l w i e k a u t o m a t y z m . Intersubiektywne reguły,

które organizują świat n a s z y c h działań z n a c z ą c y c h , pozostawiają z a w s z e p e w n ą

d o w o l n o ś ć : z a r ó w n o ich s t o s o w a n i a , jak i interpretacji. N i e są d e t e r m i n a n t a m i ,

p o d o b n i e jak nasze s p o s o b y ż y c i a - z ł o ż o n e i r ó ż n o r o d n e . Jeśli tylko pr z yj r z y -

my się b o g a c t w u form ekspresji s y m b o l i c z n e j - sugeruje autor Dociekań - doj-

d z i e m y do w n i o s k u , że „ m o ż n a tu j e d y n i e o p i s y w a ć i p o w i e d z i e ć ; takie oto jest

l u d z k i e ż y c i e "

. C z y ż nie jest w tym bliski m y ś l e n i u a n t r o p o l o g i c z n e m u ?

T e z a dotycząca inspiracji, jakie w n i e ś ć m o ż e f i l o z o f i a p ó ź n e g o Wittgensteina

do a n t r o p o l o g i i , a p r z e d e w s z y s t k i m do badań a n t r o p o l o g i c z n y c h nad j ę z y k i e m

j a k o f e n o m e n e m k u l t u r o w y m , nie w y d a j e się ani szczególnie n o w a , ani k o n -

trowersyjna. W a r t o jednak pamiętać, że jest to t e z a dość z o b o w i ą z u j ą c a . Al-

b o w i e m m ó w i e n i e o m o ż l i w o ś c i a c h , jakie myśl Dociekań przed antropologią

o t w i e r a , o b l i g u j e do refleksji z a r ó w n o nad nasuwają cymi się p r o b l e m a m i , jak

i s t a w i a n y m i w y z w a n i a m i interpretacyjnymi. K i l k a w i ę c s ł ó w p o ś w i ę c i ć należa-

ł o b y k ł o p o t o m , jakie czekają teoretyka usiłującego zastosować myśl Wittgenste-

ina d o j a k i e g o k o l w i e k k ons t r uk t y wneg o projektu b a d a w c z e g o .

Jak w i a d o m o , Wittgenstein u c h o d z i za architekta zwro tu lingwistycznego w filozofii

- zwrotu nie tyle ku problematyce języka (ten b o w i e m dokonał się z n a c z n i e wcześ-

2 Tamże, s. 14.

1 5 8

I N S P I R A C J E W I T T G E N S T E I N O W S K I E . . .

niej), ile ku problematyce języka potocznego - świata c o d z i e n n y c h praktyk języko-

w y c h . Z w r o t ten o d b i ł się szerokim echem w naukach społecznych. Jedną z jego

konsekwencji było skupienie się na kwestii z n a c z e n i a jako kluczowej dla u c h w y -

cenia specyfiki zjawisk kulturowych. Zaś dalszą - próba stworzenia semiotycznej

koncepcji kultury rozumianej jako d o m e n a intersubiektywnie p o d z i e l a n y c h , kon-

struowanych i rekonstruowanych znaczeń. Lingwistyczny przewrót w antropologii

(zwany też hermeneutycznym bądź interpretatywnym) nie był jedynie obraniem

nowej stylistyki w celu reanimowania starych p r o b l e m ó w . Pozwolił w i e l e z nich

oddalić: jak choćby problem subiektywizmu i o b i e k t y w i z m u poznania naukowego.

Pozwolił też sformułować n o w e pytania, a tym samym - wytyczyć n o w e horyzonty

refleksji. Jak na razie wydaje się w i ę c , że była to inspiracja konstruktywna.

Kłopot w tym, że filozofia późnego Wittgensteina nie tylko stanowiła jeden z impul-

sów do metodologicznego przeorientowania antropologii. Rychło wzięto szerszy

z a m a c h . W r a z z lingwistycznym zwrotem postawiono pod z n a k i e m zapytania cały

paradygmat p o z n a n i a antropologicznego. Skoro b o w i e m , jak w y n i k a ł o z Dociekań

filozoficznych, język nie jest izomorficzny w o b e c świata - jako p o z b a w i o n y meta-

fizycznej gwarancji nie m o ż e być w i a r y g o d n y m narzędziem o d w z o r o w a n i a rzeczy-

wistości - to jaki status przyznać j ę z y k o w i nauki? Problem, postawiony w tym pyta-

niu, był niełatwy. Na teren antropologii wtargnęły dylematy stricte epistemologiczne

dotyczące możliwości c z y też niemożliwości rozumienia Innego, a w konsekwencji

- statusu antropologii jako nauki. T y m sposobem Wittgenstein urósł do roli jednego

z destruktorów tradycyjnej postaci antropologii. I w owej niewdzięcznej dość roli

mógłby pozostać, gdyby okazało się, iż kryzys metateoretyczny, którego z a r z e w i e m

były Dociekania, jest kryzysem, z którego wyjścia nie ma.

Rolą destruktora nie o b a r c z y l i zresztą autora Traktatu tacy zagorzali r z e c z n i c y

obiektywistycznego paradygmatu antropologii, jak c h o ć b y Ernest G e l l n e r . Rolą

tą obarczył go Peter W i n c h , który w swojej książce Idea nauki o społeczeństwie

i jej

związki z filozofią u c z y n i ł Wittgensteina o r ę d o w n i k i e m r e l a t y w i z m u

. S z y b -

ko okazało się, że Wittgenstein z apostoła r e l a t y w i z m u „ a w a n s o w a ł " na aposto-

ła p o s t m o d e r n i z m u . T y m s p o s o b e m , jego późna myśl trafiła w sam ogień batalii

rozpętanej w latach sześćdziesiątych p o m i ę d z y obiektywistami (niesprawiedliwie

określanymi p r z e z s w o i c h p r z e c i w n i k ó w m i a n e m fundamentalistów) a relatywi-

stami (równie retorycznie oskarżanymi p r z e z s w o i c h antagonistów o nihilizm).

3 Gwoli sprawiedliwości, warto dodać, że Winch radykalnym relatywistą

nie  jest  i  choć  podważa  on  możliwość  istnienia  uniwersalnego  języka
nauk  społecznych  czy też  uniwersalnej  procedury  dokonywania  przekładu
międzykulturowego,  z  pewnością  nie  przyjąłby  wniosku,  iż  przekład  taki

jest po prostu niemożliwy.

