Jarosław Iwaszkiewicz

Sława i chwała

Tom 3

Rozdział jedenasty 

Kawalkada 

I 
Niepostrzeżenie lato przechodziło w jesień. Gęsta zieleń klonów 
zwierała się mocniej w obronie przed natarciem wiatrów, ale 
prześwitywały już i żółte liście, i nawet całe gałęzie nabierały 
bursztynowego koloru. Nie wiadomo skąd brały się na ścieżkach i 
uliczkach parku w Pustych Łąkach opadłe liście lip, przejrzyste i 
bladożółte jak skrzydła motyli. W dzień drzewa wyglądały 
odświętnie i uroczyście, ale gdy nastawał wczesny zmrok, szły górą 
szmerne powiewy - i widać było wyraźnie, że to i trwoga, i jesień. 
W dzień park był opuszczony, mało ludzi widziało się pomiędzy 
klombami i w cieniu rozłożystych konarów, ale właśnie o zmroku w 
alejach pojawiały się ludzkie cienie. Szli parami, grupami w parę 
osób lub w pojedynkę. Byli to uciekinierzy z Warszawy i z zachodu, 
którzy znaleźli schronienie we dworze, w oficynach, w chałupach za 
bramą. W dzień oddani byli swoim jakimś tam zajęciom: poszukiwaniu 
opału, warzeniu lichej strawy, wyprawom w głąb wsi lub nawet do 
miasteczka. Ale przy zapadającej ciemności spotykali się w parku, 
aby pogadać między sobą. Jedni ograniczali się tylko do utyskiwań, 
inni zastanawiali się nad przyczyną niespodziewanej klęski, 
szukali winnych lub niedbałych; inni znowuż znosili pierwsze 
plotki, które od razu nabierały cech gigantycznych i 
nieprawdopodobnych. Jeszcze inni opowiadali, kto i gdzie zginął 
"na drogach", i podawali fantastyczne szczegóły śmierci różnych 
sławnych ludzi, którzy, jak się potem okazało, byli zdrowi i cali. 
Do najbardziej nierzeczywistych spraw należała wiadomość o 
ucieczce rządu i sztabu generalnego do Rumunii. Temu już nikt nie 
chciał wierzyć. 
I park w ten sposób ożywał co wieczora, napełniał się szmerem 
przypominającym nocny szmer górskich potoków, i kroki, i głowy 
ludzi pozbawionych dachu nad głową zlewały się w jedno z 
zatrwożonym szmerem koron drzewnych, gotujących się do spotkania 
jesiennego wiatru. 
Dwór w Pustych Łąkach flankowały dwie małe wieżyczki przykryte 
małymi kopułkami. Kryte były gontem i całe w mchu. Po prawej 
stronie leżała wieżyczka z tym pokojem, w którym umarła ciocia 
Michasia, po lewej, na górze, pod kopułą mieścił się pokój 
Andrzeja, obecnie zapchany warszawskimi gośćmi, na dole zaś, na 
parterze, z osobnym wejściem od strony parku, mieściła się 
kapliczka. Otwierano ją dawniej tylko na jakieś specjalne 
uroczystości, chrzciny czy zaślubiny. Teraz, od chwili wybuchu 
wojny, kapliczka była otwarta cały dzień. Schodzili się tu ludzie 
z ucieczki i domowi, a po południu odbywały się całe nabożeństwa 
pod przewodnictwem co energiczniejszych i co pobożniejszych 

staruszek. Kapliczka ta co wieczora - a o szóstej zapadały już 
ciemności - napełniała się tłumem niepozornych, nikłych postaci, 
które w blasku świec zdawały się zatracać określone kształty. 
Tutaj też powstała i od razu bardzo się spopularyzowała wojenna 
litania, z szeregiem wezwań ściśle dopasowanych do tragicznych 
okoliczności. Łatwo w niej zrezygnowano ze wszystkich zdobyczy i 
nawet zdawało się, że leciwe kapłanki odczuwają pewną satysfakcję, 
powtarzając po każdej inwokacji słowa: "Ojczyznę, wolność racz nam 
wrócić, Panie!". Słowa te przypominały im młodość i niewolę. Dla 
młodych ludzi jednak litania ta była nie do zniesienia. Andrzej, 
który zaraz pierwszego dnia po swoim przyjeździe zabłądził w te 
okolice, nie mógł wytrzymać. Gorsząc pobożne staruszki, opuścił 
przybytek modlitwy demonstracyjnie w samym środku nabożeństwa. 
Mimo to korciło go owo zbieranie się w cieniu dworskiej kaplicy. 
Wcześnie się zaczynało - nie wchodził teraz do kapliczki, ale 
błądził w pobliżu, w cieniu wysokich drzew. Stare dęby i lipy, 
które znał od dzieciństwa, teraz odmieniły swą postać: 
przypominały mu rabczańskie jesiony i ostatnią letnią wycieczkę. 
Wydawało mu się, że oddziela go od tych czasów przestrzeń wielu 
lat - a upłynęło przecież naprawdę dopiero parę tygodni. Odczuwał 
bardzo swą samotność. Unikał Helenki, przypominała mu ona bowiem 
letnie szczęśliwe dnie, a także zatracenie się ojca, o które nie 
wiadomo dlaczego winił właściwie tylko siostrę. 
Bał się siadać na ganku domu, przypominało mu to jakieś 
nieokreślone marzenia, które, wiedział to dobrze, nie na miejscu 
byłoby dzisiaj wywoływać. Ukrywał się pod cieniem wielkich drzew i 
patrzył na oświetlone drzwi kapliczki. Nie chciał dopuścić do 
siebie myśli, że już tylko to nam zostało. Nie umiał dopowiedzieć 
sobie wszystkich słów, które kłębiły się teraz w jego głowie. Były 
niejasne, ale nie bardzo konfrontowały się i liczyły z 
rzeczywistością. Po prostu nie zdawał sobie sprawy z tego, co 
zaszło, i nie mógł, rzecz jasna, nabrać do tego jakiegokolwiek 
stosunku. Wiedział tylko, że nie może obojętnie przysłuchiwać się 
biernym i jękliwym słowom modlitwy, że zupełnie o co innego mu 
chodzi. Ale o co? 
Sprawa ta jasno, chociaż może równie dziecinnie, rozstrzygnięta 
była u Romka. Wybierał się "w drogę", tak jakby takie wybieranie 
było najłatwiejsze i najjaśniejsze pod słońcem. 
- Gdzież ty pojedziesz? - pytał go Andrzej, kiedy spotkali się 
naprzeciw otwartych drzwi kapliczki pewnego ciepłego jesiennego 
wieczora, jakie wtedy zapadały regularnie nad parkiem w Pustych 
Łąkach i nad całym krajem. 
- Jeszcze nie wiem - powiedział Romek - ale w Pustych Łąkach nie 
znajdę na to odpowiedzi. 
- W ogóle Puste Łąki przestały udzielać odpowiedzi - powiedział 
Andrzej, a ponieważ Romek milczał, mówił dalej, myśląc, że go 
Romek nie rozumie: - Kiedyś na tym ganku siedziałem całą noc i 
myślałem, że znalazłem odpowiedź na wszystkie pytania, które sobie 
zadawałem. To nie było dawno, bardzo niedawno, a mnie się wydaje, 
że to całe życie przez ten czas się przewaliło. Byłem dziecinny. 

Zamilkł, bo wiedział, że go Romek w dalszym ciągu nie rozumie. 
Romek chrząknął. 
- Wiesz, mnie się zdaje, że nie można tak siedzieć. 
- Mnie to samo - powiedział Andrzej. 
Ale powiedział nieszczerze. W momencie kiedy potwierdził słowa 
Romana, wzywające go do "podróży", zrobiło mu się ogromnie żal 
tego wszystkiego, co go tu otaczało. Rozumiał, że musi zacząć inne 
sprawy - ale te drzewa wysokie, ten pochylony dom z dwiema 
wieżyczkami, szmer gałęzi klonowych przed oknem, a nawet te 
rozmowy w cieniu ogrodowym, nawet jękliwa litania dolatująca z 
oświetlonej woskowymi świecami kapliczki - to był miękki i ciepły 
świat, który Andrzej dotychczas uważał za swój. Siedzieć tu i 
trwać, z głową wsuniętą w piasek polskiej wsi, byłoby ideałem. 
Oczywiście pomyślał i o Kasi. Tamta ciepła i jakby nieświadoma 
miłość także jest związana z tym domem, z parkiem, ze spacerami do 
kościoła. Przypomniał i zakrystię. Pachniały opadłe liście i w tej 
ciemności było tak cicho, że po prostu wyobrazić sobie nie można 
było, że niedaleko ludzie strzelają do ludzi. 
- Ostatnie cisze - powiedział więcej do siebie niż do Romka. - 
Ostatnie cisze - powtórzył. 
Romek znowu chrząknął, jak gdyby przypominał Andrzejowi o swoim 
istnieniu. A właściwie dodawał sobie kontenansu, bał się trochę 
słów Andrzeja. 
- Bardzo to wszystko przeżyłeś - powiedział, nabierając śmiałości 
w tym cieniu. 
Chciało mu się poruszać "te najważniejsze" kwestie, a jednocześnie 
czuł, że Andrzej najmniejszej nie ma na to ochoty. 
Dopiero po długim milczeniu Andrzej powiedział: 
- Wiesz, wydaje mi się, że zrobiłem się straszna baba. Tak mnie to 
rozkleiło. I jeszcze ta heca z ojcem... 
Romek się zastanowił: 
- Jak się to mogło stać? 
Andrzej rzucił: 
- Słyszałeś, co one opowiadają... 
- No, tak - zawahał się Romek - ale to jakoś się wierzyć nie chce. 
Jakże by twój fater nie wrócił? 
- I dokąd on pojechał? 
- Jakie były stosunki między twoimi rodzicami? - rzeczowo zapytał 
Romek. 
Andrzej znowu milczał. Było mu nieprzyjemnie, że Romek wtrąca się 
w takie rzeczy, z drugiej strony chciało mu się wreszcie wygadać 
na ten temat. Na szczęście było ciemno i cała rozmowa stawała się 
jakby bezosobowa. 
- Czy ja wiem? - powiedział. - Na pozór wszystko było jak 
najlepiej. Ale to nigdy nie wiadomo. Oni do siebie nigdy nie 
pasowali. A już co mamy rodzinka, to nie bardzo ojca tolerowała - 
poprawił się: - toleruje... Wiesz, zawsze były przykre sprawy z 
wujem Walerym. Pamiętam, co miałem, kiedy byłem mały. Walerek to 
robił otwarcie, ale mam wrażenie, że wszyscy w Pustych Łąkach się 
tak do ojca odnosili. Jedna babcia go kochała i on babcię bardzo 

szanował... Ale myślę, że ojciec to matkę kochał. Tylko że mama... 
To jakoś tam tak było w tej Odessie, że ja nie mogę zrozumieć. 
Sama mama nie wie, zdaje się, jak jej to wyszło, że się zgodziła 
na ten ślub. Mama kochała kogo innego... 
Oczywiście Andrzej wiedział, kogo mama kochała, ale już ten 
szczegół nie mógł mu przejść przez gardło. Za bardzo to było 
wstydliwe, a przy tym Spychała tylko co tu był i Romek mógł 
wyciągnąć wnioski, które w tej chwili nie odpowiadały Andrzejowi. 
A przy tym trudno mu było nawet wymówić to nazwisko. Zdawało mu 
się, że mogło ono popsuć ową ciszę i ów minimalny spokój, jaki mu 
był tak cenny. Z chwilą powiedzenia: "Spychała" trzeba by było 
może zacząć działać. A jeszcze trochę chciał siedzieć bez ruchu w 
wilgotnym i pachnącym cieniu. 
- Ale ty byłeś z fatrem dobrze? - spytał Romek - prawda? 
Andrzej wzruszył ramionami. Słowo "dobrze" wydało mu się dziwnie 
prostackie na określenie stosunku do ojca. Zwłaszcza w ostatnich 
czasach - to nie było "dobrze" nawet całkiem źle. Andrzej kochał 
ojca, ale bardzo chciał, aby ojciec był inny. Nie mógł znieść 
widoku pana Franciszka w sklepie; jego lansady, uśmiechy, 
ucałowania rączek mierziły go po prostu. Wstydził się go. Ale 
teraz chciał to zmazać, poprawić. 
- Też pytanie! - bąknął wreszcie. - Przecież to jest mój ojciec. 
Romek się poruszył. 
- Rozmaicie z ojcami bywa - powiedział tonem praktycznego 
filozofa. 
Andrzej przypomniał sobie, że pan Kozłowski nienawidził Romkowych 
skrzypiec. 
- Jak to: rozmaicie? - spytał, trochę umyślnie brutalizując to 
pytanie. Wiedział, o co chodzi. 
- No, tak. Czasami zdaje mi się - powiedział Romek - że ja ojcu 
przeszkadzam. W ogóle staję mu na zawadzie. Żeby nie ja, toby się 
mógł ożenić po śmierci matki. A tak... Ojciec to się ciągle kocha, 
to tu, to tam. I wstydzi się tego przede mną... Wstydzi się 
pokazać mi takie coś... spotyka się z dziewczynami poza domem. 
Andrzej wolał rozstrzygać sprawy prostolinijnie, zwłaszcza cudze 
sprawy: 
- A ty byś powiedział fatrowi zwyczajnie: "Tak a tak, ja wszystko 
wiem, wszystko jest mi wiadome, nie krępuj się, ojciec..." 
Romek żachnął się. 
- A ty tak z ojcem rozmawiasz? 
Andrzej uśmiechnął się w ciemności. 
- Teraz bym może z nim tak rozmawiał. Każdy z nas przecież jest 
człowiekiem. 
Powiedział to banalne zdanie i nagle ostro odczuł rzecz jedną: że 
każdy jest tak osobnym człowiekiem. Toteż powiedział znowu 
bardziej do siebie niż do Romka: 
- Każdego człowieka Pan Bóg tworzy w jednym egzemplarzu... 
Ale rozpędził się w tym jakimś obcym sobie rubasznym tonie i 
ciągnął bardzo sztucznie. Czuł tę sztuczność, ale nie mógł się 
powstrzymać. Myślał, że z Romkiem tak trzeba. 

- Ja bym powiedział tak mojemu. Gdybym wiedział, że ma jaką 
dziewuchę, tobym mu powiedział: "Co się masz krępować, dlaczego 
się wstydzisz, i ja, i ty jesteśmy mężczyznami..." 
- A ty masz dziewuchę? - spytał z ciekawością Romek. 
- Nie - najobojętniej w świecie odpowiedział Andrzej. 
I znowu tamta myśl. Przerzucił się na inny ton. Aż się sam 
zdziwił. 
- Co się dzieje z Kasią? - spytał zbyt obojętnym tonem. 
- Mówili mi dziś, że Alunio wrócił do niej z mamra. Do Siedlec. 
- Wyszła za niego za mąż? 
- Jak by to powiedzieć?... Niektórzy mówią, że to małżeństwo. 
Alunio ma gdzieś inną żonę... A mieszkał teraz z Kasią. 
- Kochają się? 
Romek zachichotał. 
- Wiesz, ty się pytasz o takie rzeczy! A skąd ja mogę wiedzieć, 
czy oni się kochają? Pewnie się kochają, kiedy ze sobą mieszkają 
na wiarę, na kocią łapę, i jakoś im tam leci. Myślę, że chyba się 
kochają... A tobie co? 
- No, nic. 
- Przypomniała ci się Kasia? 
- Dobra była dla babci. 
Romek zachichotał mocniej. 
- Dla babci? - zapytał. 
Andrzej się zirytował. 
- Wiesz, jesteś jakiś głupawy - powiedział - to nie są rzeczy do 
śmiechu. 
- Skądże! - Romek spoważniał. A potem w zastanowieniu ciągnął: - 
Dla mnie takie rzeczy z dziewuchami to zawsze do śmiechu. To samo 
jest takie śmieszne. Czy ty kiedy widziałeś, jak to wygląda? 
Andrzej mruknął nieokreślenie. Żałował, że wdał się w tę rozmowę. 
- A ja widziałem. Często widziałem, nawet jak byłem mniejszy, to 
miałem taki sport. Żeby nakryć chłopca z dziewczyną. Na wiosnę to 
się nakrywało byle gdzie, na sianie, za stodołą, w trawie... gdzie 
chcesz. Ty nie masz pojęcia, jak to śmiesznie wygląda. - I nagle 
dodał zupełnie poważnym tonem: - Nawet nie śmiesznie. Tylko 
zupełnie jak zwierzęta. Zupełnie nieludzko... 
Andrzej drgnął. 
- Nie masz racji - powiedział - to bardzo ludzkie. I wiesz, ja 
naprawdę tęskniłem za Kasią. 
Ton głosu Andrzeja zmienił się jeszcze raz. Zabrzmiał szczerze. 
- Więc dlaczego nie przyjechałeś tutaj w zeszłym roku? 
- Nie chciałem jej przeszkadzać. Alunio to Alunio. 
- Alunio był w więzieniu... 
Andrzej pomilczał chwilę. Było bardzo ciemno i gasły już światła w 
kapliczce. Staruszki wychodziły poważne i dostojne i widać było 
ich cienie krzyżujące się w mroku: jedne szły w stronę dworu, inne 
w stronę podwórza i wsi. W krokach staruszek, w ich powolnym i 
pełnym godności stąpaniu czuło się zadowolenie ze spełnionego 
obowiązku. Andrzej przez chwilę patrzył za odchodzącymi kobietami. 
Potem szepnął: 

- "racz nam wrócić, Panie..." 
I znowu nawiązał do przerwanej rozmowy: 
- Jeżeliby ona wolała mnie, nie Alunia, jak bym ja wtedy rozwiązał 
wszystkie moje życiowe problemy? 
- Nie ożeniłbyś się? 
- Nie przychodziło mi to do głowy. 
Znowu kłamstwo i ton głosu fałszywie obojętny. Tamta myśl należała 
do owego "cichego" skończonego świata. W tej chwili może się 
wydawać, że naprawdę nigdy nie postała mu w głowie. Ale jeżeli 
kończyć, to kończyć. 
- Słuchaj, Romek - mówi - musimy jechać do Warszawy. 
- O, właśnie - cieszy się Romek - tak samo myślę. 
Przestrzeń drogi z Pustych Łąk do Warszawy wydaje się Andrzejowi 
nie sumą kilometrów - sumą przemian całego życia. W Warszawie 
teraz biją się, strzelają. Domy płoną, huk. 
- Jakże tam jechać? - zastanawia się Romek. 
- Zwyczajnie. Końmi - powiada Andrzej. 
W tej chwili czuje przypływ sił. Decyzja jest prosta. 
- Tam się dowiemy, co trzeba robić - rezonuje jeszcze Romek. 
W tej chwili jakiś wysoki cień wynurzył się od strony podwórza. 
Smukły człowiek wojskowym krokiem przeszedł niedaleko od klonowego 
pnia, pod którym siedzieli Andrzej i Roman. Nie zauważył ich w 
ciemności. 
Andrzej ścisnął Romka za rękę, jakby go powstrzymywał od 
przedwczesnego wyrwania się. Przez chwilę milczeli. 
Cień skierował się ku domowi. Na werandzie sylwetka zarysowała się 
wyraźniej. 
- Spychała wrócił - powiedział Andrzej. 
- A gdzie on był? - spytał Romek. 
- Diabli go wiedzą. Wyjechał za Bug tydzień temu. Ciekawy jestem, 
dlaczego wrócił. Inni nie wracają. 
- My musimy wrócić - powiedział Romek. Chciał po prostu 
powiedzieć, że muszą jechać do Warszawy. 
Andrzej przez chwilę siedział nieruchomo. W jego planach powrotu w 
tej chwili zarysowały się jakieś wahania. Zastanawiał się, czy nie 
powziął zbyt pochopnej decyzji. 
Ale ostatecznie machnął ręką i powiedział: 
- Nie ma co, nie trzeba się namyślać. Nie ma innego wyjścia. 
- A dlaczego ty chciałeś szukać jakiegoś wyjścia? 
Andrzej wstał spod klonu i otrzepał spodnie. 
- Wiesz, ja ciągle jeszcze myślę o ojcu. 
Romek syknął: 
- Jeszcze! Przecież dopiero parę dni, jak go te panie straciły na 
szosie. Dlaczego masz mówić "jeszcze?". Nic przecie w tym 
dziwnego, że myślisz wciąż o ojcu. 
- No, właśnie, ty się nie dziwisz. Bo ja już sam się sobie dziwię. 
Tyle najstraszniejszych rzeczy się dzieje, a ja myślę o ojcu... 
Jestem egoista. Nie uważasz? 
- Osioł jesteś, nie egoista - szczerze powiedział Romek. 
- Ja nie wiem, czy to tak dobrze będzie zaraz jechać do Warszawy. 

- Powiedzą ojcu, że tam wróciłeś. 
- Nie takie to proste. A przede wszystkim, jeżeli ojciec powróci, 
to chciałbym go zaraz widzieć. Nie jestem przesądny, ale ty nie 
masz pojęcia, jak ja się o niego niepokoję. 
Przez chwilę zastanawiał się nad tym, że może zbyt szczerze 
rozmawia z Romanem. Ale teraz widział, że wszystko, co czuł i co 
mówił tutaj, było podszyte tym niepokojem. 
- Gdzie on mógł się podziać - spytał wreszcie z rozpaczą. 
Roman mimo woli musiał wziąć na siebie rolę rozsądnego 
pocieszyciela. Andrzej narzucał mu ją. 
- On jak on - powiedział - ale jego samochód! Przecież to nie 
szpilka. 
- Ty nie widziałeś, co się działo na szosach - powiedział Andrzej 
- tam i największy samochód mógł się zagubić jak szpilka. 
- Uprzytomnij sobie jedno: nic na to nie możesz poradzić. 
Andrzej westchnął w zniecierpliwieniu. 
- Właśnie nic innego nie robimy od samego początku. Usiłujemy 
uprzytomnić sobie, że nic nie można poradzić. Można oszaleć. 
Przypomniał sobie, co mu się dziś śniło. Siedział u siebie w 
pokoju, w Warszawie, i szybko weszła do pokoju matka, zupełnie 
siwa. Włosy miała jak mleko. Krzyknął i obudził się spocony. 
- Żeby babcia Michasia żyła - powiedział idąc w stronę domu - 
tobym jej opowiedział, jaki sen dzisiaj miałem. 
Romek roześmiał się swobodnie. 
- Ty rzeczywiście dziwnie jakoś reagujesz. 
Zatrzymali się przed drzwiami kapliczki. Światła były zgaszone i 
drzwi zamknięte. Potem ruszyli dalej. Ale Andrzej zatrzymał 
Romana. 
- Poczekaj - powiedział - ja zaraz. 
Zawrócił do drzwi kapliczki i ukląkł przy nich. Oparł się głową o 
starą zimną klamkę. Nie modlił się, ale przypomniał sobie 
dziecinne do Pustych Łąk przyjazdy i owo dawno zapomniane uczucie 
ufności, z którym wkładał swoją rękę w dużą dłoń ojca i to słowo: 
"Tatek". 
Magiczne to było słowo: stworzyło na chwilę, na bardzo krótką 
chwilę, tamtą atmosferę, tamten zespół nieskomplikowanych, a tak 
cennych uczuć. Jednocześnie słowem tym jak łopatą przepołowił 
Andrzej ścieżkę swojego życia: odłożył na bok wielki kawał ziemi. 
Zasypał nią dawne mrowisko. 
- Zimno już - powiedział wracając do Romka - wieczory robią się 
zimne. 
- Trzeba będzie zabrać kożuszki na drogę - stwierdził Roman - kupi 
się jeszcze w miasteczku. 
I weszli do domu. 
II 
A na szosie pod Siedlcami było po prostu tak: 
Pan Gołąbek nie ubiegł daleko od samochodu, bolała go jeszcze 
nerka po ataku i miejsce, gdzie mu Ola niezręcznie, drżącą ręką 
zrobiła zastrzyk. Położył się więc w rowie nieopodal swego 
wehikułu i nie spuszczał go z oka. Gdy jednak samoloty 

przeleciały, nim jeszcze dopadł samochodu, zobaczył, że dwóch 
jakichś panów podeszło do buicka i zaczęło szarpać drzwiczki. Były 
przezornie zamknięte: mimo paniki i pośpiechu pan Franciszek nie 
zaniedbał zabrać kluczy. 
Gdy zbliżył się do kabrioletu, dwaj panowie uderzyli natychmiast 
na alarm. W jednym z nich poznał pan Gołąbek znanego adwokata, 
Cherubina Kołyszkę. Kołyszko bywał u nich w domu, ale raczej 
widywał się z Olą. Ola śpiewała jakieś pieśni do jego słów, ale 
pan Franciszek niewiele o tym wiedział, i chyba ograniczała się 
ich znajomość do tego, że pan Franciszek raz czy dwa podał rękę 
Cherubinowi. Teraz Cherubin traktował go jak najbliższego 
znajomego. 
- Panie Gołąbek - powiedział w pośpiechu - proszę, błagam pana, 
niech pan pojedzie tam dalej, parę kroków stąd, tam jest ranna, 
trzeba ją przewieźć do Siedlec. To pani Wyczerówna, ta wielka 
aktorka. 
Drugi pan to był jakiś młody aktor. Ograniczał się on tylko do 
powtarzania ostatnich słów Kołyszki. 
- Ta wielka aktorka - powiadał. 
Był tak przerażony, że prawie nieprzytomny. Wielkie niebieskie 
oczy wysadzało mu z orbit. 
Pan Franio starał się zapanować nad sobą. 
- Proszę pana, jestem z żoną i córką, muszę na nie poczekać. 
- Ależ, panie Franciszku - powiedział Cherubin - tu chodzi o 
pośpiech, pani Wyczer ma silny upływ krwi. Odwieziemy ją do 
najbliższego punktu opatrunkowego i zaraz pan wróci. Nim panie 
nadejdą, to pan już powróci. 
- Pan już powróci - powtórzył niebieskooki aktor. 
- Niech pan patrzy: nie ma wielkiego ruchu. 
Rzeczywiście, na szosie w tej chwili nie było wielkiego ruchu. 
Uciekinierzy, spędzeni przez atakujące samoloty, jeszcze nie 
zdążyli powrócić na biały pas asfaltu, a samochody jakoś tutaj 
rozjechały się w różne strony czy co? - (młody aktor powiedział 
"czy co?", odpowiadając na jakieś swoje myśli), w oddali, w 
miejscu gdzie wstęga drogi wchodziła na jakiś pagórek, widziało 
się parę przewróconych pojazdów i sterczące w górę nogi powalonego 
przez pociski konia. Samochody dymiły, tam musiało porządnie 
ugodzić. 
Pan Gołąbek nie zdążył nawet dobrze pomyśleć. Kołyszko zmusił go 
po prostu do zajęcia miejsca przy kierownicy. Pan Franciszek 
siadając do samochodu odwrócił się i poszukał oczami żony i córki. 
Oli nie spostrzegł. Czy leżała jeszcze w kartoflisku, czy też była 
gdzieś dalej? Rozejrzał się szybko, ale jej nie było. Natomiast 
ujrzał Helenkę. Była znacznie bliżej i zatrzymała się zdziwiona, 
widząc, że ojciec wsiada do pojazdu w towarzystwie obcych ludzi. 
Pan Gołąbek zdążył do niej tylko kiwnąć dłonią. Ruch ten jego 
małej tłustej dłoni oznaczał: "zaczekajcie". Równie dobrze mógł 
oznaczać: "do widzenia". A właściwie oznaczał - ale tego nikt 
wtedy nie wiedział - "żegnajcie". 
Pojechali, sam pan Gołąbek nie zmiarkował kiedy, jakie półtora 

kilometra. Tam, przy szosie, pod krzakiem wierzbiny leżała 
Wyczerówna. Była blada i mocno przestraszona. Jej wielkie oczy 
wydawały się sto razy większe niż na scenie. Młody aktor podobny 
jak kropla wody do tego, który był z Kołyszką, podtrzymywał 
artystkę pod rękę i mocno ściągał białą chusteczkę, którą miała 
przewiązaną dłoń. 
- Siadaj, siadaj - szybko mówił Kołyszko - jedziemy do Siedlec! 
- Jak to: do Siedlec? - próbował protestować Gołąbek. 
- No, do Siedlec, najbliższy punkt opatrunkowy na pewno w 
Siedlcach. 
- A gdzież ta rana? - jeszcze niepewniej spytał piekarz, oglądając 
się na wchodzących do samochodu. 
Wyczerówna nie odpowiedziała. Milcząc wskazała na przewiązaną 
dłoń. 
- Zaraz, zaraz - powiedział Gołąbek - to pani tylko ranna w rękę? 
- Tylko! 
Obaj młodzi aktorzy zdawali się być bardzo oburzeni na pana 
Gołąbka. 
- Proszę pana - powiedział jeden z nich - niech pan jedzie 
prędzej, pani Wyczerówna ma bardzo silny upływ krwi. 
- Odłamek pocisku uderzył ją w dłoń. 
- Panie Franiu kochany - swoim błagalnym i szybkim tonem mówił bez 
przerwy Kołyszko - panie Franiu kochany, niech pan jedzie, niech 
pan zaraz jedzie. Przecież pan chce zaraz tu wrócić. Zaraz wrócić, 
prawda? Niech pan jedzie, panie Franiu kochany! 
Gołąbek pomyślał, że rzeczywiście, im prędzej pozbędzie się rannej 
aktorki, tym prędzej będzie mógł wrócić po Olę i Helenkę. Nacisnął 
więc na gaz. 
Bardzo prędko, wymijając zabitego konia i rozwalone samochody, 
wydostali się z ciżby idących i wjechali na wzgórze. Stamtąd 
rozciągał się widok na przedmieścia Siedlec. Paliły się one 
szerokim ogniem i wysokie słupy czarnego dymu wzbijały się wprost 
w górę, w niebieskie i czyste niebo wrześniowego ranka. 
Przy szosie płonęły jakieś składy kolejowe; czarne dymy 
świadczyły, że była tam nafta czy benzyna. Przed przejazdem 
kolejowym stłoczyły się furmanki i samochody, ciężarówki i jacyś 
konni żołnierze. Ścisk był tak wielki, że nie można się było 
poruszyć, gdy się stanęło w tej gromadzie. Gołąbek myślał, że 
jakoś przebrnie, i wpakował się w najgęstszy zwał wozów i 
samochodów. Konie straszyły się i stawały dęba, grożąc rozwaleniem 
karoserii. Gołąbek trzymał kierownicę jak we śnie, tym bardziej że 
przecież dzisiaj nie spał całą noc. Nie wiedział, co się z nim 
dzieje. 
Gdy tak stali w tłoku, przypomniał sobie nagle Andrzeja. Co się z 
nim dzieje, gdzie on jest? Myślał, że dogoni go u babki, ale u 
babki go nie było. Zapewne poszedł w stronę Pustych Łąk. 
I w tej chwili sobie przypomniał: przecież do Pustych Łąk to się 
właśnie tutaj przed przejazdem kolejowym skręca w lewo. Niech się 
dzieje co chce, pojadą do Pustych Łąk. 
Starał się jakoś wycofać z całego bałaganu. Ale przecie nie był 

wprawnym kierowcą, zrobiła się chryja. Wpakował się na jakiś wóz, 
zaprzężony w parę koni, czy też ten wóz wpakował się na niego. 
Dość, że nagle przed szybą ukazała się twarz wściekłego sierżanta. 
To on jechał tą furmanką. Widać przyczepił się do niej gdzieś 
pomiędzy Warszawą a Siedlcami. 
- Wyjdziecie zaraz z tego samochodu - powiedział sierżant twardo - 
znijdziecie zaraz. Zrozumiano? 
Pan Gołąbek nie wiedział, co ma robić. Dlaczego ten sierżant kazał 
mu schodzić? 
- Znijdziecie zaraz! - powtarzał sierżant, wściekły i zupełnie 
pozbawiony rozeznania: w tłoku nie można było nawet otworzyć 
drzwiczek, a cóż dopiero zejść na ziemię. Zresztą to, że pan 
Gołąbek zeszedłby na ziemię, w niczym nie poprawiłoby sytuacji 
wozu, którym jechał sierżant. Mógł on co najwyżej chcieć 
przejechać się limuzyną, ale to mu, zdaje się, nie przychodziło do 
głowy. Był zupełnie oszalały. 
Dwaj mali aktorzy zamilkli przerażeni. Kołyszko próbował 
interweniować, zawsze na zasadzie podwyższania szarży. 
- Panie podchorąży - powiedział, chociaż doskonale się wyznawał w 
paskowaniach i gwiazdkach - panie podchorąży, a dlaczego pan 
kierowca ma zejść na ziemię? Co to panu pomoże? 
- Znijdziecie zaraz - syczał zapieniony sierżant - zobaczycie, 
coście narobili! Koniaście mi okulawili! 
Ale jego koń, jakby dla zamanifestowania pełnej władzy w nogach, 
skoczył nagle w bok i urwał postronek. Sierżant chwycił go za 
pysk, koń mu się wyrwał i począł się miotać, roztrzaskując kłonice 
i drabiny wozu. Stanął dęba i podniósł obie przednie nogi nad dach 
samochodu. 
Wyczerówna krzyknęła jak oszalała, nawet sierżant przestraszył się 
tego krzyku. Był on bynajmniej nie teatralny i nie robiony, 
najnaturalniejszy w świecie i nie przypominający wołania Elektry 
ani Balladyny. 
Sierżant chwycił konia za łysinę i przygiął go do ziemi. Rumak 
jeszcze parę razy uderzył tylnymi nogami w przodek wozu i uspokoił 
się. 
- Sierżancie - wołała Wyczerówna, która znała się jakoś na 
szarżach - sierżancie, co wy sobie myślicie? Ja jestem ranna, jadę 
do szpitala, puśćcie mnie! 
Sierżant nagle cały się zmienił. Spostrzegł kobietę krzyczącą, 
zajrzał do niej przez szybę i nagle nabrał szacunku. 
- Jedźcie do Siedlec - powiedział - jedźcie do szpitala. Nie można 
tak kobiety zostawiać. 
- Dobry sobie! - uspokoił się przecież Kołyszko. - Jakże my 
pojedziemy... 
Tymczasem sierżant nagle znalazł się na stopniu i zaczął wołać do 
otaczających: 
- Puszczać, panowie, puszczać, tu ranna kobieta... 
Jakimś cudem wóz znikł sprzed oczu siedzących w samochodzie, 
gdzieś usuwali się i inni otaczający na mocne wołanie sierżanta. 
- Cafnij się pan, cafnij! - wołał sierżant na Gołąbka - hola na 

bok na bok stop! 
I tak komenderując struchlałym i spoconym jak ruda mysz panem 
Franciszkiem pomału wycofał samochód na takie miejsce, z którego 
można było zjechać na boczną drogę. 
"No, teraz do Pustych Łąk - pomyślał sobie pan Franciszek - Ola z 
Helenką jakoś się tam dostaną. Byle tylko do Pustych Łąk". 
Ale w tej chwili jeden z młodych aktorów pochylił się nad 
Wyczerówną. 
- Pani Janino, Jezus Maria, co pani? 
- Znowu buchnęła krew - powiedziała Wyczerówna zupełnie nie 
teatralnym głosem. 
- Oj, to niedobrze - zawołał Cherubin, trochę z powodu okrzyku 
Wyczerówny, trochę z powodu tego, że Gołąbek zatrzymał 
zdecydowanie samochód na bocznej drodze. 
- No, teraz państwo zdecydują - powiedział - czy państwo tu 
wysiądą, czy też pojadą ze mną na północ. 
Wszyscy oniemieli. 
Jeden z aktorów próbował protestować: 
- Słyszy pan, pani Wyczer dostała krwotoku. 
- Już mnie to nic nie obchodzi - z niespodziewaną i nieprzytomną 
energią powiedział Franciszek - ja jadę na północ. Tam są moje 
dzieci. 
Pasażerowie samochodu milczeli. Wyczerówna pobladła i była bliska 
rzeczywistego, najprawdziwszego zemdlenia. Aktorzy popatrywali na 
siebie spode łba, nawet Cherubin zapomniał języka w gębie. 
Jeden tylko sierżant, stojąc wciąż na stopniu, przechylił się 
przez otwartą szybkę do środka pojazdu i popatrując z niepokojem 
na pobladłą niewiastę, nagle rzucił się z całą siłą swego 
podoficerskiego głosu na biednego pana Franciszka. 
- Cóżeś pan, z byka spadł? Co pan sobie myślisz? Na północ... na 
północ!... Przecież stamtąd one idą, te hitlery przeklęte!... 
Gdzie?! gdzie?! - zawołał jeszcze na jakiś wóz, który pchał się 
także w kierunku na północ. Ale wóz zaturkotał i pojechał. 
- Widzi pan - powiedział złamanym głosem pan Franciszek. 
- Nic nie widzę, bo nie widzę, jak ten wóz Niemiaszki 
ostrzeliwują. Pan nic nie widziałeś - dodał znacząco - a ja 
widziałem. Pod Łodzią żeśmy leżeli na polu, a ci jak zaczęli na 
samolotach... Panie, szkoda gadać: zawracaj pan na południe... 
Tu już nie wytrzymał Kołyszko. 
- Tu na południe nie można. Trzeba na Brześć. 
- No, dobrze, jadziem na Brześć - powiedział sierżant i otworzył 
drzwiczki samochodu. - Ja się tu jeszcze zmieszczę - dodał, 
kucając z lewej strony, u nóg Wyczerówny. - No, i ganiaj pan 
naokoło Siedlec, żeby ominąć pożary, i direkt na Brześć. 
- Panie - powiedział Franciszek drżącym głosem - ja zostawiłem 
żonę na szosie. 
- Nie bój się pan - powiedział na to sierżant z wyraźną drwiną w 
głosie - weksel i żona zawsze się odnajdą. I jak mi nie 
pojedziesz, sukinsynu, to zobaczysz. 
Drzwiczki z prawej strony otworzyły się i jeden z młodych aktorów 

wyskoczył na drogę. Po chwili już znikł w tłumie. 
- Patrzcie mi go, kawalera! - zaśmiał się sierżant i dodał już 
łagodniej, poszturchując Gołąbka w kark rewolwerem: - No, 
jedziemy, panie ładny, jedziemy, aż panu się benzyna wyczerpie. 
- Na miłość boską, niech pan jedzie - powiedziała białym głosem 
Wyczerówna. 
I pan Gołąbek ruszył, tak jak mu kazał uzbrojony sierżant. 
III 
Kiedy Andrzej i Roman weszli do stołowego pokoju we dworze, 
ujrzeli panią Royską i Spychałę siedzących przy stole. Spokój 
jasnego światła lampy uderzył Andrzeja. Normalny, zamieszkany 
pokój, stół, na którym stały jeszcze granatowe talerze, i resztki 
chleba na obrusie - wszystko to należało do tego "cichego" świata, 
z którym pożegnał się tam, pod klonem. Zmrużył oczy i bez 
zdziwienia przywitał się z panem Kazimierzem. Blask lampy padał 
wprost na twarz pani Royskiej, rozświetlając zmarszczki okrywające 
starzejące się jej rysy, jak i jasne bursztynowe oczy. Z niezwykłą 
uwagą słuchała czegoś, co opowiadał Spychała. Spychała mówił 
bardzo pomału; jakby z trudem tłumaczył pani Royskiej, dlaczego 
powrócił. Jasne było, że jednocześnie tłumaczył sam sobie. Był 
bardzo zmęczony. 
Andrzej nie siadając przy stole wtrącił się do rozmowy, i to dość 
gwałtownie. 
- Ależ to zupełnie zrozumiałe - powiedział do Kazimierza - że pan 
wrócił. Na pewno chce pan wrócić do Warszawy. My też. 
Pani Royska spojrzała na Andrzeja. Zdziwiło ją nerwowe zachowanie 
chłopca. 
- Chcesz kwaśnego mleka? - spytała. - My jesteśmy już po kolacji, 
ale mleko stoi na bufecie. Weźcie sobie, i ty, Romku. 
Andrzej znalazł rzeczywiście na bufecie garnuszek zsiadłego mleka, 
nalał do szklanki sobie i Romkowi, usiedli przy stole i pili. 
- Posłuchajcie, co opowiada pan Spychała - powiedziała jeszcze 
pani Ewelina. 
Spychała rzucił jej niepewne spojrzenie. Widać było, że to, co 
mówił, było przeznaczone jedynie dla pani Royskiej. Nie chciał 
ciągnąć swego opowiadania przy chłopcach. 
Natomiast słuchał uważnie tego, co mówił Andrzej. 
- Nie ma co - mówił młody Gołąbek - tutaj niczego nie wysiedzimy. 
Zdecydowaliśmy z Romkiem, że pojedziemy do Warszawy. 
Panią Royską w dalszym ciągu Andrzej niecierpliwił. Zwróciła się 
do Spychały: 
- Szofer, który wrócił, opowiadał o panu takie dziwne rzeczy... 
Spychała spuścił wzrok na obrus i bawił się podstawką na sztućce. 
Nie bardzo w smak była mu ta rozmowa. Andrzej umilkł i patrzył na 
dawnego "nauczyciela". Miał wrażenie, że ten wstydzi się czegoś. 
- Te dziwne rzeczy - powiedział Spychała, jakby się przezwyciężył 
- nie trwały długo. To może byłoby ładne w literaturze, ale, teraz 
to trzeba skonstatować, literatura nie jest przydatna w takich 
momentach naprężenia. Oranie to dobre u Reymonta. 
Andrzej nie rozumiał, o czym mówił Spychała, ale wyczuł, że to 

jest ważne. 
Kazimierz podniósł zdecydowanie wzrok i zwracał się już teraz 
wprost do Andrzeja: 
- Ten stary chłop, u którego orałem, powiedział mi: "Panie, nigdy 
pan nic nie zrobi, o ile pan nie będzie w środku"... 
- W środku? Co to znaczy "w środku?" - naiwnie spytał Andrzej. 
Romek położył dłoń na ręce Andrzeja, jakby powstrzymując to 
pytanie. 
Spychała nie odpowiedział. Za to pani Royska uśmiechnęła się i 
swoim zwyczajem lekko zacinając się, powiedziała: 
- Ten chłop miał rację, panie Kazimierzu. 
Spychała wciąż milczał. Nie był pewien intencji Andrzeja. Chwilami 
bał się tego chłopca, który wiedział o nim więcej niż potrzeba. 
Mógł go skompromitować w oczach pani Royskiej, a może jeszcze w 
jakichś innych oczach. 
- Mnie się także tak zdaje - mówiła dalej pani Royska - że nie 
można nic zdziałać z zewnątrz. Trzeba być "w środku", jeżeli się 
chce coś zrobić. 
- Nasza sytuacja jest tak skomplikowana - powiedział poważnie 
Spychała - że nawet jeszcze w tej chwili nie możemy powiedzieć, co 
trzeba robić i gdzie trzeba być. W tej chwili w ogóle szaleństwem 
jest może mówienie o tym, że trzeba coś robić. Wszystkie 
usiłowania znalezienia racji zniweczono. Jesteśmy pozbawieni 
jakiejkolwiek możności... 
- Ale nie możności rozumowania - powiedziała nagle pani Royska z 
głębokim przekonaniem. 
Spychała popatrzył na nią z uwagą. Nawet może ze zdziwieniem. 
"Zupełnie jest teraz inna niż w tamtej wojnie" - pomyślał i 
zadumał się przez chwilę. Złapał się na sentymentalnym 
przypominaniu minionych rozmów. Ale zaraz nakazał sobie powrót do 
rzeczywistości. "Zadziwiające, że nie pomyślałem ani razu o Marysi 
przez cały ten pobyt u chłopa" - zanotował jeszcze sobie w myśli. 
Zwrócił się do Andrzeja, jak gdyby dopiero go spostrzegł i jakby 
zabierał się do zadania mu szeregu pytań. 
- Od ojca nie ma żadnych wiadomości? 
Andrzej poczerwieniał aż po białka oczu. 
- Nie - bąknął. 
Spychała miał jeszcze o coś zapytać, ale się powstrzymał. 
- No więc, jedziemy do tej Warszawy czy nie? - wtrącił 
zniecierpliwiony Romek. 
- Nie ma pan pojęcia, jaka Ola jest tym wszystkim zmartwiona - 
powiedziała pani Royska trochę zbyt salonowym tonem. 
Spychała zmiarkował, że odgadła jego nie wypowiedziane pytanie. 
Zaniepokoił się. 
- Pani Ola jest jeszcze? Mam nadzieję, że nigdzie nie wyruszyła? 
Pani Royska zdziwiła się. 
- Oczywiście, że jest tutaj. Gdzieżby miała jechać? Nie wiadomo, 
gdzie ma męża szukać, a wyprawiać się teraz w drogę gdziekolwiek 
jest przecie bardzo niebezpiecznie. Andrzej by nie puścił matki 
samej. 

