Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
1
Piotr Zieliński
Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej
Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
Wstęp
Po latach starań o członkostwo Polski w strukturach Unii Europejskiej sen euro-entuzjastów spełnił
się z datą 1 Maja 2004 roku. Na mocy podpisanego traktatu akcesyjnego Rzeczpospolita Polska stała się
pełnoprawnym członkiem Wspólnoty Europejskiej, wraz z tym wydarzeniem powstały nowe perspektywy
dla obywateli Państwa Polskiego. Środki Unijne zaczęły spływać do kraju w postaci dopłat dla rolników,
planów rozwoju przedsiębiorczości czy inwestycji regionalnych. Dla obywateli równie ważnym
postanowieniem procesu integracji było otwarcie granic ze zjednoczoną częścią Europy i, co ważniejsze,
otwarcie rynków pracy. Oczywiście proces ten nie przepływał w tempie błyskawicznym; rynki
poszczególnych Państw prawnie akceptowały możliwość legalnej pracy Polaków falowo
1
i choć wciąż
niektóre kraje nie uregulowały sprawy emigracji zarobkowej z krajów Nowej Unii
2
, to efekty wyjazdów
obywateli Polski w poszukiwaniu pracy obserwować możemy już dziś. Odpływ siły roboczej do krajów
członkowskich UE, Polska gospodarka odczuła dość szybko choć jest to dopiero początek emigracji
zarobkowej i analitycy szacują, ze zjawisko to potrwa co najmniej najbliższą dekadę [1]. Oczywiście, duża
część emigrantów przed wyjazdem była bezrobotna i dzięki możliwości wyjazdu, dostała także szansę na
znalezienie pracy, której w Polsce nie udało się jej otrzymać, jednak zjawisko wyjazdów ogarnęło nie tylko
osoby bez pracy, czy mało wykwalifikowane ale także dobrze wykształcone i atrakcyjne zawodowo [2].
Oprócz zagrożenia drenażu mózgów, otwarcie rynków wpłynęło na obniżenie dochodu PKB na koszt krajów
przyjmujących [3], gdyż wraz z wyjazdem obywateli nieodłącznie jest związany przepływ kapitału
pieniężnego za granicę Rzeczypospolitej. Nie są to jedyne poważne zagrożenia dla stanu gospodarki
krajowej. Jednak nie byłbym obiektywny, gdybym nie wspomniał o szansach, jakie stwarza Polsce i
Polakom możliwość pracy poza granicami kraju. Powyższa praca ma na celu rozwinięcie tematu,
przedstawienie genezy problemu, czynników wpływających na jego rozwój, szanse i zagrożenia dla Polski
związane z tematem emigracji zarobkowej oraz jej widoczny wpływ na gospodarkę kraju.
Motywy migracji gospodarczej Polaków
Aby lepiej określić temat, warto zagłębić się w przyczynę jego powstania, czyli w sedno lawiny
migracji zarobkowej, która od wejścia Polski w struktury Europy „bez granic”, zachwiała w odczuwalnym
1
Pierwsza fala to data podpisania traktatu, 1 maja 2004 kiedy rynki pracy zostały otwarte przez Wielką Brytanię, Irlandię,
Szwecję, druga fala miała miejsce 1 maja 2006 roku – rynki pracy otwarte zostały w Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Finlandii i
Islandii. Kolejna data otwarcia rynku pracy to 31 lipca 2006 roku kiedy to Włochy wprowadziły w życie postanowienie UE.
Wraz z dniem wejścia do Unii Bułgarii i Rumunii 1 stycznia 2007, Polacy mogą pracować również w tych Państwach. Od 1
maja 2007 roku Polacy mogą pracować legalnie w krajach Nowej Unii (oprócz Malty) oraz Holandii.
2
Francja, Belgia, Dania, Niemcy oraz Austria
Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
2
stopniu polskim rynkiem pracy. Jak podaje Ministerstwo Gospodarki w raporcie z lutego 2007 roku,
statystycznie najczęstszym typem emigranta zarobkowego zarówno przed, jak i po akcesji do Unii
Europejskiej jest osoba młoda, w przedziale wiekowym 18 – 34 lata, najczęściej mężczyzna, pochodząca z
terenów gorzej zurbanizowanych, o gorszych średnich zarobkach w stosunku do innych regionów Polski.