1 5 9

MARTA RAKOCZY

W toku batalii sporo czasu poświęcono d y l e m a t o w i : c z y bić na alarm p r z e c i w k o

p o z n a w c z e m u a n a r c h i z m o w i uosabianemu r z e k o m o przez krytyków tradycyjnego

kształtu antropologii c z y też bić p o d z w o n n e dla R o z u m u i uniwersalistycznie rozu-

mianej racjonalności. Szczęśliwie, dyskusja szybko przestała przypominać zażartą

bitwę o sznur od d z w o n u . W trakcie dalszych dyskusji stopniały szeregi z w o l e n -

n i k ó w m o c n y c h wersji: tak o b i e k t y w i z m u , jak i relatywizmu. Pierwszym słusznie

z a r z u c o n o dogmatyczną naiwność, drugim - jako optującym za stanowiskiem we-

wnętrznie s p r z e c z n y m - grubą niekonsekwencję. Bo skoro wszystko jest względne

- p o k p i w a ł Hilary Putnam - to względne jest także to, co względne. Skonstruo-

w a n i e p o l u b o w n e g o rozwiązania okazało się jednak c o k o l w i e k trudne. D o w o d e m

tego jest choćby anty-antyrelatywizm Clifforda G e e r t z a będący, z d a n i e m j e d n y c h ,

udaną, z d a n i e m innych, wątpliwą próbą w y m k n i ę c i a się z tego potrzasku.

S t o c z o n e p o t y c z k i przyniosły jednak p e w n e efekty. U d a ł o się z grubsza nakreślić,

których stanowisk należy unikać, aby nie popaść w o b i e k t y w i s t y c z n y d o g m a t y z m ,

naiwną wiarę w empatię c z y też kasandryczny lament nad niemożnością dalszego

uprawiania antropologii. W y n i k to m o ż e s k r o m n y ale, bądź co bądź, p o z y t y w n y .

Niestety, z a a n g a ż o w a n i e W i t t g e n s t e i n a do o w e j batalii nie p r z y n i o s ł o jego re-

cepcji n i c d o b r e g o . Interpretowano go z reguły dość p o w i e r z c h o w n i e , a n i e r z a d -

k o b ł ę d n i e . P o c h o p n e o c h r z c z e n i e g o antenatem r e l a t y w i z m u , p o s t m o d e r n i z m u

c z y d e k o n s t r u k c j o n i z m u b y ł o , m o i m z d a n i e m , pomyłką. P o w o ł y w a n i e się n a

autora Dociekań stawało się często formą d y s k u r s y w n e g o bon ton'u. N o n s z a l a n -

c k i e s z e r m o w a n i e p o j ę c i a m i „ gr y j ę z y k o w e j " c z y „sposobu ż y c i a " p o w o d o w a -

ł o , iż przestawały być o n e n a r z ę d z i a m i z d y s c y p l i n o w a n e j refleksji. A n i e r z a d k o

spadały do rangi n a u k o w e g o ż a r g o n u .

T y m , c o d o d a t k o w o p r z y c z y n i ł o się d o mało o w o c n e j intelektualnie recepcji W i t t -

gensteina był n i e w ą t p l i w y kult jego o s o b y - c h a r y z m a t y c z n a osobowość, b a r w n a

biografia i e n i g m a t y c z n y styl u p r a w i a n i a dyskursu f i l o z o f i c z n e g o u w o d z i ł y l i c z -

nych a m a t o r ó w t eoret y z owania. Budziły s z k o d l i w y , b o b e z k r y t y c z n y e n t u z j a z m .

A drażniły p r z e c i w n i k ó w i p r o w o k o w a ł y do dość napastliwych ataków à la G e l l n e r

- ataków uchybiających nieraz z a s a d o m rzetelnej krytyki f i l o z o f i c z n e j .

Z tego pobieżnie n a s z k i c o w a n e g o w y w o d u w y n i k a j e d n o : rozważenie inspiracji,

jaką wnieść m ó g ł b y Wittgenstein d o antropologii, w y m a g a p o n o w n e g o p r z e m y -

ślenia jego m y ś l i . To zaś z kolei w y m a g a u p r z e d n i e g o o c z y s z c z e n i a go z o w y c h

interpretacji - w y d o b y c i a ze starych sporów, w trakcie których p o c h o p n i e u c z y -

n i o n o go patronem stanowisk stricte e p i s t e m o l o g i c z n y c h . D o p i e r o w ó w c z a s W i t t -

genstein m o ż e być cenną d l a antropologii inspiracją. Cenną, bo pom oc ną w kon-

struowaniu p o z n a w c z o o w o c n y c h m e t o d o l o g i i . Pozostaje wyjaśnić, c o r o z u m i e m

p r z e z taką metodologię. O t ó ż musi o n a spełniać d w a p o d s t a w o w e w a r u n k i .

1 6 0

INSPIRACJE WITTGENSTEINOWSKIE...

Po p i e r w s z e , musi być w z g l ę d n i e otwarta, c z y l i z a c h o w y w a ć w p u n k c i e wyj -

ścia, a następnie r o z w i j a ć , w r a ż l i w o ś ć e m p i r y c z n ą badającego. Co o z n a c z a , iż

musi być o n a dość e l a s t y c z n a : o b a r c z o n a m i n i m u m założe ń t e o r e t y c z n y c h .

P o d r u g i e , musi z a c h o w a ć perspektywę patrzenia n a praktyki k u l t u r o w o z n a -

czące (w tym j ę z y k o w e ) j a k o na praktyki p o d m i o t o w o z a p o ś r e d n i c z o n e . Inny-

mi s ł o w y , musi z a c h o w a ć w s p ó ł c z y n n i k h u m a n i s t y c z n y - z a ł o ż e n i e , iż p r z e d -

miot p o s z u k i w a ń a n t r o p o l o g i c z n y c h jest j u ż d a n y w d o ś w i a d c z e n i u s a m y c h

u c z e s t n i k ó w ż y c i a społecznego. U c z e s t n i k ó w z a a n g a ż o w a n y c h w s y m b o l i c z n e

(re)konstruowanie, p r z e ż y w a n i e i a r t y k u ł o w a n i e o w e g o d o ś w i a d c z e n i a .

Ostatni warunek wydaje się szczególnie ważny. Z a c h o w a n i e powyższej perspektywy

nie tylko p o z w a l a zachować naukom humanistycznym ich dyscyplinarną tożsamość.

P o z w a l a uchylić się przed z a w s z e podejrzanym metafizycznie determinizmem. To

ani język, ani kultura pojmowane jako zreifikowane systemy znaczeń nie mówią nami

- to ludzie nimi mówią. T y m sposobem w centrum refleksji antropologicznej zostaje

usytuowany człowiek. A ma to znaczenie tyleż p o z n a w c z e , co etyczne.

D o t y c h c z a s t e z y t e b r z m i ą dość d e k l a r a t y w n i e . Z a n i m przejdę do p r ó b y ich

u z a s a d n i e n i a , naszkicuję - posiłkując się z konieczn ości d u ż y m i skrótami in-

terpretacyjnymi - p o d s t a w o w e rysy W i t t g e n s t e i n o w s k i e j refleksji nad j ę z y -

k i e m

. Interpretacja, którą tu p r o p o n u j ę , z b l i ż a W i t t g e n s t e i n a do p r a g m a t y z m u ,

a w k o n s e k w e n c j i - do i n t e r a k c j o n i z m u s y m b o l i c z n e g o

4 Zaproponowana przeze mnie wykładnia bliska jest wykładni Hilarego

Putnama, który interpretuje Wittgensteina w duchu neopragmatycznym,

wskazując także na etyczne implikacje jego filozofii, w: H. Putnam, Czy

Wittgenstein był pragmatystą?, w: tegoż, Pragmatyzm. Pytania otwarte,
przeł. B. Chwedeńczuk, Aletheia, Warszawa 1997.