- Już dosyć, że zgubiłem ojca - powiedział Andrzej niskim głosem. 
W tonach tego zdania widniała głęboka rozpacz. 
Spychała popatrzył na niego życzliwie. 
- Ale mnie się zdaje - powiedział wprost do niego - że i siedzenie 
tutaj nie ma wiele sensu. Lada dzień zajrzą i do pani Royskiej 
Niemcy. W Warszawie byłoby może bezpieczniej. Szczególnie młodym 
ludziom. 
- Na razie jest jeszcze wojsko, zachowują się względnie 
przyzwoicie. Byłam w miasteczku, wszystko idzie jako tako. Ale 
niebawem przyjdą władze cywilne, zapewne nie będzie to idylliczne. 
- I dlatego myślę, że trzeba nam będzie wyruszyć w stronę Warszawy 
- powiedział Spychała jakimś nowym tonem, obejmując niejako tym 
powiedzeniem już obu chłopców i odpowiadając na niecierpliwe 
inicjatywy Romka. 
- Warszawa jeszcze się broni - powiedziała pani Royska głosem 
zupełnie obojętnym. 
- Wyobrażam sobie, jak to wygląda - szepnął Andrzej i zacisnął 
usta. 
- Tego sobie nie można wyobrazić - zauważył Roman. - To okropne. 
- Pan ma doświadczenie, panie Kazimierzu - powiedziała pani Royska 
i wzięła Spychałę za rękę - pan się jednak nawojował... 
- Nie ma porównania między tymi dwiema wojnami - zauważył Spychała 
- przez lat dwadzieścia technika zrobiła olbrzymie postępy. 
Wszystko jest w nieprzewidzianych wymiarach. Czołgi zdecydowały o 
zwycięstwie Amerykanów w roku 1918. Dziś czołgi są czymś zupełnie 
zwyczajnym. A gazów jakoś dotąd nie użyto. 
- Maski można powyrzucać - powiedział z pewną satysfakcją Romek - 
psu na budę się zdały. A niepotrzebnie tylko obciążały żołnierzy. 
- Któż mógł to wiedzieć? - zauważyła pani Royska. 
- Są tacy, co powinni byli wiedzieć - z uporem powiedział Andrzej. 
- Myślę - powoli mówił Spychała, jak gdyby śledził z wolna 
rozwijający się tok własnych rozumowań - myślę, że właśnie teraz 
dobrze byłoby podjechać pod Warszawę, póki jeszcze nie jest w 
rękach niemieckich. I wejść tam zaraz po kapitulacji. 
- Na wprost nie przejedzie - powiedział Romek. 
- Właśnie, nie wydaje mi się to najlepszą drogą. Przejedziemy 
naokoło, od Puszczy Kampinoskiej, od Sochaczewa. Tam przecie można 
zajechać do pana Janusza. Czy pani nie ma mapy? Drogowej, 
samochodowej? 
- W naszym samochodzie była taka świetna mapa - westchnął Andrzej. 
- Zaraz przyniosę - powiedziała pani Royska i wyszła z pokoju. 
Andrzej wstał i nalał sobie jeszcze mleka. Postawił taką samą 
szklankę przed Romanem. 
- Pij, będziesz mądrzejszy. 
Spychała spojrzał ze zdziwieniem na Andrzeja. W jego głosie 
zabrzmiały już jakieś nuty radości, czegoś, co się zaczynało. 
"Jakaś akcja, jakaś przygoda" - pomyślał. 
Nie chciał się oburzać. I jego samego brały już te możliwości, 
które wytworzyła nowa sytuacja: możliwości przygody. Czegoś, co 
jeszcze zostawało po zupełnym roztrzaskaniu normalnego życia. 

Wszystko mogło się ułożyć na nowo - nawet życie. 
Pochylili się nad przyniesioną przez panią Royską mapą, mapą 
czegoś, co już nie istniało, mapą Polski. Patrzyli na ten klonowy 
listek wątłą szypułką połączony z morzem, na łabędzia z piersią 
wygiętą wielkim łukiem. 
Andrzej półuchem słuchał projektów przejazdu i itinerarium, 
wyznaczonego na drogach, którymi tętniły w tej chwili niemieckie 
czołgi. Patrzył na zarys kraju i na linię Wisły wygiętą jak harfa 
i myślał: "To jest moja ojczyzna, już jej nie ma". 
- Tędy wyjedzie się na Puszczę Kampinoską - powiedział Spychała, 
prowadząc palcem. 
- I przez Wisłę w Wyszogrodzie - zauważył Romek. 
- Ile to wam czasu może zająć taka jazda? - spytała pani Royska. 
- Żadnych rachunków tu być nie może. Nie wiemy, co nas czeka za 
najbliższym zakrętem. 
Andrzej odszedł od mapy. Stanął przed oknem i patrzył na park 
pogrążony w nocy. "Żadnych rachunków tu być nie może" - powtarzał 
sobie w myśli. 
A jednak musi być jakiś rachunek, jakieś obliczenie, chociażby i z 
setkami niewiadomych. Tyle tylko, że rachunek ten trzeba tworzyć 
od podstaw, zaczynać od samego początku. Wszystko może być inne - 
ale musi być konkretne. 
"Żadnych marzeń, Andrzeju - powiedział sobie. - Tak trzeba iść, 
jakby wszystko było normalne. I jakby wynik miał być normalny". 
"Każdy wynik musi być normalny" - dodał. 
I wtedy właśnie, przy tym oknie, przyszła mu do głowy konkretna 
myśl o śmierci, mógł ją sobie już teraz wyobrazić. Spojrzał znowu 
na ludzi zgromadzonych przy mapie. Na twarzy Romka wyczytał coś, 
co przed chwilą czuł w sobie: zapał do przygody. 
"Czy wolno być aż tak dziecinnym? - pomyślał. - Teraz? A może 
właśnie w tym ma być ratunek? Ostatecznie całe życie nie musi być 
klęską". 
W tym momencie otworzyły się drzwi i weszła Ola. Andrzej przeniósł 
spojrzenie na matkę, jakby oczekiwał od niej ostatecznej decyzji. 
Widać Ola siedziała dotychczas w ciemnym pokoju, bo zmrużyła oczy 
od światła i w pierwszej chwili nie wiedziała, kto jest w pokoju. 
Spychała podniósł się i powiedział: 
- Dzień dobry pani. 
Andrzej patrzył na twarz matki z wytężeniem. Jakby ją ujrzał po 
raz pierwszy. W wyrazie tej twarzy dopatrzył się jakiejś 
dziewczęcości. Nie był to efekt lampy, przeciwnie, jaskrawe 
światło wydobywało to wszystko, co było znużeniem i niepokojem w 
tym obliczu. Ale Andrzej ze zdziwieniem skonstatował, że nigdy nie 
patrzył na matkę; w jej uśmiechu, z którym witała Kazimierza, w 
geście podawanej ręki spostrzegł elementy, które dawniej uchodziły 
jego uwagi. Ola wydała mu się nieprawdopodobnie piękna. 
Czy to pod wpływem pytań Romka, tam pod klonem, czy pod wpływem 
innych impulsów, zagadnął sam siebie: "Czy matka była 
szczęśliwa?". Zainteresował go w tej chwili los nie matki, ale los 
tej kobiety. Nie zastanawiał się dotychczas, czy kocha matkę. 

Matka istniała, i koniec. Ale teraz, gdy widział ją oblaną 
spokojnym światłem, kiedy zrozumiał możliwość jej istnienia tylko 
w tym spokoju, poczuł, że wiążą go z nią węzły naprawdę nie do 
zniszczenia. Weszła do jego świadomości, jak weszła do tego 
pokoju. 
Ola zwróciła się do syna: 
- Gdzie byłeś Andrzeju? Niepokoiłam się o ciebie. Bądź łaskaw, nie 
przepadaj teraz na tak długo. Sama nie wiem, co myśleć. 
- Ależ ja byłem cały czas przed domem - powiedział Andrzej. 
- Nie przyszedłeś na kolację. 
- Taka to i kolacja - zauważyła pani Royska. I zwróciła się do 
Kazimierza: - Tak chciałam, aby wszystko było jak zawsze, ale 
niektórych rzeczy nie da się przeprowadzić. 
- Odczuwa pani jakieś trudności? - zapytał Spychała chyba tylko 
dla podtrzymania konwersacji. Nic go to nie obchodziło. 
- Ludzie przyzwyczaili się trochę do sytuacji i do zdarzeń - 
westchnęła pani Royska - i zaczynają już kaprysić. A przecież ja 
nie mam żadnych możliwości. Nie mogę im dogadzać... 
Andrzej zatrzymał się pośrodku pokoju. 
- Mamo. Wracamy do Warszawy - powiedział. 
Zauważył szybkie spojrzenie matki, które przez chwilę zatrzymało 
się na twarzy Kazimierza. Zaraz zgasło. 
- Ale konie mi odeślecie? - spytała pani Royska. 
- Zostawimy je u Janusza - powiedział Spychała. 
- No! - z zadowoleniem potaknął Romek. 
Andrzej zaczął perorować, chodząc po pokoju: 
- Warszawa może nam dać wszystko. Przede wszystkim musimy 
dowiedzieć się, co trzeba robić; tam musi być jakieś kierownictwo. 
Musimy wiedzieć, co ludzie robią... 
Pani Royska przerwała z beczki rozsądku: 
- Moglibyście poczekać. Ustali się przecież jakaś komunikacja. 
- Przypuszczam, że na to trzeba będzie bardzo długo czekać. 
Niemcom nie będzie na tym tak zaraz zależało, oni mają połączenie 
samochodowe. 
- A ileż nam zajmie jazda do Warszawy? - powiedziała Ola 
niespodziewanie dla siebie. 
Andrzej zatrzymał się i z pewnego rodzaju tryumfem popatrzył na 
matkę: 
- A więc jedziesz? 
- No wiesz, przecież samego bym cię nie puściła - powiedziała Ola 
- teraz muszę wiedzieć, co będziesz robić. Znać każdy twój krok. 
- Antek też pewnie odnajdzie się w Warszawie - dodał Andrzej tonem 
wyjaśnienia. 
Romek wmieszał się w rozmowę: 
- Pani niekoniecznie musi jechać. Dla kobiety to nie bardzo. My 
będziemy pilnować Andrzeja, ja i pan Spychała. 
Spychała zamyślił się. 
- A mnie się wydaje, że nam nawet będzie bezpieczniej jechać z 
kobietą. Będziemy bardziej wyglądali na uciekinierów powracających 
do miasta czy też w okolice Warszawy. Bo tak, sami mężczyźni, to 

może wyglądać jak wojskowi poprzebierani naprędce. Tym bardziej że 
chłopcy są tacy młodzi... 
- Nawet za młodzi jak na wojsko - uśmiechnęła się pani Royska. - 
Ja także uważam - dodała - że bezpieczniej wam będzie jechać z 
kobietami względnie z kobietą. Helenkę zostawcie jeszcze u mnie. 
Ola zgodziła się. 
- Tak będzie najlepiej. Helenka zostanie u cioci i poczekamy, jak 
sprawy się będą rozwijały. Jeżeliby Franio albo Antek dobrnęli do 
Pustych Łąk, zastaną tu Helenkę. 
Romek powtórzył swoje pytanie: 
- Czy możemy już jechać jutro? 
- Na jutro chyba się nie przygotujemy. Trzeba wam dać porządny wóz 
i przygotować go na dalszą drogę, nasmarować, opatrzyć i tak 
dalej. Trzeba wam przygotować zapasy na podróż... Czy chcecie 
wziąć z sobą furmana? 
- Ale po co? - powiedział Romek. - Ja sobie z końmi dam radę, 
Andrzej mi pomoże. 
- Ja jestem z konnej artylerii - powiedział uśmiechając się 
Spychała. - Konie mnie zawsze bardzo słuchały... A to w drodze 
może się przydać. 
- Będzie pan wodzem wyprawy - uśmiechnęła się znowu pani Ewelina. 
W tej chwili do pokoju weszła Helenka. 
Gdy mrużyła oczy, wcale nie wyglądała na swoje piętnaście lat - 
wydawała się dojrzałą i mądrą kobietą. 
- Cóż to za narada? - zapytała. 
- Jedziemy do Warszawy! - zawołał Andrzej prawie wesołym głosem. - 
Jedzie mama, pan Spychała, Romek i ja. 
- A ja? - spytała Helenka. - Jak się rozporządziłeś moją osobą! 
- Zostaniesz, Helenko - powiedziała pani Royska. - Zupełnie nie 
wiem, jak się teraz wszystko ułoży. 
Helenka zastanowiła się. 
- Rzeczywiście - powiedziała - może tak będzie najlepiej. 
Niepewnym wzrokiem obrzuciła matkę, ale Ola siedziała 
wyprostowana, nawet uśmiechnięta, i zdawała się być pewna siebie. 
Na widok spokoju matki Helenka uśmiechnęła się pobłażliwie, nawet 
pogardliwie. Dziwna rzecz, jak ten uśmiech zmieniał twarz Helenki. 
Zdejmował z niej tę nieprzyjemną ostrość i nadawał jej wyraz, 
który przypominał pana Franciszka. Helenka stawała się wtedy 
sympatyczna, ale nie taka ładna. Dziewczyna już o tym wiedziała i 
starała się nie uśmiechać. 
- To będzie najlepiej - powtórzyła - nie będę się z wami rozbijać. 
- Dobrze - powiedziała pani Royska w zamyśleniu - jestem teraz 
bardzo samotna. Oczywiście, jest pan Kozłowski - dodała spiesznie, 
popatrzywszy na Romka - ale mimo to będę odczuwała samotność po 
waszym wyjeździe. 
- Taak - przeciągnęła Ola - a co się dzieje z Walerkiem? 
Pani Royska nie odpowiedziała na to pytanie. Wstała i zwróciła się 
do Andrzeja. 
- Może chcesz jeszcze kwaśnego mleka - powiedziała. 
- Nie, nie - pospieszył Andrzej - już mam zupełnie dosyć. 

IV 
Pokój, w którym umarła babunia Michasia, oczyścił się z wolna z 
przebywających tam uciekinierów. Jedni poznajdowali sobie 
pomieszczenia w pobliskim miasteczku, inni wynieśli się do 
Siedlec, jeszcze inni posunęli się nieco na wschód, były tam 
ostatnio pewne możliwości przedostania się i na Litwę, i do 
Związku. Pokój nawet zdołano doprowadzić do jako takiego ładu, 
miała w nim zamieszkać Helenka po wyjeździe matki. 
Helenka zaszła tam z rana. Przed staroświeckim, podłużnym i 
zatartym zielonymi cieniami lustrem stała Ola. Helenka zawahała 
się na progu, a matka jej nie zauważyła. Spoglądała w zieleń 
lustra jak w wodę, z wyrazem wysilenia na twarzy, brwi miała 
zmarszczone i wyglądała tak, jakby usiłowała sobie coś 
przypomnieć. Dawne uczesanie? Suknię, o której już od wieków nie 
myślała? 
Helenka chrząknęła i Ola się odwróciła. 
- Próżna jesteś, mater - powiedziała Helenka i zaczęła porządkować 
w szafie, która stała przy przeciwnej ścianie. - Mizdrzysz się do 
lustra - dodała jeszcze. 
Ola oburzyła się. 
- Jak ty się wyrażasz! Chyba wiesz dobrze, że się nigdy nie 
"mizdrzę" do lustra. 
- Oczywiście. Ale teraz wpatrzona byłaś pilnie. 
- Tak, patrzyłam. 
- I co wypatrzyłaś? 
- Helenko - Ola nagle zwróciła się do córki - czy ci nigdy nie 
przychodzi do głowy, że matka to też człowiek? 
Helenka odwróciła się od szafy. 
- Nie - odpowiedziała - nigdy. Tak samo jak tobie nigdy nie 
przychodzi do głowy, że córka to też człowiek. 
- Helenko - łagodnie powiedziała Ola - przede wszystkim nie wiesz, 
co i kiedy przychodzi mi do głowy. Nie bardzo się tym 
interesujesz. 
- Bo jesteś taka sentymentalna. 
- Wolę być sentymentalna niż oschła - powiedziała Ola i wyszła z 
pokoju. 
Było już południe. Ola zeszła do hallu; z przeciwnej strony 
schodził Spychała. Nagle powstał krzyk: 
- Niemcy jadą. Niemcy jadą! 
Andrzej i pani Royska rzucili się do okien stołowego. Aleją 
wjazdową posuwał się lekki "łazik" niemiecki. Nie widziało się, 
kto siedział w środku samochodu. 
- Niech wszyscy siedzą na górze - powiedziała pani Royska i szła 
ku drzwiom wyjściowym. W hallu stali speszeni Ola i Kazimierz. 
- Idźcie na górę i nie wychodźcie nigdzie - powiedziała Royska - 
Niemcy. 
Andrzej nie odszedł od okna. Samochodzik zajechał przed ganek i 
wysiadło z niego dwóch ludzi. Jeden lotnik niemiecki - poruszał 
się zręcznie i elegancko - drugi był cywilem, w czapce 
półwojskowej, w długich butach i w kożuszkowej kurtce. Ten także 

poruszał się jak wojskowy, "powiedzmy: jak były wojskowy" - 
poprawił się w duchu Andrzej. Dopiero po chwili poznał go: był to 
Walerek. 
Ruszył za panią Royską do przedpokoju, nie chciał ciotki zostawiać 
samej. Był to pierwszy Niemiec w mundurze, którego widział z 
bliska, a widok Walerka nie wywoływał w nim przyjemnych wrażeń. 
Czuł, że pobladł, a ręce miał zimne. 
Walerek już stał w przedpokoju wraz z młodym lotnikiem, 
naprzeciwko matki, która także była bardzo blada i zaciskała usta. 
Walerek zdawał się tego nie zauważać. 
- Prosiłem mojego przyjaciela, pana von Behma, aby mnie tu do mamy 
podwiózł. Niepokoiłem się o mamę, ale widzę, że wszystko w 
porządku. 
Pani Royska zachowała milczenie. 
Walerek usiłował nadrabiać miną. 
- To jest mój nowy przyjaciel, porucznik von Behm. Stoi obecnie w 
Siedlcach... 
Młody oficer skłonił się, pani Royska kiwnęła głową, ale ręki nie 
podała. Walerek udał, że tego nie zauważył. 
- No, proszę - zwrócił się do Niemca, nie czekając na zaproszenie 
matki; widocznie obawiał się, że się go nie doczeka - proszę 
dalej. 
I zrzuciwszy kożuszek, prowadził oficera do salonu. Dopiero teraz 
zauważył Andrzeja. 
- A, i ty tutaj jesteś? - powiedział nie podając mu ręki ani nie 
przedstawiając go oficerowi. 
Poszli prosto do salonu i usiedli w fotelach. Pani Royska podążyła 
za nimi, gdy spostrzegła, że nie może być innego rozwiązania 
sytuacji. Andrzej, wciąż zaciskając zimne ręce, poszedł także. 
Gadał tylko Walerek, i to bardzo dużo. Opowiadał dość ubogą 
niemczyzną swojemu "nowemu przyjacielowi", jakie były losy Pustych 
Łąk, zatrzymał się nieco dłużej nad epizodem z roku 1920, i 
zachwycał się sposobem gospodarowania matki. Widocznie chodziło mu 
o to, aby Niemiec miał dobrą opinię o gospodarstwie. Tak samo 
zrozumiał to opowiadanie i młody oficer, gdyż powiedział (było to 
jego pierwsze odezwanie się od chwili przybycia do polskiego 
domu): 
- To bardzo dobrze, że gospodarstwo jest tu wzorowe. Myślę, że nie 
pozostawimy na miejscu ludzi, którzy nie są fachowcami. Rozumie 
pan, jak zależy nam na wykarmieniu ludności. Ale zresztą to nie 
jest mój dział - dodał uśmiechając się i skłaniając głowę w stronę 
pani Royskiej - nie umiałbym nic poradzić na to, jeżeliby się 
sprawy układały inaczej. 
- Ależ panie baronie - przesadnie naturalnym tonem wołał Walerek - 
nikt o to pana nie posądza. A zresztą na pewno, gdyby coś groziło 
mojej matce, uprzedziłby pan nas od razu. 
Niemiec mruknął coś niewyraźnego. Wynikało z tego, że na pewno by 
nie uprzedził. 
Ale Walerek młócił dalej: 
- Strasznie się o ciebie niepokoiłem. - Przeplatał zdania 

wygłaszane po niemiecku zdaniami polskimi. - Strasznie, możesz 
sobie wyobrazić, chociaż na szczęście tutaj w okolicy żadnych 
bitew nie było. 
- Spalono sporo wsi - zauważyła pani Royska swoją doskonałą 
niemczyzną. 
Lotnik spojrzał na nią uważnie. Był to jasny blondyn, nieco rudawy 
i piegowaty, jego wydłużona, o szlachetnych liniach rysów twarz 
nosiła jednak wyraz zdegenerowany. Oczy miał jasne i 
przezroczyste. Odezwanie się pani Royskiej wygłoszone w pięknej 
niemczyźnie zainteresowało go widocznie, ale nic nie powiedział. 
- Gdzieś tam walczyli w Prusach Wschodnich - powiedział Walerek, 
bez ustanku przeskakując z niemieckiego na polski - co za nonsens, 
zresztą ta cała wojna jest nonsensem. Czyśmy mogli nawet myśleć, 
że możemy sobie dać radę z taką potęgą? 
Tutaj odezwał się Andrzej: 
- Myślano, że nie jest to taka wielka potęga. 
Walerek spojrzał na niego z pogardą. 
- Zależy, kto myślał. 
- Nasi dowódcy czy nasi przywódcy. 
- A, chyba. 
Te zdania były wypowiedziane po polsku. Niemiec patrzył uważnie to 
na Andrzeja, to na Walerego. Porównywał ich jak gdyby. Zresztą nie 
było w tym nic dziwnego, każdemu narzucało się podobieństwo tych 
dwóch ludzi. Tylko że oczy Andrzeja były jaśniejsze i chwilami 
wydawały się zupełnie niebieskie, a chwilami szare. Oczy Walerego 
były ciemne i chmurne, dzisiaj zaś szczególnie niespokojne. 
Andrzej także przypatrywał się swemu pięknemu krewnemu. Uderzało 
go owo zaniepokojenie w oczach, ów błysk w źrenicach, kiedy 
przerzucał wzrok z matki na owego obojętnego i antypatycznego 
Niemca. 
Pani Royska widocznie także zauważyła ten niepokój. 
- Nie miałeś się czego bać, wiesz, że ja zawsze daję sobie radę. 
- Ale mama ma tu za dużo ludzi. 
- Cóż, to są "wędrowcy", nie mogę ich wyrzucić. 
- A dużo ich mama ma? 
Pani Royska milczała. 
- Na podwórku bardzo dużo? 
- Dużo. Zobacz sam. 
- A w domu mama ma także? 
Pani Royska nie odpowiedziała na to pytanie. 
Okna salonu wychodziły na park i widać stąd było bramę i klomb 
przed domem, ale nie tak wyraźnie. Zakrywały go krzaki i drzewa. 
Mimo to pani Royska w pewnej chwili dostrzegła zajeżdżającą 
bryczuszkę zaprzężoną w jednego konia. Przestraszyła się i wstała 
z miejsca. Ale było już za późno. Walerek poszedł za jej wzrokiem 
i zauważył zarówno zaprzęg, jak i osobę, która z niego przed 
gankiem wysiadła. 
- kCie, cie, cie - powiedział i także się podniósł. - Przepraszam 
- dodał, zwracając się do oficera - ale tutaj przyjechała pewna 
osoba, która mnie bardzo interesuje. Pan wybaczy - dodał jeszcze i 

poskoczył do przedpokoju. 
Tam już przybyła stała przy wieszaku, wyplątując się z chust i 
płaszcza. Była to Krystyna. 
- Krysiu, na Boga, co cię tu sprowadza? - powiedział szarmanckim 
tonem Walerek. 
Krystyna oniemiała i zatrzymała się przy wieszaku z ręką 
wpółuniesioną do góry. 
- A gdzież twój szanowny małżonek przebywa? - spytał ironicznym 
tonem Walery. 
I nagle podszedłszy objął gwałtownie Krystynę i nim krzyknąć 
zdołała, pocałował ją w usta. Potem odstąpił i zaśmiał się 
serdecznie, jakby zrobił najlepszy żart w świecie. 
- Jak śmiesz - powiedziała Krystyna. 
Ale oprzytomniała. Rozebrała się z płaszcza i spytała spokojnie: 
- Gdzie ciocia? 
- Przyjmuje w salonie niemieckiego oficera - powiedział Walery. 
- Pleciesz - powiedziała Krystyna i weszła do salonu. Zastała tam 
rzeczywiście panią Royską w towarzystwie Andrzeja i niemieckiego 
oficera. 
- Ciociu, ja do cioci na chwilę - powiedziała nie witając się z 
nikim. 
Royska wstała pospiesznie i wyszła za przybyłą. Przestraszona 
Krystyna uciekła aż za stołowy pokój, do kredensu, i tam dopiero 
złapała panią Royską za rękę. Patrzyła jej w twarz ze strachem i 
pomieszaniem, większym, niż to mogło spowodować niespodziewane 
spotkanie z eks-mężem. 
- Proszę cioci - powiedziała - mój mąż wrócił z bitwy w Prusach. 
Jest w tej chwili u mnie i nie wie, co robić, przyjechałam się 
cioci poradzić. 
- Czy on był oficerem? 
- Tak, kapitanem. 
- Niedobrze - powiedziała pani Royska. - Zresztą nie wiem, tyle 
najrozmaitszych rzeczy opowiadają tutaj ci uciekinierzy, gdyby się 
chciało im wszystkim wierzyć... 
- Ale tutaj spotkałam Walerka. To zły znak. 
- Wiesz, Krystyno... - zaczęła pani Royska. 
- Przepraszam ciocię bardzo, ale naprawdę ja się tak 
przestraszyłam. On będzie chciał czegoś ode mnie. 
- Przede wszystkim nie powinien wiedzieć, że twój mąż jest w domu. 
- Czy on z Niemcami... - Krystyna jak zawsze nie dopowiedziała 
swojej myśli. 
- Nic nie wiem. Widzę go po raz pierwszy od dnia wybuchu wojny. 
Ale przyjechał z tym Niemcem. 
- Jak to? On przyjechał z tym niemieckim oficerem? 
- Tak. 
- On przyjechał już z niemieckim oficerem? Skąd? 
Pani Royska wzruszyła ramionami. 
- Chyba z Siedlec. Przecież w Siedlcach mieszka. 
- On już się kuma... - Krystyna wstrząsnęła się. Potem dodała, 
wciągając rękawiczki, które była mięła w dłoniach: 

- No to ja zaraz uciekam. 
- Zaczekaj choć chwilę - powiedziała pani Royska - jechałaś taki 
kawał świata. 
- Nie, nie, nie zaczekam. Ja się go i tak przestraszyłam, a jeżeli 
on jeszcze... 
I prędko wyszła do stołowego pokoju i do przedpokoju. Ale tam już 
na nią czekał Walery. 
- Dlaczego się tak spieszysz? - powiedział poważnie - Zaczekaj 
chwilkę. 
- Nie mogę - powiedziała. 
- Dlaczego nie możesz. Pali się? 
- Muszę zaraz wracać. 
- Chyba twój szanowny małżonek na ciebie nie czeka? 
Krystyna ubierała się w płaszcz i zakręcała chustkę. Nie 
odpowiedziała. 
- Twój mąż jest w wojsku? Prawda? - ponaglał pytaniami Walerek. 
- Ależ tak, tak - potwierdziła pani Royska, która wyszła za nim. A 
potem powiedziała cicho do Walerka: - Czego chce tu ten oficer? Po 
coś ty go tu przywiózł? 
- Aha, po co? Zobaczy mama po co. Jeszcze się on nam przyda. 
Zresztą to bardzo porządny człowiek. 
- Widziałeś, jak się zainteresował, gdy mówiłam o bombardowaniu. 
- Doprawdy, mamo, to głupstwo, każdy wojskowy musi wypełniać 
rozkazy swoich zwierzchników. 
- Zabieraj go, i to natychmiast - groźnie powiedziała pani Royska. 
Walerek trochę zdziwiony popatrzył na matkę. Dawno nie słyszał już 
tego tonu. 
- Mama może pożałować - szepnął. 
- Pożałuję czy nie pożałuję, zabierajcie się stąd. 
Obejrzała się po hallu, ale Krystyny już nie było: pobiegła do 
swojej bryczki. 
Pani Royska wzięła Walerka za rękaw i pociągnęła go w kąt 
przedpokoju. Poczęła do niego mówić szeptem gwałtownym i 
dramatycznym, jąkając się bardzo ze zdenerwowania: 
- Zmiłuj się, widzisz, jak ciebie ludzie się boją. Czyś ty 
zwariował? Latami całymi nie zjawiałeś się u mnie, a tutaj nagle 
przyjeżdżasz już z Niemcem. Gdzieś ty się z nim pokumał? Czy ty 
sumienia nie masz, żeby się do mnie tak zjawiać? Krystyna 
wyleciała jak oparzona, gdy tylko ciebie zobaczyła. Andrzej 
trzęsie się cały... 
Piękna twarz Walerego skrzywiła się nieprzyjemnym grymasem. 
- Tego szczeniaka to ja sobie zapamiętam - powiedział. 
Pani Ewelina nie zwracała uwagi na miny syna. 
- Wynoś mi się natychmiast i żebym cię tu więcej nie widziała. Dom 
jest jeszcze na razie mój i mogę się w nim rozporządzać. Wstyd mi 
za ciebie. 
Walerek uśmiechnął się przelotnie - i nagle wziął matkę za rękę i 
pocałował. 
Pani Royska osłupiała. 
- Mama mnie ma za jakiegoś potwora. Dobrze, niech będę potworem. 