Jest to osoba bezdzietna, dobrze wykształcona, często po studiach wyższych. Za granicami kraju wykonuje
najczęściej prace fizyczne lub wymagające umiejętności specjalistycznych jak glazurnik czy dentysta. [1]
Motywami osoby decydującej się na wyjazd za granicę, przedstawione w pracy Wojciecha St.
Mościbrodzkiego [3], w poszukiwaniu pracy z pewnością była poprawa stanu posiadania, czyli czysto
ekonomiczny wybór lepszej perspektywy. Innymi ważnymi determinantami mogły być presja rodzinna,
czyli wybór grupowy w którym rodzina jednostki decyduje o kierunku który ma obrać przyszły emigrant lub
teoria prestiżu, która zakłada, że ludzie miejscowi nie chcą podejmować działalności nisko opłacanej,
często fizycznej. Zarobki oferowane ludności miejscowej są dla niej zbyt małe, by utrzymać się na wysokiej
stopie życia w realiach zachodniego Państwa przy czym na warunki Polskie, kwota oferowana przez
pracodawcę z krajów wyżej rozwiniętych jak Wielka Brytania, czy Irlandia często jest kilkakrotnie razy
wyższa, niż zarobki proponowane w ojczyźnie w tym samym zawodzie, co przyciąga potencjalnych
emigrantów.
Na tak dużą liczbę osób decydujących się na wyjazd z kraju wpływ z pewnością miały również
najczęstsze czynniki wpływające na decyzje o migracji w tym rejonie świata, takie jak: bezrobocie, bieda,
niskie pensje czy system edukacji [5]. Jak wskazują badania GUS [4], wzrost liczby migrantów z Polski jest
w sporym stopniu proporcjonalny do spadku bezrobocia w Polsce co zdaje się potwierdzać tezę, że wielu z
migrantów zarobkowych, przed wyjazdem z Polski była bezrobotna. Również sytuacja ekonomiczna
jednostki znajduje swoje odwzorowanie w uśrednionym portrecie Polskiego migranta przedstawionego na
początku rozdziału. Edukacja i rozwój kwalifikacji to jeden z głównych czynników migracji w przypadku
młodzieży, szczególnie uwidoczniony wśród Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii. Jak pokazują
badania przeprowadzone na grupie emigrantów do Wielkiej Brytanii [6], aż 62,9 % respondentów
przyjechało w celu nauki języka angielskiego. Kraje przyjmujące migrantów kuszą potencjalnych przyszłych
imigrantów polepszeniem standardu życia także za sprawą wyższych płac jak i oferują większe szanse na
rozwój osobisty oraz zdobycie doświadczenia zawodowego.
Kierunki migracji i ich skala
Wraz z wejściem Polski do Unii nastąpiło ożywienie w ruchach migracyjnych pracowników z kraju
wbrew początkowym prognozom, które zakładały wyjazdy rzędu kilkunastu tysięcy w skali roku. Choć
istnieje istotny problem w dokładnym ustaleniu ilości osób wyjeżdżających z kraju
3
, większość szacunków
opiewa na liczbę około 1 mln. Za najbardziej zbliżony do rzeczywistości można uznać raport
przeprowadzony przez organizację ESAC
4
[7] która zajmuje się zbieraniem od krajów przyjmujących
informacji o przepływie migrantów na podstawie oficjalnych statystyk publikowanych przez dane Państwa.
ESEC oszacowało liczbę migrantów zarobkowych z Polski do 2006 roku na liczbę 1 120 000 osób, dla
3 Duża część migrantów wyjeżdża za granicę w ramach prac sezonowych na okres 2-3 miesięcy, przy czym dokładne szacunki
osób wyjeżdżających w skali kilkuletniej stwarza zagrożenie błędu z racji kilkakrotnego liczenia tych samych osób – wiele z nich
powraca systematycznie do okresowej pracy za granicą.