5 Trudno przeoczyć zbieżności między proponowaną tu wykładnią późnego

Wittgensteina a interakcjonizmem symbolicznym. Tym, co je łączy, jest
antydeterminizm, odrzucenie koncepcji reifikujących podmioty działania

społecznego, postulowanie dynamicznych ujęć ludzkich działań rozumianych

jako podmiotowo zapośredniczone, historycznie zmienne negocjacje znaczeń

oraz pojmowanie kultury jako przede wszystkim pola procesów ciągłej
komunikacji. Zbieżności te są też o tyle wyraźne, iż interakcjonizm nie jest

usystematyzowaną teorią socjologiczną o charakterze paradygmatycznym.

Warto jednak  pamiętać,  że Wittgenstein,  choć  inspirujący,  na  patrona
jakichkolwiek teorii  kultury  po  prostu  się  nie  nadaje.  Antysystemowy
charakter jego  refleksji,  a przede wszystkim  odmienność celu  podjętego
w nich  przedsięwzięcia filozoficznego,  na krok taki  ostatecznie nie pozwala.

Na koneksje pomiędzy filozofią późnego Wittgensteina i interakcjonizmem

symbolicznym (oraz na związane z nimi możliwości zastosowania tej filozofii
w naukach społecznych) trafnie zwróciła uwagę Marta Bucholc w: tejże,

Użyteczność pojęcia „gra językowa" dla nauk społecznych, w: Filozofia

i nauki szczegółowe, T. Ciecierski, L. M. Nijakowski, J. Szymanik (red.), Koło

filozoficzne przy MISH, Kolegium Międzywydziałowych Indywidualnych

Studiów Humanistycznych, Warszawa 2002.

1 6 1

MARTA RAKOCZY

Po p i e r w s z e , autor Dociekań o d w r a c a się od p r o b l e m u „świata samego w so-

b i e " i m o ż l i w o ś c i jego o d w z o r o w a n i a w j ę z y k u , a z w r a c a w k i e r u n k u Lebens-

welt - świata d o ś w i a d c z a n e g o i p r z e ż y w a n e g o . W a l o r e m o w e g o z w r o t u jest

p o r z u c e n i e f i l o z o f i c z n e j konstrukcji opartej na d u a l i z m i e c z ł o w i e k - świat i po-

średniczący p o m i ę d z y n i m i j ę z y k , który, w e d ł u g o b i e k t y w i s t ó w , m a m o ż n o ś ć

o d w z o r o w y w a n i a rzeczywistości a , w e d ł u g r e l a t y w i s t ó w , m o ż n o ś c i takiej nie

m a . Postulat W i t t g e n s t e i n a , r o z w i n i ę t y p ó ź n i e j p r z e z D o n a l d a D a v i d s o n a b r z m i :

konstrukcją taką należy się rozstać. W p r z y p a d k u p o s t ę p o w a n i a a n t r o p o l o -

g i c z n e g o dekretuje o n a p e w n e rozstrzygnięcia m e t a f i z y c z n e , a c o z a tym i d z i e

- c z y n i nas n i e w o l n i k a m i z a ł o ż e ń e p i s t e m o l o g i c z n y c h . D l a t e g o też, m o i m z d a -

n i e m , śmiało m o ż n a u c z y n i ć W i t t g e n s t e i n a patronem w s z e l k i c h w s p ó ł c z e s n y c h

stanowisk usiłujących uniknąć sporu p o m i ę d z y r e l a t y w i z m e m a o b i e k t y w i z m e m

j a k o sporu ostatecznie d l a a n t r o p o l o g a j a ł o w e g o .

Po drugie, świat języka wyłaniający się z myśli późnego Wittgensteina nie jest

nieskończoną wielością arbitralnych, z a w i e s z o n y c h w próżni gier j ę z y k o w y c h .

W świetle tych interpretacji, Wittgenstein j a w i ć się m o ż e jako lingwist ycz ny ide-

alista głoszący, że „wszystko jest tekstem", a j e d y n a , dostępna c z ł o w i e k o w i rze-

czywistość ma charakter j ę z y k o w y . L u d z i e , z g o d n i e z o w ą wizją, b y l i b y graczami

u w i ę z i o n y m i w o w y m świecie n i c z y m w platońskiej jaskini - graczami o d t w a -

rzającymi m e c h a n i c z n i e praktyki j ę z y k o w e nie mające żadnego o d n i e s i e n i a do

rzeczywistości „samej w s o b i e " .

W i z j a ta jest nie tylko ponura, jest po prostu fałszywa. Faktycznie, gry j ę z y k o w e nie

o d w z o r o w u j ą rzeczywistości - nie są z nią z g o d n e c z y niezgodne. N i e o z n a c z a to

jednak, że są o n e arbitralne. P r z e c i w n i e : z a k o r z e n i o n e są one w sposobach życia

swoistych dla danych wspólnot j ę z y k o w y c h c z y szerzej ujmując - k u l t u r o w y c h

6 Przyjmuję tu, między innymi za Cliffordem Geertzem, Hilarym Putnamem

i Richardem Rortym, kulturową wykładnię sposobów życia - wykładnię
najbliższą, moim zdaniem, intencjom Wittgensteinowskiego projektu

filozoficznego. Tylko ona, jak wynika z moich wstępnych rozpoznań,

pozwala konsekwentnie utrzymać antyesencjalizm oraz uniknąć
rozstrzygnięć epistemologicznych, które w myśl Dociekań są ostatecznie

jałowe. Rzecz jasna, nie jest ona bezdyskusyjna, ponieważ Lebensformen

pozostają  na  gruncie  pism  późnego  Wittgensteina  semantycznie
niedookreślone  -  autor  Dociekań  uchyla  się  od  dalszego  ich  wyjaśniania,
uznając  je  za  pewne  niedefiniowalne  datum.  Stąd  wielu  interpretatorów

jego  myśli  wskazuje  na  inne  możliwe  wykładnie  owego  pojęcia:
wykładnię  lingwistyczną,  psychologiczną  lub  biologiczną.  Zagadnienie
to  omówione  jest  między  innymi  w:  H.  Le  Roy  Finch,  Formy życia,
w:  Metafizyka  jako  cień  gramatyki,  A.  Chmielewski  i  A.  Orzechowski

(red.), Wrocław 1996 oraz M. Soin, Gramatyka i metafizyka. Problem
Wittgensteina, Wydawnictwo Funna, Wrocław 2001, s. 177-189.

1 6 2

INSPIRACJE WITTGENSTEINOWSKIE...