Ale czy mamie nie przychodzi nawet na myśl, że ja mogłem się 
naprawdę o mamę niepokoić? Że naprawdę pomyślałem sobie: "Lepiej 
będzie z jakimś Niemcem tam pojechać, bo a nuż są tam jakieś 
niedobre rzeczy?" Rozumie mama? Chciałem mamy bronić. 
Pani Royska powiedziała znacznie łagodniejszym tonem: 
- Bardzo ci jestem wdzięczna. Ale wiesz dobrze, że ja się potrafię 
sama obronić. Przestałam już dawno być sentymentalną gąską. 
- Sentymentalną gąską mama chyba nigdy nie była - powiedział 
Walery z przekonaniem. 
- Nie znasz mnie - powiedziała już zupełnie łagodnie matka - nie 
znasz mnie i nigdy nie chciałeś poznać. Ale w każdym razie 
zabieraj sobie tego Niemca z domu. Jedźcie już, jedźcie. 
- Dobrze - Walerek jeszcze raz nachylił się do ręki matki - zaraz 
jedziemy. Ale gdyby mama potrzebowała czegokolwiek, gdyby mama 
znalazła się w niebezpieczeństwie... Z mamy otoczeniem nigdy nic 
nie można wiedzieć. Tym szaleńcom mogą nie wiem jakie myśli 
przyjść do głowy. Przecież wiadomo: wszystko się skończyło. Teraz 
zależymy całkowicie od nich. Niech mama uważa. I jak tylko coś... 
zaraz do mnie do Siedlec. 
- Dobrze, dobrze - na odczepnego powiedziała pani Royska - jeszcze 
zobaczymy, jak się wszystko ułoży. 
- Już się ułożyło. Nie ma najmniejszej wątpliwości - zdecydował 
Walery - ale trzeba jechać rzeczywiście. Kogo mama ma jeszcze u 
siebie? 
- Ależ nikogo, naprawdę. Ola jest z Andrzejem. Więcej nikogo. 
W tej chwili, jakby na zawołanie, na widomy dowód nieprawdy 
wypowiedzianej przez panią Ewelinę, wpadła do przedpokoju Helenka. 
Była cała w kolorach od świeżego wrześniowego powietrza i włosy 
miała rozrzucone. Zatrzymała się, ujrzawszy Walerego. 
- No i Helenka jest z matką - dopowiedziała pani Royska, jakby 
kończąc poprzednie zdanie, ale zarumieniła się przy tym. 
Walerek podał rękę Helence. Helenka, ociągając się, przywitała się 
z nim. 
- Widzę, widzę - powiedział Walery - przy tym widzę, że to 
Helenka, chociaż tak się bardzo zmieniła. Zupełnie dorosła panna - 
dodał zwracając się do matki - i bardzo ładna panna. 
- Podobna do ojca - powiedziała pani Royska, ot tak, byle coś 
powiedzieć. 
- Może trochę - uśmiechnął się Walerek - ale daleko ładniejsza. 
Stał teraz, przypatrując się dziewczynie bez żadnego skrępowania. 
- Nie wiedziałem, że pani jest tutaj - dodał po chwili. 
- Tak, przyjechałam - powiedziała Helenka - i zapewne zostanę 
jakiś czas... 
Przerwała zdanie, bo ujrzała w twarzy pani Royskiej coś, co jej 
nakazywało milczenie. 
W tej chwili w drzwiach salonu ukazał się niemiecki oficer. Za nim 
z bardzo niepewną miną podążał Andrzej. Oficer przeszedł na język 
francuski, mówił nim zresztą z bardzo twardym akcentem. 
- La guerre est finie * (* Wojna się skończyła.) - powiedział - 
namawiam przeto tego młodego człowieka, żeby się uczył 

niemieckiego języka. Jak mało ludzi w Polsce zna niemiecki! - 
dodał patrząc na Walerego. - Chyba już pojedziemy? - spytał po 
niemiecku. 
- Tak, tak - zapewnił go Walerek, demonstracyjnie nie odrywając 
oczu od Helenki. - Pojedziemy. 
- Bardzo mi było miło - powiedział oficer, zwracając się do pani 
Royskiej - mam nadzieję, że nie będzie pani potrzebowała naszej 
pomocy. Ale gdyby... Zresztą, nie wiem, jak długo będę rezydował w 
Siedlcach... 
Pani Royska nic nie odpowiedziała. Podała w milczeniu rękę 
oficerowi - tym razem musiała już to uczynić. Walerek pożegnał się 
ze wszystkimi z wielką wylewnością, jak na niego był bardzo 
serdeczny. Wzbudziło to zaniepokojenie w Andrzeju. Przypomniały mu 
się wszystkie dawne wakacje. Ale Walerek poklepał go po plecach i 
powiedział przyjacielsko: 
- No, no, trzymaj się, Andrzeju. I niech ci żadne głupstwa nie 
przychodzą do głowy. 
Odprowadzając gości na ganek - zwyczaju tego nie mógł nawet w tej 
chwili zaniechać - pomyślał Andrzej: 
"Jeżeli on uprzedza, żeby nie myśleć o żadnych głupstwach, to 
zapewne już są gdzieś tacy, co myślą o głupstwach". 
- La guerre est finie - powtórzył lotnik niemiecki, siadając do 
"łazika" i przyjacielsko kiwając ręką do stojącego na ganku 
Andrzeja. 
Chłopiec nie wytrzymał. Powiedział: 
- Vous le croyez, monsieur? * (* Pan w to wierzy?) I w głosie jego 
słyszało się wielkie powątpiewanie. 
Walerek chciał coś odpowiedzieć, ale "łazik" ruszył z kopyta i 
Walerek odjechał z otwartymi ustami. 
"Nie jest to dobra wróżba ten przyjazd" - pomyślał Andrzej, ale 
nie powiedział tego pani Royskiej. 
- O czymście rozmawiali w salonie? - spytała pani Ewelina, gdy 
Andrzej wrócił do pokoju. 
- Namawiał mnie, abym się uczył niemieckiego, to wszystko! - 
odpowiedział Andrzej. Pani Ewelinie zdawało się jednak, że Andrzej 
coś ukrywa. 
V 
Ranek wrześniowy zapowiadał się pogodnie, ale już bardzo 
jesiennie. Przed gankiem stał wóz obficie wymoszczony słomą i 
wyłożony workami. Para porządnych skarogniadych koni zaprzężona do 
wozu wyglądała okazale. Zbyt okazale, jak twierdził sceptyk 
Andrzej. Ale ilość powracających w stronę Warszawy nie była 
jeszcze wielka i Spychała zapewniał, że nie grozi im 
niebezpieczeństwo przymusowego oddawania koni, a nawet podwożenia 
pielgrzymów. 
Rzeczy żadnych nie mieli. Wszystkie kuferki Oli i Helenki zostały 
w zaginionym samochodzie, Andrzej nie brał z sobą nic w drogę, 
jako że szedł piechotą. Spychała wsiadł przecie do samochodu pani 
Royskiej "jak stał". Jeden tylko Romek miał jakieś tam klamoty, no 
i oczywiście spakowano dwa koszyki z "zapasami", które były 

obliczone nie tylko na drogę, ale i na pierwsze dni pobytu w 
Warszawie. Kto wie, jak tam teraz jest, na pewno z jedzeniem nie 
najlepiej. 
- Bardzo to romantycznie wygląda - powiedziała Helenka, stając na 
ganku i przyglądając się zaprzęgowi - ale czy nie lepiej by było 
pożyczyć samochód cioci i zjawić się w Warszawie samochodem? 
Bylibyście w dwie godziny. 
Andrzej, poprawiając worki z zapasami i owsem dla koni pod 
siedzeniem, powiedział: 
- Dobrze ci gadać, samochód, samochód! Pewnie, że byłoby lepiej 
wziąć samochód. Ale samochód potrzebuje benzyny. A ciocia już jej 
nie ma. W drodze nawet nie będzie mowy o benzynie... Skąd teraz 
benzyna? Co ocalało, to na pewno Niemcy zabrali. 
- Rzeczywiście - powiedziała Helenka bez uśmiechu - ty nawet 
czasami logicznie rozumujesz. 
- No, Helenka, jedź z nami - powiedział Romek, usadawiając się już 
na słomianym koźle. 
- Wiesz, nie mam wielkiej ochoty - powiedziała Helenka - to będzie 
strasznie nudna jazda. 
- Obawiam się, że będziemy mieli pewne urozmaicenia - powiedział 
Andrzej. 
Helenka wzruszyła ramionami. 
- Ciocia mnie także namawiała na wyjazd - powiedziała nagle i jak 
gdyby znacząco - ale mama nie zgodziła się. Chce koniecznie, abym 
została. 
Chłopcy nie zwrócili uwagi na to powiedzenie, ale Helenka 
westchnęła tak jakoś "po dorosłemu", że Andrzej odwrócił się od 
koszów i popatrzył na nią uważnie. 
- Coś ty taka sentymentalna? - spytał, marszcząc brwi. 
- Wiesz, zachowujesz się, jakbyś jechał na majówkę do lasu - 
powiedziała Helenka z niechęcią - tacy jesteście dziecinni. 
- Dziecinni to dziecinni - powiedział Romek - ale że to wszystko 
może skończyć się pójściem "do lasu", to napewno. 
Andrzej się zastanowił. To dawne powiedzenie, pachnące romantyzmem 
i żeromszczyzną, której tak nie lubił, nabierało nowego znaczenia. 
Powiedział: 
- "Do lasu"! Jakie to niezmienne. 
Helenka jeszcze nie rozumiała, jeszcze nie uchwyciła znaczenia 
tego słowa. Spytała: "Co to znaczy: do lasu?", a potem zawstydziła 
się tego pytania, chociaż w dalszym ciągu nie uświadamiała sobie 
jego realnego znaczenia. 
Cały wyjazd wyglądał rzeczywiście na majówkę. Pani Royska 
nadrabiała miną, chłopcy kręcili się na koźle. Ola, osłonięta 
szarą woalką, wyglądała bardzo ładnie. Spychała siedział blady, z 
zaciętymi ustami, on jeden chyba rozumiał dziwaczność i szaleństwo 
tej wyprawy, jej nagłe odsunięcie się w jakieś zamierzchłe sposoby 
myślenia, podróżowania, w jakieś niecywilizowane głębie. 
Romek zaciął batem koniki, ruszyły ostro i pani Royska z Helenką 
nawet się nie opatrzyły, jak wóz minął bramę, wjechał między domy 
wioski; było sucho, kurz wznosił się na drodze i wkrótce zakrył 

wóz przed oczami stojących na ganku. 
Za wsią rozciągały się szeroko zaorane łany wschodzące różową 
jeszcze runią. Niebo było bladoniebieskie i poczęły się ukazywać 
na nim rzadkie, bardzo białe obłoczki. Rzeczywiście, pogoda 
niezmienna. 
Zbliżyli się do miasteczka. Ku swojemu zdziwieniu z daleka na 
ratuszu miasta ujrzeli czerwony sztandar. Skąd on się wziął teraz 
z tej strony Bugu, nie zdawali sobie sprawy. W miasteczku na rynku 
stały sowieckie czołgi i samochody. Nie brak także było i 
niemieckich. W ratuszu toczyły się jakieś pertraktacje. Nie 
zatrzymywali się i pojechali dalej. 
Zaraz za torem kolejowym i drogą prowadzącą do ceglanej cukrowni, 
widniejącej w dali ze swoimi gotyckimi kominami, zaczynał się las. 
Z początku rozciągał się tylko po lewej stronie drogi, potem po 
obu stronach. Wyjechali na szosę, którą wycofywało się wojsko 
polskie. Po obu stronach, w rowach, leżały duże ilości sprzętu 
wojennego. Jaszcze z pociskami armatnimi spotykało się coraz 
częściej. Kiedy wyjechali z lasu, było ich jeszcze więcej. 
Zalegały rowy po obu stronach drogi. 
Jadący milczeli. Trochę im się niewyraźnie zrobiło, gdy zobaczyli 
wojska - i to nie tylko niemieckie - zebrane w miasteczku. Ola 
dopiero teraz uprzytomniła sobie, na co się odważyła. Bała się po 
prostu i wydawała się jej szaleństwem ta zgoda, jaką wyraziła na 
"wycieczkę" - bo chyba za wycieczkę uważała tę wyprawę, kiedy 
zgadzała się narazić na nią nie tylko siebie, ale i syna. 
Oczekiwała, że Spychała zechce ją pocieszyć czy też dodawać w 
jakiś sposób otuchy. Ale Kazimierz był nadąsany, ponury i 
zamyślony i nie odzywał się ani słowem. Oli nawet przez chwilę nie 
przychodziło do głowy, że oto siedzi obok swego dawnego 
narzeczonego. Te sprawy zdawały się tak bardzo zakończone, że o 
nich nie myślała. Już tak dawno postawiła krzyżyk na tej historii. 
Tyle lat minęło, zajęta była troską o dzieci, o zaginionego męża, 
nie myślała o dawnych czasach i o tej piosence, którą kiedyś 
śpiewała w Odessie. 
Mgła powoli podnosiła się spomiędzy drzew i szosa otwierała się 
przed nimi niby pusta przesieka. Wstęga asfaltu popstrzona była tu 
i ówdzie śladami pocisków. Bombardowano i tę drogę przed paru 
jeszcze dniami. Niektóre drzewa stały przepołowione. Świeżo 
strzaskane gałęzie leżały gęsto pomiędzy pniami sosen i grabów. 
Ujrzeli trupa zająca rzuconego wysoko na gałąź drzewa. Strzaskane 
łapy zwierzęcia wisiały jak jakaś ozdoba choinkowa. 
Zabitych ludzi nie widzieli. Ale w pewnym miejscu ujrzeli mały 
wzgórek. Piasek wzgórka, wyczerpnięty z głębi przydrożnego rowu, 
był świeży i wilgotny. Na brązowej mogiłce leżał żołnierski hełm. 
Nie było innego znaku. 
Kiedy przejeżdżali koło tego wzgórka, nie powiedzieli do siebie 
ani słowa, tylko Romek przełożył lejce do lewej ręki i zdjął na 
chwilę swoją maciejówkę. Potem spotkali więcej takich mogiłek. 
Las się skończył. Z obu stron drogi widniały zaorane i nie zaorane 
pola. Ale nie widać było na nich pracujących. Jeszcze nie było 

spokoju, jeszcze trudno się było zabrać do siewów czy orki. 
Chociaż koło Pustych Łąk chłopi już wychodzili w pole, przecież 
pracowali i podczas bombardowań, i podczas akcji wojskowej. 
W miarę jak konie truchcikiem posuwały się szosą, w miarę jak 
cisza pól ogarniała ich, ile razy stawali, w miarę jak Romek coraz 
to spokojniej poganiał swoje rumaki, powracał poranny nastrój 
przygody i wycieczki. 
Na szosie nie było nikogo. Nie widać było ani furmanek, ani ludzi, 
ani samochodów. 
Konie szły raźno i nawet po dwóch godzinach nie znać było na nich 
zmęczenia. Andrzej i Spychała wysiedli i przeszli się polem, aby 
rozprostować nogi. Nie przemówili do siebie ani słowa, ani jadąc, 
ani teraz, kiedy znaleźli się sam na sam. 
Na drutach przy szosie, które nie wszędzie były podarte, siadały 
jaskółki. Andrzej zdziwił się, że jeszcze są tutaj, że nie uciekły 
przed wojną. 
Ledwie wyruszyli z tego postoju, kiedy Andrzej obejrzawszy się 
powiedział: 
- Uwaga, ciężarówka. 
Romek trochę się przestraszył i zbyt mocno ściągnął konie. Andrzej 
go uspokoił: 
- Dobra, dobra, jeszcze są daleko, nie ściągaj tak koni, bo je 
zaniepokoisz. 
Oglądał się co i raz. Romek spędził konie na prawą stronę, pragnąc 
zjechać z drogi ciężarówce. 
Po chwili dopędziła ich wielka szara maszyna. Widać było w niej 
stojących żołnierzy niemieckich z karabinami. Szofer także błysnął 
niemiecką czapką. 
Kiedy ciężarówka mijała ich, ujrzeli, że żołnierze, którzy w niej 
stali, pilnowali siedzących na dnie wozu czarno ubranych i 
brodatych ludzi: ciężarówka była pełna Żydów. 
- Dokąd oni tak jadą? - spytała Ola. Pytanie to było czysto 
formalne, gdyż nikt nie umiałby na nie odpowiedzieć. 
Szosa w tym miejscu rozciągała się równa i widać było bardzo 
daleko cały jej bieg. Wznosiła się wolno ku górze. W pewnym 
miejscu ciężarówka zatrzymała się, a jej pasażerowie wyskoczyli na 
brzeg szosy. Jadący wozem nie mogli zrozumieć, co się tam dzieje. 
Nagle usłyszeli salwę karabinową, konie nastawiły uszy i szarpnęły 
się w lejcach, Romek jednak je zatrzymał. 
- Co oni tam robią? - spytała Ola. 
- Nie mam pojęcia - powiedział Andrzej. - Niech pan popatrzy - 
zwrócił się do Spychały - oni ich nie rozstrzeliwują. Żydzi 
ruszają się na brzegu szosy, i to żwawo. 
Po chwili jazdy natknęli się na wystawioną straż. Jeden z 
żołnierzy niemieckich zatrzymał ich wóz ruchem ręki. Romek stanął, 
a Spychała i Andrzej podeszli spokojnie do Niemca. Oli zrobiło się 
bardzo nieprzyjemnie. 
- Czy można przejechać? - spytał Spychała, nie czekając na słowa 
Niemca. 
Niemiec się zastanowił. 

- Jedźcie - zdecydował po chwili. - A dokąd jedziecie? - dodał. 
- Do Warszawy - z pewnego rodzaju tryumfem powiedział Andrzej - 
nach Warschau. 
- To trzeba się spieszyć - powiedział Niemiec - może my niedługo 
będziemy tu popasać. 
Wydawał się dobroduszny, Spychała więc zaryzykował pytanie: 
- A co oni tam robią? 
Niemiec zaśmiał się. 
- Ach, nic. Polacy za dużo zmarnowali tutaj naboi. Teraz musimy je 
zbierać. Żydzi je zbierają. 
- Ale przecie tam strzelają - powiedział Spychała. 
- Nie bójcie się - Niemiec jeszcze raz zaśmiał się dość 
nieprzyjemnie - to strzelanina w powietrze. Oni strzelają, żeby 
tamci prędzej się ruszali. 
Kiedy wóz zbliżył się do tego miejsca, gdzie stała ciężarówka, 
ujrzeli całą gromadę Żydów wybierającą skrzynki pocisków z rowów. 
Od czasu do czasu kapral niemiecki wydawał komendę i wtedy 
żołnierze podnosili karabiny do góry. Kiedy wóz ich minął, 
strzelili. Konie szarpnęły. Andrzej się obejrzał; widział, jak 
żołnierze strzelali tuż nad głowami nieszczęsnych mieszkańców 
miniętego miasteczka. 
- Na razie strzelają nad głowami - powiedział Spychała. 
To pierwsze spotkanie z obyczajami wojennymi było niewinne, ale 
Ola nie mogła się pozbyć wspomnienia tego widoku. Przestraszeni 
Żydzi rzucali na nich ukradkowe spojrzenia, kiedy wóz ich mijał, 
próbowali się nawet uśmiechać. Jeden młodszy Żyd mrugnął do Oli, 
jakby powiadał: "No, tym razem to nic nie znaczy, niech sobie 
postrzelają". To spojrzenie towarzyszyło jej aż do końca drogi i 
kiedy stanęli na nocleg w jakiejś przydrożnej chacie już za 
Węgrowem, w ciemnej nocy, u biednych i wylęknionych chłopów, 
usiadła nieruchomo na zydlu przed kuchennym ogniem i nie mogła 
mówić. 
Spychała zbliżył się do niej. 
- Zmęczyła się pani? - zapytał. 
Nic nie odpowiedziała. Po chwili dopiero spytała: 
- Gdzie są chłopcy? 
- Wyprzęgają konie. Muszą je napoić i nakarmić. Inaczej koniska 
już jutro nam ustaną. 
- Czy dużo przejechaliśmy? 
- Niedużo - odparł Spychała - chyba jakie czterdzieści kilometrów. 
Ale co pani jest? - spytał zauważywszy bladość Oli. 
- Chyba nic. Myślę tylko, czy tych Żydów oni potem zastrzelili? 
- Chyba nie - powiedział Spychała - są im jeszcze potrzebni do 
tego zbierania porzuconych jaszczyków. 
- Dlaczego nasi tak je rzucali? - zresztą nie było ciekawości w 
jej tonie. 
- Bo im było ciężko. Musieli dobrze wiać. 
- Wiali, wszędzie wiali - powtórzyła Ola - widziałam to przecie na 
szosie, jakeśmy jechali z Warszawy. 
- Niech się pani nie dziwi - tak jakoś czule powiedział Spychała. 

Zbiedzona chłopka, która zapewne kiedyś sługiwała po dworach i 
widziała, jak "państwo" jadają, zagotowała wody w czajniku na 
herbatę. Bardzo była poruszona, kiedy Spychała zaparzał herbatę z 
małej skrzyneczki, którą dostał w Pustych Łąkach, i kiedy ją 
poczęstował gorącym brązowym płynem. Siedzieli już potem w "białej 
izbie", którą im chłopi oddali na nocleg. Stały w niej dwa łóżka. 
Zdecydowali, że Romek będzie spał nad stajnią, na sianie, żeby być 
przy koniach przez całą noc. Spychała miał spać z Andrzejem na 
jednym łóżku, Ola miała odstąpione sobie szerokie, choć twarde 
łoże pod szeregiem starych i nowych obrazów, pod wojskową 
fotografią gospodarza - który i teraz gdzieś tam bronił ojczyzny, 
bo nie było go w domu, a na wszelkie pytania o niego gospodyni 
wzdychała tylko ciężko i nic nie odpowiadała. 
W "białej izbie" przy stole siedzieli jakiś czas przy herbacie - 
czekali na chłopców, aby usmażyć trochę jajecznicy. Baba miała 
jeszcze parę jajek w komorze. 
Tymczasem chłopcy, nakarmiwszy konie i napoiwszy je, wyszli na 
drogę. W cieniu czarnego wrześniowego wieczoru szosa srebrzyła się 
przed domem. Z niedalekiego parku dolatywały głuche odgłosy. Romek 
wywiedział się zaraz od syna gospodyni, może czternastoletniego 
chłopaka, że w parku stoją Niemcy. 
- Tam pewnie stoi sztab - powiedział chłopak, oblatany w 
wojskowych terminach - bo tyle tego ponazjeżdżało. Samochody i 
takie różne oficery, niech panowie idą zobaczyć. 
- Przecież nas nie puszczą? 
- Ee, oni nawet straży nie wystawili - powiedział chłopiec - ja 
tam już trzy razy byłem. Zupy niemieckiej dostałem. Oni na 
ogniskach gotują. Tam jest dwór - dodał tonem objaśnienia. 
- Chodź - szarpnął Romek Andrzeja, który się nieco ociągał - 
zobaczymy z bliska. 
I rzeczywiście, nie było żadnych straży, wejść można było na teren 
obozu bez żadnych trudności i nikt ich nawet nie zauważył. Zresztą 
było już tam trochę wiejskich chłopaków, którzy bezkarnie kręcili 
się między ogniskami. 
Brama wjazdowa prowadząca do parku była rozwalona. Widocznie była 
za ciasna na samochody czy czołgi. Od bramy prowadziła w górę, do 
domu, stara aleja grabowa. Wzdłuż tej alei stały samochody i 
ciężarówki, cofnięte w głąb. Pomiędzy drzewami błyszczały od czasu 
do czasu rozpalone ogniska. Żołnierze w niedbałych pozach leżeli 
koło ognisk albo kręcili się z menażkami w ręku. 
Andrzej i Romek przeszli aleją aż do dworu. Mimo ognisk i świateł 
mocnych elektrycznych żarówek z domu aleja była słabo oświetlona. 
Na klasycznym ganku dworu ustawiono reflektory zasilane bateriami. 
Chłopcy chodzili tam i z powrotem aleją i nikt nie spostrzegł ich 
obecności. Naprzeciw nich i mijając się coraz to z nimi 
spacerowało tą aleją grabową dwóch młodziutkich niemieckich 
oficerów. W niepewnym świetle wyglądali na ładnych i kulturalnych 
chłopców, przypominali studentów spacerujących po uniwersyteckim 
podwórku. Trzymali się za ręce jak dwaj młodzi uczniowie albo 
obejmowali się opowiadając sobie coś z bardzo wielkim ożywieniem. 

Śmiali się co chwila. Nie widzieli zupełnie mijających ich 
Polaków. 
Andrzej zaciskał zęby, ilekroć przechodził koło nich. 
- Popatrz - powiedział wreszcie do Romana - jacy oni są 
szczęśliwi. Pomyśl sobie, udana kampania, pobili nas, wszystko się 
rozlazło, a oni chodzą w tryumfie i radości. Cieszą się, że są 
młodzi i że zwyciężyli. 
Romek nie bardzo rozumiał to, o czym mówił Andrzej. 
- Żeby tak rewolwerek - powiedział - tobyśmy ich jak nic 
ugongolili. 
- I co z tego - spytał Andrzej. 
- Oczywiście, nic! Ja nawet wiem, że Spychała ma pistolet. Ale 
przecie nie wezmę od niego i nie będę tutaj strzelał do tych 
gałganów. 
- Widzisz, to jest najstraszniejsze, że ci tutaj to nawet nie 
wyglądają na gałganów. Są podobni do nas. 
- Łudzisz się - powiedział Romek - widziałeś, jak oni strzelali do 
tych Żydów? Ten, co stał na szosie, to też wyglądał na takiego jak 
my. Ale... 
- Właśnie to ale. Chciałbym pogadać z takim. Kiedy tamten 
przyjechał do Pustych Łąk z Walerkiem, taki byłem speszony, że nic 
nie umiałem powiedzieć. 
- Pani Royska, zdaje się, dosyć mu powiedziała swoim milczeniem - 
zauważył Romek. 
I znowu przeszli grabową aleją. 
Noc była bardzo ciemna i pachniała jesienią i grzybami, ale była 
bardzo, bardzo ciepła. Ognie rzucały czerwone blaski na 
spacerujących młodych oficerów. Wreszcie zauważyli oni Polaków. 
Kiedy Andrzej i Romek byli w niedalekiej odległości, odwrócili się 
nagle i stanęli z nimi twarzą w twarz. 
- Was machen sie hier? * (* Co tu robicie?) - spytał jeden z nich 
zupełnie innym, gardłowym i nie mającym w sobie ani śladu śmiechu 
głosem. - Sind sie Polen? * (* Jesteście Polakami?) - A czy tu nie 
wolno? - spytał bezgranicznie naiwnym tonem Romek. 
- Raus! - zawołał drugi Niemiec, wskazując bramę. 
Chłopcy spokojnie odwrócili się i poszli. 
Przy bramie Romek obejrzał się. Niemieccy oficerowie stali w 
miejscu i patrzyli za nimi. Romek zawołał "Adje!", i pokiwał im 
ręką. 
Jeden z oficerów zrobił gest, jak gdyby sięgał do rewolweru, ale 
chłopcy byli już za bramą, w zupełnym cieniu czarnej nocy. 
Zaśmiali się głośno. Odpowiedział im jednak także śmiech owych 
dwóch oficerów. Byli jeszcze młodzi i niedoświadczeni. 
- Wojna nie skończona, wbrew temu, co mówił tamten - powiedział 
Andrzej, gdy szli do chałupy, gdzie mieli nocować - wojna dopiero 
się zaczyna. Ci dwaj młodzi jeszcze się o tym dowiedzą. 
- Dałby Bóg! - powiedział Romek. 
Weszli do chałupy. W "białej izbie" zastali matkę i Kazimierza 
przy gorącej herbacie. Na ścianie paliła się mała naftowa lampa. 
Ola uśmiechała się słuchając tego, co jej Kazimierz opowiadał. 

Spychała zniecierpliwił się: 
- Gdzież wy siedzicie, czekamy na was! Chcecie jajecznicy? 
- Ależ oczywiście - powiedział Romek - i to każdy z dwóch mendli 
jaj. 
- Przepraszam, mamo - Andrzej pocałował matkę w rękę - 
zasiedzieliśmy się na dworze. Odwiedziliśmy Niemiaszków w ich 
kwaterze, niech mama sobie wyobrazi. No, i zajęła nam ta wizyta 
trochę czasu. Niepokoiłaś się? 
- Chyba rozumiesz - odpowiedziała Ola - niepokoiłam się bardzo. 
I w tej chwili serce jej ścisnęło się boleśnie. Spostrzegła, że 
nie zauważyła nieobecności syna. 
VI 
Ledwie wóz wiozący Olę i Spychałę znikł za bramą parkową, jadąc z 
przeciwnej strony pojawił się znowu "łazik" i zatoczył koło przed 
gankiem. Tym razem Walery przyjechał sam. 
Pani Royska przyjęła go chłodno. 
- Niech mi mama da co do zjedzenia - powiedział Walery - jestem 
piekielnie głodny. 
Royska zaprowadziła syna do jadalni. Podano coś naprędce, co 
zostało z przygotowanych na drogę zapasów. 
Gdy usiedli przy stole, pani Royska powiedziała: 
- Prosiłam cię, abyś się tu nie zjawiał. 
Walery z pewnego rodzaju rozczuleniem popatrzył na matkę. 
- Zapamiętałem sobie te słowa mamy - powiedział - i nie 
przyjechałbym, gdybym nie miał do mamy ważnej sprawy. 
- Jakaż to sprawa? - zapytała Royska. 
- O, zaraz, zaraz... A co Gołąbkowie, wyjechali? Jakoś ich nie 
widać. 
- To jest sprawa do Gołąbków? - spytała pani Ewelina. 
- No, nie. Pytam o krewniaków. Wydawało mi się, że widziałem 
Helenkę na ganku. 
- Owszem, Helenka jest w Pustych Łąkach. 
- A Ola? Ufrunęła z panem Spychałą? 
- Przestań - powiedziała pani Royska - jakiż ty jesteś nieznośny, 
zawsze ten sam. Cóż to za sprawa? 
- "Zawsze ten sam" - westchnął Walery. - Pamięta mama, jak mama 
nie chciała mnie zabrać do Odessy? Cóż to za rozczulające 
wspomnienia. 
Pani Royska spojrzała łagodniej na syna. 
- Pamięta mama? Przecie wtedy nie byłem "taki sam". Byłem inny. 
Mama uważała mnie wtedy za syna. 
- A teraz cię za syna nie uważam? 
- Czy ja wiem? Chyba stosunek mamy zmienił się do mnie zasadniczo. 
- Chyba i ty się zmieniłeś. 
- W stosunku do mamy raczej nie. Ale co będziemy o tym mówić... 
jest, jak jest. 
- Mogłoby być inaczej - z żalem powiedziała Royska. 
- Może. Ale nie jest. Największą mądrością życiową jest godzenie 
się z faktami. Niech mi mama ukroi jeszcze tej polędwicy. 
- Rzeczywiście, wygląda, jakbyś nie jadł dwa dni. 

- Głodny jestem. Wrześniowy ranek zaostrzył apetyt. Gdyby tak 
jakie polowanko... 
- Tylko mi nie sprowadzaj tu Niemców na polowania! 
- Nie, nie... Mnie tu nie będzie. Chciałem się właśnie z mamą 
pożegnać... 
- Pożegnać? Ze mną? Dlaczego? 
- Dostałem posadę dość daleko stąd. W Puławach. Proponują mi 
administrację kilku majątków. 
- W Puławach? 
- Pod Puławami. 
- Z ramienia Niemców? 
- A jak mama to sobie wyobraża? Oni nie mogą tolerować majątków 
zapuszczonych. Muszą mieć kogoś odpowiedzialnego... 
- I zaufanego - dodała pani Royska ironicznie. 
- O, to, to... Znalazła mama odpowiednie słowo. I zaufanego. 
Budzącego zaufanie. Zresztą to nawet z polskiego punktu widzenia 
ważne, aby podtrzymać tu i ówdzie podupadające rolnictwo... 
- Chyba się nie znasz tak bardzo na rolnictwie. 
- Jak to, mamo? To przecież mój fach. 
- A właśnie. Nie wiedziałam. 
Chciała zabrać talerz stojący przed Walerkiem, ale on chwycił go 
obu rękami. 
- Jeszcze nie - powiedział. 
- Chcę ci zmienić. Tu masz owoce. Śliwki są znakomite - podsunęła 
klosz z owocami synowi. 
- Dumna mama ze swojego sadu. 
- Sad rzeczywiście dobry - uśmiechnęła się pani Royska. I nagle 
złagodniała. Położyła swą dłoń na ręce syna. - No, powiedz - 
spytała - dlaczego uciekasz z Siedlec? 
Walery cofnął się. 
- Uciekam? A dlaczego bym miał uciekać? Powiedziałem mamie, dają 
mi doskonałą posadę. A że to jest w Puławach... Mój Boże, to 
przecie nie tak daleko. 
- Boisz się, że w tej okolicy za bardzo nas znają? - mimo woli 
szeptem spytała Royska. 
Walery umilkł i popatrzył na matkę bez słowa. Milczał dobrą 
chwilę. Potem zabrał się do śliwek. 
- Rzeczywiście znakomite - powiedział - słodkie jak miód. Niech mi 
mama da tych śliwek dla mojej małej. 
- Ależ oczywiście, zaraz każę ci dać. 
- Mam nadzieję, że mama będzie miała oko na nie. Bo ja nie 
zabieram do Puław ani żony, ani córki. 
- Dlaczego? 
- Czy ja wiem? Będzie im może spokojniej w Siedlcach. 
- Spokojniej... czy bezpieczniej? - spytała pani Ewelina. 
Walerek zjadł jeszcze jedną śliwkę. 
- Najlepiej byłoby, żeby mama wzięła Ziunię do siebie. Chyba nie 
będzie tu przeszkadzała... 
- Ależ oczywiście, mogę wziąć. To moja jedyna wnuczka. 
- No, właśnie. Jakby co, to moja żona przywiezie ją mamie. I mama 

będzie się nią opiekowała? 
- Bardzo dziwne stawiasz pytania. 
- Bo to życie stało się bardzo dziwne. Nim się ta władza niemiecka 
ustabilizuje. 
- Myślisz, że ona się ustabilizuje? 
- No, a jakże inaczej? Niemcy zwyciężyli! Mama zdaje się o tym 
zapominać. Jak ma się taką podstawę organizacyjną jak ta ich 
partia, to się zwycięża. 
- Nie będziemy mówili na ten temat. 
- A nie, to nie. Jeszcze się mama przekona. 
- Zapewne. - Pani Royska zadzwoniła na służącą i kazała jej 
zapakować kosz śliwek dla pana Walerego. 
- Już mnie mama wyprawia - zaśmiał się Walery. - A czy jakich 
produktów z tych śliwek mama nie ma? 
- Tegorocznych jeszcze nie mam. Ale chcesz wódki, to mogę ci dać - 
z rezygnacją powiedziała pani Royska. 
- Och, nie. Jeżeli mamie trudno, to nie. Zresztą prowadzę ten 
samochodzik, lepiej nie pić. 
- To twój samochód? 
- Zarządu rolniczego - to tak jak mój. 
Pani Royska wzruszyła ramionami. 
- Ale, ale - powiedział Walerek, jakby sobie coś przypomniał - 
niech mama mi da fotografię swojego ojca. 
- Fotografię mego ojca? Po co ci? 
- Co to mamie szkodzi? Ma mama dwie. Jedną na kominku, a drugą w 
albumie. Proszę... 
Pani Royska uważnie popatrzyła na syna. 
- Co? Już są jakieś gadania? 
- Ale nie. Chciałbym tylko mieć tę fotografię. Dziadek na niej tak 
pięknie wygląda. 
Pani Royska wyszła do siebie. Potem przyniosła fotografię w 
zielonej aksamitnej ramce. Wysoki, szczupły dżentelmen z 
bokobrodami wyglądał na zdjęciu bardzo efektownie. Pani Royska, 
zanim oddała je synowi, uważnie mu się przypatrzyła. 
- Masz - powiedziała dając ramkę Waleremu. 
- Dziadzio był bardzo przystojny - powiedział Walery - te 
bokobrody wspaniałe. Zupełnie Aleksander II. Prawda, że był 
podobny do Aleksandra II? 
- Nie wiem, nie myślałam o tym. 
Pani Ewelina nie usiadła do stołu. Z wszystkiego było widać, że 
chętnie pozbyłaby się już tej synowskiej wizyty. 
- Czy dziadek był blondynem? - spytał Walery. 
- Oczywiście. Jasnym blondynem - zapewniła pani Royska. 
- Prawdziwy typ nordycki - zawyrokował Walery, w dalszym ciągu nie 
spuszczając wzroku z fotografii. 
Pani Royska uśmiechnęła się ironicznie. 
- Helenka jest do niego podobna. 
Walerek poderwał się. 
- Helenka? dlaczego Helenka? Ach, prawda, to jego prawnuczka. 
Podobieństwo rodzinne zazwyczaj tak daleko nie sięga. 

- Helenka ma też typ nordycki - powiedziała pani Royska. 
Walerek westchnął. 
- Ziunia niestety nie, taka jest czarna. 
Zmierzał ku drzwiom. 
- Więc Helenki nie zobaczę? - spytał jeszcze matkę. 
- Może jest przed domem. Pożegna cię na ganku. 
Walery zrezygnowany ruszył na ganek. Helenki jednak i tutaj nie 
było. 
- Szkoda - powiedział, żegnając się z matką - to bardzo ładna 
dziewczyna. Przypomina mi swoją urodą jakąś warszawską aktorkę. 
VII 
Na drugi dzień pod wieczór jadący zboczyli z zasadniczej szosy za 
Węgrowem i pojechali małą, ale porządną, prowadzącą do tego 
osiedla, gdzie mieszkała "babunia". Andrzej zmusił matkę po 
prostu, aby zdecydowała się na to zjechanie z drogi, gdyż miał 
niejaką nadzieję, że zastanie tam jakieś wiadomości o ojcu. Nie 
wyobrażał sobie, jak odjechał jego samochód, dlaczego ojciec nie 
powrócił do żony i córki. Ola widziała całe zajście i intuicyjnie 
rozumiała, że odjazd ten był definitywny. 
Spychała także nie bardzo kwapił się z zajeżdżaniem do matki 
Gołąbka. Oli było wstyd przed matką męża - i doskonale rozumiała, 
że po prostu nie będzie można jej wytłumaczyć, w jaki sposób 
Franciszek zgubił się na szosie. Stara Gołąbkowa mieszkała przy 
bocznej drodze, nie ruszała się z miejsca i w ogóle nie mogła 
sobie wyobrazić, jak teraz szosy wyglądały. Ola bała się pierwszej 
rozmowy. 
Tymczasem wszystko odbyło się bardzo spokojnie. Stara leżała 
jeszcze w łóżku, nie mogła się jakoś oczochrać z tej grypy. Zajęta 
była chorobą i to, że Franek "zadział się" gdzieś na szosie, 
przyjęła z największym wyrozumieniem. Miała owo chłopskie 
usposobienie, które pozwala na zgadzanie się z najtrudniejszymi 
faktami, i nie przeciwstawiała potężnemu losowi swojej drobnej i 
wątłej woli. Tak już było napisane, i koniec. Franek pojechał? 
Widocznie tak musiało być. 
Nie był tak wyrozumiały Antek. Spotkanie z Antkiem było wielką 
niespodzianką. Matka i Andrzej nie wiedzieli, że jest on u babki, 
i ujrzawszy jego wyniosłą sylwetkę na podwórzu, ucieszyli się 
bardzo. Antek serdecznie uściskał matkę - ale z kolei on był 
potężnie zdziwiony, poznawszy na furze, pochodzącej bezsprzecznie 
z Pustych Łąk (Antek równie dobrze jak Andrzej znał pustołęckie 
konie i zaprzęgi), Kazimierza Spychałę. Podał mu rękę bez 
większego entuzjazmu. Anielcia zaraz zaczęła przygotowywać 
wieczerzę. Ola musiała opowiedzieć starej Gołąbkowej wszystkie 
swoje przygody, i o tym, co się działo w Warszawie i w Pustych 
Łąkach - a jednocześnie wysłuchać wszystkich biadań babki. 
Spychała został na ganeczku chaty, Antek zaś pociągnął natychmiast 
Andrzeja do stodoły, gdzie młócono zboże (jakieś sąsiady młóciły 
swoje na młockarni starej Gołąbkowej), i wyprowadziwszy za stodołę 
i nawet za kupę słomy, jaka powstała w tym miejscu, zagadnął go 
wprost: 

- Słuchaj, co to znaczy? Skąd się wziął ten kawaler? Dlaczego on z 
wami jedzie? 
Andrzej próbował zbagatelizować sprawę. 
- No co? - powiedział. - Siedział w Pustych Łąkach, chce do 
Warszawy, tośmy go zabrali. 
- Ale - wątpiąco powiedział Antek - nie podoba mi się to. Co, 
znowu do mamy się bierze? 
- Coś ty, z byka spadł? - Andrzej się zirytował. 
- No tak, ojca zagubiliście - Antek już i Andrzeja podciągał pod 
te sprawy - a teraz matkę oddajecie jej dawnemu gachowi... 
Andrzej nie lubił takiego gadania. 
- Pleciesz - powiedział - nie gadaj. Jakiś tam dawny narzeczony... 
- A co ta stara Bilińska? 
- Wyjechała jego samochodem. Pewnie do Rumunii. 
- A on został? Dlaczego? 
- A czy ja wiem? Też chciał jechać, ale wrócił. 
Antek był bardzo niezadowolony. 
- Nie podoba mi się ta cała historia - powtarzał uporczywie. 
- Pojedziesz teraz z nami do Warszawy - zagaił Andrzej - będzie 
fajnie razem... 
- Ani mi się śni - powiedział Antek. - A co ja będę teraz robił w 
Warszawie? Ty myślisz, że Niemcy pozwolą na otwarcie uniwersytetu? 
- Zobaczymy - mówił Andrzej w zamyśleniu. - Jakoś tam będzie. 
- Dobrze, póki jest wojsko - zastanowił się Antek - ale potem, jak 
przyjdzie policja... 
- Mnie się zdaje, że w mieście to mniej człowieka widać - 
powiedział Andrzej. 
- Ja wolę siedzieć tutaj. Mnie ostatecznie u babki dobrze. Tutaj 
teraz nie ma żadnego mężczyzny. Musi ktoś być do pomocy. Sama 
Anielcia rady nie da. 
- No, a jaka jest ta Anielcia? - spytał Andrzej bez żadnej ukrytej 
myśli. Dopiero po tym pytaniu zauważył, że brat poczerwieniał 
nagle i gryzł słomkę dla pokrycia zmieszania. Andrzej był zawsze 
niezmiernie delikatny, nigdy nie pytał go o takie rzeczy, a tym 
bardziej nie nastawał, kiedy Antek nie chciał mówić. Sam mu też o 
Kasi nigdy nic nie powiedział, choć orientował się, że o tej Kasi 
tak wszyscy w Warszawie i w Pustych Łąkach trąbili. Przykro mu 
było, że wywołał zmieszanie brata. Nie chciał też bynajmniej 
wysłuchiwać jego zwierzeń - okropnie nie lubił tych rozmów o 
kobietach. Jeszcze kiedy to Romek gadał, mógł znieść, ale z 
Antonim nie poruszyłby tych spraw za żadne skarby świata. 
Widząc, że Antek mruknął tylko i nic nie odpowiada, dodał: 
- Bo mnie się ona wydała bardzo miłą dziewczyną. 
Antek musiał tu już coś powiedzieć. 
- I pracowita - dorzucił z przekonaniem. 
Andrzeja rozśmieszyło to powiedzenie, ale nie dał poznać tego po 
sobie. Nie wytrzymał jednak, aby nie okazać swojej wyższości. 
- Ach, ty naiwna duszo - powiedział do brata. 
Antek puścił to mimo uszu i wrócił do rozmowy o Spychale. Ale 
tutaj znowu Andrzej nie chciał wdawać się w rozważania. On też 

miał trochę tego chłopskiego charakteru po babce. 
"Co będzie, to będzie" - pomyślał i nie dał Antoniemu wałkować tej 
sprawy. 
- A wiesz ty co? Popatrz, jakie ja mam spodnie - powiedział Antek 
- popatrz. 