4
European Action Service
Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
3
porównania, według danych OECD przed wejściem Polski do Unii poza granicami kraju pracowało około
500 tyś. Polaków co daje widoczną różnicę, aczkolwiek inne źródła podają przedział 165-370 tys. osób
więcej, niż przed akcesją Polski do Unii. (Za: [1]). Jak dalej podaje ESAC, Polscy migranci najczęściej
wybierają pracodawców z Niemiec
5
(534 990 obywateli), na dalszych miejscach plasują się Wielka Brytania
(264 000), Irlandia (100 000), Francja (90 000), Włochy (72 229) oraz inne kraje Unii jak Szwecja, Hiszpania
czy Czechy. Wielu z wyjeżdżających za cel obiera sobie jak najszybszą kumulacją zysków i wiąże swoją
przyszłość z powrotem do kraju. Jak pokazuje typologia polskiej migracji w Londynie 1/3 przyjezdnych do
Wielkiej Brytanii przyjechała w związku z pracami sezonowymi lub z krótkim okresem zatrudnienia. Około
22% badanych zaś kategorycznie stwierdza, że do ojczyzny nie planuje wrócić w najbliższym czasie, lub
dopiero pod koniec życia. Dużą grupą, blisko 42 procentową jest społeczność osób bardzo mobilnych, nie
wiążących się do końca z żadnym z krajów, nie wykluczających dalszej migracji.
Wpływ migracji zarobkowej na gospodarkę Polski
A.
Zmiany czysto gospodarcze
Przy powyższej ocenie ilości migrantów z Polski skutki procesu wyjazdów Polaków w poszukiwaniu
pracy znacznie łatwiej dostrzec, niż przed momentem akcesji Polski do wspólnoty Europejskiej. Proces
migracji znacznie nasilił się przez co i jego
oddziaływanie na gospodarkę jest znacznie
wyraźniejsze i łatwiejsze do obserwacji.
Jednym z najszybciej zauważonych zjawisk
jest spadek bezrobocia który od momentu
akcesji Polski do struktur UE idzie na równi
z ilością wyjeżdżających z kraju.
Od momentu przystąpienia Polski do Unii obserwujemy spadek bezrobocia o niemal 10 punktów
procentowych przy wyjeździe, w zależności od źródła, od ok. 200 tys. obywateli do pół miliona. Oczywiście,
nie jest to wpływ jedynie migracji ale również innych czynników jak dopłaty, finansowanie
przedsiębiorczości z pieniędzy unijnych, lecz z pewnością wielu z wyjeżdżających należało do grupy
bezrobotnych. Kolejnym szybko zauważonym efektem masowych wyjazdów był nagły brak siły roboczej.
5
Głównie pracownicy sezonowi; dot. również m.in. Francji.
Wykres 1 - Wykres wahań stopy bezrobocia w
latach 2003 – 2008 ( źródło GUS ) (Za: [8])
Wykres 2 - Wykres zależności między bezrobociem a
migracją (źródło BAEL) (Za: [9])
Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
4
Pracodawcy bezskutecznie szukali nowych pracowników oferując zarobki nieraz kilkakrotnie razy niższe, niż
proponowane za tą samą pracę za granicą, lub tracili tych dobrych i wykwalifikowanych na rzecz firm
zachodnich, co skutecznie blokowało rozwój firm oraz zmuszało pracodawców do zmniejszenia wymagań
względem przyszłego pracownika a także zaoferowaniem lepszych warunków finansowych. Firmy krajowe
odnotowały mniejsze zyski na rzecz firm przyjmujących migrantów z UE, co wpłynęło też na zmianę
wizerunku Polski dotychczas kreowanego jako kraju atrakcyjnego dla przedsiębiorców – co bezpośrednio
wiąże się z podwyższaniem płac dla pracowników w celu ich utrzymania i zdobycia nowych. Ministerstwo
gospodarki podaje za skutek migracji m.in. stopniowe krajowe wyrównywanie się płac gdzie płace rosną w
kraju zaś spadają za granicą. Kolejnym skutkiem zauważalnym już bardziej w wykresach i badaniach
oficjalnych komórek Państwowych, niż w życiu codziennym to spadek PKB na osobę związany z wyjazdem
dużej części mobilnych, przedsiębiorczych jednostek, szacowany na 3,5 punktu procentowego (Za: [1], [3]).