O z n a c z a to, że muszą one korespondować ze światem ludzkich przekonań, d z i a -

ł a ń , z w y c z a j ó w i wartości

G r y nie są z a t e m d o m e n ą c h a o t y c z n e j d o w o l n o ś c i . N i e każda jest s e n s o w n a .

T y m , co d e c y d u j e o ich sensowności jest sposób ż y c i a , w k t ó r y m d a n a gra pra-

cuje (bądź nie - p o r u s z a się w ó w c z a s na j a ł o w y m biegu). O z n a c z a to, iż gry

mogą być w o b r ę b i e w s p ó l n o t y g r a c z y z h i e r a r c h i z o w a n e . P o n a d t o , w każdą grę

m o ż n a grać lepiej lub g o r z e j .

W a r t o tu zaznaczyć, że Wittgenstein nie t w i e r d z i w c a l e , iż społecznie konstytu-

o w a n e s p o s o b y ż y c i a w a r u n k u j ą nasze gry j ę z y k o w e . S p o s o b y ż y c i a , o w s z e m ,

kształtują nasze gry j ę z y k o w e , ale i gry j ę z y k o w e mogą p r o w a d z i ć do m o d y f i k a -

cji s p o s o b ó w ż y c i a . M a m y tu do c z y n i e n i a z relacją o b u s t r o n n e g o w a r u n k o w a -

nia. D l a t e g o też w i z j a w y ł a n i a j ą c a się z Dociekań jest w i z j ą d y n a m i c z n ą , u n i k a -

jącą r o z w i ą z a ń tyleż ł a t w y c h , co w s k a z u j ą c y c h na ostateczne p o d ł o ż e praktyk

j ę z y k o w y c h .

T y m , co stabilizuje świat gier j ę z y k o w y c h , są nie tylko s p o s o b y ż y c i a , ale i gra-

matyka, c z y l i zespół społecznie z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n y c h reguł. Reguły grama-

t y c z n e nie są p r z e z Wittgensteina r o z u m i a n e j a k o b e z w z g l ę d n i e d e t e r m i n uj ą c e

nasze z a c h o w a n i a j ę z y k o w e . Reguły mogą być h i s t o r y c z n i e z m i e n n e . Ponadto

nie są o n e stosowane m e c h a n i c z n i e . Stanowią d r o g o w s k a z , n i g d y zaś algorytm

działania - są raczej formą ekspresji niż przekreśleniem jej m o ż l i w o ś c i

. O z n a -

c z a to, że nie t w o r z ą o n e systemu b e z w z g l ę d n i e regulującego m i ę d z y l u d z k ą

k o m u n i k a c j ę - systemu, w s z p o n a c h którego z n a j d u j e się c z ł o w i e k .

Innymi s ł o w y , praktyki k u l t u r o w o u w z o r o w a n e i k u l t u r o w o znaczące (w tym

praktyki j ę z y k o w e ) nie są c i e n i e m gramatyki, z którą w a l k a jest tyleż b e z s k u t e c z -

n a , c o r o z p a c z l i w a . P r z e c i w n i e , służą l u d z k i m c e l o m . M y ś l e n i e Wittgensteina

w y d a j e się tu bliskie f u n k c j o n a l i s t y c z n e m u , c h o ć z f u n k c j o n a l i z m e m j a k o w i e l -

ką teorią socjologiczną (implikującą p e w n e rozstrzygnięcia: jak c h o ć b y w y t y -

p o w a n i e , a następnie hierarchizację funkcji k u l t u r o w o istotnych) n i e w i e l e ma

w s p ó l n e g o . W e d ł u g autora Dociekań, funkcje, jakie spełniają nasze działania

znaczące - w i e l o r a k i e i n i e r e d u k o w a l n e do funkcji p o d s t a w o w y c h - są spo-

ł e c z n i e u m o t y w o w a n e i h i s t o r y c z n i e z m i e n n e . C o w i ę c e j , ich realizacja nigdy

7 Późna filozofia Wittgensteina wydaje się skrajnie antropocentryczna - taką

drogę jej interpretacji obrał David Pears, w: tegoż, Wittgenstein, przeł.

K i J. Gurczyńscy, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 167.

8 „Powiedziałem o użyciu słowa, że nie zewsząd jest ono ograniczone

regułami [...] Reguła stanowi jakby drogowskaz", w: L. Wittgenstein,
Dociekania filozoficzne, przeł. B. Wolniewicz, Wydawnictwo Naukowe
P W N , Warszawa 2000, par. 84-85, s. 61.

163

MARTA RAKOCZY

nie jest d y k t o w a n a ż a d n y m a u t o m a t y z m e m . F u n k c j o n a l i z m ten ma w a ż k i e im-

plikacje e t y c z n e . B o w i e m w centrum refleksji p o s t a w i o n y tu zostaje c z ł o w i e k

- uczestnik świata i n t e r s u b i e k t y w n y c h z n a c z e ń . To jego c e l o m służą ostatecznie

w s z e l k i e praktyki znaczące.

F u n k c j o n a l i z m W i t t g e n s t e i n a w y d a j e się mieć charakter j e d y n i e d y r e k t y w n y .

T o z n a c z y , ż e unikając tez, daje w s k a z ó w k ę m e t o d o l o g i c z n ą : nie z r o z u m i e m y

z n a c z e n i a danej gry, d o p ó k i nie u j r z y m y u ż y t k u , jaki czynią z niej grający. To

zaś w y m a g a u j r z e n i a jej na tle swoistego d l a niej s p o s o b u ż y c i a . A l b o w i e m c e l e

o d m i e n n y c h strukturalnie gier mogą być sobie bliskie . M o g ą też być o d l e g ł e ;

jeśli inne są c e l e gier strukturalnie p o d o b n y c h .

P o d s u m o w u j ą c , W i t t g e n s t e i n o w s k i e reguły g r a m a t y c z n e nie są n i c z y m , c z e g o

nie m o g l i b y ś m y dos t r z ec , obserwując świat o w y c h c o d z i e n n y c h praktyk. Zaś

gramatyka nie jest żadną f i l o z o f i c z n ą chimerą -

t a j e m n i c z y m , n i e d o s t ę p n y m

b y t e m , stojącym u p o d ł o ż a r z e c z y w i s t y c h praktyk znaczących (w tym j ę z y k o -

w y c h ) i d e t e r m i n u j ą c y m je. T e z a ta jest istotna, p r o w a d z i nas b o w i e m do kwestii

a n t y e s e n c j a l i z m u W it t gens t eina.

T w a r d y m r d z e n i e m jego f i l o z o f i i , jak w i a d o m o , jest niechęć w o b e c p o s z u k i w a -

nia j a k i e j k o l w i e k istoty j ę z y k a j a k o stojącej u p o d ł o ż a w i e l o ś c i praktyk j ę z y k o -

w y c h , jego niechęć nie jest p r z e j a w e m intelektualnego n i h i l i z m u , który zresztą

często m u i m p u t o w a n o . P r z e c i w n i e , m a o n a , m o i m z d a n i e m , charakter k o n -

struktywny.