Andrzej obojętnie popatrzył. 
- Spodnie jak spodnie - powiedział. 
Ale potem się połapał. 
- Prawda, ty byłeś przecie w mundurze? Jakżeś ty się przebrał? 
- Oho! Mundur zakopany - powiedział Antek - a spodnie dała mi 
Anielcia z komory. To są spodnie Władka Gołąbka, wiesz? 
- Władek Gołąbek? - zastanowił się Andrzej - Kto to jest? 
- Nie wiesz? Nie pamiętasz? Brat ojca. On jest w Sowietach. 
- Jest! - wzruszył ramionami Andrzej. - Pewnie go tam już dawno 
wykończyli... 
- Nie - powiedział pewnie Antek - babka miała od niego wiadomość, 
bo szukali babuni jeszcze w Bartodziejach. Ustna oczywiście 
wiadomość, ale jest. Żyje. Kazał pozdrowić wszystkich i 
powiedzieć, że pewnie prędko się zobaczymy. 
- Kto wie? Może rzeczywiście? - powiedział Andrzej. 
- Myślisz, że oni prędko przyjdą? 
- Prędko czy nieprędko, ale przyjdą. 
- No, chodźmy, pewnie już jest co do jedzenia. 
Gdy wrócili do chaty, zaczął się zaraz obrządek wieczerzy. Babcia 
podniosła się z łóżka, ubrała w czarną suknię i nawet na głowę 
narzuciła specjalny "odeski" szal, który jej kiedyś podarowała 
ciocia Michasia. Był długi, koronkowy, tak zwana "kosynka, 
popularna na południu Rosji dawnymi czasy. Babcia w tym stroju, 
rzadko wyjmowanym z szafy, wyglądała dostojnie. Chciała widocznie 
uczcić wizytę synowej i wnuków. 
Ale kolacja nie była wesoła ani uroczysta - była po prostu smutna 
i wyglądała trochę jak stypa. Po kim czy po czym była ta stypa, 
trudno było odgadnąć. W każdym razie babcia nie przyjmowała do 
wiadomości, że jej syn - i to już drugi - "gdzieś się zadział" - 
nawet tak powiedziała do Oli, kiedy przechodziły przez sień do 
"białej izby" na jedzenie: 
- Nie niepokój się, Olu, on się znajdzie. 
- Moja mamo - powiedziała Ola - ale to dla mnie okropne. 
- Jeszcze nigdy tak nie było, żeby on się nie znalazł - 
powiedziała sentencjonalnie babka i chłopcy nie mogli się 
powstrzymać od uśmiechów, słysząc takie bezapelacyjne twierdzenie. 
Usiedli wszyscy do stołu w czystej, ale bardzo niskiej izbie i 
Anielcia podawała kolację. Antek czuł się w obowiązku pomagać jej. 
Andrzej spoglądał na niego ze zdziwieniem. Nigdy w domu Antoni nie 
zdradzał chęci do uczestniczenia w jakichkolwiek czynnościach 
gospodarskich. 
Milczenie panowało przy stole dość długo. Kolacja była 
nieskomplikowana: zsiadłe mleko z kartoflami, sałatka z pomidorów, 
jajecznica... 

Babunia nastawała, żeby napić się trochę wódki. Ola wymawiała się 
zmęczeniem i tym, że przejechali dzisiaj przeszło dwadzieścia 
kilometrów. Niedaleko Węgrowa mieli nieprzyjemną przygodę, 
opowiadała. Niemcy podczas rewidowania ich wozu znaleźli rewolwer 
Spychały. Zresztą, gdy zapytali, czy ma broń, przyznał się od 
razu. I dlatego nie zastrzelili go. Niemiec, który odebrał 
rewolwer, powiedział do Oli trzymającej broń w ręku: "Czy pani 
wie, że mogę teraz pana zastrzelić bez sądu? Za posiadanie broni 
strzela się natychmiast". 
- Oczywiście brał pewnie pana Spychałę za twojego męża? - 
powiedziała babunia. 
- Widocznie - wtrącił się Romek, bo wszyscy inni zamilkli. 
- Czy rzeczywiście mógł go zastrzelić? - pytała babunia, niepewna 
i zaniepokojona. 
- Oczywiście, że mógł - powiedział Spychała - wojna to wojna. 
Ostatecznie wypili parę kieliszków wódki. Młodzi zaraz poweseleli, 
Anielcia i Antek, i Andrzej, a Romkowi, któremu ze zmęczenia 
powieki się kleiły, wódka najprędzej uderzyła do głowy. Zaczęli 
sobie opowiadać zabawne i mniej zabawne kawały z przeżytych 
tygodni. Wieści z Warszawy, właściwie mówiąc, nie było, dochodziły 
tylko plotki i zachrypnięty głos Starzyńskiego. 
Nie znając jeszcze tych spraw z doświadczenia, nie można było 
sobie tego wyobrazić. Takie rzeczy, jak oblężenie i obrona 
Warszawy (Warszawa miasto otwarte), jak możliwość zabicia Spychały 
po prostu przy drodze, na mostku nad rowem - w tym miejscu, gdzie 
wysadziło w powietrze nadjeżdżający samochód niemiecki, gdzie 
wylecieli w powietrze trzej młodzi żołnierze, gdzie zabito 
jakiegoś Żyda jadącego furmanką... Przecież jeszcze niedawno 
toczyły się tutaj żniwa, rósł zielony, wysoki i wesoły koński ząb 
i biegały zające. 
Antek chciał widocznie popisać się przed Anielcią i po raz nie 
wiem który opowiadał całą historię, jak go pozostawili w lesie 
razem z dwoma żołnierzami. Ponieważ powtarzał to wiele razy i 
Anielci, i samemu sobie, zaczynał koloryzować. Ale matka słuchała 
z zajęciem, obserwowała go i nie mogła się uspokoić: taki zupełnie 
inny niż zwykle wydawał się ten syn. W ogóle nie mogło się jej w 
głowie pomieścić, że to jest jej syn, mały Antek, ukochany 
siostrzeniec pani Koszekowej. Taki niesforny, taki zamknięty i jak 
gdyby mniej rozwinięty od Andrzeja. A teraz wydał się jej taki 
dorosły, palił bardzo wiele papierosów i opowiadał dość swobodnie 
o swoich wojennych przygodach. "Stał się teraz wojownikiem - 
pomyślała Ola. - Cóż to za kasta, ci wojownicy? I dlaczego muszą 
istnieć w ludzkości? Do czego oni są przeznaczeni? Czy wojna jest 
przeznaczeniem świata?" - zapytywała siebie bez końca. Poczuła, że 
i na nią wódka działa, zaczynała sobie zadawać filozoficzne 
pytania. To zawsze Kołyszko powiadał, że ona po wódce jest skłonna 
do filozofowania. I nagle, gdy przypomniał jej się Kołyszko, 
uprzytomniła sobie, że to jego widziała z oddali, jak podszedł do 
samochodu Frania i zaczął z nim gadać. 
Na parę pytań Spychały Antek odpowiadał niechętnie, a nawet, można 

powiedzieć, niegrzecznie. Ola zaniepokoiła się, czy nie za bardzo 
podziałała na niego wódka, zaaplikowana przez babcię. Wódka była 
mocna, - nalewka na czarnych porzeczkach, mająca już swoje parę 
lat. Ola nie wątpiła, że smakowała ona chłopcom i że wypili jej za 
dużo. 
Romek zresztą zaraz poszedł do koni i zwalił się spać w małym 
pomieszczeniu za stodołą, gdzie Anielcia przechowała Antoniego w 
pierwszym momencie. Babcia jednak nie czuła się dobrze i zaraz po 
kolacji poszła z powrotem do łóżka. Ola miała spać w tym samym 
pokoju na kanapie. Dla Spychały i chłopców Anielcia posłała w 
"białej izbie". 
Ola jeszcze przez chwilę została z synami. 
- Mama wie? Antek nie chce jechać z nami do Warszawy - powiedział 
Andrzej. - On uważa, że będzie mu tutaj bezpieczniej. 
- Antek, nie będziesz się uczył? - spytała Ola. 
- A mama myśli, że nam Niemcy dadzą się uczyć? 
Andrzej uśmiechnął się ironicznie. 
- Wiesz, Antek - powiedział - mama jest tego samego zdania, co ten 
Niemiec, który rozmawiał z nami: La guerre est finie! Mamie się 
zdaje, że powracamy do domu i zacznie się normalne życie. 
Antek wzruszył ramionami. 
- A tam nic już nie ma, ani domu, ani interesu, ani rzeczy, a może 
nawet już i samej Warszawy nie ma. 
- Wiesz - zwrócił się dopiero teraz Antek do Andrzeja z 
najważniejszą wiadomością - wczoraj podpisana kapitulacja. Był 
komunikat radiowy. Warszawa oddana. 
- A Starzyński? 
- Starzyński urzęduje w dalszym ciągu. 
- No, więc widzisz - powiedziała Ola - wszystko wraca do 
normalnego trybu. 
- Ależ, mamo, co się mamie wydaje? - zniecierpliwił się Andrzej. - 
Mama myśli, że to tak wszystko będzie naprawdę. Staniemy się 
sługami Hitlera - i wszystko potoczy się normalnie? 
- Właśnie dlatego nie pojadę z wami - powiedział poważnie Antek - 
nie mógłbym słuchać takich rzeczy, jak mama opowiada. Wszystko 
wróci na normalne tory! Jak może, pytam się, wrócić na normalne 
tory? Po tym wszystkim, co się stało? Jak możemy w ogóle jako tako 
zgodzić się z tym wszystkim? 
Andrzej dodał: 
- I na pewno się nie zgodzimy. 
Ola westchnęła. 
- Ja przecie rozumiem - powiedziała - ale trzeba się jeszcze 
trochę jakoś połudzić. O tych wszystkich rzeczach porozmawiamy w 
Warszawie. Trudno sądzić na odległość. Czy naprawdę nie pojedziesz 
z nami? 
- Już powiedziałem mamie. Zresztą, jak się zorientujecie, Andrzej 
napisze do mnie. Może można będzie i w Warszawie coś zdziałać. 
- Czy myślisz, że będzie jaka robota? - spytała z niepokojem Ola. 
- Chyba od razu się tak wszystko nie uspokoi. Mam wrażenie, że 
jeszcze jest dużo rozbitego wojska po lasach... 

- Cóż to wojsko będzie mogło poradzić przeciw regularnej armii 
niemieckiej? 
- Przecież nie jesteśmy sami. Słyszałeś, że mamy sojuszników. 
To powiedział Andrzej, ale Antek zaśmiał się tylko. 
- Dużo nam pomogli. 
- Własne siły to trochę przymało. 
- No, więc do luftu z tym wszystkim. Najlepiej podłożyć lont, jak 
Ordon pod redutę, i wysadzić wszystko w powietrze. Innego sposobu 
nie ma. Koniec. 
Ola wstała. 
- Niepodobna z wami gadać - powiedziała. - Pójdę do mamy i położę 
się. Jesteście tacy pesymiści, że po prostu straszno się robi, 
gdy się was słucha. Lepiej zasnąć choć na chwilę. 
- Jutro trzeba wcześnie wyjechać - powiedział Andrzej. 
- I wy idźcie spać, moi pesymiści - powiedziała Ola, całując Antka 
na dobranoc. 
- Tylko pesymizm może nas ocalić - zaśmiał się Andrzej. 
Antek się zastanowił. 
- Wiesz, może masz rację. Na pewno nawet masz rację. Musimy być 
przygotowani na najgorsze. 
- A ja co? - spytała Ola na środku pokoju. 
Chłopcy byli przy niej, ściskali ją i obejmowali z dwóch stron. 
- Matka, sama nam tylko zostałaś - powiedział Andrzej. 
- Tylko nam nie zrób jakiego głupstwa - zastrzegł się Antek. 
Ola spojrzała na niego uważnie. 
- Co chcesz przez to powiedzieć? - spytała. 
Ale w odpowiedzi wyręczył go Andrzej. 
- Antek, to tak przyjemnie, jak rodziciele robią głupstwa. Prawda? 
Antek jednak nie zdawał się podzielać tego zdania. 
Rozeszli się wcześnie, bo nazajutrz rzeczywiście musieli rano 
wyjechać. Pomimo że Warszawa była już wzięta, nie zmieniono 
pierwotnego planu i postanowiono "wkroczyć" do niej od zachodu. 
Droga więc jeszcze była przed nimi daleka.
VIII 
Przeprawa przez Wisłę w Wyszogrodzie była bardzo trudna. Most 
leżał jak rozdarty akordeon i tylko najodważniejsi, młodzi 
przechodnie przekradali się brzegami zerwanych przęseł z jednej 
strony na drugą. Tymczasem zaradni mieszkańcy Wyszogrodu 
zorganizowali tutaj przeprawę na promach. Sprawa komplikowała się 
o tyle, że naprzeciwko Wyszogrodu znajduje się, jak wiadomo, 
wyspa. Ułatwiało to budowę mostu, ale utrudniało przeprawę na 
promie. Właściwie trzeba było tutaj dwóch promów. 
Na prom oczekiwało już mnóstwo wozów. Dzień był targowy, a siła 
ludzkiego przyzwyczajenia jest tak wielka, że mimo wojny mnóstwo 
ludzi - mężczyzn, kobiet, dzieci - wybrało się na targ. Zresztą 
zwycięzcy uważali, że wojna jest skończona. Niemiecka komendantura 
ogłosiła już kilka rozporządzeń, a niektóre z nich wydawały się 
zupełnie dziwaczne w tych okolicznościach. Na jednym z domów rynku 
Andrzej ujrzał ogłoszenie zabraniające związywania drobiu w sposób 
dla niego bolesny. 

Roześmiał się i zwrócił Romkowi uwagę na to ogłoszenie. 
- Obawiam się, że co do ludzi nie będą mieli tych samych skrupułów 
- powiedział Romek. I od razu spoważniał. 
Chłopcy, właściwie mówiąc, nie zdawali sobie w pełni sprawy, że 
jadą przedmieściami miasta zajętego przez nieprzyjaciela. Nie 
czuło się tutaj ani paniki, ani jakiegoś specjalnego podniecenia. 
Kobiety sprzedawały jajka, aptekarz stał na progu swojej apteki i 
gapił się na przyjezdnych, chociaż w aptece było tłoczno jak 
zwykle w dzień targowy i jego pomocnik ledwie dawał sobie radę z 
nacierającymi klientami. Tylko w tych wozach, które w wielkiej 
ilości zjeżdżały w stronę promu, czuło się jakieś specjalne 
wysilenie. Ludzie przeprawiali się przez rzekę w stronę 
Sochaczewa, gdyż wydawało się im, że tam jest bezpiecznie, chociaż 
właściwie w tamtej stronie niedawno jeszcze słyszało się armatnie 
strzały. 
Aptekarz powiedział Romkowi: 
- Panie drogi, co się tam działo tydzień temu. Myślałem, że się 
ziemia zawali... A łuna jaka stała... 
Łuna była widoczna jeszcze z Pustych Łąk. Romek wyobrażał sobie, 
jak to wyglądało z bliska. 
Romek jeszcze raz pokazał, jakim świetnym jest woźnicą; jakoś tak 
zawrócił końmi, że prześliznął się pomiędzy ciasno stłoczonymi 
wozami i stanął trzeci w kolei do promu. Jednym słowem, bardzo 
szybko znalazł się u przeprawy - reszta zaś od niego już nie 
zależała. Zależało coś niecoś od samych koni, ponieważ tylko co 
zbity prom wystawał nieco nad powierzchnię wyspy. Konie musiały 
skakać z promu i pociągnąć za sobą wozy. Niektóre wzbraniały się 
przed tym wyczynem i trzeba było im podstawiać szerokie zbite 
deski. Ale konie z Pustych Łąk chętnie usłuchały Romka i lekko 
zeskoczyły. Romek był zachwycony. 
- Popatrz tylko, jakie mądre kobyły! - kazał Andrzejowi podzielać 
swoje zachwyty. Ale Andrzej traktował konie po miejsku, z wielką 
obojętnością, i mruczał tylko pod nosem w odpowiedzi Romkowi. 
Kiedy wdarli się na przeciwległy brzeg, pejzaż zmienił się od 
razu, i zmienił się także od razu sam nastrój. 
Z początku droga była dobra, chociaż nie szosowana. Dawno ustalona 
pogoda wygładziła wyboje i wyrównała powierzchnię. Ale po kilku 
kilometrach zaczęły się piaski i konie ciągnęły wóz noga za nogą. 
Koła zagłębiały się mocno w szary piasek drogi i od czasu do czasu 
coś zgrzytało pod obręczami. Klacze stawiały nogi ostrożnie jak w 
tańcu. 
- Popatrz - Romek wskazał batem na drogę przed nogami koni. 
Andrzej zaśmiał się. Nie chciał wierzyć swoim oczom: w szarym 
pyle, po którym stąpały konie, leżały szerokie bagnety. Razem z 
pyłem wznosiły się one pod naciskiem kół jak klawisze 
zdezelowanego fortepianu i opadały z powrotem. Na przestrzeni 
kilkuset metrów jechali w kurzu zmieszanym z bagnetami. Chłopcy 
nie mogli zrozumieć, co to znaczy. Andrzej obejrzał się na matkę i 
na Spychałę. Spychała siedział wyprostowany. Pobladł. 
"Wygląda jak na pogrzebie Edgara" - pomyślał Andrzej. 

I zaraz za rowem, tuż obok drogi, zaczęły się mogiły. Usypane 
pospiesznie i niedbale wyrównane piaskowe wzgórki. A w każdym 
pagórku dwa kije związane drutem na krzyż. Czasami drut był 
kolczasty. Taki krzyż z dwóch kijów związany kolczastym drutem 
zdawał się być osobliwym pomnikiem. Na niektórych mogiłach leżały 
kwiaty polne, już pokurczone i zrudziałe. 
Kiedy posunęli się dalej, rozciągnęło się przed nimi obszerne nie 
zorane ściernisko. Całe pole było popstrzone niewielkimi 
wzgórkami, usypanymi saperskimi łopatkami. Za każdym wzgóreczkiem 
widać było płaską, dosyć długą jamę. 
Spychała kazał zatrzymać konie i poszedł na pole pomiędzy owymi 
wzgórkami. Andrzej szedł za nim. Spychała pochylał się nad 
wgłębieniami, raz nawet włożył rękę do jednego z nich, jakby 
chciał się przekonać, że w tej jamce nie ma nic oprócz odcisku 
ludzkiego ciała. 
- Co to jest? - spytał Andrzej. 
- To pole bitwy. Tu leżeli żołnierze... pod obstrzałem. I Andrzej 
też włożył rękę do takiej jamy. Ziemia była chłodna, gdyż dzień 
był pochmurny i słońce pokazywało się tylko od czasu do czasu. 
Andrzej poczuł zawód. Kiedy Spychała powiedział mu, że tutaj 
leżeli ludzie, wydawało mu się, że ziemia musi być jeszcze ciepła, 
że w cieple tym zachowają się ślady ludzkich uczuć, strachu, lęku, 
przerażenia i chęci zwycięstwa. Ale jamy były chłodne. Ludzie 
opuścili je już dawno. Jak opuścili? Jak to wyglądało? Czy wstali 
i pobiegli? Czy też wstali z podniesionymi rękami i poszli do 
niewoli? 
Do niewoli? Albo może już nikt się nie podniósł, tylko ich koledzy 
lub ich zwycięzcy podnieśli ich i położyli niedaleko do ziemi, do 
tej samej ziemi, która przeniknięta jest ich krwią i potem? 
Andrzej nachylił się jeszcze raz i podniósł garść ziemi z 
saperskiej górki, i schował ją na pamiątkę. Ale zanim wrócił do 
wozu, już się ta garść ziemi rozsypała w kieszeni i zmieniła w 
odrobinę kurzu. Wywrócił kieszeń i wysypał proch na wiatr. 
Romek się dziwił, nie zrozumiał, co to wszystko znaczy, ale 
Andrzej nie powiedział mu ani słówka. 
Zanim wóz ruszył dalej, zbliżyła się do nich jakaś kobieta. Skąd 
się wzięła koło nich, nikt nie zauważył. Zjawiła się 
nieoczekiwanie i gwałtownie uchwyciła za brzeg wozu. 
- Dokąd państwo jedzie? - spytała. 
Romek się zirytował. 
- Pani kochana - powiedział - jedzie się tam, gdzie się jedzie. I 
koniec. 
Ola zaprotestowała. 
- Romek, kochanie, tak przecie nie można. A o co pani chodzi? - 
zwróciła się do kobiety. 
Kobieta popatrzyła uważnie na Olę. W jej małych czarnych oczach 
widniał strach. Co chwila oglądała się machinalnie. Czarne kosmyki 
brudnych i potarganych włosów opadały jej na oczy. Odgarniała je 
niedbałą dłonią, ale one wciąż spadały z powrotem. 
Kobieta szarpnęła ręką, jak gdyby chciała popchnąć czy przewrócić 

wóz. 
- Pani - powiedziała - pani. Cała nasza wieś poszła z ogniem. 
Dzieci siedzą w jamie... w jamie kartoflanej. Wszystkie dzieci. 
Ale moich nie ma. Nie ma nigdzie. Tu była straszna bitwa. Cała 
nasza wieś poszła z ogniem... 
- Po drodze widać wiele spalonych wsi - spokojnie powiedziała Ola. 
Chciała podziałać swoim spokojem na kobietę, która zdawała się 
tracić przytomność. 
Ale kobieta nie zwracała uwagi na jej spokojne słowa. 
- A ludzi ile tu zabili! - krzyknęła nagle wielkim głosem. - Ile 
ludzi! Pani, jakże to może być? Cała nasza wieś poszła z ogniem! 
Wszystkie stodoły. Co my będziemy jedli? Moja pani... I dzieci 
moich nie ma... 
Romek w dalszym ciągu irytował się. 
- Pani kochana - powiedział - nie pani jedna. Jak wojna, to wojna. 
Wóz niech pani puści, my musimy jechać... 
Kobieta nagłym, nieoczekiwanym ruchem odsunęła się od wozu. 
Odrzucając w tył włosy, z uwagą popatrzyła na Romka i na Andrzeja. 
- Tacy młodzi - powiedziała - a wszyscy młodzi poginęli. 
Romek podciągnął lejce. Konie ruszyły niechętnie. Jak gdyby nieco 
ociężały; strzygły uszami i zdawało się, czuły to, co tutaj 
jeszcze niedawno się działo. 
Ola obejrzała się. Kobieta z wysiłkiem patrzyła na nich. 
- Bóg z wami! - sztucznie zawołała Ola. 
Kobieta pobiegła za nimi, niezgrabnie, jak gdyby nogi jej się 
plątały. Widać było, że chce jeszcze coś powiedzieć. Na chwilę 
zrównała się z wozem. Ale tutaj zatrzymała się nagle. Ola z 
trudnością usłyszała, co mówiła. Powtarzała bez końca: 
- Tacy młodzi! - I z jękiem dodała: - A wszyscy zginą. 
Ola poczuła się niedobrze. Pochyliła się naprzód, czując, że lada 
chwila straci przytomność. Ale Spychała objął ją i podtrzymał. 
- Będzie, jak Bóg da, pani Olu - powiedział. 
Ola wielkim wysiłkiem woli wyprostowała się, zapanowała nad sobą. 
Ścisnęła rękę Kazimierza. 
- Przepraszam - powiedziała. 
Zmęczone konie szły stępa. Romek pochylił się do Andrzeja, który 
cały czas bezsensownie patrzył naprzód. 
- Widziałeś te jamki? - spytał. 
- Aha. 
- Widziałeś, w którą stronę były zwrócone? W stronę Warszawy... 
- A więc co? - tępo powiedział Andrzej. 
- Znaczy to, że Niemcy atakowali od Warszawy. Armia była otoczona 
od wschodu. 
Zbliżali się do Bzury. Ziemia była wilgotniejsza, miejsca były 
niższe. Na horyzoncie pokazały się lasy. 
Dojechali do jakiejś nędznej wioski. Za wioską był cmentarz. 
- Popatrz - znowu powiedział Romek, stanowczo najbardziej 
spostrzegawczy ze wszystkich. 
Andrzej był za bardzo przygnębiony. Pogrążony we własne myśli, nie 
patrzył na strony. 

Po cmentarzu włóczyli się niemieccy żołnierze. Porządkowali 
zdobycz - czy to uzyskaną orężem, czy ze składów. Równymi rzędami 
układali żołnierskie tornistry, inni porządkowali stosy hełmów. 
Hełmy błyskały w jesiennym słońcu, które znowu ukazało się pod 
wieczór. Trochę dalej, pod murem, leżały jedno na drugim setki 
siodeł nowiutkich. Wyglądały wspaniale. 
- Skąd tyle siodeł? - westchnął Andrzej. 
- Widocznie była tutaj kawaleria. 
Minęli cmentarz i zagłębili się w las. W lesie ciemniało już. 
Dzień się skończył; trzeba było spieszyć, aby nie zostać na noc w 
Puszczy Kampinoskiej. Czasami droga wyprowadzała na polany, gdzie 
świeciło zachodzące słońce. Z jednej z takich polan zauważyli w 
oddali, za rzeką, wysoki kościół. Trzy okrągłe baszty wznosiły się 
ku chmurom. Były całe czerwone w zachodzie. Na jednej z nich 
widniał ślad pocisku, świeży ślad. 
- Patrzcie, to Brochów - powiedziała Ola. 
Andrzej odwrócił się ku niej z przedniego siedzenia. 
- Brochów? Co to jest? - spytał. 
- To jest kościół, w którym brali ślub rodzice Chopina. Tu też był 
chrzczony mały Fryderyk... 
Romek zatrzymał konie. 
- Coś takiego to warto obejrzeć - powiedział. 
Spychała wzruszył ramionami. 
- Cóż to wszystko znaczy wobec tego, cośmy widzieli po drodze? 
Andrzej niechętnie odwrócił się w jego stronę. 
- Nie trzeba tak mówić, proszę pana - zaczął jak gdyby obojętnie. 
A potem się ożywił: - Naprawdę nigdy nie wiadomo na tym świecie, 
co jest ważniejsze. Jedno przechodzi i odsłania drugie, jak w 
górach. Z daleka nigdy nie wiadomo, który szczyt jest wyższy... 
Nie powinien pan nas zniechęcać. 
Ola wyciągnęła rękę do Andrzeja. 
- Jędruś - powiedziała - nie poznaję ciebie. Stajesz się 
gwałtowny. Co się z tobą dzieje? 
Romek się zaśmiał. 
- Jak to: co się dzieje? Czy pani nie wie, że jest wojna? Andrzej 
zobaczył wojnę. 
- Wszyscyśmy wojnę zobaczyli - powiedział Spychała. 
- Tak nie można teraz mówić - ciągnął Andrzej, gdy wszyscy już 
zamilkli - tak nie można teraz mówić, nawet jeżeliby to było 
prawdą. 
I znowu odwrócił się ku koniom. Romek machnął batem. Ledwie 
ruszając nogami pociągnęły ciężki wóz po piaszczystej leśnej 
drodze. 
Nocleg wypadł im teraz u jakiegoś leśniczego, w stronie Łaz. Tu, w 
lesie, panował teraz spokój, nie było uciekinierów. Leśniczówka 
stała czysta i pusta. Leśniczy miał już skądsiś, zapewne od 
żołnierzy niemieckich, odezwę generała von Blaskowitza o bitwie 
"pod Kutnem". Dlaczego tę bitwę nazwano "pod Kutnem", Spychała nie 
bardzo rozumiał. Odezwa z wielkim patosem - jak wszystko wtedy - 
chwaliła niemieckiego żołnierza za jego postawę. Straszne było to 

do czytania. 
Ale Romek i tutaj znalazł coś dla siebie. 
- Patrz, z jakim szacunkiem on mówi o armii polskiej i o polskim 
żołnierzu. To nie byle co ta bitwa. 
Leśniczy był dość ponury, ale izba, którą oddał wędrowcom, była 
wymyta i pachnąca mocno świerczyną. Spychała powiedział, że czuje 
się zupełnie jak na wycieczce. Ale popatrzywszy na Olę zaraz 
pożałował tych słów nierozważnych. Ola stała pośrodku pokoju blada 
i nie mogąca jakoś opanować się od chwili spotkania z szaloną 
kobietą na polu bitwy. 
- Co pani jest? - zapytał Spychała, przerwawszy wesołe zdanie, i 
powtórzył nagle: - Co ci jest? 
Ola popatrzyła na niego z przerażeniem. 
- Niech pan tak nie mówi - powiedziała - niech pan tak nie mówi. 
I odwróciła się do okna. 
Spychała nie zastanawiając się podszedł z tyłu i objął ją 
ramieniem. Ola nie sprzeciwiała się. Odwróciła się od okna i 
ukryła twarz na piersi Kazimierza. 
- Jak ona mówiła? - powiedziała - "Tacy młodzi i wszyscy zginą"? 
- Nie powtarzaj takich słów - odparł Kazimierz. 
Ale Ola nie mogła się powstrzymać od długiego i głębokiego płaczu. 
Był to jej pierwszy płacz od początku wojny. 
Leśniczy odstąpił wędrowcom swoją "białą izbę", ale ponieważ 
chłopcy chcieli spać przy koniach, pod nawisem stodoły, gdzie 
umieścili wóz, Spychała udał się na strych, na siano, zabrawszy 
wszystkie koce. Ola została sama w pokoju. Zabierała się już do 
snu. Zmęczona była i na pół przytomna ze wszystkich wrażeń 
dzisiejszego dnia i poprzednich dni. Jeszcze te wrażenia nie 
układały się w jakąś rozsądną całość, nie zajmowały swoich miejsc 
"po kolei", ale wszystko stanowiło w jej głowie jeden wielki 
chaos. Nie rozumiała, co się z nią dzieje. 
Bardzo ją zdziwiło, kiedy dość późno - a już się ściemniło i 
paliła się tylko świeca w pokoju - rozległo się pukanie. Na jej 
niepewne "proszę" zjawił się leśniczy z dość tajemniczą miną. Ola 
się zlękła. 
Tymczasem leśniczy podszedł do niej blisko i zapytał: 
- Bardzo przepraszam, ale czy pani nie ma "kogutka"? 
Ola w pierwszej chwili nie zrozumiała i przestraszyła się, że 
leśniczy ma bzika. 
- O co panu chodzi? - spytała. 
- O proszek od bólu głowy. Czy pani ma "kogutka"? 
Ola przypomniała sobie, że Helenka włożyła jej do neseseru całą 
polową apteczkę z mnóstwem najrozmaitszych medykamentów. Nie 
chciała tego brać, ale Helenka ją zmusiła. Otworzyła teraz neseser 
i apteczkę. Leżał w niej stos "kogutków". 
Leśniczemu oczy się zaświeciły do tego lekarstwa. 
- Od tygodnia już nie mam "kogutków" - powiedział. - Czy pani mi 
może dać ich kilka... kilkanaście? - poprawił się. 
- Niech pan weźmie wszystkie - powiedziała Ola wysypując na stół 
proszki - mnie one nie będą potrzebne. 

- Nie boli panią głowa? - z powątpiewaniem zapytał leśniczy. 
- Nie, nigdy nie boli. A jeżeli nawet boli, to nigdy nie biorę na 
to "kogutków". 
- Ja bym bez "kogutków" nie mógł żyć. 
- Naprawdę? Tak często pana głowa boli? 
Leśniczy zmieszał się. 
- Nie, właściwie mówiąc nie. Ale ja nie mogę zasnąć, jeżeli nie 
zażyję "kogutka". 
I nie pytając Oli, porwał jeden proszek ze stosu leżącego na 
stole. Nalał wody z karafki i wprawnym ruchem rozwinąwszy papierek 
z głową kogutka na wierzchu, wsypał sobie zawartość do ust. Ola 
spostrzegła w tym ruchu bardzo zręcznym i wprawnym gest maniaka, a 
właściwie mówiąc, narkomana. 
- Pan się niepotrzebnie przyzwyczaił do "kogutka" - powiedziała, 
trochę zmieszana niefrasobliwą szczerością leśniczego - to nie 
jest dobre przyzwyczajenie. 
Leśniczy nie słyszał jej słów czy też może udał, że nie słyszy. 
Nagle odwrócił się do niej. 
- Niech panią Bóg błogosławi - powiedział z nieprzyjemnym patosem. 
- To nie jest dobry uczynek - powiedziała Ola poważnie - za takie 
rzeczy Pan Bóg nie błogosławi. 
- Co pani mówisz? - spytał leśniczy, zdziwiony i jakby trochę 
przerażony. - Naprawdę? 
W tej chwili bez pukania weszła żona leśniczego. 
- Już pewnie pani dokuczasz o te swoje proszki - zwróciła się do 
męża. - Nie przeszkadzaj pani, pani zmęczona, chce spać. 
- Popatrz - powiedział leśniczy wskazując małżonce stos proszków 
leżący na stole. 
- A Boże, zmiłuj się - westchnęła leśniczyna - skąd pani ma tyle 
tych proszków? To gorsze dla niego od papierosów. Przyzwyczaił 
się, i tyle. 
- Czy pani może będzie potrzebowała na jutro koni? - nagle spytał 
leśniczy, bardzo uprzejmie, znacznie uprzejmiej niż przedtem. - Ja 
mogę pani dać. 
- Nie, nie - powiedziała jego żona - nie pojedziesz do 
Sochaczewa... 
Ola zaniepokoiła się. 
- Nie - powiedziała - nie będę potrzebowała koni do Sochaczewa. 
Mam nadzieję, że nasze dowiozą nas szczęśliwie. Zresztą pod 
Sochaczewem mam kuzyna, zajedziemy do niego. Jeżeli trzeba będzie 
koni, to on nam je da. 
Leśniczy kłaniał się niezdarnie. 
- Co pani będzie chciała, to proszę powiedzieć - powtarzał jak 
maniak. 
Żona wzięła go pod rękę. 
- Chodź - powiedziała - nie ma teraz proszków. Teraz jest wojna. 
Ale leśniczy zagarnął do kieszeni cały stos papierków, jaki leżał 
na stole. 
- Wstydziłbyś się - powiedziała żona. 
- Cóż takiego? - tłumaczył się leśniczy. - Pani była taka dobra 

dla mnie i wszystkie mi dała. 
Ola dla ułatwienia sytuacji wzięła jeden proszek, który został na 
stole, wysypała jego zawartość na dłoń i połknęła. Napiła się 
wody, która stała przy łóżku w szklance. 
Wreszcie tamci wyszli. 
Ola westchnęła. 
"Różne są namiętności" - pomyślała. 
Gdy położyła się do łóżka, sen z początku nie przychodził. Nie 
rozebrała się zupełnie i dlatego nie odnajdywała w łóżku spokoju, 
poza tym zbyt była zmęczona, aby zasnąć od razu. Myśli goniły w 
głowie jak szalone. 
I oto, nie wiadomo dlaczego, zatrzymały się myśli na lesie, który 
mijali dzisiaj przed południem. Nie myślała o przygodzie w 
Węgrowie ani o przeprawie przez Wisłę, ani o tej kobiecie, która 
targała jej wozem, ale myślała tylko o tym lesie. Las był 
zwyczajny, sosnowy i bardzo nieładny, tyle tylko, że większość 
drzew była w połowie przełamana - Ola nie wiedziała czym. Czy to 
był pocisk, czy podmuch, czy inna jakaś broń używana w tym lesie, 
nie pytała o to Spychały. Właściwie nawet nie bardzo uważała na 
ten las. Ale teraz przyszedł do niej ten obraz połamanych w 
połowie drzew i rozrzuconych sosnowych gałęzi. Pnie były białe we 
wnętrzu jak ludzkie ciało, ale kora drzew była szara, a miejscami 
krwawa. Ciągle myślała o tym lesie. I tak myśląc zasnęła. Zasnęła 
ciężko - proszek widać działał. 
Błądziła w tym lesie, a właściwie mówiąc, nie błądziła, tylko 
szukała kogoś czy czegoś, dokładnie sama nie wiedziała. Helenka 
szła koło niej i spytała: 
- Kogo mama szuka? 
A ona miała to dziwne uczucie, że szuka tego kogoś, a jednocześnie 
nie chciała go znaleźć. 
- Na miły Bóg - powiedziała do Helenki - jeżeli go zobaczysz, to 
udawaj, że go nie widzisz. 
- Ale kogo? - pytała Helenka. 
Ola nie umiała powiedzieć. Sama zresztą nie wiedziała. 
I nagle ten cały las wydał się malutkim szeregiem cienkich jak 
zapałki gałązek, połamanych i czarnych, i one obie były także 
takie malutkie w tym lesie. A ogromny był człowiek, który stał nad 
tym lasem. A nawet nie człowiek, tylko dolna połowa człowieka, 
ogromny brzuch i nogi, wszystko w migdałowym, płowym kolorze. Na 
tym tle odbijał las, w którym poczynały się zwijać druty - trochę 
drutów zwyczajnych, a reszta kolczaste, zaczynały oplątywać jej 
nogi, aż musiała usiąść. Siadła, i ciemno było, i ten straszny 
człowiek gdzieś sobie szedł i nie zauważył ich, i widać było tylko 
kroki jego obciągniętych migdałowymi spodniami nóg. A Helenka 
siedziała koło niej i powiedziała: 
- Wiesz, a ja będę miała dziecko. 
I już miała Helenka to dziecko, trzymała je na podołku, a dziecko 
krzyczało, szeroko otwierając pyszczek i marszcząc czoło, aż 
bielało. Ola pochyliła się nad dzieckiem i położyła mu dłoń na 
ustach. Czuła jego otwierające się konwulsyjnie wargi i nagle 

oderwała rękę od dziecka i wtuliła twarz w dłonie. I wówczas 
powoli wypłynęła jej przed oczami twarz tej kobiety, która 
szarpała za kłonicę i mówiła, że dzieci są w piwnicy na kartofle. 
Twarz była wielka i oczy patrzyły wprost na Olę i stawały się 
coraz większe, coraz szerzej otwarte. Ola chciała uciekać, 
poruszała się gwałtownie, ale nie mogła się wyrwać z drutów, które 
ją oplatały. Krzyknęła, ale się nie zbudziła. 
Po chwili perswadowała tej matce: 
- Przecież pani się pomyliła, nie może być, aby pani wszystkie 
dzieci zginęły, Pan Bóg zostawia zawsze jedno na pociechę, niech 
mi pani wierzy. One się zgubiły w piwnicy na kartofle, a może same 
stały się kartoflami. Pani wie, jak to dzieci, wie pani, jak one 
często dla żartu zmieniają się w kartofle. Niech pani dobrze 
poszuka... 
I kobieta porzuciła ich wóz i szukała dzieci po polu, pochylając 
się, jak gdyby zbierała kłosy. Ale co się pochyliła i podniosła 
coś ze ścierniska, to w rękach jej widniał szeroki, błyszczący 
bagnet. 
- Niech pani położy, niech pani położy... 
I kobieta kładła bagnety. Tworzyła się z nich długa ścieżka aż do 
wrót jakiejś kapliczki, małej, niskiej, białej. I tą ścieżką szła 
pani, stara, pochylona, ale w jasnym welonie, i stary pan z 
cylindrem w ręku. 
Helenka jej powiedziała: 
- To rodzice Chopina wracają od ślubu. 
Ale tamta kobieta znowu poczęła szarpać Olę. Chciała koniecznie 
dowiedzieć się, gdzie są jej dzieci. Nacierała coraz gwałtowniej - 
aż tu nagle zjawił się Spychała, wziął Olę na ręce i odwrócił od 
natarczywej baby. Ola ujrzała tuż nad sobą jego wspaniałą - 
piękniejszą niż w naturze - twarz rzymskiego Cezara. Pochylał się 
ku niej coraz niżej, i nagle zimny uśmiech rozchylił jego wargi i 
ukazał błyszczące jak bagnety zęby. Był już zupełnie nad nią i 
powiedział w tym uśmiechu: 
- A dlaczegóż by panna Ola nie miała wyjść za mąż za pana Gołąbka? 
Ola zbudziła się pokryta zimnym potem. 
IX 
Nazajutrz wyjechali z lasów na szosę sochaczewską mniej więcej w 
okolicy Paprotni. Nie mieli żadnych wiadomości. Leśniczy nie miał 
radia - zresztą zapewne nie działałoby ono - tak że nie wiedzieli, 
co się dzieje. Ale widok szosy, tłumy żołnierzy idących na 
piechotę bezładnymi szeregami, trochę cywilów, a od czasu do czasu 
furmanka, która przemykała się bokami drogi w stronę Sochaczewa, 
powiedziały im wszystko. 
Żołnierze, którzy szli drogą, nie wyglądali na specjalnie 
zmęczonych, za to cywile, idący i jadący końmi, byli i 
przepłoszeni, i bardzo źle wyglądający. Widocznie obrona Warszawy 
dała się im we znaki. 
- Popatrz - powiedział Romek do Andrzeja siedzącego obok niego z 
przodu wozu - wszyscy żołnierze mają pasy. Kapitulacja honorowa... 
Andrzej wzruszył ramionami. 