Wraz z bogaceniem się obywateli pracujących za granicą Polski, do kraju trafiła część dochodów która w
istotnie mogła zwiększyć stan posiadania oraz możliwości nabywcze krajowych gospodarstw domowych
(szczególnie w przypadku, gdy osoba wcześniej była bezrobotna), co może mieć wpływ na zwiększenie
produkcji oraz cen towarów i usług z racji większej ilości pieniędzy w obiegu. Pośrednio może mieć to także
wpływ, na wzrost kursu złotego w stosunku do Euro oraz na spadek atrakcyjności kraju pod względem
eksportu towarów, których koszt produkcji rośnie z racji podwyżek dla pracowników oraz wyższych
wydatków przez co zmniejsza się ich popyt.
Jeśli chodzi o inne zmiany związane bezpośrednio ze stanem polskiej gospodarki warto podkreślić
również zmniejszenie się dostępności specjalistów niektórych branż, takich jak budownictwo, ochrona
zdrowia, informatyka a także reprezentantów młodej kadry naukowej, która kształcona często bezpłatnie
w kraju, wyjeżdża za granicę w poszukiwaniu dobrze płatnej pracy. Szczególnie efekt „wąskiego gardła”
dotykał przez pewien czas lekarzy, których płace na zachodzie
6
często wielokrotnie przekraczały zarobki
oferowane w Polsce. Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku pielęgniarek, które w rok po wstąpieniu
Polski do struktur Unii mogły liczyć w Londynie na pensję około 14 tys. złotych (Za: [10]). Podobna sytuacja
dotyczyła inżynierów i pracowników związanych z budową nieruchomości, których odpływ za granicę
zaobserwowano w krótkim czasie od otwarcia granic z Unią
7
co z kolei skutkowało ściąganiem fachowców
zza wschodniej granicy, czyli wzmocnieniem popytu na imigrantów. Utrata wielu fachowców powyższych
dziedzin musiała skutkować wzrostem cen usług i towarów z racji wymogu podwyższenia płac dla
pracowników w celu utrzymania niezbędnej siły roboczej oraz przyciągnięcia zastępujących odchodzące lub
wyjeżdżające kadry. Pomniejszą, ale również zauważalną różnicą w stosunku do sytuacji sprzed wejścia
Polski do UE, jest większa ilość podróży lotniczych, co zaważyło na powstaniu konkurencyjnych dla PLL LOT
tańszych przewoźnik
6
Dla
porównania, lekarz rodzinny posiadający dużą praktykę zawodową mógł liczyć w Polsce w 2005 roku
za pracę w zakresie 70 godzin tygodniowo na kwotę około 14 tys. złotych przy czy, już w Sztokholmie kwota
jaką zarabiają lekarze o podobnym stażu wynosiła 23 052 zł zaś w Londynie 49 513 zł. ( źródła: dziennikarze
"Gazety Wyborczej" (Polska Lista Płac) i firma rekrutacyjna Grafton Recruitment (Europejska Lista Płac); za [10] )
7
W 2006 roku z samego tylko Rejestru Pracy Łódzkiego Urzędu pracy zniknęło około 3 tys. pracowników budowlanych, co
stanowi 1/3 całej siły budowlanej Województwa Łódzkiego. (Za: [11])
Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
5
Dodatkowo warto jeszcze wspomnieć często poruszaną w mediach kwestię podwójnego
opodatkowania migrantów, którą to Polska musi rozstrzygnąć na swoją niekorzyść z racji zwrotów od
podatku.
B.
Zmiany społeczne wpływające pośrednio na gospodarkę
Oprócz samych zmian czysto gospodarczych zauważono także szereg zmian zauważalnych głównie
w wizerunku społeczeństwa, które w przyszłości, mogą nabrać znacznego wpływu na wygląd Polskiej
gospodarki. Do takich zmian należy zjawisko „Brain Drain” czyli inaczej drenażu mózgów. Problem ten
dotyka w szczególności pracowników naukowych, często po studiach, dobrze wykształconych,
mieszczących się w przedziale wiekowym średniego Polskiego emigranta przytaczanego na początku pracy.