Postępowanie esencjalisty b u d z i s p r z e c i w W i t t g e n s t e i n a , p o n i e w a ż jest nie-

u c h r o n n i e r e d u k c j o n i s t y c z n e i z m i e r z a ć m o ż e w k i e r u n k u d e t e r m i n i z m u . Za-

miast skłaniać do o b s e r w a c j i świata gier j ę z y k o w y c h j a k o z ł o ż o n e g o i niere-

d u k o w a l n e g o (ani f u n k c j o n a l n i e , ani strukturalnie), sprzęgniętego ze światem

l u d z k i c h działań i d o ś w i a d c z e ń , każe szukać ukrytej za o w y m światem jego

n i e z m i e n n e j istoty, j a k o czegoś p i e r w o t n e g o i w a r u n k u j ą c e g o r z e c z y w i s t e prak-

tyki j ę z y k o w e . Esencjalista uznać m o ż e , p r z y k ł a d o w o , i ż p o d ł o ż e m w s z e l k i c h

z a c h o w a ń j ę z y k o w y c h są z j a w i s k a mentalne - b i o l o g i c z n i e w a r u n k o w a n e za-

p l e c z e o charakterze u n i w e r s a l n y m (jak u C h o m s k y ' e g o ) lub też z a p l e c z e wa-

r u n k o w a n e k u l t u r o w o (jak u W h o r f a ) . Za k a ż d y m r a z e m jego u p o r c z y w e p o s z u -

k i w a n i e teorii upośledzać m o ż e obserwację. Pytania o istotę o d w o d z ą b o w i e m

od b a d a n i a r ó ż n o r o d n y c h s p o s o b ó w f u n k c j o n o w a n i a n a s z e g o j ę z y k a . Co z re-

g u ł y p r o w a d z i d o m e t o d o l o g i i z a s a d n i c z o z a m k n i ę t y c h , ergo n i e p r z y d a t n y c h

d l a p o s t ę p o w a n i a a n t r o p o l o g i c z n e g o .

P r z y w o ł a j m y p r z y k ł a d . Esencjalista p r z y p o m i n a c z ł o w i e k a , który chcąc z r o z u -

mieć grę w s z a c h y , pyta g r a c z y o istotę gry. Ponieważ gracze nie w i e d z ą , jak na

to pytanie o d p o w i e d z i e ć (bo i c z e g o m i a ł o b y o n o dotyczyć?), pyta on o w s z e l k i e

154

INSPIRACJE WITTGENSTEINOWSKIE...

reguły, w ramach których t o c z y się gra. Pyta też o jej c e l e . K ł o p o t w t y m , że żad-

na o d p o w i e d ź w ł a ś c i w i e go nie z a d o w o l i . B o w i e m jego pytanie o istotę nie jest

tożsame z pytaniem o reguły c z y c e l e gry.

Tak w i ę c c z ł o w i e k ten jest ciągle nieusat ysf akcj onowan y - w y d a j e mu się, że

o d k r y c i e o w e j „ i s t o t y " jest j e d y n y m w a r u n k i e m z r o z u m i e n i a s z a c h o w e j roz-

g r y w k i . M ó g ł b y on nawet, parafrazując sytuację gry w s z a c h y opisaną p r z e z

G i l b e r t a R y l e ' a

, p o w i e d z i e ć : „Skoro w s z y s t k i e ruchy figur są jasno określone, to

gra jest ściśle z d e t e r m i n o w a n a regułami - w s z e l k i e posunięcia grających mogą

r ó w n i e ż podlegać d e t e r m i n i s t y c z n y m p r a w o m , których j e s z c z e nie o d k r y ł e m

lub o d k r y ć nie m o g ę " . R z e c z jasna, z punktu w i d z e n i a grających h i p o t e z a ta jest

n i e d o r z e c z n a . Pytanie o „ i s t o t ę " jest tu nie tyle n i e u p r a w n i o n e , co p o z b a w i o n e

sensu. Z a c i e m n i a o n o p r o b l e m zamiast g o rozjaśniać.

W i t t g e n s t e i n o w s k a d y r e k t y w a jest i n n a : „Po prostu przyjrzyj się r ó ż n y m grom

j ę z y k o w y m . Jeśli będziesz w obserwacji tej wystarczająco u c z c i w y intelektu-

a l n i e , z r e z y g n u j e s z z chęci s p r o w a d z e n i a ich d o j e d n e g o m i a n o w n i k a " . O c z y -

w i ś c i e , Wittgenstein nie stawia tu żadnej t e z y f i l o z o f i c z n e j . P r o p o n u j e m e t o d ę .

Ta zaś m o ż e być z i n t e r p r e t o w a n a j a k o d y r e k t y w a a n t r o p o l o g i c z n a , która ma

z a p r o w a d z i ć nas z n a c z n i e dalej niż j a k a k o l w i e k rozważ ana w z g l ę d e m siatki

i n n y c h p r z e k o n a ń t e z a - a k c e p t o w a n a bądź o d r z u c a n a . M a działać radykalnie

- c a ł k o w i c i e p r z e o r i e n t o w a ć nasz punkt w i d z e n i a .

Błędne b y ł o b y s t w i e r d z e n i e , że Wittgenstein p o d s u w a n a m , prócz m e t o d y , go-

t o w e r o z w i ą z a n i e . Jeśli n a w e t u z n a m y esencjalistyczną postawę badawczą za

c h y b i o n ą (bo prowadzącą d o n i k ą d ) , to nadal nie w i e m y - na c z y m p o l e g a feno-

m e n r o z u m i e n i a . A jest to z a g a d n i e n i e k l u c z o w e , bo z b l i ż a nas do p r o b l e m u ,

jak m o ż l i w e jest j a k i e k o l w i e k p o s t ę p o w a n i e a n t r o p o l o g i c z n e ?

Jeśli w e ź m i e m y p o d uwagę p o w y ż s z y p r z y k ł a d - r o z u m i e n i a gry w s z a c h y - to

z a u w a ż y m y , że o b s e r w a c j a gry jako w y i z o l o w a n e g o fragmentu świata l u d z k i c h

działań nie p o z w o l i nam jej pojąć. Reguły r o z u m i e m y , gdy u m i e m y je stosować

(stosowanie reguł w ł a ś c i w y c h d l a danej gry jest u W ittgensteina kryterium jej ro-

z u m i e n i a ) . A stosujemy je - uczestnicząc w g r z e , to zaś w y m a g a u c z e s t n i c t w a

w s p o s o b i e ż y c i a , w k t ó r y m gra jest o s a d z o n a , a w i ę c zaangażowania i częścio-

w e j c h o ć b y z n a j o m o ś c i i n n y c h gier. A także i n n y c h s p o s o b ó w ż y c i a .