- Wielka różnica! - powiedział. 
- Oczywiście, że różnica. Niemcy chcą zachować pozory jakiejś 
honorowej wojny... 
- Widzieliśmy już to - wtrącił tutaj Spychała. 
- Jak daleko stąd do Komorowa? - spytała Ola, której było pilno 
wydostać się z tego tłumu. Ponieważ jechali przeciw prądowi, 
spoglądano na nich nieżyczliwie. 
- A to już tylko parę kilometrów - powiedział Romek - na ostatnim 
słupie było napisane: do Bieniewic dziewięć, a to przecież koło 
Bieniewic się skręca. 
Wtem z lekkim hałasem wyskoczyła naprzeciwko wielka ciężarówka. 
Wszyscy rozbiegli się przed nią, jakby obrzucała błotem. 
W ciężarówce siedzieli żołnierze niemieccy, rozgarniający tłum 
wielkim krzykiem. Obok kierowcy w szoferce siedział opasły 
żołnierz (gdy się zbliżyli, Ola spostrzegła, że jest bardzo 
przystojny) z wielkim, długim, "cugowym" batem, odebranym 
widocznie jakiemuś jadącemu powozowi. Bat sięgał daleko - 
przejeżdżający samochód zaczepiał każdego długim, białym i ostrym 
jego końcem. 
- Romek, Romek, skręć w prawo! - wołała Ola. 
Ale już było za późno, nie można było skręcić w prawo, gdzie był 
szeroki rów. Ciężarówka nadleciała i żołnierz smagnął batem 
Andrzeja. Ostry koniec na chwilę owinął się naokoło głowy i 
twarzy, i kiedy Andrzej odwrócił się ku matce, miał już policzek 
rozcięty jak brzytwą i krew tryskała na ubranie. 
Romek stanął. Naokoło furmanki zgromadzili się żołnierze. Jeden z 
nich był pewnie felczerem, bo miał w chlebaku bandaż i jodynę. 
Podał to Oli, która czym prędzej zajodynowała Andrzejowi ranę. 
Krwawił krótko. 
Ola patrzyła na syna z przerażeniem i nie mogła wymówić ani słowa. 
Romek klął brzydko, ale Andrzej siedział pobladły i cichy. 
- Ładnie się zaczyna - powiedział Spychała. 
Andrzej obu rękami trzymał bandaż przy twarzy. Zacinał usta. 
- Jedź, jedź, Romek - powiedział Spychała - trzeba jak najprędzej 
zjechać z tej przeklętej szosy. 
Ale droga się ciągnęła. Poranek był piękny, jesienny, jednak Oli 
zdawało się, że nigdy nie dojadą do tego zakrętu. 
Wreszcie ukazała się aleja kasztanów. Do momentu zajazdu przed dom 
w Komorowie nie powiedzieli ani słowa, tylko Romek półgłosem klął 
na czym świat stoi. 
Wyszła do nich Jadwiga. Widocznie wiele miała takich i tego 
rodzaju odwiedzin, bo nie okazała najmniejszego zdziwienia i nie 
zadała żadnego pytania. Ola zaraz jej powiedziała, że jadą z 
Pustych Łąk do Warszawy, a Jadzia - może nie była tyle biegła w 
geografii Polski, ale bynajmniej nie zdziwiła się, że z Podlasia 
do Warszawy jadą przez Sochaczew. Takie rzeczy się teraz działy 
wszędzie. 
Janusz był chory, miał jakąś grypę czy coś podobnego. Leżał nie u 
siebie - widocznie jego pokój był przekształcony na przytułek dla 
uciekających - ale w jednym z pokoików na górze. Tam poszła do 

niego na razie Ola sama. 
Przedtem dostali jakieś jedzenie, było gorące mleko, jajka; 
herbata i cukier już się wyczerpały. Chłopcy jedli jak wilki. 
Jadwiga nie zapytała, co znaczy opasana bandażem twarz Andrzeja, 
tylko powiedziała: 
- Coś ty taki blady? Jedz, jedz. A wiesz - dodała - wuja 
zastrzelili tutaj w alei. 
Andrzej nie bardzo się orientował, kto to był wuj Jadwigi, więc 
nic nie powiedział. Ale kiedy Ola poszła do Janusza na górę, 
wyszli z Romkiem do ogrodu. Tutaj natknęli się niedaleko wielkiego 
dębu na świeżą mogiłę. Tkwił w niej nie obrobiony krzyż. 
- Kogoż tu pochowali, u licha? - spytał Romek. 
- A diabli wiedzą! - Andrzej był wściekły. Policzek palił go i 
czuł, że puchnie. 
Koło grobu kręcił się jakiś młody i czarny chłopak. Ani Andrzej, 
ani tym bardziej Romek, który tu nigdy nie był, nie znali go. 
Romek go spytał: 
- Kto tu jest pochowany? 
Czarny chłopak - ale był czarny jak Cygan, z odcieniem lekko 
liliowym twarzy - popatrzył uważnie na pytającego i wycedził 
nieufnie: 
- A wy skąd jesteście? 
Romek się niecierpliwił: 
- Nie widzi pan? Przyszliśmy przecie ze dworu. 
- Taki to i dwór - pogardliwie powiedział czarny chłopak. 
- Pewnie, że nie pałac. Ale jak mam mówić? 
- Powiedzcie po prostu: z domu - powiedział chłopak i począł 
uklepywać łopatą mogiłę. 
- Czy to Niemcy zabili kogo? - ciągnął nie zrażony Romek swoją 
indagację. 
Wdał się w to Andrzej. 
- Mówiła mi Jadzia - powiedział - że zabito tu jej wujka. To pewno 
będzie on. Ale kto to jest wujek Jadwigi, to pojęcia nie mam. 
- Towarzysz Jan Wiewiórski - powiedział poważnym basem czarny 
chłopak, nie przestając oklepywać mogiły. 
Andrzej wiedział coś niecoś o Jasiu Wiewiórskim. 
- A jak to się stało? - zapytał. 
Czarny chłopak przestał pracować i popatrzył życzliwie na 
Andrzeja. 
- Bo myśmy razem uciekali z paki - powiedział i wydostał z 
kieszeni papierosa. Roman podał mu ognia. 
- Uciekaliście z więzienia? Skąd? - zapytał olśniony Andrzej. 
- A z Wronek. 
- I co? I co? - pytał Romek. 
- Ano nic. Towarzysz Wiewiórski zorganizował tu na drodze 
uciekających żołnierzy. Chcieliśmy się przebić do Warszawy. 
Warszawa się broniła. 
- No, przecie wiemy. 
- Tak, ale przyjechaliście od Sochaczewa. 
- Skąd wiesz? - zirytował się Romek. 

- Mam przecie oko w głowie - powiedział czarny. 
- No i co, i co? 
- No i nie udało się nam. Towarzysza Jana zabito. A ja tu 
zostałem. Trochę w lesie posiedziałem. Tutaj fajne lasy - dodał 
jakby marginesowo - ale noce zimne już cholernie. Wróciłem. Ta 
pani Jadzia to jest wychowanka towarzysza Janka i siostrzenica. 
Andrzej przypomniał sobie. 
- Tak, mówił mi kiedyś Janusz czy mama mówiła. Oni ją wychowywali 
w Paryżu. 
- Aha, w Paryżu - powiedział czarny chłopak. 
- A jak wy się nazywacie? - zapytał Romek. 
Czarny popatrzył uważnie na Romka. Nieufność znowu się w nim 
budziła. 
- Nazywam się Lilek - powiedział powoli. - Więcej chyba wam nie 
potrzeba. 
Andrzej usiłował poprawić sytuację. 
- Oczywiście, że nie potrzeba - powiedział podając rękę czarnemu 
chłopcu. - A ja się nazywam Andrzej Gołąbek. 
Lilek spojrzał na Andrzeja z zainteresowaniem. 
- To wasz ojciec miał tę firmę, co panna Jadzia pracowała? 
- Nie tylko miał, ale ma - poprawił go Andrzej. 
- A czy to wiadomo? - zająknął się Lilek. - Podobnież cała 
Warszawa poharatana. Od Pragi też ją tam brali. Takie rzeczy 
opowiadają, że po prostu wierzyć się nie chce. 
- Trzeba pojechać sprawdzić - powiedział Andrzej. 
- Ano tak - przyznał rację Lilek, ale bez entuzjazmu. 
- Ja wam coś powiem - zaczął Andrzej - my zostawimy tutaj mamę ze 
Spychałą - on jest za bardzo widoczny - i pojedziemy we trzech na 
zwiady do Warszawy. 
- Pojedziemy, ale jak? - powiedział Lilek. - Pociągi nie chodzą. 
- Pojedziemy końmi! - zawołał Romek. 
Dla niego to wciąż była jeszcze przygoda. 
- Dobra - zgodził się Lilek - pojedziemy. Ja mam w Warszawie 
znajomych. 
- No i ja mam dom - powiedział Andrzej. - Ale to chyba będzie 
najlepiej, jak pojedziemy aż do Woli. Na Woli trzeba będzie gdzieś 
zostawić konie, a potem piechotą do Warszawy. 
- Dobra - powtórzył Lilek - ja mam na Woli taką melinę, może 
ocalała, tobyśmy tam konie zostawili. - I dodał: - Chodźmy do pana 
Fibicha, żeby nam dał paszy na drogę. 
Romek nieco studził zapały kolegów: 
- Tak zaraz przecie nie pojedziemy. 
Andrzej był rozsądny: 
- Zaraz nie. Ale trzeba będzie jechać jak najprędzej. Im prędzej, 
tym lepiej, zanim się Niemcy w tej Warszawie połapią. 
- Słychać, że Hitler ma jechać do Warszawy - powiedział Lilek. 
- Właśnie, tym bardziej trzeba spieszyć. 
Andrzej skierował się do domu. 
- Powiem zaraz wszystko mamie, zobaczymy, co ona na to. 
A Ola tymczasem siedziała u Janusza. 

Janusz nie był bardzo chory, ale po prostu tak go przygnębiła 
katastrofa - którą zresztą przewidywał - że nie miał sił wstać i 
zająć się czymkolwiek bądź. 
Ola się na niego gniewała. 
- Ależ, Janusz, takie leżenie i zastanawianie się nie ma 
najmniejszego sensu. Przecież tak tylko rozdrapujesz wszystkie 
twoje okropne uczucia. 
- To takie straszne - powiedział Janusz. 
Nie mógł zrozumieć, jakim sposobem Ola straciła kontakt z mężem i 
że temu się jakoś nie zaradziło. 
- Przecież chłopcy... 
- Ależ chłopców z nami nie było. Byli w wojsku. Antka widziałam po 
drodze, u babki, a Andrzej jest ze mną... 
- Ale naprawdę, z tym Franiem? Jak to się mogło stać? I taka 
jesteś spokojna, moja Olu? 
- Jestem spokojna pozornie. Bo co ja mogę zrobić? Rozumiesz 
przecie, że na to w tej chwili nie ma żadnej rady. Nic nie 
funkcjonuje, ani poczta, ani prasa. No, jednym słowem, jest wojna. 
Czy ty to rozumiesz? 
Wstydziła się swojej irytacji. 
- Widzisz, ty nic nie przeżyłeś. Siedziałeś sobie tutaj jak u Pana 
Boga za piecem i nie wiesz, co się działo na szosach. Straszliwe 
rzeczy... Ale już ci opowiadali przecież ludzie. 
Janusz się zaśmiał. 
- Jak u Pana Boga za piecem! Ładny piec! Wiesz, kto umarł, 
postrzelony, w moim pokoju na dole? Janek Wiewiórski. 
- Janek? - spytała Ola. - Ale on przecie siedział? 
- Siedział! Kto teraz może siedzieć? Walczył z Niemcami na 
sochaczewskiej szosie. No i dostał. Tu go przynieśli. Pomyśl, co 
za zbieg okoliczności, do miejsca, gdzie jest jego wychowanka. 
- A prawda - powiedziała Ola dosyć obojętnie (nabierała tego tonu, 
ilekroć była mowa o Jadwidze) - przecie ta twoja "Żermena" jest 
jego wychowanką. 
- I bliską krewną jego żony. 
- Tak, tak, ja to wszystko wiem. 
Ola zdawała się być bardziej przejęta obecnością Jadwigi w domu 
Janusza niż śmiercią Janka Wiewiórskiego. 
- Zadziwiające - powiedziała - jak człowiek łatwo oswaja się ze 
śmiercią. 
Janusz popatrzył na nią z pewnym zdziwieniem. 
- Oswaja się ze śmiercią? Co ty pleciesz, Olu? Przecież właśnie to 
jest takie przerażające. Te śmierci, które napierają ze wszystkich 
stron i stają się czymś takim jak chleb z masłem. A przecież 
rozumiesz, że my, żywi, musimy pamiętać o tych wszystkich 
umarłych. Ja, na przykład, muszę teraz pamiętać o wszystkim, co 
mówił mi Janek... Tyle razy z nim rozmawiałem i zawsze mówił mi 
takie rzeczy, które trzeba zapamiętać. A nie on jeden przecie... 
- Mój drogi - powiedziała Ola - jeżeli zaczniemy się tak zajmować 
wszystkim, co trzeba będzie zapamiętać, to nam na własne myśli 
niewiele zostanie w głowie miejsca. 

- A ty masz teraz jakieś własne myśli? - spytał Janusz podnosząc 
się na łóżku. - To zadziwiające. Bo ja nie mam ani jednej własnej 
myśli, jestem tak oszołomiony, że po prostu myśleć nie mogę. A 
zwłaszcza o jakichś takich naszych dawnych rzeczach. Przecież 
myśmy zawsze tak myśleli, jakby tej wojny nigdy nie miało być. I 
to jest najważniejsze, że nasze przedwojenne myśli stają się już 
do niczego. Nie mają one żadnego zastosowania. Wszystko trzeba 
przemyśleć na nowo. 
Ola zaoponowała: 
- Wcale mi się tak nie zdaje. Musimy mieć własne, i to najbardziej 
codzienne myśli. Przecież nie można istnieć w tak strasznym 
patosie. Sama wojna już jest dostatecznie patetyczna - a my mamy 
jeszcze dopingować się jakimiś takimi nadzwyczajnymi myślami. 
Musimy myśleć jak co dzień: o tym, co będzie na obiad, jak trzeba 
zarządzić, aby każdy miał swoje, jak rozwiązać te wszystkie nasze 
najbłahsze sprawy... 
Janusz popatrzył na Olę zdziwiony. 
- A może być, że i tak - powiedział. 
Nie chciał w tej chwili sporu z Olą. Zresztą widział, że z nią 
działo się coś nadzwyczajnego, coś, co nie było związane ze 
strasznymi warunkami wojny i klęski. Miała jakieś skomplikowane 
sprawy osobiste i jak najprędzej pragnęła dorwać się do ich 
załatwienia. Nie chciała balastu nieszczęść ogólnych. Wyraźnie to 
wyczuł z jej słów. 
- No, a jakże twoi chłopcy? - spytał, żeby zmienić temat rozmowy. 
- Andrzej w doskonałej formie - powiedziała Ola - chociaż dostał 
dzisiaj batem po twarzy na szosie. 
- Batem po twarzy? - spytał zdziwiony Janusz. - Od kogo? 
Ola uśmiechnęła się. 
- Januszu - powiedziała - mamy przecież wojnę. 
- Tak, ale myślę, że Niemcy nie walczą batami. 
- Właśnie, że i batami. Żołnierz niemiecki jadący ciężarówką 
uderzył Andrzeja batem. To był bat na czwórkę koni. Biały jak 
śnieg. Obecnie pewnie jest już czerwony. 
Janusz jeszcze bardziej się zdziwił. 
- I ty to tak spokojnie mówisz! 
- Biedny Andrzej - powiedziała Ola - i on musiał to spokojnie 
przyjąć. Daj Boże, żeby to tylko to było. Ale to już go nie 
usposobi przychylnie do naszych zwycięzców... Zresztą widzieliśmy 
ich w Pustych Łąkach. Zabierali się dosyć uprzejmie do 
gospodarowania. 
- Rozmawiałaś z Niemcami? - spytał Janusz zgorszony. 
- A co miałam robić? Musiałam pomóc ciotce Royskiej. 
- Ja będę unikał takich rozmów. 
- Ja także nie będę do nich spieszyła, o tym możesz być 
przekonany. 
- I co teraz zamierzasz? - spytał Janusz. 
- Wiesz, że nie wiem. Muszę szukać Frania, ale nie wiem, jak się 
do tego brać. Przecie nie znamy zupełnie warunków, jakie 
wytworzyły się w Warszawie. 

- Warszawa już wzięta? 
- A ty o tym nie wiesz? Kapitulacja podpisana wczoraj. Mówił mi o 
tym już i tutaj pan Fibich. 
- Właśnie, a oni mi nie mówią takich rzeczy, żeby mnie nie 
niepokoić. Jak można bawić się w tak niemądrą delikatność?... 
- Więc muszę się rozejrzeć w Warszawie. Jeżeli pozwolisz, to 
odpocznę tu u ciebie ze dwa dni. 
W tej chwili weszła, zapukawszy uprzednio, Jadwiga. 
- Proszę pana - powiedziała - chłopcy to chcieliby jeszcze dziś po 
południu jechać do Warszawy. 
- Jak to: chłopcy? A ja? - spytała Ola. 
- Oni mówią, że pani tutaj zostanie i poczeka, a oni pojadą. Na 
zwiady. Przecież nic nie wiadomo, nie wiadomo nawet, czy pani 
mieszkanie ocalało. Na Czackiego podobno spadły bomby. Może tam 
już nie ma do czego jechać. 
Ola zaoponowała: 
- Jakże oni tam sami pojadą? 
- Pojadą, proszę pani, pojadą - uspokajała ją "Żermena" - oni się 
zwąchali z takim jednym tutaj, co z wujem przyszedł. Lilek się 
nazywa. Oni chcą razem do Warszawy jechać. Niech pojadą, 
zobaczą... 
Janusz się zaniepokoił. 
- Pan Lilek - powiedział - to nie wiem, czy będzie dobrą 
rekomendacją dla chłopców. 
Jadwiga się oburzyła: 
- Co też pan powiada! To chłopak jak złoto. Wuja kochał jak swego 
ojca i na pewno będzie bardzo dobrze chłopców prowadził. Trzeba im 
ustąpić. 
Ola się jeszcze broniła. 
- A pan - powiedziała Jadwiga do Janusza - powinien się zebrać i 
wstać. Jak państwo przyjechali, to nie ma pan co w łóżku leżeć. 
Janusz przyznał Jadwidze rację. 
- No, to wyjdźcie, moje panie - powiedział - a ja zaraz się 
ubiorę. 
Panie zabrały się do wyjścia. 
- I niech pan się całkiem stąd wynosi - powiedziała jeszcze w 
drzwiach Jadwiga - niech pan wraca do swojego pokoju, bo tutaj 
mnie wygodnie będzie gości pomieścić. Ja chcę w tym pokoju 
ulokować pana Spychałę... 
Janusz podniósł się na łokciach. 
- Kogo? 
- Pana Spychałę. Przecież przyjechał z panią Gołąbkową. 
Janusz zbaraniał. 
- Ola - powiedział zdumionym głosem - to ty ze Spychałą tutaj 
przyjechałaś? 
Ale Ola już nie słyszała tego pytania. Zeszła szybko na dół, aby 
porozumieć się z chłopcami co do ich dalszej jazdy do Warszawy. 
Za jej namową odłożono wyjazd na jutro. 
X 
Od jakiegoś czasu ustalił się zwyczaj, że Janusz pod wieczór, 

który zapadał coraz wcześniej, wychodził do ogrodu i zamyślony 
zatrzymywał się pod dębem, tam gdzie widniała żółta glina nowej 
mogiły. Janusz z biegiem lat stawał się coraz bardziej 
pedantyczny, lubił, żeby porządek dnia przemijał ustalonym trybem. 
Wymaganiami punktualności obiadu i kolacji doprowadzał do rozpaczy 
Jadwigę. Tę samą punktualność przeniósł na zwyczaje spacerowe. 
Zdarzenia polityczne w niczym nie zmieniły jego rozkładu godzin, a 
tragiczna śmierć Janka stwarzała tylko nowy cel spaceru "przed 
kolacją". Nie można powiedzieć, aby ta mogiła nie poruszała w 
Januszu wszystkich gwałtownych uczuć, sumując to wszystko, co 
przeżył w swoim niespokojnym życiu. Ta ilość śmierci, która 
przeszła obok niego, nie zahartowała go bynajmniej. Ale ktokolwiek 
by go widział stojącego nad grobem Wiewiórskiego, nie miałby 
najmniejszego wyobrażenia o tym, co się w nim w środku dzieje. 
Myszyński stał spokojnie, wysmukły i nieruchomy, z głową lekko 
przechyloną na lewe ramię, jak zazwyczaj, kiedy słuchał muzyki 
albo kiedy się zamyślał. W ciszy jesiennego wieczoru ten poważny i 
cichy pan w długim płaszczu z pelerynką stapiał się jak gdyby z 
otaczającą przyrodą. Na dębie liście skurczyły się, ale nie 
spadły, i miały akurat ten brunatny kolor co płaszcz Myszyńskiego. 
Andrzeja także intrygowała ta mogiła, o której niewiele się 
dowiedział od czarnego Lilka. Widząc, że Janusz zmierza w tamtą 
stronę, poszedł za nim i po chwili stanął także, parę kroków za 
Januszem. 
- Wuju - odezwał się w zapadającym mroku (Andrzej mówił Januszowi: 
wuju, chociaż nie było między nimi najmniejszego pokrewieństwa) - 
wuju, co to za mogiła? 
Janusz drgnął i podniósł głowę, jak gdyby się obudził. 
- Janka Wiewiórskiego zabili na drodze, wiesz? - powiedział. 
- Wiem, mówiła mi Jadwiga. To on tu leży? 
- Aha. 
- I wuj tu przychodzi? 
- Tak. Przychodzę, codziennie. 
- Po co? 
- Dziwne pytanie. 
- No, bo po co? Wuj się przecie nie modli. 
- Modlić się za niego mógłbym u siebie w pokoju. 
- Czy wuj go czuje tutaj... bliżej? 
- Może właśnie to. Czuję go bliżej. To był mój wielki przyjaciel. 
Wśród tylu ludzi obracałem się, gnało mnie po świecie. A on był 
mój prawdziwy przyjaciel. Powiedział: "Kochany..." 
- To był komunista. 
- Ja nie wiem. To był naprawdę człowiek. 
- Ale przecie był komunistą. 
- Mnie on nie darzył nienawiścią. 
- Bo wuj jest także człowiek. 
Umilkli na chwilę. Od domu dobiegały jakieś spokojne jesienne 
odgłosy, wołanie na psa. Nikt by w tym ciepłym, ciemnym gąszczu 
nie powiedział, że jest wojna. 
- Co ty tam wiesz, Andrzeju - powiedział ze smutkiem Janusz. 

Andrzej usiadł na ławeczce pod dębem. 
- Ja zawsze uważam, że wuj jest taki człowiek całą gębą. Pełny 
człowiek. Widział wuj tyle rzeczy... 
- Widziałem może dużo - przyznał rzeczowo Janusz - ale czułem 
mało. 
- Och, to zależy... 
- Oczywiście - powiedział Janusz i przysiadł się do Andrzeja - 
oczywiście, to zależy. Ale widzisz, gdzie moja największa wina: 
zrobiłem za mało. 
- Jeszcze czas - nagle bardzo poważnie powiedział Andrzej - 
właśnie teraz jest czas. 
- Na co? 
- Na zrobienie czegoś. 
- Nie kuś, Andrzeju. Właśnie wydaje mi się, że wszystkie 
możliwości minęły. 
- Nie wierzy wuj w zwycięstwo? 
- Zwycięstwo? Jak ty sobie wyobrażasz zwycięstwo? No, więc pobiją 
Niemców, Anglia czy Francja. Może bolszewicy. Ale to w niczym już 
nie zmieni zasadniczych faktów. 
- Jak wuj to rozumie? 
- Faktu jednego, że taka wojna mogła mieć miejsce. To przecie już 
jak grzech pierworodny skaziło ludzkość. Nic już tego nie wymaże z 
karty dziejów, że to potworne barbarzyństwo wzięło górę. 
- Będzie może gorzej. 
- Zapewne. Ale to już pozostanie na ciele ziemi jak skaza: 
zwycięstwo tego, co jest najgorszym instynktem w człowieku. 
- Instynkt zabijania może nie jest najgorszą rzeczą w człowieku. 
- Tak. Ale instynkt pogardy jest rzeczą najgorszą. Zwycięstwo 
czasu pogardy, to mnie zabiło. Nie jestem żywy. Jestem taki sam 
jak ten w ziemi. 
- Nie. On wierzył, że te wszystkie grzechy można zmazać z oblicza 
ludzkości. 
- Wiara naiwna. Przecie wiesz, co tam się działo z jemu podobnymi. 
Ginęli, chociaż wierzyli. I ginęli strasznie. Strasznie jest ginąć 
mimo wiary w tego, co zabija. 
- Wuj mówi takie rzeczy. Nie trzeba. 
- Dlaczego nie trzeba? Umieć spojrzeć w oczy upiorowi to nie jest 
rzecz zdrożna. To jest rzecz konieczna. 
- Mnie tego mówić nie można. Nie można zmniejszać moich sił. Bo 
wuj zmniejsza moje siły, podkopuje je. A mnie potrzebne są siły... 
- Do czego? 
- Bo ja muszę iść. Ja muszę iść. Za siebie... i za wuja. Jeżeli 
wuj pozwoli. 
- Co to znaczy? 
- Bardzo proste. I tak będzie najlepiej: niech wuj mi odda 
wszystko, czego wuj nie dokonał. Ja to będę robił za wuja. 
- Ależ, Andrzeju - Janusz wziął chłopca za rękę - ja nie wiem, 
czego ja nie dokonałem. Jakże ja mogę dawać tobie coś, czego ja 
nie znam? 
- Niech mi wuj tylko powie: "Andrzeju, idź". Ja pójdę. Widzi wuj, 

mnie także nie chce się tego. Ja nie chcę czynić wyboru. Ja nie 
chcę porzucać tego, co mi się wydaje dobre, piękne, zachęcające do 
życia. A teraz - postanowiliśmy z Romkiem - teraz musiałem wybrać 
to, co jest ohydne i co jest sprzeczne z całą moją naturą. 
- To jest sprzeczne z całą naturą człowieka. 
- Nie wuju. Człowiek to rzecz bardzo złożona. Któż lepiej to wie 
od wuja. Może to i niesprzeczne z naturą człowieka. Walczyć o 
swoje, walczyć o legowisko, pazurami i zębami. Walczyć. 
- Wolałbym, abyś w tym miejscu powiedział: ludzkość. 
Andrzej zaśmiał się. 
- Cały wuj w tym. Ludzkość to bardzo nieokreślone pojęcie. Do 
ludzkości dochodzi się przez naród. Tak się przynajmniej wydaje. 
- No więc dobrze, Andrzejku. Narzucisz sobie ten obowiązek. I co z 
tego wynika? 
- Niech wuj już o mnie nie myśli. Ja sobie dam rady. Ale jeszcze 
plus wujek. Proszę nie myśleć o tym, czego wuj nie dokonał. Ja to 
wszystko przyjmuję na siebie. 
- Andrzejku kochany, trochę mi ciebie żal. Ja myślałem zawsze 
daleko szerzej, daleko głębiej. A ty, siłą rzeczy, będziesz się 
musiał ograniczyć. No cóż, zabijesz jednego Niemca. Jakie to ma 
znaczenie wobec tego morza zdarzeń, które czas zagarnia? 
- A wuj nie myśli, że to może mieć znaczenie jak gdyby 
metafizyczne? Zabicie jednego Niemca może wyzwolić niebywałe 
siły... 
- Gdzie? 
- We mnie. Po prostu we mnie. Osiągnięcie tego, co jest przed nami 
zakryte codziennym biegiem spraw. Coś, co jest utajone, a jest. 
Coś jak w tym rozbiciu atomów, o którym mówił wujowi profesor 
Marres-Chouart. Może to nagle objawi utajone siły. 
- Człowiek to nie atom. 
- Ale w poszczególnym człowieku są siły, o których on nie wie. 
Może ja mam taką siłę? Nie, nie - zawahał się - nie mam jej 
zupełnie. Ale ją w sobie wzbudzę. Wielkim skuciem wszystkiego, co 
się sprzeciwia tym założeniom. Muszę stworzyć siebie - a potem 
rozbić... 
- Co rozbić? 
- Tak. O to nie potrzebuję się kusić. Rozbiją mnie inni. 
Janusz znowu uścisnął Andrzeja za rękę. 
- Co do jednego nie powinieneś się łudzić. Co do tego, że to 
będzie wielkie. To będzie małe, drobne, codzienne. Żadnego patosu, 
żadnej wielkości. Będzie tylko strach, upokorzenie, szczękanie 
zębami. Nie czekaj na nic, nic ci nie przyniesie dzisiaj. 
- Żadnego zwycięstwa? - spytał nagle z rozczarowaniem Andrzej. 
- Żadnego. Zwycięzcy nigdy nie wiedzą o zwycięstwie, ono odbywa 
się poza ich ofiarą. 
- To bardzo straszne, wujku! - wzdrygnął się Andrzej. 
- Nie, nawet nie straszne. To pospolite. Jesteś, i ja jestem tylko 
jednym z numerków, jedną z liczb. I nie my sumujemy te liczby. One 
sumują się same. 
- A jaki będzie wynik? 

- Ba, gdybyśmy wiedzieli! Janek także nie wiedział. A może ich 
suma będzie największa. 
- To wszystko jedno - powiedział znowu twardo Andrzej - to mi jest 
wszystko jedno. Trzeba być wiernym sobie. 
- Kochany - uśmiechnął się przypominając Wiewiórskiego Janusz - 
tylko bez patosu, tylko bez patosu. Wszystko zwyczajnie. 
Andrzej milczał. 
- Żeby wszystko było codzienne, nie odświętne. Bo to nie może być 
przedstawienie teatralne. To musi być coś jak codzienny rozkład 
dnia. Do wielkości nie dochodzi się poprzez wielkie gesty. 
- Ależ ja nie chcę wcale wielkości. I co to jest wielkość? 
- Nie, nie - gwałtownie zaprzeczył Janusz - nie mówmy takich słów. 
I wiesz, co ci chcę powiedzieć, o co poprosić? 
- No? 
- Nie będziemy już nigdy tak mówili, tych słów, które mało znaczą, 
kiedy się je wymówi, a wiele, kiedy się pomyśli. 
- Chyba mnie wuj nie uważa za romantyka? 
- To zupełnie co innego: uważam czy nie uważam. Ale nie chcę o tym 
mówić. 
- Dobrze, wuju - łagodnie powiedział Andrzej. 
- I pójdziemy na kolację. Mimo wszystko. 
Wstali i poszli do domu. 
Rozdział dwunasty 
Równina 
...pusta, otwarta i dzika równina... 
Adam Mickiewicz 
I 
Pod jesień 1942 roku jak gdyby się wszystko ustabilizowało. 
Przynajmniej w życiu Gołąbków. Antek nie wracał, ale Andrzej i 
Helenka uczyli się prawie normalnie. Panna Tekla (miała i ona 
swoje stosunki) wystarała się dla Andrzeja o arbeitskartę i jakieś 
fikcyjne zatrudnienie u introligatora. Andrzej latem skończył 
dwadzieścia dwa lata. Był smukły i wysoki, ale już nie tak 
młodzieńczy jak w czasie pogrzebu Edgara. Mimo to przyciągał 
zawsze zdziwiony wzrok Oli, którą, gdy patrzyła na młodszego syna, 
ogarniało coś w rodzaju przestrachu. 
"Dziwny chłopiec" - określała go panna Tekla. "Ładny, ale nie ma 
serca" - dodawała dawniej pani Szuszkiewiczowa. 
Zaczęła się bitwa pod Stalingradem. Wtedy to właśnie postanowiono 
Antka wezwać do domu. 
Jeżeli Andrzej w ostatnich czasach często się zastanawiał, gdzie, 
właściwie mówiąc, znajduje się "prawdziwe" życie - to tym więcej i 
czasu, i sposobności po temu znalazł na statku wiozącym go do 
Puław. Zdecydowano, że użyje tej komunikacji jako bezpieczniejszej 
w drodze do Antka. Na linii kolejowej do Lublina było zawsze 
mnóstwo łapanek, trzeba było postarać się inną drogą dotrzeć do 
celu. Wybrano statek "M. Fajans", który nad wieczorem wychodził z 
warszawskiej przystani. 
Była jesień, ale wieczór zapadał ciepły. Andrzej na razie zataił 
się w ogólnej kajucie, wybrał sobie kąt, umieścił tam plecak, i 

kiedy statek człapiąc i walcząc z mocnym o tej porze roku prądem 
wynurzył się poza Warszawę, wyszedł na pokład i usiadł na jednej z 
bocznych ławek. Mrok zapadał z wolna. Rzeka była bura i miejscami 
spieniona. Po obu stronach rozciągały się długie, płaskie brzegi, 
porośnięte zrudziałą wikliną. Drzewa widniały w dali - czasami 
wielka topola - ale domostw nie było widać, odsunęły się one od 
wody na taką odległość, że ze statku nie spostrzegało się nawet 
ich dachów. 
Pytanie: które życie jest prawdziwe? - odnosiło się oczywiście nie 
do tych bezludnych brzegów, które, zdawało się, drzemały 
beznamiętnie od początku czasów - a do tego, co się działo na 
przystani i we wnętrzu statku. Zresztą we wnętrzu wszystko to, co 
piętrzyło się i puszyło na przystani, zapadało w jakieś kryjówki, 
skryte przed okiem zwykłego pasażera. 
I wszystko się jakoś uspokoiło i uładziło. Uładziło do tego 
stopnia, że pasażerowie i załoga, i bufetowa - podobna do 
bufetowej opisanej przez Boguszewską - poukrywali się w kątach i 
załomach statku. Zrobiło się naokoło tak pusto, że Andrzej poczuł 
się samotny. 
Nie miał tego uczucia od bardzo dawna. To wszystko, co przeżył od 
powrotu z Pustych Łąk po pogromie, było jednym galopem. Czuł się 
jak wiewiórka w kręcącym się kółku, i to przez trzy lata, prawie 
trzy lata. Ze zdziwieniem spoglądał wstecz: że to trzy lata. 
Wszystko było takie szybkie, gorączkowe, jak gdyby cały czas grano 
w gry towarzyskie: "pierścionek" czy "kotka i myszkę", gdzie 
fantami były życia ludzkie. To jednak bardzo pomagało do 
odczuwania istnienia, ta gra połączona z wystrzałami pistoletów. 
Ale teraz, w miarę jak statek posuwał się w górę rzeki i jak 
zapadał jesienny, wczesny i mglisty zmrok, tamte sprawy odpadały. 
Spadały z niego, jak liście spadają z drzew - zresztą także nie od 
razu. 
Marzł, ale nie chciał schodzić do kajuty, bo jakoś mu zasmakowały 
te własne myśli i chciał je przytrzymać jak najdłużej, chciał się 
nimi nasycić. A także nasycić przyjemnością, którą mógł teraz 
skonstatować najosobliwiej, ale i całkiem wyraźnie. Oto dopiero 
teraz mógł przekonać się, jak bardzo się zmienił w ciągu tych 
trzech lat, jak po prostu dojrzał. 
Kiedy patrzył - stąd, z rzeki - na siebie w Pustych Łąkach, 
uśmiechał się rozczulony, ale trochę było mu siebie żal. Był 
naiwnym szczeniakiem: myślał, że ma jakąś tam władzę nad 
kierunkiem swego życia. Okazało się, że to są najgroźniejsze 
złudzenia. 
To, co się stało w ciągu tych trzech lat - zawsze rachował od 
zniknięcia ojca na szosie, chociaż "wszystko" zaczęło się 
wcześniej - waliło go po głowie i nawet nie dawało oprzytomnieć. 
Zdawało mu się, że policzek trzaśnięty "cugowym" biczem tam, na 
szosie pod Sochaczewem, pali go co dzień w ten sam sposób co 
pierwszego dnia i że - zupełnie jak kręcący się bąk - bicz ten 
pogania go i zmusza do wirowania, bezustannego wirowania, wśród 
którego nie ma czasu na konstatowanie własnych przeżyć i uczuć. I 

kiedy teraz spoglądał na siebie w Pustych Łąkach, śmiać mu się 
chciało z naiwnej wiary, że będzie prowadził jakieś tam "własne" 
życie. 
Po obu stronach rzeki ciągnęły się gęste zarośla łozy. W tej porze 
roku gęste liście wiklin przybrały kolor ciemnożółty, brązowawy w 
cieniu. Drzewa i krzaki wydawały się wykute z blachy czy z metalu. 
Przykrywały one ziemię nadbrzeżną ciągłym wałem. Mgła, która się 
podnosiła z łąk nadrzecznych, gęstniała zaraz za zaroślami i 
tworzyła cienką, niebieskawą zasłonę nad całym obszarem. 
Obszar ten, mglisty, niebieski i złotawy, pogrążony w absolutną, 
jesienną ciszę - którą tylko podkreślało dookolne klaskanie kół 
statku - wydawał się zupełnie nie zamieszkany. Nawet nie 
opuszczony przez mieszkańców ani też pozbawiony ich jakimś 
sposobem - ale pogrążony w sen tak głęboki i mocny, że w ogóle 
żadna funkcja życiowa się tam nie odbywała. Nie widać było ani 
kominów nad domami, ani nawet dymów pomiędzy szerokimi pasmami 
lasów, jakie przeczuwało się za niebieskawą zasłoną. 
To właśnie senne milczenie kołysało powoli Andrzeja, ale nie 
usypiało go. Uspokajało, ukazując straszliwą zbędność jego trwóg, 
ruchów i niepokojów, a jednocześnie budziło namysł, refleksję - i 
powoli to wszystko, co przeżywał ostatnio, ujrzał z jakiejś 
dalszej i szerszej perspektywy. Zaczął już od tego rozmyślania: 
gdzie jest prawdziwe życie? Teraz to rozmyślanie jakby rozgałęziło 
się w nim i osadziło. Rozumiał, że sen to nie życie. Ale czy to 
jest rzeczywiście sen? 
Rozumiał, że jest to złudzenie. Patrzył w zarośla łozy, ale nie 
mógł przebić wzrokiem ich miedzianego wnętrza. Coś się tam działo, 
coś się tam - przede wszystkim - kryło. Ale nie umiał sobie 
uświadomić co. 
Wszystko, co robił dotychczas w Warszawie, raczej wydawało mu się 
w tej chwili czymś nieważnym: pewnego rodzaju sportem z dość nawet 
nikłym "zakładem". Złapią czy nie złapią - to przecie nie ma 
żadnego znaczenia. Tak samo jak tajne studia uniwersyteckie: 
wykłady w prywatnych domach i ta "filozofia", o której mówili 
profesorowie, a która stała w tak jaskrawej sprzeczności z nauką, 
którą mu wykładała warszawska ulica czy warszawski targ, czy 
warszawskie przedmieście. Czas podzielony na te czynności wydawał 
mu się czasem straconym. Ale jednocześnie czasem napełnionym 
jakimś materiałem namiastkowym, wojłokiem czy czymś w tym rodzaju, 
czymś, co nie miało żadnej wartości wobec konkretnych faktów. 
Konkretne fakty to było posuwanie się armii niemieckiej. Kijów 
zajęty i Dniepr przekroczony. Nie były to zwycięstwa, lecz 
tryumfy. Zastanawiał się, dlaczego te tryumfy pozostawiały go 
kompletnie obojętnym, i to obojętnym na jedyne możliwe 
rozstrzygnięcie w tej chwili: zagładę już nie państwa, ale narodu. 
W tej chwili było jasne, jaki jest cel niemiecki. Tylko trzeba 
było jeszcze zaczekać na ostateczne rozstrzygnięcie na polu walki. 
A więc kto wie, może w tym milczeniu obu płaskich brzegów zawarta 
już jest rezygnacja i oczekiwanie na ostateczny porachunek, na 
ostateczną nicość, na dopełnienie dni już tylko czy tygodni? 