Zjawisko drenażu mózgów może przynieść bardzo niekorzystne efekty dla polskiej gospodarki w postaci
odpływu za granicę najlepszych naukowców, co z pewnością może spowolnić rozwój techniczny. Wraz z
osobami wyjeżdżającymi, przepadają także pieniądze włożone przez Państwo w ich edukację. Przepada
ponadto w dużej części potencjał gospodarczy tych osób, które zamiast przynosić zysk dla kraju m.in. w
postaci podatków czy wykonywanej pracy dla krajowej firmy, zaczyna przynosić korzyści krajom ich
przyjmujących. Państwa zachodnie zdają dobrze sobie z tego sprawę i organizują liczne konkursy
8
przyciągające najzdolniejszych zza granicy. Państwo Polskie również zauważyło zagrożenie odpływu Polskiej
inteligencji na zachód i wspiera działalność organizacji mających na celu utrzymanie młodych, zdolnych
naukowców takich jak „Fundacja na rzecz Nauki Polskiej”
9
która oferuje stypendia naukowe, subsydia oraz
zakup nowoczesnej aparatury oraz finansowanie działalności laboratoriów. Wydaje się jednak, że w
najbliższym czasie zjawisko nie minie, choć można spodziewać się jego stopniowego osłabiania się.
Emigracje dobrze wykształconych pracowników mogą skutkować problemem deprecjacji edukacji.
Prowadzi on do sytuacji, w której osoby, często po studiach wyższych podejmują pracę w sektorach
niskopłatnych, nie wymagających ich wkładu intelektualnego. Często przyczyną tego zjawiska jest
niedopasowanie wykształcenia do gospodarczego popytu.
Innym równie ważnym, jeśli nie najważniejszym w dalekowzrocznym postrzeganiu gospodarki
zagrożeniem, jest utrwalenie w społeczeństwie tendencji migracyjnych co w przeciągu kilkunastu, bądź
kilkudziesięciu lat może doprowadzić do dużych wyjazdów z kraju[1]. Jeżeli w przyszłości sytuacja w kraju
będzie działać na niekorzyść Polaków, nie będzie istniała większa bariera która stałaby na przeszkodzie
opuszczającym Polskę obywatelom. Sytuacja taka, jest szczególnie niebezpieczna jeśli uwzględnimy niski
przyrost naturalny i szybkie tempo starzenia się społeczeństwa. Według Głównego Urzędu Statystycznego
w roku 2030 w Polsce będzie o 4,3 mln osób czynnych zawodowo mniej, zaś liczba osób powyżej 65 lat
wzrośnie o 3,6 mln, czego konsekwencją będzie wzrost współczynnika obciążenia demograficznego(Za: [1]).
Jeżeli badania GUS-u potwierdzi przyszłość, Polska stanie przed poważnym zagrożeniem w obliczu którego
wiele osób dodatkowo może opuścić kraj przenosząc się do Państw o większej równowadze gospodarczej.
8
M.in. Sofja Kovalewskaja-Preis w Niemczech
9
http://www.fnp.org.pl/
Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
6
Ogólny obraz. Szanse i zagrożenia przyszłości.
Trudno dokładnie przewidywać, co przyniesie przyszłość i jaka będzie skala problemu w przeciągu
najbliższych 20-30 lat. Z pewnością migracja w dużym stopniu będzie zależeć od sytuacji gospodarczej
Polski – jeżeli będzie stabilna, można przewidywać spadek ilości wyjazdów. Dużą rolę będą miały zarobki
oferowane w kraju – od wejścia Polski do UE powoli widać zbliżanie się poziomem do zachodu co
uatrakcyjnia pracę w kraju i zniechęca osoby mniej mobilne. Trzeba wziąć pod uwagę także trudną sytuację
gospodarczą większości krajów świata, w tym narastające problemy z zatrudnieniem w związku z kryzysem.
Najbliższe lata z pewnością będą najtrudniejszymi pod względem gospodarczym dla wielu Państw od
upadku komunizmu, można spodziewać się, że praca za granicą w tym okresie straci na wartości a i samo
znalezienie dobrze płatnego zajęcia może być znacznie trudniejsze z racji cięć finansowych wielu firm.
Ograniczenia budżetowe już w tym momencie zmuszają firmy z kapitałem zachodnim do „zaciskania pasa”
co może mieć wpływ na pensje dla pracowników. Oczywiście nie można przekreślić migracji w najbliższych
latach mimo niekorzystnej sytuacji na całym świecie; dla wielu ludzi znalezienie pracy w kraju mimo
wszystko może być mniej opłacalna.