Na razie w s z y s t k o to b r z m i jak ciąg t r u i z m ó w - oczywistości d l a każdego an-

t r o p o l o g a pracującego w terenie. A j e d n a k w y n i k a z n i c h r z e c z w c a l e n i e o c z y -

9 G. Ryle, Czym jest umysł, przeł. W. Marciszewski, P W N , Warszawa

1970, s. 139-140.

165

MARTA RAKOCZY

wista: e l i m i n a c j a gier a n t r o p o l o g ó w , w których m ó w i się o r o z u m i e n i u kultur

c z y też n i e m o ż n o ś c i ich r o z u m i e n i a , a także o r o z u m i e n i u j a k o n i e o d w o ł a l -

n y m d o k o n y w a n i u interpretacji. Z a k a ż d y m razem z a s t o s o w a n i e się d o strategii

W i t t g e n s t e i n o w s k i e g o myślenia każe n a m zadać pytanie: co w ł a ś c i w i e ma się

tu na myśli? N i e p y t a m y się o p r a w d z i w o ś ć tych gier, l e c z o ich sensowność

- j a k i , w świetle praktyki a n t r o p o l o g i c z n e j , jest ich sens? W w y n i k u z a s t o s o w a -

nia W i t t g e n s t e i n o w s k i e j strategii myślenia w s z e l k i e r a d y k a l i z m y , w i ę c e j nawet,

w s z e l k i e całościujące r o z p o z n a n i a k o n d y c j i a n t r o p o l o g a c z y też a n t r o p o l o g i i ,

w s z e l k i e e p i s t e m o l o g i c z n e dekrety i m o t y w o w a n e e s e n c j a l i z m e m m e t o d o l o g i e

zostają w y e l i m i n o w a n e . N i e służą b o w i e m d o b r z e praktyce a n t r o p o l o g i c z n e j .

Przyjęcie, iż c z ł o w i e k i w s z e l k i e jego d z i a ł a n i a znaczące są e p i f e n o m e n e m c z e -

goś p r y m a r n e g o nie jest o w o c n e : ani p o z n a w c z o , ani e t y c z n i e . T r u d n o b o w i e m

posądzać b a d a c z a , który uznaje w s z e l k i e praktyki k u l t u r o w e z a cień j ę z y k a ,

struktur m e n t a l n y c h c z y systemu reguł s p o ł e c z n y c h o ś w i a d o m i e r o z w i j a n ą

w r a ż l i w o ś ć antropologiczną. T r u d n o też przyznać, że w r a ż l i w o ś c i tej służy

o b r a n i e tezy e p i s t e m o l o g i c z n e j z a p r z e w o d n i k a . S pot k anie z Innym w y m a g a

p o d j ę c i a w y s i ł k u - n i e ł a t w e g o , bo w y m a g a j ą c e g o g o t o w o ś c i do ciągłej autore-

w i z j i intelektualnej - w y s i ł k u o charakterze tak p o z n a w c z y m , jak e t y c z n y m . Zaś

z d a n i e się na d o k t r y n ę epistemologiczną, która w p u n k c i e w y j ś c i a rozstrzygnie

n a m , c z y (i e w e n t u a l n i e - jak) m o ż l i w e jest z r o z u m i e n i e Innego - d o k t r y n ę ,

która a l b o w y s i ł e k ten z b a g a t e l i z u j e , a l b o u d a r e m n i - s p o t k a n i a tego ani nie

zastąpi, ani nie u ł a t w i .

K o l e j n y m , a ostatnim w ą t k i e m , który z a m i e r z a m poruszyć, jest kwestia inspi-

racji, jakie W i t t g e n s t e i n o w s k i e p oj ę c i e „ s p o s o b u ż y c i a " w n o s i ć m o ż e d o r o z u -

m i e n i a kultury. Jak w i a d o m o , tendencje antyesencjali styczne, których j e d n y m

z i n i c j a t o r ó w b y ł W i t t g e n s t e i n , są o b e c n i e w a n t r o p o l o g i i dość p o w s z e c h n e .

T e n d e n c j e te są p r o g r a m o w o niechętne w s z e l k i m s y s t e m o w y m o p i s o m kultury

p r o w a d z ą c y m do u j m o w a n i a jej j a k o z a m k n i ę t e j i spójnej m o n a d y - m o n a d y

n i e w s p ó ł m i e r n e j w z g l ę d e m i n n y c h „ m o n a d " k u l t u r o w y c h . Ich r z e c z n i c y d e k l a -

rują nieufność w o b e c t rady c yj nych m e t o d jej o p i s u za p o m o c ą k r y t e r i ó w ję-

z y k o w y c h , e t n i c z n y c h c z y n a r o d o w y c h . Dyskredytują n i e r z a d k o operacyjność

pojęcia „ k u l t u r y " . Jak c h o ć b y James C l i f f o r d , który p r z y z n a j e z a r a z e m , że r e z y g -

nacja z n i e g o jest o b e c n i e t e o r e t y c z n i e n i e w y k o n a l n a

1 0

. Postulują też k o n i e c z -

10 J. Clifford, Kłopoty z kulturą, przeł. E. Durak, J. Iracka, E. Klekot,

M. Krupa, S. Sikora, M. Sznajderman, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000,
s. 17-18.

1 6 6

I N S P I R A C J E W I T T G E N S T E I N O W S K I E . . .

ność d y n a m i c z n e g o u j m o w a n i a kultury j a k o otwartego p o l a przecinających się

działań s y m b o l i c z n y c h .

T e n d e n c j e te rodzą się w o b l i c z u faktu, iż w d o b i e g l o b a l i z a c j i i i n t e n s y w n e g o

r o z w o j u m e d i ó w e l e k t r o n i c z n y c h - r o z p a d u tradycyjny ch w s p ó l n o t i r ó w n i e

g w a ł t o w n e g o z a w i ą z y w a n i a się w s p ó l n o t n o w y c h , stare narzędzia teoretyczne

w y d a j ą się niewystarczające. Brakuje, niestety, narzędzi n o w y c h . Stąd świat ten

często opisuje się w kategoriach diasporyczności c z y h y b r y d y c z n o ś c i . Co z kolei

często p r o w a d z i d o gnostyckiej n i e m a l ż e w i z j i r o z p a d u świata o d i z o l o w a n y c h

i spójnych m o n a d k u l t u r o w y c h - w i z j i n o s t a l g i c z n e j , a p o n a d t o ciągle o d w o ł u -

jącej nas do starych narzędzi a n t r o p o l o g i c z n y c h - tracących p o w o l i swą wartość

eksplanacyjną.