Mgła i mrok zagęszczały się. Stawało się coraz ciemniej, ale 
Andrzej pocieszał się, że zaraz powinien wzejść księżyc. 
Z tej mgły i monotonnej ciszy wynurzył się nieduży, chudy człowiek 
i usiadł na ławce obok Andrzeja. Nie był jeszcze stary, ale 
zniszczony i zabiedzony. Andrzej westchnął, nie miał ochoty na 
rozmowę. Ale mały człowieczek pomilczał chwilę, a potem zaczął 
zdecydowanie: 
- Do Dęblina pan jedzie? 
- Nie. Do Puław. 
- Aha. Do Puław. 
Człowiek czekał widocznie, że Andrzej zagadnie sakramentalnie: "A 
pan? Ale Andrzej milczał, więc sam dodał: 
- A ja dalej, aż za Kazimierz, do Piotrawina. 
Andrzej uważał, że musi podtrzymać tę konwersację. 
- A to daleko Piotrawin? 
- Będziemy się wlec jeszcze ze cztery godziny do Kazimierza. Tą 
łajbą... 
- To już gdzieś pod Zawichostem? 
- E, jeszcze kawał. To tak się tylko wydaje. Na takiej rzece to 
nigdy przestrzeni rychtyk nie wymiarkuje. 
Nieznajomy miał miły i spokojny głos. Andrzej chciał go jeszcze 
słuchać. 
- Pierwszy raz pan jedzie - spytał - w tamte strony? 
- Ojej - odpowiedział człowieczek - co dwa tygodnie tam jeżdżę, a 
to i co tydzień... 
- To już pan zna tę drogę? 
- Znam, dobrze znam. 
- I jak tam jest? 
- Jak ma być? Jak wszędzie. Nigdzie nie ma inaczej. W Puławach na 
moście niedawno księdza powiesili. 
Andrzej nie uważał za stosowne rozmawiać z nieznajomym na te 
tematy. 
- To się panu przykrzy - zapytał - tak jeździć a jeździć? 
- Panie, co za nuda. Jeszcze dzisiaj pogoda niezła, księżyc 
będzie. Ale jak noc ciemna, deszcze, to statek staje, i całą noc 
stoi, do świtu. Bo to mielizny tutaj coraz nowe, a nikt nurtu nie 
znaczy. Nie ma się kto tym zająć... 
- A czy to się panu opłaci? 
- Co mam robić, panie? - człowieczek rozłożył ręce boleśnie. - Ja 
z profesji jestem flecista. Ja jestem flecista opery warszawskiej. 
To gdzie będę grał? Po podwórkach chodzić... To już lepiej za 
mięsem jeździć. 
- Pan za mięsem - wtrącił Andrzej. 
- Mam czworo dzieci. Karmić trzeba, żona trochę handluje, trochę 
ciasta piecze. I jakoś się to klei. Jeszcze mi dotąd - tu zastukał 
w ławkę, na której siedzieli - nic nie zabrali. 
- Dobrze pan chowa - skonstatował młody. 
- Nawet pan nie wiesz, jakie oni tu mają schowania, te słodkowodne 
matrosy. Jednego razu w Dęblinie to taka była rewizja! Centymetr 
za centymetrem szukali, widać ktoś dał cynk, i uwierzysz pan, nic 

nie znaleźli. 
- A było co znaleźć? 
- Panie! Całego świniaka przewiozłem wtedy. I niemałego. Sto 
czterdzieści kilo. 
- To naprawdę odwaga - powiedział Andrzej. 
- To nie odwaga, proszę pana, to konieczność - powiedział mały 
flecista. 
Jednak statek nie doczekał się księżyca i stanął przy brzegu. 
Cisza teraz dopiero zapanowała zupełna. W słabym świetle lamp w 
środku statku (lampę czołową zgaszono na czas postoju) widać było 
niespokojne, ale bezszelestne poruszanie się długich, zbielałych 
smug tataraku i trzciny. Było tak cicho, że nawet i flecista 
przygasł. Umilkł, spuścił głowę i słuchał czegoś, co szło od 
tamtych płaskich i bezgranicznych brzegów. 
Nagle z zanadrza wyjął malutki flecik, pikulinę, i przytknąwszy do 
niego wargi zapiszczał jak ptaszek. Andrzej drgnął. 
Mały człowieczek odjął na chwilę flet od ust i z uśmiechem 
powiedział do Andrzeja (ten uśmiech to było słychać w głosie): 
- To u Skriabina są takie ptaszki w drugiej symfonii, to ja to 
zawsze gram. Jak kiedy gdzieś jaki ptaszek, czy to w Pastoralnej, 
czy gdzie, to nie pierwszy flet gra, tylko ja. Nikt tak nie 
umie... 
Przez chwilę było cicho. Ale flecista podniósł flet do ust i znowu 
zabrzmiał instrument. Ale tym razem nie ptaszek, rozległa się 
melodia taka znana i taka zawsze wzruszająca. Andrzej nucił 
półgłosem: 
Już miesiąc zaszedł, psy się uśpiły 
I ktoś tam klaszcze za borem, 
Pewnie mnie czeka mój Filon miły 
Pod umówionym jaworem... 
Matka to zawsze śpiewała dla Edgara, a on słuchał pod drzwiami. 
Nie śmiał wejść do pokoju, a zresztą Ola nie lubiła, kiedy synowie 
jej słuchali. To było jeszcze na Czackiego. Teraz matka nigdy nie 
śpiewa. 
Andrzejowi serce się ścisnęło. Przecież matka jeszcze jest, matka 
go posłała - do Antka, żeby przyjechał. Matka chce ich wszystkich 
zgromadzić razem na Brackiej... 
Na samo wspomnienie tej Brackiej wzdrygnął się. Czuł się tak 
strasznie obco w tym arystokratycznym, brzydkim, niewygodnym 
mieszkaniu. Mieszkanie było i piękne, i wygodne, wiedział o tym 
dobrze, ale jemu było tam brzydko i niewygodnie. Nie będzie Antka 
namawiał do powrotu... 
Flecista przymknął oczy i Andrzej widział, jak kołysze się całym 
ciałem w takt pieśni. Podszedł do nich marynarz. Nachylił się nad 
siedzącymi, śmierdział potem i dymem węglowym. Powiedział: 
- Proszę przestać grać. Nie trzeba ściągać uwagi na stojący 
statek. Jest już po godzinie... - A zwracając się do Andrzeja 
dodał: - Pana rzeczy przeniosłem do kajuty numer dwa. To jest 
kajuta dwuosobowa. Będzie tam panu wygodniej. 
Andrzej popatrzył uważnie na marynarza. Stał nachylony nad nim. W 

nocnym cieniu widział tylko srebrzyste białka jego bardzo dużych 
oczu. Nie umiał nic powiedzieć. Wykrztusił: 
- Dziękuję. 
Był bardzo zdziwiony. Ale jeszcze bardziej się zdziwił, kiedy 
marynarz powiedział przed odejściem: 
- Może już pan tam iść. Tam już jest jeden pan. Panowie będą we 
dwóch. 
Zasalutował po wojskowemu i odszedł. Flecista zamilkł. Andrzej 
czuł w ciemności jego badawczy wzrok na sobie. Wzruszył ramionami 
i klepnął flecistę w kolano: 
- Naprawdę, nic nie rozumiem. 
Flecista ujął go za ramię i powiedział szeptem: 
- Niech pan idzie do kajuty. To musi być ważne. 
Ale w kajucie nic ważnego nie było. Na stoliku stała świeca w 
okrągłym szklanym kloszu. Tamten "pan" już leżał na jednej z 
ławek, ale twarz miał w cieniu, tak że Andrzej nie widział jego 
rysów. Powiedział "dzień dobry" spokojnym i poważnym głosem. 
Usiadł na "swojej ławce"gdzie leżał już jego plecak i kilka 
ciemnych koców. Wyjął papierosa. 
- Dym panu nie przeszkadza? - spytał. 
Tamten mruknął coś. Potem dodał: 
- Sam palę. 
Andrzej chciał wyciągnąć w jego stronę papierośnicę, ale potem 
rozmyślił się. Wyglądałoby to tak, jakby chciał się przyjrzeć jego 
twarzy. A nieznajomy wyraźnie unikał wystawiania swej twarzy na 
światło. 
- Pan się nazywa Gołąbek? - spytał nieznajomy ciężkim głosem. 
Andrzej się zaśmiał. 
- Tak mam w kennkarcie. 
- A naprawdę? 
- Naprawdę nazywam się Gołąbek - powiedział spokojnie Andrzej. - 
Skąd pan wie? 
- Widziałem, jak pan pokazywał kennkartę kupując bilet. 
- Aha. Stał pan przy mnie. 
- Przy panu. 
Andrzej usiłował przypomnieć sobie sąsiadów z kolejki przed kasą. 
Ale nie przypominał sobie. 
- Czy pan jest synem Franciszka Gołąbka? - spytał po pewnym czasie 
nieznajomy. 
Andrzej nie dziwił się tym pytaniom. Ani też nie zaniepokoił się z 
ich powodu. 
- Franciszka - odpowiedział. 
Nieznajomy wciągnął powietrze głęboko w piersi. Milczał długo. 
Andrzej już chciał się układać do snu i przesunął plecak. 
- Co się z pańskim ojcem dzieje? 
Andrzej spokojnie zaprotestował. 
- Teraz nie takie czasy, panie, żeby każdemu się zwierzać ze spraw 
rodzinnych - powiedział układając się na drugiej ławce. 
Nieznajomy milczał. 
- To prawda - powiedział wreszcie - ma pan rację. Zwierzać się nie 

trzeba. 
Andrzej się zreflektował. 
- Mogę zresztą powiedzieć. Ojca nie ma w kraju. 
- Aha - zrozumiał tamten - był w wojsku. 
- W wojsku, nie w wojsku, ale go nie ma - powiedział jeszcze 
Andrzej i zabrał się do spania. Odwrócił się plecami do 
nieznajomego i okrył się kocem, podciągając go pod samą brodę. 
- Pan najstarszy? - powiedział tamten, kiedy Andrzejowi już się 
zbierało na sen. 
- Nie. Mam starszego brata. Właśnie do niego jadę. 
- Do Puław? 
- Pod Lublin. Brat jest tam nauczycielem. 
- W szkole? 
- Nie. Prywatnym. 
Nastąpiła pauza. 
- Już zna pan całkowicie moje stosunki rodzinne - z drwiną 
przerwał ciszę Andrzej. 
- Jeszcze niezupełnie - westchnął nieznajomy. - A babka pana, pani 
Gołąbkowa, żyje? 
- Żyje jeszcze. Mieszka na wsi. 
- W Bartodziejach? - nagle spytał obcy. 
- Skądże. Pod Siedlcami. 
- Pod Siedlcami - z pewnym zdziwieniem powiedział natrętny 
pytający. 
"Ojej - połapał się Andrzej w myśli - ten facet wie, że babcia 
mieszkała w Bartodziejach. To Władek Gołąbek - nikt inny, tylko 
on!". 
Przez chwilkę w kajucie panowało milczenie. 
Tamten zaproponował zgaszenie świeczki. Zgasili. 
Andrzej oczywiście nie mógł zasnąć, chociaż przed chwilą zbierało 
mu się na sen. Poziewał, ale leżał z otwartymi oczami. Domysł 
wstrząsnął nim. Co ma robić? Zagrać w otwarte karty? Nie można. 
Facet się wszystkiego wyprze. Ale skoro on tu się zjawił z 
Moskwy... 
Przewrócił się na drugi bok. 
- Pan nie śpi? - spytał go tamten. 
"Stryjek!" - pomyślał Andrzej. Mruknął jakieś "nie". Zauważył 
teraz lekki, ale wyraźny akcent rosyjski. Może nawet nie w samym 
słowie "śpi", gdzie owo "ś" tak ostro zabrzmiało, ale w melodii 
zdania, w zgięciu pytającego głosu kryło się jakieś niepolskie 
brzmienie. Teraz to było dla niego zupełnie wyraźne. 
"Diabli nadali" - pomyślał jeszcze. 
- Co u was w Warszawie mówią o tej całej sprawie? 
Andrzej nie lubił pytań tak sformułowanych. Nie rozumiał, że można 
rozumować tak ogólnikowo. "Mówią!". Zależy, jak kto i gdzie mówi, 
zależy, czy mówi, czy myśli... 
- To zależy - odpowiedział niechętnie. 
"Stryjek" jak gdyby przeczuwał jego zastrzeżenia. Podniósł trochę 
głos, przy czym obcy akcent stawał się wyraźniejszy. "Zresztą to 
nic niebezpiecznego - powiedział uspokajając siebie Andrzej - 

mnóstwo się teraz tutaj kręci wileńczyków i lwowian, nikt nie 
zwróci na to uwagi. A swoją drogą powinien popracować nad wymową". 
- Oczywiście, to zależy - powiedział dość gwałtownie nieznajomy - 
od środowiska, klasy, wieku. Ale przecież te wszystkie różne 
zdania muszą się jakoś sumować, zrastać z sobą, składać się na 
atmosferę. 
- Pan nie był w Warszawie? - z pewnym odcieniem pogardy spytał 
Andrzej. 
Nieznajomy zająknął się. 
- Byłem... - powiedział, ale znać było, że mówi kłamliwie. 
- No, to po co pan pyta? - obruszył się Andrzej. - Kto był w 
Warszawie, ten doskonale odczuwa, i to zaraz, jaka tam atmosfera. 
- Tak, prawda, zaraz się odczuwa - powiedział bez przekonania 
pogrążony w cieniu głos. 
Przez chwilę trwało milczenie. 
- A jaka? - spytał głos. 
Andrzej poruszył się na swoim posłaniu. 
- Niewygodnie panu? - spytał tamten. 
- Nie, wygodnie. Plecak uwiera. - A po chwili dodał: - Powiem panu 
jak Florian Szary: nie tyle rana boli, co zły sąsiad martwi. 
- O jakich pan myśli sąsiadach? 
Andrzej znowu pomilczał chwilę. 
- O obu - powiedział z nagłą decyzją. 
Wyczuł, że jego rozmówca podniósł się na łokciu. W słabym świetle 
idącym od iluminatora - lekkim odblasku Wisły, zobaczył zarys 
twarzy obcego. Nasrożył się wewnętrznie, bo czuł, co mu obcy 
odpowie. 
Wiedział dokładnie, znał każde słowo, i to nie dlatego, że słyszał 
już je kiedyś. Nie dlatego też, żeby te słowa w sobie ważył czy 
przygotowywał. Słów tych - gdyby je nawet w sobie był kiedy 
układał - bał się i nie chciał ich słyszeć. Tym bardziej nie 
chciał słyszeć, że miały to być słowa stryja, brata ojca. 
Andrzej nie chciał myśleć o ojcu, starał się nie myśleć o ojcu; 
wielka była jego tęsknota, ale uważał to uczucie za coś tak 
irracjonalnego, że nie chciał go przyjąć do świadomości. Dlaczego 
miał tęsknić za ojcem? Był to zwyczajny burżuj, mieszczanin. Czy 
miał wierzyć w węzły krwi? Nie chciał, aby węzły krwi zaważyły na 
tych słowach, które miał posłyszeć. 
Już miał powiedzieć: "Niech pan lepiej nie mówi!", ale się 
powstrzymał. I wysłuchał. 
Obcy powiadał: 
- Zastanów się, człowieku. Nie można żyć mając dwóch wrogów za 
sąsiadów, trzeba wybrać jednego. Wiadomo zresztą, którego. Kto 
jest naprawdę naszym wrogiem. 
Andrzej nie wytrzymał i wybuchnął. Tamten przerwał mu pierwsze 
słowo długim: "tss...", które pomogło na jedną tylko chwilę. 
- Bo pan wszystko wie - mówił namiętnie Andrzej - pan wszystko 
rozumie, pan wie, jak się wszystko ułoży i jak będą przebiegały 
granice po wojnie. Dla pana wszystko jest rozstrzygnięte. Ja panu 
zazdroszczę - choć może i nie zazdroszczę. Cała pańska wiedza jest 

nauczona. Wszystko, co pan rozstrzyga, to podług danych panu 
wzorów. Nic pan nie ma swojego, wymyślonego. Nie miał pan czasu na 
ciągnięcie tego wszystkiego z własnego wnętrza. Środek panu 
nafaszerowali wiedzą - tam. Ja wiem, skąd pan jedzie. Nic nikomu 
nie powiem, ale też ani słowu, ani jednemu pańskiemu słowu nie 
wierzę... Wszystko nieprawda. 
Dziwił się sam swojemu wybuchowi. Zrozumiawszy, że cały ten zapał 
był głupi, zamilkł nagle i opadł na swój plecak. Twarz obcego 
także znikła z pasma światła, ukryła się w cieniu. I głos stamtąd 
nie dochodził. 
Andrzej sapnął głośniej. O śnie teraz oczywiście mowy już nie 
było. Czekał na słowa tamtego i myślał: "Czemu on nie gada?". 
Obcy jednak odezwał się, chociaż po długiej chwili. 
- Ja rozumiem - powiedział - rozumiem, co ty odczuwasz. - 
(Powiedział: "ty", Andrzej zesztywniał.) - A jeżeli myślisz, że ja 
nie miałem czasu na to, aby to wszystko przemyśleć, to grubo się 
mylisz. Miałem bardzo dużo czasu. 
- Rozumiem - mruknął Andrzej. 
- I cieszę się, że ty nie miałeś tyle czasu ani takich myśli. Ale 
jeżeli się zdobywa takie myśli i takie przekonania "tam" to wierz 
mi nabiera się ich na całe życie. Jeżeli nawet potem nie ogarniają 
człowieka żadne wątpliwości... 
- Nie ogarniają żadne wątpliwości? Nawet potem? 
Obcy milczał. 
Andrzej znowu zaczął z ogromnym wewnętrznym przekonaniem: 
- Bo ja tego nie lubię u wszystkich wierzących: tej lekkiej 
pogardy dla niewierzących, tego uśmieszku, z jakim traktują tych, 
którzy wątpią... 
- Nie widzisz w ciemności mojego uśmiechu. 
- O, jestem przekonany, że ten uśmiech istnieje. Jeżeli go nawet 
nie ma w tej chwili na pańskich wargach, to jest tam, w środku. 
Pan się ze mnie śmieje, bo pan wierzy i wie, a ja się męczę. 
- Męczyłem się także. 
- Ale pan miał nad sobą ludzi, którzy tak samo wiedzieli i którym 
do głowy nie przychodziło, że można się męczyć przez wątpienie. 
- Mówisz, jakbym był księdzem. 
- No, nie. Ale to łatwo porównać. 
A potem, znowu opierając się na łokciu, mówił dalej: 
- A czy pan zastanowił się nad tym, czym dla mnie był Wrzesień? 
Czy pan rozumie, czy pan choć na chwilkę pojął, czym było dla mnie 
załamanie się Polski? Ja wiem, co pan powie: burżuazyjna Polska. 
Jak to wy piszecie? - czytałem te wasze lwowskie pisemka - Polska 
obszarników i kapitalistów? Ja innej Polski nie znałem, ja innej 
Polski nie widziałem, to była moja Polska, najważniejsza i 
najistotniejsza. Nie to ważne, co nam kładli w uszy o Polsce 
Piłsudskiego i Legionów, nie to, że uczyliśmy się na pamięć, jak 
tę garstkę legionową przesuwano wagonami w tę i we w tę po całej 
Galilei - ale to, że ją czułem każdym porem mojej skóry. A wy mi 
chcecie ją zabrać. Jeżeli nie moją ojczyznę - bo ziemi nikt nie 
zabierze - to odczuwanie jej. Każdy jej odruch jest moim odruchem. 

A wy to nazywacie nacjonalizmem. 
- Nie, my to nazywamy patriotyzmem. 
- Wszystko jedno jak, ale wy to nazywacie. A to nie może być 
nazywane. Każda redakcja jest redukcją. Wy to nazywacie, 
klasyfikujecie, podciągacie pod paragrafy... A ja sobie tego nie 
życzę! 
Obcy znowu zaprotestował: 
- Cały czas mówisz za głośno. Co za nieostrożność. 
- Tak, przepraszam - uspokoił się Andrzej - już więcej nie będę. 
- A więc tak na żywioł - syknął nagle obcy bynajmniej widać nie 
pragnąc przerwania rozmowy. 
- A co innego mogę? - spytał Andrzej. 
- To prawda, możesz być tylko żywiołem - westchnął z ciemnego kąta 
obcy. 
Nagle Andrzej znów się zniecierpliwił: 
- Nie. Nie o żywioł tu chodzi. Uważam się, to znaczy uważałem się 
przed wojną, przeznaczony do czego innego. Chciałem po prostu żyć. 
Ja nie jestem symbolem matematycznym, ja istnieję. To chyba 
najważniejsze. Najważniejsze jest żyć... a potem, potem. Myślałem, 
ot jest, chciałem myśleć, że moim zadaniem będzie poznać świat. 
- Poznać? Ale jak? 
- Poznać, tak poznać. Chodzi mi tutaj nie tylko o mnie jako 
indywiduum. Chodzi mi o całe moje pokolenie. Naszym zadaniem było 
poznać świat. 
- W jaki sposób? 
- W sposób naukowy. 
- Ciekawym, co ty uważasz za sposób naukowy. 
Andrzej pominął to pytanie. 
- Ale teraz się świat zawalił. Cały świat się zawalił. I nie ma 
sposobu nie tylko na jego poznanie, ale nawet na jego odbudowę. 
- Nie cały świat się zawalił - bardzo poważnie powiedział obcy. 
Znowu poruszył się przy tym. 
- Mój świat się zawalił - powtórzył Andrzej z uporem. 
- Wybierz sobie inny. 
- Nie ma sposobu. Jak mogę sobie w tej chwili wybrać inny? Mój 
świat przestał istnieć, rozumiem to doskonale, choć... 
- Choć co? 
- Choć nie przestaję udawać przed samym sobą, a i przed innymi, że 
ten świat można odbudować. 
- Przed kim udajesz? 
- Przed wszystkimi. Przed wszystkimi, z którymi się stykam. 
- Walczysz? 
- Właśnie. To się tak patetycznie nazywa. A jest to po prostu 
szereg spotkań, rozmów, nawet akcji, które właściwie psu na budę 
się zdały. Z których wyniknie na pewno zupełnie co innego, niż 
ludziom, moim ludziom - podkreślił słowami nieokreślony ruch w 
ciemności - moim ludziom się wydaje. Niektórych rzeczy odbudować 
się nie da. 
- A może nie warto? 
- Nie zastanawiam się nad tym. Postanowiłem nie zastanawiać się. 

Po co? Trzeba być wiernym samemu sobie. 
Obcy podniósł głos, szept jego stał się mocniejszy: 
- Pleciesz. Przeczysz sam sobie. Jak można być wiernym sobie w 
sprawie, w którą się nie wierzy? To prowadzi na złe drogi. W takim 
rozdwojeniu zatracasz poczucie rzeczywistości. 
- Świat nie jest całkiem realny. Naprawdę chwilami zdaje mi się, 
że śnię. 
- Do tego prowadzi twój katastrofizm. Nie można bezkarnie gadać o 
wierności, jeżeli się w nic nie wierzy. 
- A ty wierzysz? - spytał ostro Andrzej, nieświadomie przechodząc 
na ty. Tkwiąc tak w tych ciemnościach miał wrażenie, że rozmawia z 
samym sobą. 
- Gdybym nie wierzył, nie byłbym tu - powiedział poważnie obcy. 
- No, widzisz. Spotkaliśmy się na tej samej drodze, choć ja nie 
wierzę, a ty wierzysz - powiedział Andrzej i zaśmiał się cicho. 
Przez chwilę jeszcze milczeli. 
- Powiadasz, że chciałeś świat poznać. Czy ci nigdy do głowy nie 
przyszło, że świat można zmienić? 
- Oczywiście. Ludzie świat zmieniają. 
- Tak, to są nieświadome zmiany, ale czy cię nie pociąga świadoma 
działalność, aby świat zmieniać? Aby stawał się lepszy, 
piękniejszy dzięki twojej działalności, abyś uderzał we wszystko, 
co stoi na przeszkodzie odmianom świata. Uderzał z całą siłą 
przekonania. 
Andrzej zapalił papierosa. 
- Widzisz - powiedział (w świetle zapałki ujrzał skupioną twarz 
sąsiada i duże niebieskie oczy patrzące na niego uważnie; rzecz 
dziwna, jak te oczy, tak inne w wyrazie, były podobne do oczu 
ojca, działało to na niego w sposób przemieniający rzeczywistość w 
koszmarny sen, jak senna rozmowa z kimś dawno umarłym) - widzisz, 
ja nie mogę uwierzyć, że świat się zmienia. Oczywiście, rozumiem, 
sam chciałem, nauka. Mówił mi o tym mój przyjaciel Janusz 
Myszyński. Nauka działa na świat, odmienia go zewnętrznie. 
Oczywiście inaczej wygląda dzisiaj miasto, rolnictwo, przemysł, 
niż wyglądało przed stu laty. Oczywiście w Moskwie jest teraz 
inaczej niż za caratu. Doskonale to rozumiem. Ale... 
- Jakie tu może być ale? 
- Bardzo proste. To są wszystko rzeczy zewnętrzne: akcydensy. W 
gruncie rzeczy zostaje zawsze to samo, wieczny duet Tristana i 
Izoldy... 
- Myślisz o miłości? 
- Boże drogi, cóż ty sobie wyobrażasz? Czy można w tej chwili na 
serio myśleć o miłości? 
- A więc co? 
- Wiecznym duetem nazwałem - i może dlatego przyszedł mi na myśli 
Wagner i das Ewige - wiecznym duetem nazwałem niezmienne dwa 
elementy stojące twarzą w twarz. Do końca świata, do końca każdego 
świata będą one stały naprzeciwko siebie: człowiek, ograniczony, 
zawsze ograniczony w swoich możliwościach, i wielka, 
nieograniczona, nieuchwytna przyroda. 

- Romantyczna filozofia... 
Andrzej parsknął. 
- Ale gdzie! Romantyczna filozofia widziała w przyrodzie jakąś 
istotę, jakąś myśl, jakąś ideę, coś nieokreślonego i nieskładnego. 
My widzimy, a przynajmniej musimy w niej widzieć siłę. 
- Siła! Co znaczy siła? 
- Siła to zniszczenie. 
- To twórcze możliwości. 
- Koniec życia na ziemi. 
- Ładnie. 
- Wiesz dobrze sam. Wiesz, jak jest w Rosji, jak jest wszędzie: 
człowiek pozostaje niewolnikiem sił, które sam rozpętał. Nie mam 
sympatii do waszej rewolucji, nie wyzwoliła ona człowieka. 
Obcy żachnął się. 
- Zadziwiające, jak wy nic nie wiecie tutaj o rosyjskiej rewolucji 
i jak ośmielacie się ją sądzić. 
Andrzej nie zwrócił uwagi na te słowa. Powiedział: 
- Jest taki profesor w Paryżu. Nazywa się Marres-Chouart. 
Słyszałeś o nim? 
- Nie. 
- Nigdy? 
- Nigdy. 
- Właśnie. Zadziwiające, jak wy "tam" nic nie wiecie, co się 
dzieje na ziemi. Naprawdę, to niemożliwe. 
- Co ty tam wiesz! 
- Znowu twoje formuły księżego bigota. Czy to się nazywa 
wyzwoleniem człowieka? 
- Więc co twój francuski uczony? 
- Burżuazyjna nauka nie ma dla ciebie znaczenia, więc może nie 
warto tego powtarzać? 
Nie zauważył nawet, kiedy w tym sporze stanął na równej stopie z 
tym starym człowiekiem. Ciemność panująca w kajucie sprawiała, że 
osobowość tamtego jak gdyby roztopiła się w cieniu. W dalszym 
ciągu Andrzej rozmawiał z samym sobą. A może z aniołem? Będzie 
walczył do świtu. 
- Mówił mi o nim Myszyński. Otóż Marres-Chouart twierdzi, że 
rozbicie atomu rozpętało takie siły, które nie tylko nie dadzą się 
opanować, ale nawet zgubią człowieka. 
Obcy znowu podniósł się na łokciu i ukazał twarz w słabym świetle 
iluminatora. Twarz ta była skurczona grymasem pogardy. 
- Więc właśnie o to chodzi, aby ta siła dostała się w ręce takich 
ludzi, którzy potrafią ją zużyć dla dobra ludzkości. 
Andrzej znowu parsknął krótkim śmiechem. 
- Czy jesteś tego pewny? Czy jesteś pewny tego, że olbrzymia siła 
znajdująca się w ręku człowieka, najlepszego człowieka, nie stanie 
się największą pokusą świata? 
- O to chodzi, aby ta siła była w ręku zespołu. 
- Zespół, zespół! W polityce nie ma zespołów. Czy Stalin to jest 
zespół? 
- Stalina wyniosła rewolucja. 

- Napoleona też. 
Twarz znikła. 
- Naprawdę, trudno rozmawiać z tobą. Jesteś pełen 
niewytłumaczalnych przesądów. 
- Mam wrażenie, że i ty myślisz przesądami. Czy nie przychodziło 
ci nigdy do głowy, że wszyscy myślimy przesądami? I właśnie taka 
mogłaby być nasza rola, moja i twoja: obalanie przesądów myślenia. 
Tylko oczywiście przesądem nazywam co innego niż ty. Przesądem 
nazywam każdą przeszkodę stojącą pomiędzy człowiekiem a przyrodą. 
Każdą rzecz, która przeszkadza w poznaniu. 
- W poznaniu prawdy? 
- W poznaniu. W poznaniu szeregu prawd, które by prowadziły do 
prawdziwego wyzwolenia człowieka. Słuchaj, ja wiem, kto ty jesteś, 
i nie moja to rola pouczać ciebie. Ale ci mogę powiedzieć pewne 
przerażające słowo twojego Engelsa, które przemazuje wszystkie 
wasze wysiłki, które się mają z twojego świata narodzić. Które 
mają "zbawić" człowieka na ziemi, jak chrześcijaństwo chciało 
"zbawić" w niebie. Ale człowiek nie może być zbawiony. Gdzieś tam 
kiedyś zrobił krok na fałszywej drodze, gdzieś tam nie zrozumiał, 
że polityka to nie to samo co nauka; gdzieś poplątał nici swojej 
władzy... I wszystko wzięło w łeb. Myślę, że nie ma ocalenia. 
Obcy westchnął głęboko. 
- I cóż tam "twój" Engels? - zapytał. 
Andrzej pomilczał chwilę. 
- Wiesz, trochę mi wstyd - powiedział nagle zupełnie innym głosem. 
Posłyszał ten głos jakby na zewnątrz siebie. Jakby nie on to 
powiedział. - Trochę mi wstyd cytować ci coś, co powinieneś 
wiedzieć. Nie myśl, że czytałem Engelsa. Taki obkuty nie jestem. 
Może bym go i czytał, żeby wszystko poszło normalnie, ale teraz 
nie czytanie filozofii mi w głowie. 
- Szkoda - dał się słyszeć głos z kąta. 
- A szkoda. W ogóle życia szkoda. Każdej chwili może pęknąć jak 
bańka mydlana. Ale o tym też nie myślę. Indyk myślał, myślał i 
zdechł... 
- No, więc co Engels? 
- Ktoś mi to tam powtórzył. Mam takiego kolegę Żyda, obkuty w 
marksizmie. Też pewnie zdechnie jak ten indyk. Zarżną go... 
- No? 
- Więc on mi kiedyś powtórzył. Wbrew swojej naturze powtórzył, bo 
go to także kładzie na obie łopatki. On jest "wierzący". Ale to 
jest dziwne, że człowiek wierzący zna prawdę, która całkowicie 
podkopuje jego wiarę, a mimo to wierzy. Dowód i dla ciebie: że 
wiara nie ma nic wspólnego z rozumowaniami. 
- Chyba znasz prawa dialektyki. 
- Nie znam. Nic z tego nie rozumiem. 
- Więc co powiedział Engels? 
- Zaraz, zaraz, jakoś tak: jeśli człowiek ujarzmił siły przyrody, 
to mszczą się one na nim narzucając własny despotyzm, despotyzm 
niezależny od jakiejkolwiek organizacji społecznej... Rozumiesz? 
Despotyzm sił przyrody rosnących w miarę ich ujarzmiania. Czy 

widzisz tę przyszłość przed ludzkością? 
- Och, widzę. Doskonale widzę. Nic tu nie znaczą cytaty z Engelsa. 
Twój duet człowiek-przyroda rzeczywiście zalatuje Tristanem czy 
Wagnerem. Obawiam się, że jesteś faszystą. 
Andrzej umilkł na chwilę. 
- Jeżeli tak będziemy rozmawiali, to w ogóle nie ma rozmowy. U was 
zawsze ten sam argument: kto nie z wami, ten jest faszystą. I to 
nie ten, kto nie myśli z wami, ale kto nie czyni z wami. A czyn 
jest rzeczą czasami niegodną człowieka. 
- No, właśnie. O to chodzi. Siedzieć z założonymi rękami. 
- No, wiesz. Ani ja, ani moi koledzy nie siedzimy z założonymi 
rękami. Czy to jest coś warte, zobaczymy. To znaczy, nie 
zobaczymy, bo niewielu z nas to zobaczy. Ale przyszłość pokaże. 
- Więc co? Jednakże na obie strony? 
- Nie wiem. Ja nie myślę. Robię, co mi każą, i koniec. 
- Tak dużo się zastanawiasz, a nie myślisz, kto ci każe? 
- W tej chwili jest mi wszystko jedno. Nie bardzo wierzę w 
zwycięstwo. W każdym razie nie w takie zwycięstwo, jak ci tam na 
górze. Co mi każą. Oni wierzą w coś tam. 
- W co? 