Polska gospodarka może, mimo wielu zagrożeń wynieść pozytywne skutki migracji Polaków.
Obywatele nabywają niezbędne doświadczenie a wielu z nich powróci z nim do ojczyzny. Ponadto transfery
odłożonych oszczędności do kraju wykorzystane zostaną na polskim rynku. Nie można też zapominać o
nabyciu nowych umiejętności lub ich rozwijaniu przez Polaków, m.in. nauka obcych języków czy studia
zagraniczne, które teoretycznie zwiększają „wartość”, jeżeli można użyć tego słowa wobec człowieka, oraz
atrakcyjność jednostki. Naprzeciw tym korzyściom wyrastają takie przeciwności jak utrata dużej części siły
roboczej, spadek PKB, utrata najlepszych umysłów czy ich deprecjacja. Z wyjazdami wiąże się także
ewolucja modelu rodziny w kierunku związków na odległość. Bardzo dużym zagrożeniem jest utrata
podatników co odbije się znacznie na systemie emerytalnym. Można jednak spodziewać się że z czasem
proces migracji będzie powoli ustępował a poprzez otwieranie rynku na pracowników ze wschodu oraz z
krajów gorzej rozwiniętych, uda się chociaż po części zniwelować efekty dużej ilości wyjazdów z kraju.
Bibliografia:
[1]
Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz. Wpływ Emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski,
Warszawa, luty 2007 r.
[2]
Renata Orłowska, Instytut Handlu Zagranicznego/Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, Wpływ emigracji
Polaków na koniunkturę gospodarczą Polski,
http://www.ae.katowice.pl/images/user/File/katedra_ekonomii/R.Orlowska-
WPLYW_EMIGRACJI_POLAKOW_NA_KONIUNKTURE_GOSPODARCZA_POLSKI_.pdf
[3]
Wojciech Stanisław Mościbrodzki, Ruchliwość migracyjna i jej konsekwencje,
http://www.wojmos.com/texts/politics/Ruchliwosc%20migracyjna%20i%20jej%20konsekwencje.pl.pdf
[4]
Sytuacja demograficzna w Polsce; GUS,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_sytuacja_demograficzna_w_polsce_2007.pdf
[5]
Bank Światowy, Migration and Remittances. Easter Europe and the former Soviet Union, 2006
http://siteresources.worldbank.org/INTECA/Resources/257896-1167856389505/Migration_FullReport.pdf
Piotr Zieliński - Gospodarcze znaczenie emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
7
[6]
Agnieszka Major, Wojciech Tuczyński, Bartek Wasiewski, Nowa emigracja, jej potrzeby i oczekiwania na
przykładzie Wielkiej Brytanii, Polish Psychologist Club,
http://www.polishpsychologistsclub.org/system/files/Nowa+emigracja+potrzeby+i+oczekiwania.doc
[7]
Bożena Kłos, Migracja zarobkowa Polaków do krajów UE, Infos nr 2/2006, Biuro Analiz Sejmowych, październik
2006,
http://www.skpnszz.org/downloads/2007r/Opracowania/infos_002%5B1%5D.pdf
[8]
http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=68
[9]
Paweł Kaczmarczyk, Ośrodek Badań nad Migracjami, WNE UW, Ruchy migracyjne ludności a rynek pracy–
przypadek Polski, Konferencja inaugurująca „Transgraniczne centrum wsparcia rynku pracy”, Lublin, 28 czerwca
2007,
http://www.irp-fundacja.pl/transgranicznecentrum/res-pobierz/03.pdf
[10]
Tomasz Michałowicz, Lekarze nie chcą wyjeżdżać do pracy za granicę, Serwis gazetapraca.pl, 21.01.2005,
http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,73343,2504834.html
[11]
Joanna Blewąska, Piotr Anuszczyk, Co piaty pracownik budowlany pochodzi ze Wschodu, serwis internetowy Gazety
Wyborczej, 18.10. 2006,
http://miasta.gazeta.pl/lodz/1,35136,3691763.html?skad=rss