Sądzić, że f i l o z o f i a Wittgensteina jest c u d o w n y m antidotum na p o w y ż s z e prob-

lemy, b y ł o b y , r z e c z jasna, naiwnością. A w s z e l k i e o b i e t n i c e z w i ą z a n e z szer-

s z y m i m o ż l i w o ś c i a m i inspiracji tą myślą należałoby poprzeć z n a c z n i e szerzej

z a k r o j o n y m i b a d a n i a m i , niż tekst ten oferuje. Z a r y z y k u j ę jednak s t w i e r d z e n i e m ,

że nawet jeśli z a s t o s o w a n i e W i t t g e n s t e i n o w s k i e j strategii myślenia nie skieruje

nas w stronę j a s n y c h r o z w i ą z a ń , to na p e w n o p o z w o l i uporać się z p o c h o p n y m i

d i a g n o z a m i d o t y c z ą c y m i j a k o b y n i e u l e c z a l n e g o k r y z y s u antropologii - kryzysu

jej tożsamości. Tożsamość ta z a w s z e była p r o b l e m a t y c z n a . Z ł o t y w i e k antropo-

l o g i i , w s p o m i n a n y częstokroć z e s k r y w a n y m ż a l e m , b y ł też w i e k i e m n i e ś w i a d o -

mości - ta zaś na nostalgię nie zasługuje.

W y d a j e się, ż e W i t t g e n s t e i n o w s k i e pojęcie „sposobu ż y c i a " m o g ł o b y p o z w o l i ć

impas ten przełamać, co za tym i d z i e - dostarczyć silnego w s p a r c i a teoretyczne-

go t e n d e n c j o m a n t y e s e n c j a l i s t y c z n y m . P r z e d e w s z y s t k i m z w i ą z a n e z Lebensfor-

men reguły g r a m a t y c z n e - reguły z a c h o w a ń znaczących - nie są b e z w z g l ę d n i e

p r z y p i s a n e d o j ę z y k a e t n i c z n e g o c z y kultury. A n i j ę z y k e t n i c z n y , ani kultura,

ani też sposób ż y c i a nie są z a m k n i ę t y m i , w e w n ę t r z n i e s p ó j n y m i m o n a d a m i ,

które m o ż n a b y k o n c e p t u a l i z o w a ć w o d e r w a n i u o d z m i e n n y c h , p o d m i o t o w o

c h a r a k t e r y z o w a n y c h s p o s o b ó w życia - nie m o ż n a " w i ę c charakteryzować ich

statycznie i e s e n c j a l i s t y c z n i e .

W Niebieskim zeszycie Wittgenstein z a u w a ż a , iż w y o b r a z i ć s o b i e jakiś j ę z y k to

w y o b r a z i ć s o b i e jakąś k u l t u r ę

1 1

. U w a g a ta, c h o ć jest s y m p t o m e m a n t r o p o l o g i c z -

nego z w r o t u w jego m y ś l i , nie znalazła się w Dociekaniach - tam Wittgenstein

d e c y d u j e się na inne s f o r m u ł o w a n i e . Z a m i a s t o kultu rze p i s z e o s p o s o b i e ż y c i a

11 L. Wittgenstein, Niebieski i brązowy zeszyt, przeł. A. Lipszyc, Ł. Sommer,

Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1998, s. 204.

167

- kategorii, która nie jest p o j m o w a n a j a k o d e f i n i o w a l n y konstrukt teoretyczny.

Jest o n a d y n a m i c z n a , otwarta, n i e r e d u k o w a l n a ani do kultury (ujmowanej tra-

d y c y j n i e j a k o z w a r t a s u m a s y s t e m o w o o p i s y w a n y c h s p o s o b ó w ż y c i a , m o c n o

o s a d z o n a c z a s o w o i przest rzennie - c h a r a k t e r y z o w a n a p r z e z swoiste d l a niej

c e c h y dystynktywne), ani d o j ę z y k a , ani też d o s p o s o b ó w z a c h o w a n i a .

Sposób ż y c i a sprzęgnięty jest ze sferą d o ś w i a d c z e ń , uczuć, p r z e k o n a ń , wartości

- t w o r z ą c y c h z ł o ż o n ą siatkę reguł o r g a n i z u j ą c y c h świat n a s z y c h praktyk znaczą-

c y c h . Lebensformen mogą w o b r ę b i e jednej w s p ó l n o t y kult urowej w y t y c z a ć al-

ternatywne s p o s o b y działania i d o ś w i a d c z a n i a świata, mogą d o p e ł n i a ć się bądź

ścierać. P o n a d t o , j e d n a kultura d y s p o n o w a ć m o ż e w i e l o m a r ó ż n y m i s p o s o b a m i

ż y c i a , zaś różne w s p ó l n o t y k u l t u r o w e d y s p o n o w a ć mogą tym s a m y m s p o s o b e m

życia. J e d n y m s ł o w e m , s p o s o b y ż y c i a nie mogą być w z g l ę d e m siebie n i e w s p ó ł -

m i e r n e . N i e mogą być z a t e m w z a j e m n i e nieprzejrzyste.

Redefiniuje to p o s t ę p o w a n i e a n t r o p o l o g i c z n e - o d c z a r o w u j e b o w i e m episte-

m o l o g i c z n y p r o b l e m w z a j e m n e g o p r z e k ł a d u . N i e p r z e z w s k a z a n i e jakiejś uni-

wersalnej p r o c e d u r y , raczej d z i ę k i o d r z u c e n i u (czy raczej o d r z u c a n i u ) w i e l u

z a c i e m n i a j ą c y c h p r o b l e m z a ł o ż e ń . D i a l o g - p r z e k ł a d , c h o ć n i e ł a t w y , nie wy-

maga b o w i e m obecności w y ż s z e j instancji, c z y l i e p i s t e m o l o g i i i jej d e k r e t ó w

d o t y c z ą c y c h jego m o ż l i w o ś c i c z y też n i e m o ż l i w o ś c i .

N a z a k o ń c z e n i e k i l k a zastrzeżeń. F i l o z o f i a p ó ź n e g o Wittgenstein m o ż e być c e n -

n a , o ile o p e r a c j o n a l i z o w a n i u jej t o w a r z y s z y ś w i a d o m o ś ć , z a r ó w n o m o ż l i w o ś c i ,

jakie o n a oferuje, jak i o g r a n i c z e ń , jakie stawia. N i e da się ukryć, że W i t t g e n -

steina nie da się zastosować literalnie do j a k i e g o k o l w i e k projektu b a d a w c z e g o .

A to z k i l k u p r z y c z y n .

P o p i e r w s z e , w i e l e k ł o p o t u sprawiają k l u c z o w e d l a myśli W i t t g e n s t e i n o w s k i e j

pojęcia: z w ł a s z c z a pojęcia „ g r y j ę z y k o w e j " i „sposobu ż y c i a " . A u t o r Dociekań

posługuje się n i m i w r ó ż n o r o d n y c h i n i e s p r o w a d z a l n y c h do siebie kontekstach

- konstruuje je na z a s a d z i e p o d o b i e ń s t w a r o d z i n n e g o , c e l o w o unikając ich de-

f i n i o w a n i a . T r u d n o zarzucać mu ich permanentną niejasność, skoro nie są o n e

p o m y ś l a n e j a k o t e o r e t y c z n e konstrukty.