- Że marszałek wstanie spod wieży srebrnych dzwonów, gdzie go 
wyrzucił kardynał Sapieha. A ja wiem swoje... 
- Co wiesz? 
- Na pewno jedno: marszałek nie wstanie, srebrne dzwony nie 
zadzwonią, białego konia nie będzie. 
- Niewielu wśród was tak się na to zapatruje. 
- Niewielu. Ale to może lepiej. 
- Dlaczego lepiej? 
- Po co mają wiedzieć, że walczą za przepadłą sprawę. Wy tu 
przyjdziecie... 
- Tak myślisz. 
- Jestem tego pewien. 
- I co? 
- Chyba już tego nie zobaczę. 
- Ale inni zobaczą... 
I nagle Andrzejowi zrobiło się bardzo żal tego życia, które w tej 
chwili było ciężkie, ale jakieś takie namacalne. Dotykalne jak 
ciało kobiety. Czyżby rzeczywiście nic nie oczekiwało go jutro, 
pojutrze? Można oczywiście uważać życie za coś trudnego i 
ciężkiego, ale jednocześnie wciągała go bajka życia, jak intryga 
jakiejś zajmującej powieści. Serce mu się tak po prostu ścisnęło, 
serce młodego człowieka: trzeba tego życia mimo wszystko strzec, 
trzeba je przeprowadzić między wszystkimi zasadzkami dzisiejszego 
dnia. 
- Coś zamilkł? Śpisz? - spytał głos obcego z jakąś nagłą 
serdecznością w głosie. 
Andrzej odczuł z wdzięcznością ten ton. 
- Trzeba spać - powiedział - gadanie nic nie pomoże. 
- Ale dobrze jest tak się wygadać - w dalszym ciągu ciepło 

powiedział obcy. - Zwłaszcza młodemu. 
- Ano tak - z pewną rezygnacją szepnął Andrzej - dobranoc. 
- Dobranoc. 
II 
Nazajutrz, dość już późno, zasapany statek dobił do brzegu w 
Puławach. Towarzysz Andrzeja wcześnie się podniósł i gdzieś sobie 
poszedł. Właściwie mówiąc, Andrzej nie pamiętał jego twarzy, nie 
mógł się przypatrzyć tym rysom pogrążonym w cieniu. Został mu w 
pamięci tylko ten głos, trochę zachrypnięty i przyciszony, mówiący 
z pewnym wysiłkiem, jakby słowa przychodziły mu z oporem. Kiedy 
trzeba było wysiąść, Andrzej zerwał się z twardej koi, przygładził 
włosy i wyszedł na pokład. Akurat zmarznięci marynarze 
przymocowywali w prymitywny sposób liny do nadbrzeżnych filarów. 
Towarzysz z kajuty stał przy burcie. Wymienili z Andrzejem 
spojrzenia jak gdyby zawstydzone. Intymna rozmowa w nocy wyglądała 
w biały dzień jak dziecinne bajanie i Andrzejowi było trochę 
wstyd. A przy tym zastanawiał się, czy nie powiedział "za dużo". 
Podali sobie ręce w milczeniu. Andrzej starannie unikał 
uważniejszego spojrzenia na rysy nieznajomego. 
Na przystani stało dwóch żandarmów. Zajęli się oni jednak 
natychmiast sprawdzaniem zawartości koszyków i worów różnych bab, 
które w dość dużej liczbie wysiadły ze statku. Na Andrzeja nie 
zwrócili uwagi. Posunął się parę kroków, kiedy mu się na szyję 
rzuciła młoda dziewczyna. 
- Jak to dobrze, żeś przyjechał! - zawołała głośno, a przytuliwszy 
się do twarzy młodego człowieka szepnęła mu do ucha: - To nic, 
niech się pan nie dziwi, powiedziałam, że czekam na brata. Myślę, 
że ma pan papiery w porządku. 
Andrzej odpowiedział uściskiem i uśmiechem, któremu starał się 
nadać wyraz rodzinnego szczęścia. 
- Konie są w miasteczku, to niedaleko - powiedziała panna, biorąc 
Andrzeja za rękę. A potem dodała cicho: - Po co ma pan ten plecak? 
To bardzo wpada w oczy. 
Przeszli parę kroków. Gdy ludzi było mniej naokoło, Andrzej 
powiedział: 
- Czy pani jest śledzona? 
Dziewczyna popatrzyła na niego wyraziście. Miała duże, czarne i 
błyszczące oczy. Nie odpowiedziała na pytanie. 
- Musi mi pan mówić po imieniu. Nazywam się Krystyna. 
- A ja Andrzej. 
- To ja wiem - zaśmiała się - Antek wolał, żebym ja pojechała po 
pana. Jakoś dziś w Puławach niespokojnie. 
Szli dość długo. 
Przeprowadziła go bocznymi ulicami, po mokrych jezdniach i 
trotuarach, na których widniały wielkie żółte liście klonów z 
zielonymi żyłkami, jak dłonie. Andrzejowi było jakoś niezręcznie, 
ale milczał cały czas, jak i Krystyna. Wreszcie znaleźli się 
prawie za miastem. Na obszernym placu, w rogu, pod rudymi 
kasztanami stała nieduża żółta bryczka zaprzężona w parę rosłych 
koni. Furman skłonił się, ale nic nie powiedział, Andrzejowi wydał 

się dziwnie młody i dziarski. 
Siedli i pojechali. 
Kiedy ujechali już spory kawałek drogi, zapytał: 
- To daleko? 
- Jakieś dziesięć kilometrów. 
- Czy to w stronę Kazimierza? 
- Ależ nie. W zupełnie przeciwnym kierunku. 
W czasie całej drogi mały furman tylko raz obejrzał się na 
Andrzeja i obrzucił go badawczym spojrzeniem. Nie bardzo się to 
Andrzejowi podobało. 
Po godzinie, czy może nawet więcej, zajechali omijając obszerną 
wieś pod boczną bramę parku. Bramę otworzył obdarty stróż i 
wjechali na ścieżkę. 
Park był niezwykle piękny. Zanim jednak Andrzej zdążył się 
rozejrzeć, podjechali pod długi i obszerny dom. Zdawał się być 
także bardzo stary, ale może to był skutek jesiennego światła i 
szarego wysokiego dachu. Konie zatrzymały się przed bocznym 
wejściem, od tyłu domu. 
Na ganku stał Antek. Andrzej prawie nie poznał brata. Nie widział 
go przeszło dwa lata, a lata te oczywiście odbiły się na jego 
powierzchowności. 
Andrzej nie przyglądał się zmianom w twarzy brata. Ale jednym 
spojrzeniem ogarnął to osunięcie się kątów ust, które nadawało 
wyraz jeszcze bardziej pogardliwy tym rysom pięknym, ale zimnym. 
Andrzej poczuł nagle całą obcość istoty brata, całe zamknięcie się 
przed nim. Stanął jak przed drzwiami zawartymi na klucz. 
Dawniej nie zdawał sobie sprawy z tego, że nie łączy go z bratem 
nic więcej oprócz przyzwyczajenia. Matce zawsze mówił, że kocha 
Antoniego. Kochał rzeczywiście, ale tamtego Antoniego sprzed 
trzech lat, tego, którego odprowadzano na dworzec. 
- Wiesz, kto tu jest we dworze? - spytał go Antek bez żadnych 
wstępów. - Marysia. 
Andrzej obrzucił brata zdziwionym wzrokiem. 
- A Krystyna? - spytał. 
Antek zaprowadził go przez sień schodami na górę. Tam był jego 
pokój. Nalał Andrzejowi wody na miskę i patrzył z ciekawością, jak 
ten mył ręce. 
- Zawsze te łapy masz jak u dziewczyny - powiedział. 
Andrzej zaśmiał się i wyjąwszy ręce z wody podniósł do góry jak 
lekarz, który osusza je przed operacją. 
- Wcale nie są jak u dziewczyny. Pokaż mi babę z takimi wielkimi 
łapami. 
- No, nie. Ale takie jakieś cienkie. 
- Prędzej jak u kościotrupa - powiedział Andrzej i znowu zanurzył 
ręce w misce. 
- Dobrze, żeś dziś przyjechał - powiedział Antek - akurat będzie 
zabawa. Imieniny pani domu. 
- Imieniny? A jakie jej imię? 
- Imieniny czy urodziny. Diabli wiedzą. Chyba jej jest Filomena, 
bo dziś Filomeny w kalendarzu. 

- Co za zabawa? 
- Przyjadą tu sąsiedzi. Poznasz kilku ciekawych facetów. 
Antek powiedział to jakoś znacząco. Andrzej popatrzył znowu 
uważniej na brata. W tych opuszczonych kącikach ust było jednak 
coś z cynizmu. 
- Co za faceci? 
- A tacy. Różni. Sam zobaczysz. 
- To mi nie na rękę - powiedział Andrzej - chciałem z tobą pogadać 
poważnie. 
- Jutro porozmawiamy. 
- Ja jutro już chciałem jechać. 
- Jutro nie ma "okrętu". 
- Pojechałbym koleją. 
- A o czymże ty chcesz ze mną mówić? 
- Mama kazała mi obszernie porozmawiać o wszystkim. Chce, abyś 
wracał do Warszawy. 
- No, wiesz! - sapnął Antek. - A co ja będę robił w Warszawie? Tu 
ja siedzę jak mysz pod miotłą, nikt o mnie nie wie. A w Warszawie? 
- Może by się coś znalazło dla ciebie do roboty. 
- A ty myślisz, że tu roboty nie ma? Zobaczysz. Głodny jesteś? 
- Przyznam się, że zjadłbym "to i owo", jak powiada pan Kozłowski. 
- A co z Romkiem? 
- Jest w Warszawie. 
- Pracuje? 
- Razem ze mną. W Warszawie. 
- Wyobrażam sobie tę waszą pracę. 
- No, praca w warsztacie niewielka. A jednak trzeba tam być, coś z 
tego warsztatu musi wychodzić. Romek tam sterczy cały dzień. 
- No, to chodź do stołowego. Zobaczymy, co tam jest. "To i owo". 
Zeszli na dół, do ogromnej jadalni, która zajmowała całą połowę 
parteru. Przy olbrzymim stole siedziała Krystyna i Marysia 
Tatarska. Andrzej poczuł się onieśmielony. Antek plótł trzy po 
trzy, widać było, że jest z tymi pannami na przyjacielskiej 
stopie. Andrzej, właściwie mówiąc, nie mógł się zorientować, co te 
osoby tu robią, skąd się tu wzięły - i nie wiedział, jak ma sobie 
tłumaczyć ów beztroski, niefrasobliwy nastrój, który tu panował. 
Wszedł wysoki młodzieniec w lakierowanych butach. Przedstawił się: 
- Skrzetuski jestem. 
"Taki ty Skrzetuski jak ja Zagłoba" - pomyślał Andrzej, uważnie 
patrząc na nowego znajomego. Ale ten zaczął żartować z pannami. 
Podano doskonałą malinówkę. Od tej malinówki się zaczęło. 
Najwyższym zdumieniem napełniło Andrzeja to, że ową nalewkę i 
zakąski przynosiła Anielcia. Nie spojrzała nawet na niego, a 
Andrzej zrobił taką minę, jakby to była najprostsza rzecz na 
świecie. Ale już zaraz przestał się dziwić. Był bardzo głodny, na 
statku nic nie jadł, i wódka od razu poszła mu do głowy. 
Oczywiście zdawał sobie z tego sprawę i starał się nic nie mówić, 
boby na pewno palnął jakieś głupstwo. 
Zanim się obejrzał, w stołowym pokoju ludzi się namnożyło. Za 
każdym razem, gdy ktoś wchodził, Andrzej wstawał, Antek mówił 

sakramentalne: "mój brat", Andrzej kłaniał się lub podawał rękę i 
siadał na swoim miejscu. 
Dopiero kiedy zrobiło się bardzo późno i Anielcia nie zważając na 
siedzących przy stole nakryła do obiadu, rozejrzał się i usiłował 
policzyć obecnych. Ale dochodząc do dwunastu gubił się i zaczynał 
od początku. Był pewien, że liczy po cichu, a jednak po chwili 
Marysia zwróciła się do niego: 
- Co pan tak liczy, panie Andrzeju? 
Andrzej nie zauważył, kiedy znalazła się ona koło niego przy 
stole. Ale był jej wdzięczny za to pytanie. Nie miało ono 
wielkiego znaczenia, jemu jednak wydawało się specjalnie miłe i 
uprzejme. 
- Upiłem się - powiedział i popatrzył na młodą aktorkę. Zdawało mu 
się, że popatrzył na nią czule. Ona pomyślała, że patrzy na nią 
bezradnie. 
Dopiero kiedy rozpoczął się sakramentalny wiejski obiad, zliczył 
wszystkich siedzących. Już i malinówka wywietrzała mu z głowy i 
mógł z większą uwagą przysłuchiwać się rozmowie. Osób oczywiście 
było trzynaście. Oprócz Antka i Skrzetuskiego przy stole siedziało 
jeszcze czterech młodzieńców, obie dziewczyny, to było osiem osób, 
gospodarze domu, starszy pan z wąsami, na oko rządca, oraz 
dwunastoletni Jacek, uczeń Antka. Andrzej był trzynastym i nawet 
siedział przy stole jakoś tak na przyprzążkę - gdzieś obok rogu 
stołu. Oczywiście przy Marysi. 
Oprócz Anielci podawał do stołu jakiś młodzieniec, może 
dwudziestoletni. Andrzej spostrzegł, że między nim a Antkiem 
istnieje jakieś porozumienie. Wyrostek był smukły i przystojny i 
wzrok miał niezwykle bystry, jak na adiutanta przystało. Dopiero 
po chwili Andrzej poznał, że to był ten furman, co go przywiózł z 
Puław. 
Obiad - jak to Andrzej spostrzegł od samego początku - nie miał 
być zwykłym wiejskim obiadem. Nosił wszelkie cechy "wystawności", 
jak u księdza na odpuście. Zaczął się od mnóstwa zimnych zakąsek, 
do których znowu przyszła wódka, ale Andrzej już się wystrzegał i 
pił mało albo wcale. Marysia mu nie dolewała, a raz nawet 
wstrzymała jego rękę niosącą kieliszek (gruby, mocny kielich 
raczej) do ust. 
- Nie pij - powiedziała. 
- Dlaczego? 
- Zobaczysz. 
Potem przyszły flaki w małych glinianych garnuszkach. Były bardzo 
dobre, choć brakowało papryki. Za to majeranek pachniał w całym 
pokoju. 
Początek obiadu nie odznaczał się ożywioną konwersacją. Andrzej 
miał czas rozejrzeć się po ludziach. Krępowało go tylko uważne 
spojrzenie Antoniego, które spoczywało na nim od czasu do czasu. 
Było ono poważne i przenikliwe. To spojrzenie najbardziej 
przekonało Andrzeja, że brat bardzo się zmienił. 
Widać było wyraźnie, że trzech młodych ludzi z towarzystwa 
zebranego przy stole "należało" do Skrzetuskiego. Zresztą jeden z 

nich, najmniej elegancki, w prostym wojskowym ubraniu, pomiętym i 
poplamionym, nie wyglądał na podwładnego. Był garbaty, prawe ramię 
sterczało wyraźnie z drelichowej kurtki, a głowa zapadła się w 
ramiona. Twarz miał za to taką, że Andrzej pomyślał: "Gdybym był 
Niemcem i spotkał go na ulicy, to strzelałbym bez pardonu". 
Garbaty jadł mało, nic nie mówił i pił dużo wódki. 
Cały ciężar konwersacji i w ogóle przewodnictwo zebrania brał na 
siebie pan Targowski, gospodarz. Widać było jednak, że starał się 
nadać rozmowie jak najbardziej oderwany charakter. Najpierw 
rozmawiał z rządcą, panem Zaorskim, o sprawach gospodarczych, o 
dostawach kartofli i o wykopkach buraczanych. Zresztą rozmowa ta 
polegała na tym, że pan Targowski wygłaszał długie monologi, a pan 
Zaorski rumienił się i odpowiadał niezmiennie dwoma wyrazami: 
"słusznie, słusznie", a czasami tylko odmieniał swoją wypowiedź na 
"słusznie to pan dziedzic powiedział". 
Pani Targowska była milcząca i patrzyła w talerz; chwilami 
wydawało się, że powstrzymuje łzy. Wielkie zdenerwowanie pokrywała 
nieskazitelnymi formami i namawiała siedzących obok niej 
młodzieńców do jedzenia. Czyniła to ze względów czysto 
grzecznościowych, bo młodych ludzi nie trzeba było namawiać. Jedli 
za trzech czy za czterech i nawet miseczki z flakami trzeba było 
im dwa razy donosić. Kuchnia widocznie na dzień dzisiejszy dobrze 
była zaopatrzona. 
W każdym razie zebrane towarzystwo nie wyglądało na gości 
imieninowych. Młokosom siedzącym przy stole nie można było także 
nadać nazwy "sąsiadów", chyba w zupełnie innym znaczeniu. Po 
prostu widać było, że są to sąsiedzi "z lasu". Nie byli zupełnie 
skrępowani i czuli się u Targowskich jak w domu. Krystyna też 
traktowała ich jak kolegów. 
Jeden tylko z tych "domowych" wyglądał nieco poważniej, ale 
wydawał się Andrzejowi antypatyczny. Mówił bardzo pięknym głosem i 
takie straszne banały, że Andrzejowi kiszki się we wnętrzu 
przewracały. Miał on jak gdyby jakieś prawa do Krystyny i tak 
jakoś zwracał się do niej poufale, że nawet pani Targowska 
podniosła na niego parę razy wielkie czarne oczy z pewnego rodzaju 
zaniepokojeniem. 
Widać było, że wszyscy mówią zupełnie nie o tym, o czym myślą, i 
to było nad wszelki wyraz denerwujące. Tym bardziej że obiad, nie 
bardzo składnie obsługiwany, ciągnął się bez końca. 
Po flakach przyszedł rosół z pasztecikami z móżdżku, potem ryba, 
potem pieczyste. Wystawność obiadu była aż nieprzyzwoita. Andrzej 
w pewnym momencie odłożył widelec i przestał jeść zupełnie. 
Nie potrzebował sobie przypominać wczorajszej rozmowy na 
"okręcie". Miał ją w sobie, dzwoniły mu w uszach słowa 
interlokutora i własne, jakby całe powietrze nad stołem było tym 
napełnione. Dzwoniły te słowa zagadnieniami - i zdarzeniami - 
które obce były i nawet zapewne nieuchwytne dla całego zebranego 
przy tej uczcie towarzystwa. Gdyby teraz zaczął mówić, alarmować 
czy pobudzać zgromadzonych, odpowiedziałoby mu milczenie lub 
zdziwienie. Jesienny pejzaż za oknami począł owijać się w cienką 

mgłę. Mgła ta paraliżowała jego odruchy. Wiedział, że nic nie 
pomoże. 
I cały ten stołowy pokój, cały dwór wydał mu się w pewnej chwili - 
jednak pił za dużo - takim statkiem, okrętem, kołyszącym się na 
siwej mgle i płynącym w zupełnie nieokreślonym kierunku. Bo że nie 
na Cyterę, to na pewno, pomimo promiennej piękności Marysi, która 
przysuwała się do niego coraz bliżej. 
Taka uczta mogła się odbywać w tym kraju zawsze, tak samo 
ucztowała szlachta zebrana wokół Lubomirskiego w czasie rokoszu, 
tak musiano ucztować w Grodnie, tak samo podawano obiad u 
Czartoryskich w Warszawie podczas powstania. "Puławy stąd 
niedaleko" - przypomniał sobie. 
Nie ulegało wątpliwości, że wokół stołu zebrały się dwie grupy 
reprezentujące odmienne organizacje, które miały się porozumieć w 
pewnych bardzo ważnych sprawach. I także jasne było dla Andrzeja, 
że Antek odgrywa w tym zebraniu rolę ogniwa łączącego. Skrzetuski 
odnosił się do niego z powściągliwą serdecznością. Omawiali nie 
krępując się obecnością postronnych i służby następny przyjazd 
Antoniego "do lasu". Okazało się, że Antoni zajmuje się 
wykładaniem chłopcom... literatury polskiej. Od tego momentu 
rozmowa przy stole przybrała charakter mniej skrępowany. 
- A cóż ty im tam wykładasz? - spytał zdziwiony Andrzej. 
- Coś tam wykładam. Sam się uczę. Bo oni reagują zupełnie 
specyficznie. Stawiają bardzo zasadnicze pytania. 
- Na przykład? - spytała pani Targowska, podnosząc swe mokre oczy 
na Antoniego. Widać było, że odczuła wyraźną ulgę, kiedy zaczęto 
normalnie mówić o chłopcach w lesie. 
- Pytają o to, na co w ogóle zda się literatura. 
- A to jest pytanie charakterystyczne dla mentalności tych 
kawalerów - powiedział nieżyczliwie pan Targowski. 
Skrzetuski spojrzał na niego uważnie. Ale nic nie powiedział. Miał 
bardzo zimne i niedobre spojrzenie. 
- Nie, nie, to jest niemożliwe - zawołała Marysia, bo wnieśli 
jeszcze olbrzymi półmisek jarzyn - kto to będzie jadł? 
- Ja - powiedział śmiejąc się Antoni. 
- Bo ja już nie mogę - Marysia położyła serwetkę na stole. 
- Jeszcze będzie legumina - powiedziała Krystyna. 
- I czarna kawa - dodała pani Targowska. 
Co do tej czarnej kawy, nie można się było zdecydować, czy będą ją 
pić w salonie, czy przy stole. Ostatecznie zdecydowano się 
pozostać przy stole. Andrzej spojrzał w okno. 
Ściemniło się prawie zupełnie. Zapalono lampy i świece. Świece 
roznosił ów wyrośnięty chłopak. Z tymi światłami jeszcze było 
uroczyściej. 
- No, panowie - w pewnej chwili powiedział pan Targowski i już 
chciał wstać. 
Ale w tej chwili właśnie pospiesznym krokiem wszedł ów Władek. 
Miał wyraz takiego zmieszania na twarzy, że wszyscy się 
przestraszyli. Zająknął się. 
- Niemcy? - spytał jeden z młodzieńców. 

- Nie - powiedział Władek - pan Royski przyjechał. 
- Przecież mówiłam... - zaczęła pani Targowska. Ale zamilkła. 
Prawie bezpośrednio za Władkiem wszedł pan Walery Royski. Pan 
Targowski wstał, aby się z nim przywitać, ale inni nie ruszyli się 
z miejsc. Andrzeja ścisnęło w gardle. 
- Państwo jeszcze przy stole? - jak gdyby zdziwił się Walerek. - A 
ja przyjechałem z Puław. Konie zostawiłem w podwórzu, po co mam 
zajeżdżać przed ganek jak biskup? Zresztą jestem bez furmana, 
myślę, że się tam ktoś zaopiekuje moimi końmi... 
- Ależ oczywiście - powiedział nazbyt uprzejmie pan Targowski. - 
Proszę, niech pan siada. 
- Nie witam się z nikim, aby nie przeszkadzać. 
Walerek usiadł obok pani Targowskiej i powiódł oczami po 
zebranych. W oczach tych nie było zdziwienia ani zaniepokojenia. 
Raczej zadowolenie z tego, że wszystko wyglądało tak, jak się 
spodziewał. W pewnym momencie spostrzegł Andrzeja. 
- O, jak się masz - powiedział. - Dawno tu jesteś? Przyjechałeś do 
brata? 
Andrzej milczał. Walery zresztą nie oczekiwał odpowiedzi. 
- Pan pewnie nic nie jadł? - spytała pani Targowska, a że 
otrzymała odpowiedź twierdzącą, kazała podać obiad 
niespodziewanemu gościowi. Przez ten czas, kiedy przynoszono 
nakrycie, kieliszki, potem wszystkie dania od początku, Walery nie 
przestawał mówić. Powtarzał zarówno wiadomości z frontu, jak i 
miejscowe ploteczki. Pomiędzy te obojętne wiadomości wplatał 
wieści o aresztowaniach w sąsiedztwie, o egzekucjach w Puławach i 
o ludziach, którzy wywiezieni zostali do Lublina. Mówił i o 
Majdanku. 
Andrzej patrzył na wuja bez przerwy. Twarz Walerego bardzo się 
zmieniła, gdy patrzył na talerz, na kieliszek, który trzymał w 
ręku, widać było, jak się rysy osunęły, jakby trochę zapuchły, 
siny ślad golenia miał odcień chorobliwy. Ale kiedy podnosił oczy 
i spozierał nimi na zebranych (parę razy uważnie popatrzył na 
Andrzeja), ukazywały się te wielkie, świetliste źrenice i cała 
twarz młodniała. Znowu był pięknym Walerym. 
- Jakże się mama miewa? - zwrócił się do Andrzeja. 
Antek poczuł, że będzie niedobrze, jeżeli Andrzej i tym razem się 
nie odezwie, i odpowiedział za niego: 
- Dziękuję, bardzo dobrze. Andrzej przywiózł dobre wiadomości. 
- Dobre wiadomości. O, to już bardzo dużo jak na nasze ciężkie 
czasy - powiedział Walery dzióbiąc coś na talerzu - teraz po 
większej części miewamy same złe wiadomości. 
Powiedział to zdanie normalnym tonem. Były to banalne słowa, które 
usłyszeć można było na każdym kroku. Ale obecni drgnęli. Szedł od 
tego zdania jakiś groźny powiew. Zmroził on ucztujących do reszty. 
Andrzejem miotała bezgraniczna pasja. Nienawidził tego człowieka i 
groźba ukryta w zwyczajnym zdaniu przyprawiła go o taką 
wściekłość, że zgiął widelec, który trzymał w ręku. Uczuł na sobie 
przenikliwe i uspokajające spojrzenie Antoniego. 
- Takie się teraz rzeczy dzieją! - powiedział Walery. - Ci Polacy 

to naprawdę są jak dzieci. Pewnie, że na takie zachowanie Niemcy 
muszą reagować. Dobrze, że ja mówię po niemiecku. Wystarczy z nimi 
porozmawiać po niemiecku, a mają zupełnie inny stosunek. Niemcy są 
bardzo dobrze wychowani. 
- No, nie powiedziałbym - dość skromnie powiedział gospodarz domu. 
- Przynajmniej ci, z którymi mam do czynienia w Puławach. 
Walerek obejrzał się po zebranych jak gdyby czekając na 
zaprzeczenie i z pozoru nieoczekiwanie natrafił wzrokiem na 
Garbatego. 
- O - powiedział cicho do siebie i znowu spuścił oczy na talerz i 
stał się starym, zmęczonym człowiekiem. 
"Ile on ma lat? - pomyślał Andrzej. - Przecież to jeszcze niestary 
gość: czterdzieści parę lat, młodszy od mamusi. Takie ma życie". 
- Przejdziemy do salonu - wytwornym tonem powiedziała pani 
Targowska. - Tam wypijemy kawę. Chłopcy - zwróciła się do 
Antoniego - może jeszcze i wy wypijecie kawy? A może herbaty? 
Ku wielkiemu zdziwieniu Andrzeja odpowiedział Skrzetuski: 
- Bardzo chętnie, proszę pani. Ja proszę o herbatę. 
W tej chwili Andrzej poczuł na sobie wzrok Walerego. Spojrzał na 
niego uważnie. 
- Jakie wy macie czarne włosy - powiedział Royski. - Skąd wy 
jesteście tacy czarni? Przecież oboje wasi rodzice są blondynami. 
- To po wuju - powiedział Antek z drwiną w głosie. 
- O, ja jestem już siwy - powiedział Walery i przeciągnął palcami 
po czuprynie. 
Rzeczywiście, włosy miał już znacznie przyprószone siwizną. 
Andrzej spostrzegł przy tym, że palce Walerego są bardzo długie i 
cienkie. Ręka jego była piękna i delikatna. 
- Nie myślałem, że was tu spotkam - powiedział Walery, gdy wszyscy 
wstali od stołu. Zbliżył się do chłopców i jak gdyby chciał im coś 
powiedzieć. Ale wahał się. 
- Nie, naprawdę - zwrócił się do Andrzeja - jak tam matka? Bo ty 
tak mówisz oficjalnie, że wszystko dobrze. A mama moja mi mówiła, 
że się tam u was jakoś pokomplikowało. 
- Mieszkanie nasze na Czackiego przepadło - powiedział Andrzej - 
mieszkamy teraz w domu Bilińskiej na Brackiej. 
- A wiem, a wiem - z roztargnieniem potwierdził Walerek, nerwowo 
przecierając oczy. - A od Bilińskich nie ma wiadomości? Podobno Alo 
był w wojsku? 
- Nic o tym nie słyszałem - powiedział Andrzej, znowu nastawiając 
się uważnie na słowa Walerka. A potem dodał z pewną złośliwością: 
- Jesteśmy czarni obaj, ale oczy mamy niebieskie, a wuj ma czarne 
jak węgiel! Prawda? 
Walery uśmiechnął się. 
- Ale widzę przez nie różowo - powiedział. 
- To rzeczywiście można pozazdrościć - powiedziała pani Targowska. 
Do salonu przechodziło się przez hall, a właściwie przez 
staropolską sień. W momencie kiedy Skrzetuski bawił panią 
Targowską jakimiś zwyczajnymi twierdzeniami na temat herbaty, a za 
nimi szedł Royski z panem Targowskim ubolewając, że teraz nie 

można polować, Krystyna pociągnęła za rękaw Andrzeja. 
- Chodź - powiedziała. 
Przekradli się do małego pokoiku sąsiadującego z sienią. Było tam 
ciemno, Andrzej niejasno odróżniał rysy Krystyny. Garbaty i Antoni 
znaleźli się obok nich. 
- To straszne - powiedziała Krystyna - on wszystko wywąchał. 
- Co on tu robi? - spytał Andrzej. 
- Co robi! Szpieguje! - Krystyna powiedziała to słowo za głośno i 
zakryła sobie usta dłonią. 
- Wypatrzył wszystko - skonstatował ponuro Antoni. 
- No, cóż - z rozmysłem powiedział Garbaty - wydał na siebie 
wyrok. On stąd wyjechać nie może. 
- Jest bez furmana - zauważył Antoni. 
- Tym sobie przypieczętował. 
Zamilkli na chwilę. 
- No, i jak będzie? - spytał Antek. 
- Chyba tylko ja - nieoczekiwanie dla siebie powiedział Andrzej. 
- Dlaczego? - zaniepokoiła się Krystyna. 
- Nikt nie wie, że ja tu jestem. Walery zginie w drodze do Puław. 
A wszyscy we dworze będą na miejscu. 
Zapadło chwilowe milczenie. 
- Masz broń? - nagle spytał Antek. 
- Skądże! - Andrzej wzruszył ramionami. 
- Dostaniesz - powiedział Garbaty i tym słowem jak gdyby objął 
dowództwo. 
- Więc jak będzie? - spytał jeszcze Andrzej. 
- Idź na górę do Antka - powiedział Garbaty - zaraz tam wszystko 
otrzymasz: instrukcję i broń. Wy idźcie do salonu, żeby nie 
zwrócił uwagi. 
- On nie pojedzie do Puław - powiedziała Krystyna - on pojedzie do 
Gołębia, do gestapo. 
Garbaty powiedział do Krystyny jakby z niezadowoleniem. 
- Zobaczymy, tego nie można przewidzieć. 
Antek zwrócił się do brata: 
- Idź i czekaj. Zaraz do ciebie przyjdę. Trafisz? 
- Trafię - powiedział Andrzej i bez słowa poszedł na górkę, do 
pokoju Antka, w którym tego ranka mył ręce. Nie zapalił światła i 
położył się na łóżku Antoniego; był piekielnie zmęczony. 
- Muszę trochę wypocząć - powiedział do siebie - nie można nic 
zaczynać w takim stanie. 
Zapalił papierosa i z pewnym zdziwieniem zauważył w świetle 
zapałki, że ręka mu się trzęsie. 
- Andrzej - powiedział do siebie - spokój. To nie takie straszne. 
Przymknął oczy i usiłował się zdrzemnąć. Ale wódka i kawa 
działały. "To niezabawne - pomyślał jeszcze. - Nagle ni z tego, ni 
z owego trzeba trzasnąć znienawidzonego wujaszka". Nie spodziewał 
się tego wyjeżdżając z Warszawy w pokojowych celach sprowadzenia 
Antka do domu. Ale na przekór jego myślom wciąż wytwarzała się w 
nim pustka. Nie można bezkarnie spędzić takich dwudziestu czterech 
godzin. 

Otworzył oczy. Przez okno wpadało trochę światła i nie było 
jeszcze ciemno. Wpatrywał się w przestrzeń pokoju ze zdziwieniem. 
Może mu się to śniło? Niedaleko stała Marysia. 
- Dlaczego się tu ukryłeś? - spytała po dobrej chwili milczenia. 
Andrzej leniwie zbierał myśli. 
- Zmęczony jestem - powiedział - mam dosyć tego całego 
towarzystwa. 
- Nie chcesz widzieć Walerego? 
- Co mi tam Walery! Nic mnie nie obchodzi. 
- A dlaczego ty jesteś zmęczony? - nalegała aktorka. - Byłeś w 
akcji? 
- Wiesz! Masz pomysły! - Andrzej pociągnął parę razy papierosa. - 
Nie podejrzewasz mnie chyba o takie szaleństwa? 
Wypierał się instynktownie. Nie podobała mu się ta wizyta w 
ciemności. Ale wiedział, od dawna wiedział, od momentu wtedy na 
dworcu, że to jest bardzo piękna kobieta. I że ją będzie miał. 
- Byłeś z kobietą? - spytała Marysia i zrobiła krok w stronę 
łóżka. 
- Jeszcze nigdy nie miałem kobiety - powiedział Andrzej bardzo 
pomału i zgasił papierosa o popielniczkę. 
Marysia się zaśmiała. 
- Oho - powiedziała - Antek mówił o tobie zupełnie co innego. 
- Co on tam wie! Nie widziałem go od początku wojny. 
- Mówił, że przed wojną. 
- Prowadziliście takie intymne rozmowy? Dlaczego? Kombinujesz z 
Antonim? 
- Och, on taki zakochany. 
- W kim? 
- No, naturalnie w Krystynie. 
- W Krystynie? - zdziwił się Andrzej. - Nie wiedziałem. 
- Ty w ogóle nic nie wiesz. 
- Coś niecoś wiem. Chodź - pociągnął ją za rękę na łóżko - chodź, 
bo nie mamy czasu. 
Marysia leżąc przy nim zapytała: 
- Dlaczego nie mamy czasu? Cała noc przed nami. 
Andrzej struchlał. 
"Skąd ona wie?" - przemknęło mu przez głowę. 
Tak - powiedział głośno - mamy całą noc przed sobą. A kiedy ty 
wracasz do Warszawy? 
- Niedługo. Muszę wrócić do kawiarni. Wiesz, mam taką kawiarnię na 
Kredytowej, dobrze mi idzie. 
- Ja nie chodzę do kawiarni - powiedział Andrzej. 
- A co robisz? 
- Co robię? Uczę się. Oczywiście uczę się. 
Pocałowali się. 
- No, a teraz leć - powiedział Andrzej, lekko spychając ją z łóżka 
- leć, bo zaraz tu będzie Antek. 
- Naprawdę? A po co on tu przyjdzie?
Za dużo chcesz wiedzieć. Nie uchowasz się. 
- Obyś nie wyrzekł w złą godzinę. 

Marysia niezadowolona wstała z łóżka. Poszła ku drzwiom. Potem 
nagle zawróciła. 
- Ale wy nic złego nie zrobicie Waleremu? 
Andrzej milczał trochę za długo. 
- "Wy"' to znaczy kto? 
Głos mu się wydał nienaturalnie niski. Sięgnął po drugiego 
papierosa. 
- Czy ja wiem? No, wy wszyscy - westchnęła Marysia. 
- Przecież chyba orientujesz się, że jak tu "wszyscy" się zebrali, 
to każdy jest z innej opery. Co innego Garbaty, co innego 
Skrzetuski, co innego ten słodki idiota, co prawi komplementy 
Krystynie. 
- Tak - zawahała się dziewczyna - każdy jest inny, ale każdy ma 
rozpylacz. 
- Głupiaś - już ze złością powiedział Andrzej - żebym ja mógł mieć 
rozpylacz! 
- Jeżelibyś bardzo chciał, to mógłbyś go mieć - powiedziała 
znacząco Marysia. 
- Musiałbym zamordować jakiegoś Niemca. 
- Albo Walerego. 
- On ma? 
- Powinien mieć. 
- Nic mnie to nie obchodzi. 
- To szkoda. 
- Czy ty się kochasz w Walerym? 
- Nie, nie kocham się - Marysia znowu doszła do samych drzwi i 
głos jej brzmiał w ciemności - ale chciałabym zostać jego 
kochanką. 
Andrzej syknął. 
- Winszuję - rzekł po chwili. 
- Dziękuję. 
- To bardzo piękny człowiek - dodał. 
- Jesteś do niego podobny - powiedziała Marysia jak gdyby z 
wyrzutem. 
- Tylko jestem trochę wyższy. Innej budowy. Obaj jesteśmy do niego 
podobni, tylko że oczy mamy niebieskie. To przecie nasz wuj. 
- Masz niebieskie oczy? Nie zauważyłam. 
- Widocznie nie bardzo uważnie mi się przyglądałaś - Andrzej 
cieszył się, że rozmowa zeszła na inne tory - a kładziesz mi się 
do łóżka. 
- Nie bądź ordynarny - powiedziała Marysia. - Zejdziesz na dół? 
- A po co? 
- Choćby po to, abyśmy jeszcze pogadali. 
- Pogadamy w Warszawie. 
- Wyjeżdżasz? 
- Za parę godzin wyjadę. Załatwię interes i wyjadę. 
- Jaki interes? 
- Matka prosiła. Chce, żeby Antoni wrócił do domu. Muszę się z nim 
rozmówić. Dlatego cię wyganiam. Pa. 
- Ale zejdziesz? 

- Zaraz zejdę. Pogadam z Antonim i zejdę. 
- To do widzenia. 
- Do widzenia. A pozdrów tam twojego ukochanego. 
- Świnia jesteś! - Marysia to powiedziała już za drzwiami i 
słychać było, jak zbiegła po schodach. 
- Cholera! - zaklął Andrzej. Bardzo go speszyła ta nieoczekiwana 
wizyta. - Fiuuuu... - dodał jeszcze głośno - niepotrzebne 
komplikacje. A taka ładna kobieta. 
Potem zdrzemnął się. Zbudziło go wejście Antoniego. 
- Masz tu - wetknął mu rozpylacz. - Czy się z tym umiesz 
obchodzić? 
- Czyś ty z byka spadł? Wojna trwa trzeci rok. 
- No, to już. Pojedziesz konno z Władkiem. Sam Władek zgodził się 
wziąć udział. 
- Jak to: "sam Władek"? 
- Władek jest zwierzchnikiem Garbatego. 
- Nie opowiadaj. 
- Nie chwila do żartów. Chyba pojmujesz. 
- Tak. A co to jest? 
- Gwardia Ludowa. 
- Pojęcia nie miałem. A ty? 
- Ja jestem AK. Skrzetuski nic o tym nie wie. 
- Spodziewam się. A dojdzie do porozumienia? 
- Jak Walery wyjedzie, pogadamy. 
- Czy Władek ma spluwę? 
- Ma. Ale ty będziesz strzelał. 
- A gdzie? 
- On ci powie. Na ósmym kilometrze jest zakręt do Gołębia. Figura 
i parę drzew. Tam zaczekacie. 
- Noc ciemna? 
- Nie bardzo. Ale jeszcze się ściemni. On was nie zauważy. Tam pod 
tymi drzewami ciemno. 
- Walery ma rozpylacz. 
- Kto ci powiedział? 
- Marysia. 
- To komplikacja. I duża. Ona będzie wiedziała, kto to zrobił. 
- Cholera. 
- Ale nie można inaczej. 
Andrzej skoczył z łóżka na równe nogi. Czuł się znów rześko. 
- Niestety, muszę zabrać mój plecak. Nie mogę go tu zostawić. 
- To bierz, nie szkodzi. 
- Trochę mnie będzie obciążał. 
Andrzej wkładał plecak. 
- No, więc ostatecznie nie pojedziesz do Warszawy? - spytał brata. 
- Matka bardzo chciała. 
- Ale ja nie chcę. Powiedz matce... 
- Nic jej nie będę mówił. 
- Jak chcesz. 
- Ale, ale! Powiedz mi, skąd się tu wzięła Anielcia. Udawałem, że 
jej nie znam. Ale się zdziwiłem. 