Są to raczej k o n s e k w e n t n e metafory,

użyteczne a n a l o g i e - narzędzia h e u r y s t y c z n e , które p r z e o r i e n t o w a ć mają naszą

perspektywę patrzenia na j ę z y k . Każde z a s t o s o w a n i e ich do k o n s t r u k t y w n e g o

projektu b a d a w c z e g o w y m a g a ich dookreślenia, a w k o n s e k w e n c j i - odejścia

od litery tekstu Dociekań.

Po d r u g i e , Wittgenstein pozostaje f i l o z o f e m radykal nie a n t y t e o r e t y c z n y m - po-

stulującym p o r z u c e n i e w y j a ś n i e ń i p o p r z e s t a n i e j e d y n i e na o p i s i e c z ą s t k o w y m .

Postulat ten literalnie z a s t o s o w a n y na p o l u j a k i e j k o l w i e k d y s c y p l i n y b a d a w c z e j

w i ą z a ł b y się z p r z y j ę c i e m skrajnego n o m i n a l i z m u m e t o d o l o g i c z n e g o . A tym

1 6 8

M A R T A R A K O C Z Y

INSPIRACJE WITTGENSTEINOWSKIE...

s a m y m m ó g ł b y z m u s i ć b a d a c z a do niekończącej się rejestracji gier j ę z y k o w y c h .

Ceną k o n s e k w e n t n e g o n o m i n a l i z m u jest p o z n a w c z y impas - n i e m o ż n o ś ć sfor-

m u ł o w a n i a j a k i c h k o l w i e k ujęć m o d e l o w y c h , które p o z w o l i ł y b y u p o r z ą d k o w a ć

d o ś w i a d c z e n i e e m p i r y c z n e , a następnie s f o r m u ł o w a ć j a k ą k o l w i e k teorię. Tak

w i ę c a n t r o p o l o g k o n s e k w e n t n y m nominalistą być nie m o ż e . I dlatego b e z -

w z g l ę d n a w i e r n o ś ć W i t t g e n s t e i n o w s k i e j d y r e k t y w i e jest w świetle p o s t ę p o w a n i a

n a u k o w e g o p o prostu n i e w y k o n a l n a .

J e d y n y m s p o s o b e m w y b r n i ę c i a z tej dość n i e w y g o d n e j sytuacji jest przyjęcie

u m i a r k o w a n e j wersji n o m i n a l i z m u . N o m i n a l i s t y c z n i e z o r i e n t o w a n e m e t o d o l o -

gie, z k t ó r y m i s y m p a t y z u j ę , są m e t o d o l o g i a m i w r a ż l i w y m i na e m p i r i ę i nieuf-

n y m i w z g l ę d e m j a k i c h k o l w i e k ł a t w y c h u o g ó l n i e ń , ś w i a d o m y m i h e u r y s t y c z n e g o

charakteru w s z e l k i c h m o d e l i , a co za tym i d z i e - h i p o t e t y c z n e g o charakteru

w s z e l k i c h teorii n a u k o w y c h .

Po t r z e c i e , c e l e m W i t t g e n s t e i n o w s k i e g o projektu f i l o z o f i c z n e g o nie jest d o k o -

nanie przeglądu w s z y s t k i c h n a s z y c h c o d z i e n n y c h praktyk j ę z y k o w y c h , b u d o w a

j a k i e j k o l w i e k f i l o z o f i c z n e j konstrukcji, a tym bardziej teorii j ę z y k a p o t o c z n e -

go. C e i e m jego jest p r z e f o r m u ł o w a n i e zadań f i l o z o f i i , która od tej pory leczyć

ma nas ze skłonności m e t a f i z y c z n y c h - chęci o p i s a n i a istoty świata c z y j ę z y k a .

Stąd p o s t u l o w a n a p r z e z niego o b s e r w a c j a gier j ę z y k o w y c h nie jest c e l e m sa-

m y m w s o b i e . Jest d z i a ł a n i e m d o r a ź n y m , służącym a n t y m e t a f i z y c z n e j t e r a p i i

1 2

- ż m u d n e m u o d d a l a n i u lub p r z e f o r m u ł o w a n i u p r o b l e m ó w f i l o z o f i c z n y c h .

Język nie interesuje W i t t g e n s t e i n a j a k o samoistny f e n o m e n , l e c z j a k o ź r ó d ł o fi-

l o z o f i c z n y c h n i e p o r o z u m i e ń . D l a t e g o c e l e a n t r o p o l o g a nie mogą być z b i e ż n e

z W i t t g e n s t e i n o w s k i m i . Co nie z n a c z y , że są radykalnie o d m i e n n e - W i t t g e n s t e i n

nie jest p o z n a w c z y m nihilistą, który w s z e l k i e czynności p o z n a w c z e z a d e k r e -

t o w a ć c h c e j a k o n o n s e n s o w n e . P r z e c i w n i e , jego terapia m o ż e p r z e o r i e n t o w a ć

nasz sposób myślenia: o d d a l i ć szereg z a ł o ż e ń i p r o b l e m ó w . A w k o n s e k w e n -

cji z m u s i ć nas m o ż e do p o s t a w i e n i a pytań n o w y c h - pyt ań, które wieść mogą

w k i e r u n k u n o w y c h r o z w i ą z a ń .

12 Warto dodać, że atak Wittgensteina na metafizykę (zarówno w Traktacie,

jak i w Dociekaniach) nie miał związku z jakimkolwiek pozytywizmem

czy scjentyzmem, o których wypowiadał się niechętnie, traktując je

jako postawy świadczące o kryzysie kultury europejskiej (stąd szereg

nieporozumień pomiędzy nim a zafascynowanymi antymetafizycznym

wydźwiękiem Traktatu członkami Koła Wiedeńskiego).

169

WITTGENSTEINIAN INSPIRATIONS I N THE REFLECTION O N

C U L T U R E

The article is devoted to an initial identification of methodological

inspirations which can be brought into cultural anthropology by the thought

of  Ludwig  Wittgenstein.  His  philosophical  project  -  as  radically  anti-
theoretical,  finally  subordinated  to  the  aims  of  anti-metaphysical  therapy
-  cannot  be  literally  applied  to  any  research  projects.  It  can  however  serve

the creation of cognitively and ethically fruitful methodologies: open,

burdened  with  minimum  of  theoretical  assumptions  and  preserving  the
perspective  of  looking  at  meaningful  practices  as  at  subjectively  mediated
practices;  as  at  practices  serving  historically  and  culturally  varying  human

aims.  Wittgenstein's  though  might  help  to  avoid  the  stance,  according  to
which  further  existence  of  cultural  anthropology  is  dependent  on  finding
the  positive  solution  to  its  epistemological  dilemmas.  Wittgenstein's  notion
of way  of  life  can  be  then  seen  as  useful  for the  reflection  on  hybridic  and
diasporic  character of cultures,  which  escape traditional  theoretical  tools.

M A R T A R A K O C Z Y

1 7 0