- To dobrze. Pani Targowska nie wie, że to nasza krewna. Władek 
też nic nie wie. 
- A skąd ona? 
- Uczepiła się, przyjechała tu za mną. Dostała się na służbę. 
Niech tam... 
- A ty kombinujesz z tą tam... z Krystyną. 
- To także Marysia ci powiedziała? 
- Także. 
- No, cóż. Można i tak mówić. 
- To bardzo fajna dziewczyna. No to co? Idziemy? 
- Idziemy. 
Tą samą drogą wyszli na boczny ganek. Wewnątrz paliły się jasne 
światła i na dworze wydawało się bardzo ciemno. Ale po chwili oczy 
się przyzwyczaiły. 
- Chodź tu - powiedział Antek. 
Koło bramy stały dwa konie. Władek trzymał je oba za uzdy. 
Wędzidła dzwoniły lekko. 
- Żeby tylko nie było za dużo hałasu - powiedział Antoni. 
- Bryka jest podkuta, będzie turkotało - powiedział Władek. 
Andrzej pierwszy raz słyszał jego głos. Gęsty, męski, ze świetną 
polską wymową, zupełnie jak głos aktora. Nie bał się, ale ten głos 
napełniał go otuchą. 
- Czy strzelać z konia? - spytał jeszcze. 
- Lepiej tak - powiedział Władek - koń przyzwyczajony, nie 
zestraszy się. A można zaraz uciekać. 
- Dokąd uciekać? 
- W stronę Puław. To znaczy stacji kolejowej, nie miasta. Ja potem 
odbiorę konia, a pan pójdzie na dworzec. I do Warszawy. Pociągi 
teraz nie chodzą regularnie, ale zawsze się pan tam czegoś 
doczeka. 
- Tylko że będziecie musieli przejechać koło domu. 
- Dwa kilometry, to głupstwo. Nikt nas nie zauważy. 
Antek nagle objął Andrzeja i pocałował go w policzek. Objęcie było 
niezwykle silne. 
- No, Andrzejku - powiedział Antoni szeptem. 
Siedli na koń i pojechali. Andrzej czuł się w siodle dość dziwnie, 
miał na sobie długie spodnie i plecak z tyłu, ale koń szedł dobrze 
i równo. Uspokajał się. 
Gdy tylko wyjechali w pole, ogarnął go ów jesienny polny zapach, 
który szedł przez równinę, roztapiając w sobie woń końskiego potu 
i rzemienny aromat siodła i uzdy. Oddech płaskiego kraju pełnego 
wykopywanych kartofli. Był tu i świeży zapach rozkopanej ziemi, i 
lekki dymek palonych łęcin ziemniaczanych, i nawet takie 
powietrze, jak w spichrzach bywa, kiedy tam wożą niezupełnie 
jeszcze wyschnięte ziarno żyta i pszenicy. Te wszystkie pomieszane 
zapachy świadczyły, że jeszcze pola nie zamarły, że jeszcze na 
nich kipi praca - pomimo wojny i niedobrych zdarzeń, które zdawały 
się skuwać każdy odruch. Kiedy przejechali jeszcze jaki kilometr 
lub dwa i droga zaczynała schodzić ku dolinie, która niegdyś była 
rzeczką, powietrzem zaczynało jeszcze nieść - oprócz wszystkich 

polnych wyziewów - oddech schnącego siana. Koszono tu wszędzie 
zapewne otawy. To powitanie nocne, które nozdrzom Andrzeja niosła 
pracowita a zasypiająca jesiennym wieczorem równina, miało w sobie 
coś z urzekającego spokoju, a nawet i coś ze spokojnej miłości, 
jak gdyby zapraszało go do złożenia głowy na słomie, na łęcinach, 
na buraczanej naci i przytulenia się do ziemi jak do kobiecego 
ciała. 
Było ciepło, tym kojącym październikowym ciepłem, jakie na całym 
świecie zna ta tylko równina, i uzupełnieniem tego ciepła był 
piękny głos Władka, który nie onieśmielony nocą, tajemnicą, 
dotkliwością dramatycznego zadania, powiedział zupełnie głośno i 
wyraźnie: 
- Za chwilę dojedziemy do tej figury. Trzeba będzie poczekać. 
Wszystko przeszło bardzo prosto. Czekali oczywiście długo i czas 
im ciągnął się nieskończenie, zanim posłyszeli turkot bryczki. 
Władek nachylił się poufnie do Andrzeja i powiedział tym razem 
cichutko: 
- Poczekaj, aż przejedzie. 
Andrzej żachnął się. 
- Ja z tyłu nie strzelam - odezwał się aż za głośno. 
Tymczasem musiał strzelić z tyłu. Jakaś poświata była w tej nocy, 
księżyc za chmurami czy co. Było szaro i widać było, nie tylko 
słychać, zbliżającą się bryczkę. Ale Walerek skręcił w tym 
miejscu, gdzie była figura i drzewa. Skręcił w prawo. Andrzej 
ujrzał jego plecy oddalające się dość szybko. Pognał konia, zrobił 
parę metrów i wywalił serię. Zabrzmiała dość cicho. Miał wrażenie, 
że rąbnął w plecy siedzącego człowieka w jasnym płaszczu. Był 
ubrany lekko, przecie stała ciepła pogoda. 
Koń Andrzeja zatupotał w miejscu, ale się nie ruszył, za to konie 
w bryczce poniosły. Andrzej poczuł, że Władek na swoim rumaku 
wyminął go w galopie. Słychać było turkot oddalającej się bryczki. 
Turkot ten urwał się w pewnej chwili. Andrzej ściągał z całych sił 
swojego konia, który zagryzł wędzidło, ale stanął słupem. 
- Dobra kośka, dobra - powiedział Andrzej i poklepał konia po 
szyi. 
Zobaczył w dali na drodze światełko. To Władek świecił latarką. 
Podciął konia i dogonił go. Władek oświecał coś na drodze. 
Andrzej zeskoczył z siodła i prowadząc konia za uzdę podszedł do 
Władka. Władek oświecał twarz leżącego na szosie Walerego. Był 
martwy. 
- Wypadł z bryki, cholera - powiedział Władek. - Skręcił do 
Gołębia, do gestapo. Chciał dać znać! 
Andrzejowi wydało się dziwne, że Władek dopiero teraz konstatuje 
ten fakt. Patrzył na martwą twarz Walerego tak, jak tyle razy 
patrzył na żywą: z nienawiścią. Wielkie czarne oczy Royskiego były 
otwarte, ale szkliste i bez wyrazu. 
- Trzeba go zepchnąć do rowu - powiedział Władek. 
- Nie rusz! - krzyknął Andrzej. - Niech leży. 
- Tak będzie bardziej podpadał. 
- Wszystko jedno, przecież złapią konie. Przylecą tu. Lepiej nie 

ruszać. 
- Rzeczywiście. No, to jazda z powrotem. 
Wsiedli na konie i skierowali się do domu. Jechali nie spiesząc 
się, w milczeniu. Nagle Władek się obejrzał. 
- Wiejemy, prosto w pole! - zawołał do Andrzeja i przeskoczył 
przez rów. Andrzej za nim. Pogalopowali kartofliskami. Na drodze 
do Gołębia pojawiły się światła. Trzy samochody całym pędem grzały 
w stronę domu Targowskich. 
Chłopcy zatrzymali się w małym zagajniku za kartofliskiem. Konie 
stały tuż przy sobie, strzemiona jeźdźców stykały się. 
- Do nas pojechali - powiedział Władek. 
- Co ty pleciesz? - dopiero teraz zorientował się Andrzej. - 
Pojechali do dworu? 
- Do dworu. 
- No to ja tam muszę być. 
- Po co? 
- Tam mój brat. 
- Zwariowałeś? Co pomożesz? 
- Muszę. 
Andrzej zaciął konia i galopem puścił się polami wzdłuż drogi, 
Władek pogonił za nim. Dopędził go niedaleko już dworu. Chwycił 
konia Andrzejowego za uzdę i zatrzymał. Andrzej chciał się wyrwać, 
ale zwalił się z konia na ziemię. Władek także zeskoczył i chwycił 
Andrzeja w pasie. Andrzej wyrwał się. 
- Nigdzie nie pójdziesz - mruczał Władek przez zęby - nigdzie nie 
pójdziesz. Dawaj rozpylacz. 
Andrzej poczuł wokół swego ciała mocne ramiona Władka. Ściskał go 
tak, że prawie tracił oddech. Ledwie mógł wymówić. 
- Puść! 
W tej chwili jednak od strony dworu doleciały niegłośne strzały. 
Strzelano seriami, słychać było krzyki i gdzieś bliżej zawył pies. 
Władek puścił Andrzeja, stanęli obaj nasłuchując. Znowu strzały, 
głośniejsze. 
- Uciekaj - powiedział Władek, zabierając broń od ogłupiałego 
Andrzeja - nic tam po nas. Uciekaj tą drogą, omijaj miasto, wprost 
na stację. Masz na bilet? 
Andrzej zacisnął usta. 
- Mam - powiedział. 
- Uciekaj, szybko. Ja lecę w przeciwną stronę. 
- A konie? 
- Konie puścimy. Wrócą same. Ja teraz konia nie potrzebuję. 
- No? 
- To leć. Do widzyska. 
Podali sobie ręce. Andrzej ruszył szybko w stronę dworca, który 
leży w Puławach o parę kilometrów od miasta. Nie bardzo sobie 
zdawał sprawę z tego, co się z nim dzieje. Szedł jednak 
zapamiętale. 
III 
Pociąg do Warszawy miał odejść dopiero o szóstej rano, ale 
wszystkie pomieszczenia dworca były zapchane ludźmi. Siedziano na 

ławkach, na workach, na walizkach powiązanych sznurkami i 
rzemykami. O zawartości tych walizek nie można było wątpić. W 
toalecie też pełno było, pomieszczenie to zamieniono na bardziej 
elegancką poczekalnię i kuferki, na których umieścili się tam 
ludzie, miały ślady "lepszego" pochodzenia. Parę osób w toalecie 
szukało miejsc ciemnych; Andrzej z łatwością rozpoznał, że byli to 
Żydzi. Przechodząc spojrzał w lustro i przestraszył się. 
"Muszę i ja poszukać ciemnego kąta" - pomyślał. 
Wyglądał przerażająco. Twarz mu zapadła, oczy błyszczały. 
- Pewnie mam gorączkę - powiedział. 
Policzki, nie golone, pociągnęły się zbyt wysoko sinym cieniem. 
Zabrudzony był do kolan piaskiem i ziemią. Wydobył z plecaka 
szczotkę - akuratny Andrzej woził zawsze z sobą podobne przybory - 
i oczyścił spodnie. Ludzie gniotący się na podłodze opodal tego 
miejsca protestowali. 
- Nie może to pan na dworzu się oczyścić? - warknął na niego jakiś 
starszy pan. 
Andrzej przyznał mu w duchu rację. Ale po swoim nocnym rajdzie 
mimo woli garnął się do zamkniętych pomieszczeń. Czuł się 
bezpieczny z dachem nad głową. Zresztą miał dziwne uczucie, jakby 
tej głowy wcale nie miał. Czuł pustkę zupełną, co nie znaczy, by 
mu nie ciążyło czoło i ciemię, gdzie doznawał ucisku. 
"Naprawdę nie nadaję się do tego rodzaju biegów na przełaj". 
Zupełnie nie myślał o tym, co się stało we dworze Targowskich. 
Nawet nie "odpędzał" od siebie myśli o Antku, ale zupełnie mu ona 
nie przychodziła do głowy. Otwarte źrenice Walerka w świetle 
latarki Władka wracały za to ciągle do niego. 
- Muszę się trochę przespać - powiedział do siebie. 
Znalazł w głównej sali kąt, który jakimś cudem był wolny. Postawił 
tam plecak, usiadł na podłodze, oparł się o ten węzełek i zasnął. 
To nie był nawet sen, tylko nagłe zapadnięcie się w mrok i 
nieświadomość, ciężkie i czarne. 
Zbudził się około godziny trzeciej. Światła paliły się i mniejsze, 
i znacznie słabsze, tak że cała poczekalnia zanurzona była w 
cieniu. Ludzie spali pokotem i oddychali ciężko. W sali panował 
zaduch i to zaćmione powietrze, jakie zawsze stoi nad śpiącą 
ciżbą. Głowa w dalszym ciągu ciążyła mu i jednocześnie była pusta. 
To było bardzo nieznośne, potrząsał nią co chwila, jakby co chwila 
budził się ze snu. Ale to nie pomagało na to straszne otumanienie. 
Bolały go wszystkie kości od niewygodnej pozycji i twardej 
podłogi. Przetarł oczy. 
Przetarł raz i drugi, ze zdumienia, chcąc sprawdzić, czy nie śpi, 
czy nie ma przywidzeń. Tuż obok niego, dotykając jego łokcia 
workiem, na którym siedział, znajdował się jego rozmówca z 
poprzedniej nocy. Miał tylko na głowie jakiś czarny beret, którego 
Andrzej nie zauważył na statku. "Stryjek" miał otwarte oczy i 
patrzył na niego badawczo i bardzo nieprzyjemnie. Oczywiście 
Andrzej zrozumiał, że wie już o wszystkim. W tym półśnie zdawało 
się to całkiem naturalne. 
- Nie śpisz? - powiedział Władek Gołąbek. Dopiero teraz Andrzej 

uprzytomnił sobie, że podobny on jest jak dwie krople wody do 
Gorbala. 
- Nie śpisz? - powtórzył siedzący na worku. Górował on nad 
Andrzejem i to może właśnie było najnieprzyjemniejsze, że mówił do 
niego z góry na dół. - No, i jak ci się to wszystko podoba? 
Andrzej postanowił nie nawiązywać rozmowy z natrętem. Ale mimo 
woli na ostatnie pytanie odpowiedział: 
- Co? 
- No, jak ci się to podoba? 
Znowu rozmawiali szeptem, z ust do ucha, bardzo cichym szeptem, 
żeby nie przeszkadzać śpiącym i żeby nikt nie podsłuchał. 
- Co za pytanie! - oburzył się Andrzej. - Nic mi się nie podoba. 
Nie wiem, o czym pan mówi. 
- Mów mi: "stryju". 
- Znowuż, "stryju". Ja nie wiem, kto pan jest. 
- Wszystko jedno, kim jestem. Mów mi: "stryju". 
- Dobrze, niech będzie "stryju". 
- Może cię zbudziłem - powiedział tamten i zjeżył sobie ten czarny 
beret na głowie - śniło ci się pewnie coś przyjemnego. 
- Nic mi się nie śniło. 
- Myślałem. 
- To szkoda. 
- Myślałem, że może przyśni ci się Kmicic albo jeszcze inny jakiś 
szlachetka. Zasadzka była wypisz wymaluj jak z Sienkiewicza. Tylko 
że za czasów pana Zagłoby nie znano jeszcze rozpylacza. 
Strzelano... Z czego to strzelano, Andrzejku, w tamtych czasach? 
Andrzeja zdziwiło to pytanie. 
- Strzelano z krócic i bandoletów. 
- Aha, masz rację, strzelano z krócic i bandoletów, ale to nie 
było wygodne strzelanie. Trzeba było dobrze mierzyć, a poza tym 
znać oręż: czy góruje, czy dołuje. To było trudne. 
- Byli dobrzy strzelcy. 
- Oczywiście. Wyprawiali prawdziwe rzezie. Jak to Sienkiewicz o 
tym pisze: zamordował dziesięciu żołnierzy. Zamordował, i nic. 
- W tamtych czasach - bardziej pomyślał, niż powiedział Andrzej. 
- Właśnie. W tamtych czasach. A dzisiaj rozpylacz. Co za doskonały 
wynalazek. Trrr - przejechać serią i nawet bez żadnego celowania, 
chłop leży. 
- Ja celowałem - powiedział Andrzej. 
- Cel miałeś wygodny. Walery był w jasnym płaszczu, a noc dzisiaj 
nie jest zupełnie ciemna. 
- Piękna noc - w zamyśleniu powiedział Andrzej. 
- Piękna i ciepła. Tu październik bywa zawsze taki piękny. Ładny 
miesiąc. Gwiazdy się wtedy palą najbardziej. 
- Na polach pachnie. 
- Szedłeś polami. Utytłałeś się jak nieboskie stworzenie. 
- Tak, spieszyłem się. Nie miałem nawet czasu zmiarkować, jaka 
jest pogoda. Teraz widzę dopiero, jaka ta noc jest piękna. 
- I cicha. Stoi nad polską równiną. To bardzo piękny kraj. Dobrze 
to zrobiłeś, Andrzeju. 

- A stryj skąd?... 
- Władek mi powiedział. My tu wszyscy razem. No, i sam widziałem. 
Niestety. 
- Pomordowali? 
- Pomordowali. Wszystkich. 
- I Antka? 
- Tak. Niestety i Antka. To dla waszej matki będzie okropne. 
Andrzej się poruszył. 
- Wszystko takie okropne. 
- Tak ci się zdaje - stryjek wyciągnął rękę - tak ci się tylko 
zdaje. W tym wszystkim jest jakiś sens. 
- Jaki może być sens w mordowaniu? 
- Sam zamordowałeś. 
- To był bardzo zły człowiek. 
- Tak ci się może zdawało? Taki sam jak każdy inny. 
- Podły. 
- Każdy z nas ma swoje podłości. Tak, on także mordował. Dawno 
temu, ale mordował. 
- I co? Tam u Targowskich... 
- No, nic. To takie polskie, takie szlacheckie. Schowają ich 
wszystkich do jednej mogiły. Tak się pogodzili, tak się 
porozumieli. 
- Nie trzeba ich było aż mordować, żeby się porozumieli. Mamy 
wspólnego wroga. 
- Może. Jedni uważają, że mamy jednego wroga, inni, że mamy dwóch 
wrogów. Różnie uważają. Ale się biją, dobrze biją, jak za czasów 
Kmicica. Prawda? 
- Cóż mają robić? 
A potem sobie przypomniał: 
- O Boże! Antka zastrzelili. 
- Martwisz się? 
- Nie. Nie mogę sobie nawet wyobrazić. On zawsze był przy mnie, od 
tylu lat, starszy brat. Nie, ja nie wierzę. Skąd stryjek może 
wiedzieć? 
- Mówił mi Władek. On wszystko widział. 
- Pochowali ich? 
- Skądże? Tak prędko? Przecież to noc. Poczekają do rana. Muszą 
mieć czas na wykopanie dołu. To będzie wielki dół. 
- I Krystyna? 
- I Krystyna. 
- I Marysia? 
- Co do Marysi, to nie jestem pewien. Mówią, że ktoś tam uciekł. A 
może to tak o tobie mówili? 
- ja nie uciekłem. 
- Nie. Ty poszedłeś na rycerską wyprawę. Jak w książce. Na 
czerwonoskórych. Strzelałeś z tyłu do bezbronnego... 
- On miał rozpylacz. 
- Skąd wiesz? 
- Tak mówili. 
- Strzelałeś do człowieka, którego nienawidziłeś całe życie. 

- Upokarzał mojego ojca. Mogłem go nienawidzić. 
- Naprawdę? Czy za to się zabija? 
- Nie za to go zabiłem. Ale on wyśmiewał mojego ojca. 
- Kochałeś ojca? 
- Kocham go jeszcze. 
- Ale ojca już nie ma. 
- Gdzieś tam jest. Wróci. 
- I znowu będzie wypiekał ciastka. 
- Wypiekał ciastka! Ktoś musi wypiekać ciastka. Ale to był mój 
ojciec. 
- I to za ojca zamordowałeś Walerego. Zemściłeś się bardzo 
okrutnie. 
- Nikt inny nie mógł tego zrobić. 
- Ależ oczywiście. To już los tak zrządził. Po to zjawiłeś się w 
tym dworze. Nikt inny nie mógł tego zrobić. 
- I nikt nie miał osobistych powodów do zastrzelenia go. 
- To był człowiek. 
- Okropny. 
- A pamiętasz jego oczy? Miał bardzo piękne oczy, zupełnie takie 
same jak Antoni. I oczy Antoniego pewnie tak samo wyglądają w tej 
chwili. Otwarte i niewidzące. Jak oczy zabitego zająca. 
- Wszystkie trupy mają takie oczy. 
- Wszystkie trupy zabitych. 
- I umarłych. 
- Umarłym w rodzinie zamykają powieki. Pamiętasz babcię Michasię? 
Andrzej szarpnął się. 
- Skąd wiesz o babci Michasi? - krzyknął nagle głośno. 
- Cicho tam! Dajcie spać! Kto tam krzyczy? - rozległy się wołania 
śpiących dookoła. 
Andrzej zniżył głos. 
- Ty chcesz, abym ja żałował tego, co zrobiłem, abym mówił "nie 
zabijaj", ale ja nie powiem "nie zabijaj". Uczono mnie zabijania 
od szkolnej ławy, mówiono, że to obowiązek człowieka, że to 
umiejętność mężczyzny, uczono mnie obchodzenia się z bronią, 
kazano mi zabijać zające i kuropatwy. To umiejętność mężczyzny, a 
jestem mężczyzna, prawdziwy mężczyzna: umiem zabijać. Dowiodłem 
tego. 
Szeptał gwałtownie, ale cichutko, nie patrzył na tamtego w czarnym 
berecie. Ale się dziwił, że ten nie reaguje na jego słowa. 
Poruszył więc głową, która ważyła cetnar, i spojrzał na tamto 
miejsce. 
Nie było tam nikogo. 
IV 
Zbudziło Andrzeja ogólne poruszenie. Jeszcze było ciemnawo, ale 
widać zapowiedziano pociąg, bo tłum zafalował. Podnosiły się 
poszczególne postacie, ludzie przeciągali się i ziewali. Potem 
wszystko to ruszyło na peron. Na peronie było już jasno i bardzo 
zimno. Dzień się zaczynał pogodny. Chyba był przymrozek. 
Około szóstej wtoczył się lubelski pociąg. Już był dosyć pełny, 
tak że o miejsca nowi pasażerowie musieli walczyć. Musieli walczyć 

zarówno z tymi, co już w pociągu byli, jak i z tymi, którzy 
chcieli się do pociągu dostać. Andrzej dzięki swemu wzrostowi 
górował nad wszystkimi i mógł zaplanować strategię zdobycia 
miejsca. Najtrudniej było z babami. Swoimi workami, koszami, 
wreszcie swoją objętością (były obłożone połciami słoniny) 
zamykały wszelki dostęp do drzwi czy do okien. Bo i wybitymi na 
ogół oknami ludzie dostawali się do wnętrza wagonów. 
Sytuacja z pozoru wyglądała beznadziejnie, ale jakoś się pomału 
upchnęło wszystko. Andrzej dostał się stosunkowo łatwo, umieścił 
plecak na podłodze w korytarzu i stanął obok niego. Otoczył go 
zwarty tłum podróżnych. Mieli tak jechać do samej Warszawy. 
Pociąg ociągał się długo, ale wreszcie ruszył. Zaczynało się 
poznawać najbliższych sąsiadów. Ale na ogół ludzie byli milkliwi i 
do rozmowy nieskorzy. Ostatecznie nigdy się nie wiedziało, z kim 
się gada. Baby lękliwie poglądały na swoje toboły spiętrzone na 
pólkach, mężczyźni, których było znacznie mniej, zapalali 
papierosy i pożyczając zapałki uważnie patrzyli na uprzejmego 
sąsiada. 
Jazda trwała niedługo. Ledwie pociąg przejechał parę kilometrów, 
zaczął zwalniać. 
- Co to jest? - spytała jakaś baba. 
- Niech się pani nie boi, to Gołąb - uspokoił ją mocny chłop, 
który siedział koło niej. 
Nagle gruchnęło: 
- O Jezu, żandarmi! 
Pociąg zwolnił i stanął. Wzdłuż całego peronu stał szereg 
żandarmów. Nie mówili nic i nie poruszali się. Stali bez ruchu, i 
już było wszystko wiadomo. Przestraszone baby poczęły wyrzucać 
toboły przez okno na przeciwną stronę toru. Zrobił się krzyk w 
pociągu. 
Do wagonów weszło paru żandarmów. Kazali wszystkim wysiąść bez 
bagaży. Worki i kosze, kuferki i walizki miały zostać na miejscu. 
Andrzej włożył swój plecak i wyszedł za innymi. Jakiś żandarm 
zirytował się na niego. 
- A plecak, plecak! - wołał. 
- To są moje rzeczy osobiste - powiedział Andrzej po niemiecku. 
Żandarm zmiękł. 
- No, pokaż - powiedział. 
Andrzej rozpiął plecak. Żandarm zrewidował. Rzeczywiście były to 
tylko rzeczy osobiste. Zabrał małe krągłe lusterko. Zabierając 
uśmiechnął się nawet do Andrzeja. 
- Golić, golić się - powiedział po polsku. 
Andrzej wzruszył ramionami. 
Żandarm, nie znalazłszy zrozumienia, znów stał się groźny. 
- Haben sie einen Ausweis? * (* Czy macie dowód osobisty?) 
Andrzej pokazał swoje papiery. Wszystkie były w najzupełniejszym 
porządku. 
- No, na miejsce - zawołał i popchnął Andrzeja tak, aż się 
zatoczył. Pasażerowie z pustymi rękami stali wzdłuż pociągu, 
pomiędzy wagonami a szeregiem Niemców. Baby z niemą rozpaczą 

patrzyły, jak żandarmi wynosili ich towar z wagonów. Worki 
składano na wielkie kupy, co kilkadziesiąt kroków. Rzeczywiście 
było tego dużo. 
Nikt nie lamentował. Czasami ktoś zaklął. Wtedy odzywał się głos 
żandarma: 
- Ruhig! * (* Spokój) 
Andrzej popatrywał na ludzi, którzy zachowywali się spokojnie, 
choć byli wściekli. Stali wszyscy szeregiem, ale dość ciasnym, bo 
jadących było wielu. 
Nagle o kilkanaście kroków od siebie ujrzał znajomą twarz. Jasne 
włosy Marysi, nie przykryte niczym, odcinały się wyraźnie od 
wszystkich kolorowych i wypłowiałych chustek. Aktorka bez 
płaszcza, bez nakrycia głowy stała pomiędzy babami. Była 
zmarznięta i bardzo blada. Miała sine wargi. 
Andrzej chciał się przedostać do niej, ale żandarm stojący za nim 
znowu powiedział: 
- Ruhig! 
Musiał więc czekać, aż cały obrządek się skończy. Rewizja trwała 
przeszło godzinę. Dopiero po tym czasie zawołano: 
- Alles aufsteigen! * (* Wszyscy wsiadać!) Niektórzy już nie 
wsiadali do pociągu, nie mieli po co jechać. Jakaś baba wyciągała 
z kupy na peronie swój worek i spokojnie przedkładała wściekłemu 
żandarmowi, że "tam" nic nie ma. Ku zdziwieniu Andrzeja udało się 
jej wyciągnąć worek i zataszczyć go do wagonu. 
Dopiero w momencie wsiadania do wagonów Andrzej mógł dopaść 
Marysi. 
- Mam zapasowy sweter w plecaku, zaraz ci go dam. 
W wagonach było luźniej niż dotychczas. Marysia przytuliła się do 
Andrzeja. Drżała. Zęby jej szczękały. 
Andrzej odsunął ją lekko, zdjął plecak, chociaż sąsiedzi sarkali, 
wyciągnął sweter i pomógł go włożyć Marysi. 
- Będzie ci cieplej - powiedział. 
Pociąg ruszył powoli. 
Nie mówili do siebie ani słowa. O czym by mogli mówić? 
Andrzejowi się wydawało, że każde słowo byłoby tu zbyteczne. Ale 
Marysia widać nie zrezygnowała z rozmowy. 
- Gdzieś ty się podział? 
Andrzej wzruszył ramionami. 
- Musiałem jechać, muszę wracać do Warszawy. 
- Dogadałeś się z Antonim? 
- Nawet gdybym się dogadał... - powiedział Andrzej. 
- No? - spytała Marysia. - Myślisz? 
- Ty nic nie wiesz? 
- Nic. Uciekłyśmy z Anielcią. Byłyśmy w spiżarni. Chwyciłam tylko 
swoją torbę. Przez park... 
- A gdzie jest Anielcia? 
- Została. Poleciała do wsi. 
- A potem? 
Marysia przymknęła oczy. 
- Tam strzelali - szepnęła. 

- Ba! Zdążył dać znać! - powiedział Andrzej, chociaż czuł, że to 
powiedzenie brzmi nieszczerze. 
Marysia popatrzyła na niego z uwagą. 
- Myślisz? - spytała ledwie dosłyszalnie. 
- Ten twój - powiedział Andrzej. 
- Podobny jesteś do niego. 
- Przestań - powiedział groźnie Andrzej i ścisnął ją za przegub 
dłoni. - Przestań. 
- Jesteś jakiś nerwowy - powiedziała spokojnie Marysia i wysunęła 
dłoń z jego uścisku. 
Andrzej widział, jak się powoli uspokajała. Odzyskiwała całą 
pewność siebie. Nawet nie zauważył, kiedy zdążyła odgarnąć włosy, 
obciągnąć sweterek. Z torby wyciągnęła jakiś wełniany szalik i 
obwiązała szyję, zrobiła się normalną pasażerką. Wydawała się 
nawet znowu ładna. I paru podróżnych obrzuciło ją ciekawym 
wzrokiem. 
Pociąg szedł powoli, zatrzymywał się na stacjach, nadeszło i 
minęło południe. Chociaż na przystankach przybywało osób, jednak 
jakoś się tak wszystko przetrzęsło, że naokoło Andrzeja i Marysi 
zrobił się pewien luz. Rozmawiali teraz swobodniej, ale nie 
wracali już do wczorajszych zdarzeń. Marysia starała się nawet nie 
wymieniać imienia swojej przyjaciółki, Krystyny. 
- Jak ci idzie w tej kawiarni? 
- No, tak sobie. Mam przynajmniej z czego żyć. Jeszcze parę pań z 
teatru podaje u mnie. I jakoś to się pcha. Mam doskonałe 
mieszkanie: pokoik nad kawiarnią. To bardzo ważna sprawa. Pokoik 
jest tak położony, że prawie nikt o nim nie wie. 
- To ciekawe - powiedział Andrzej, aby tylko coś powiedzieć. 
- Prawda? Odwiedzisz mnie w tym pokoju? 
- Ja? - zdziwił się Andrzej. - A po co? 
- Uprzejmy jesteś - powiedziała Marysia już we "flirtownym" tonie. 
Andrzej przyglądał się jej z zaciekawieniem. Zaczynał podejrzewać, 
że to ona sprowadziła Niemców do dworu. Walery przecież nie mógł, 
a oni zdążyli akurat w porę. Ocalała z masakry; że była ta 
masakra, mogła nie wiedzieć, ale musiała się domyślać. Chyba miała 
na sumieniu te ludzkie życia. A w miarę jak pociąg się posuwał i 
oddalał ich od tamtych okropnych miejsc, z przerażonej i żałosnej 
istoty Marysia stawała się znowu elegancką, ładną kobietą, pełną 
uroku i pragnącą ten urok swój na Andrzeju wypróbować. 
Andrzej musiał całą siłą woli panować nad sobą, aby normalnie 
rozmawiać, aby nie zdradzać zdenerwowania czy lęku nawet i aby nie 
dać nic do myślenia tej pięknej samicy. Powściągał swoje odruchy - 
i przez to stawał się nienaturalnie sztywny. 
"Właściwie to powinienem ją wykończyć, jak tamtego - myślał - 
tylko że broni nie mam. Ona jest na pewno zbrodniarką". 
A jednocześnie odczuwał cały jej urok. Zdawało się, że im bliżej 
byli Warszawy, tym bardziej Marysia odzyskiwała dobry humor, coraz 
bardziej czując się w swojej atmosferze. Andrzej mieszał się i 
odpowiadał na jej dłuższe monologi tylko "tak" i "nie". W pewnym 
momencie zauważył, że Marysi bardzo zależy na zdobyciu go, i 

powiedział do siebie: "Ależ nie wyobrażaj sobie, dziewczynko. 
Nigdy w świecie!". Marysia opowiadała mu o swoim życiu teatralnym 
przed wojną, o przygodach ze starym Hubym, nie krępowała się już 
teraz i mówiła tak głośno, że wszyscy naokoło mogli wyraźnie 
słyszeć. Zresztą nie miał kto tego słuchać, baby jadące z towarem 
czy po towar na pewno nie wiedziały, o czym mówi ta zgrabna 
aktoreczka, a jeżeli nawet domyślały się jej fachu, to obrzucały 
jej sylwetkę niechętnym spojrzeniem. Idąc za tymi spojrzeniami 
Andrzej spostrzegł, że spod zbyt szerokiego swetra i krótkiej 
spódniczki wyłaniały się niezwykle zgrabne nogi. Pończochy, buty - 
wszystko było w znakomitym gatunku. 
- Co się dzieje z Hubhubym? - spytała nagle Marysia. 
Andrzej nastawił uszu. "Ostrożnie" - pomyślał sobie i odpowiedział 
obojętnie: 
- Nie wiem, dawno go nie widziałem. 
- Ukrywa się? - spytała jeszcze. 
- A dlaczegóż by miał się ukrywać? "Spłonkę" zajęli Niemcy, ale 
nie było żadnego konfliktu. Uczy się zapewne, a może się bawi. 
- Przyjdźcie razem do mojej kawiarni - powiedziała jeszcze. - Ja 
bym też go chciała zobaczyć. To bardzo wesoły chłopak. 
- Nie bardzo jest teraz czas na wesołość. 
- Och jej - Marysia poruszyła piersiami - nie bądź taki cnotliwy. 
U mnie w kawiarni bywa czasami bardzo wesoło. A zawsze bardzo 
przyjemnie. 
Elżbietka Szyllerówna przychodzi czasem. Muszę ją poprosić, żeby 
kiedyś zaśpiewała. Co byś ty powiedział na taki mały koncercik? 
- Nie będzie śpiewała w takiej dziurze. 
- Och, wcale to nie taka dziura - jakoś znacząco powiedziała 
Marysia. 
- Nie chciałem cię obrazić - zaśmiał się Andrzej. 
Marysia spojrzała na niego z wdzięcznością. 
- Masz uśmiech, no, jak nie wiem co... - powiedziała nagle z 
przekonaniem. 
Andrzej pomyślał z niechęcią, że sprawy idą za szybko, i troszkę 
się nasrożył. Marysia zauważyła to. 
- Nie chmurz się - powiedziała - to komplement tak sobie... w 
powietrze. 
- Cóż znowu? - Andrzej ujął ją za rękę. - Bynajmniej się nie 
srożę. 
I nagle w tym momencie wypłynął przed nim obraz drogi w nocy, 
twarz zabitego oświetlona słabą latarką i szklisty blask w tych 
martwych oczach. Cały widok przypominał mu się tak plastycznie, 
jakby naprawdę patrzył na to w tej chwili. Mimo woli ścisnął 
mocniej rękę dziewczyny. Ta zrozumiała to po swojemu i na uścisk 
odpowiedziała uściskiem. 
Byli już gdzieś koło Pilawy. 
Tłum się znowu zagęścił. 
Nagle Andrzej uczuł na sobie czyjś wzrok. Poprzez tłum, ponad 
głowami ściśniętych jak sardynki ludzi spostrzegł patrzące na 
niego uważnie duże czarne oczy. Nie od razu uprzytomnił sobie, 

czyje to były oczy. Ale po chwili już wiedział. Był to czarny 
Lilek. 
Uśmiechnął się do niego. 
Ale Lilek nie odpowiedział uśmiechem. Nieznacznym ruchem położył 
duży palec na wargach. 
A potem wskazał mu wzrokiem Marysię. Po czym odwrócił się w inną 
stronę i patrzył przez okno na monotonny pejzaż podwarszawski, jak 
gdyby tam ujrzał coś ciekawego. 
"Cholera - pomyślał Andrzej - oni już o niej coś wiedzą. Oni - to 
znaczy kto?". 
Nie było to pierwsze spotkanie od czasów Komorowa. Widywał go od 
czasu do czasu to samego, to w towarzystwie Romana. Parę razy 
spotkali się w kawiarni "Lula" na Żabiej. Andrzej domyślał się, że 
Lilek pogrążony jest po uszy w poważnej robocie politycznej, ale 
nic się o tym nie mógł dowiedzieć. 
Zasadniczo spotkania te były nieprzyjemne. Odbywały się na żądanie 
Lilka i wyglądało na to, że Czarny ma coś do powiedzenia 
Andrzejowi. Za każdym razem jednak nic z tej rozmowy nie wynikało. 
Lilek kołował wokół starych spraw, to mówił o śmierci Janka, to 
wspominał spotkanie u Janusza. A potem przechodził do spraw 
ogólniejszych, komunikował Andrzejowi prawdziwe wiadomości 
frontowe - w których Andrzej zresztą orientował się doskonale - 
nie mówiąc ani słowa o sytuacji wewnętrznej. Na ogół młodzi 
konspiratorzy nie kryli się tak bardzo przed sobą i jeżeli nie 
spotykali się w jakiejś robocie, to w każdym razie dużo o sobie 
wiedzieli, pomimo pseudonimów, haseł i tym podobnej konspiracyjnej 
lipy. Tymczasem Lilek, przegadawszy z Andrzejem godzinę albo i 
więcej, nie puszczał farby, nie mówił nic konkretnego i kluczył 
jak niezdatny pies na zajęczym tropie. Andrzej sam miał ochotę 
pochwalić się przed nim swoim udziałem w konspiracji, ale Lilka to 
jak gdyby nie interesowało. Wreszcie na ostatnie wyznaczone 
spotkanie Andrzej nie poszedł, tym samym zgubił ślad Lilka. Teraz 
spotykał go znowu, i w tak dziwnych okolicznościach. Bardzo go to 
zastanowiło. Znowu począł przypatrywać się rysom twarzy Marysi. 
Nie znać było na nich wielkiego zmęczenia. 
"Ja za to pewno wyglądam jak zdechła klacz" - pomyślał. 
Przyjechali. 
Na perony wysypało się mnóstwo ludzi z wagonów, tłoczno się 
zrobiło i szaro. Żandarmów było mało i nikogo nie zaczepiali, 
widać wiedzieli, że po drodze były rozstawione gęste sieci. 
Gdy schodził z peronu na Dworcu Wschodnim, poczuł, że Lilek idzie 
tuż za nim. Nie odwracał się. 
- Czwartek o piątej bądź w "Luli" - posłyszał za sobą. 
- Dobrze, będę - powiedział, w dalszym ciągu patrząc przed siebie 
i prowadząc o wiele niższą od siebie Marysię pod rękę. 
Wylali się razem z tłumem przed dworzec. Andrzej złapał jakąś 
rikszę i usadził w niej Marysię. Chciał, żeby jechała sama. 
- Co tam słychać? - spytał siedzącego na siodełku chłopca. 
- Przejadzie - powiedział ze spokojną pewnością rikszarz. 
- Nie pojedziesz ze mną? - zatrwożyła się Marysia. Andrzej był 

niepewny. 
"Może lepiej właśnie z nią?" - pomyślał. Szukał wzrokiem Lilka, 
ale go już w pobliżu nie było. 
Pojechał. 
Pociąg spóźnił się i już miało się pod wieczór. Krótki dzień 
październikowy kończył się. Wszyscy spieszyli się, aby dojść do 
swego domu przed zapadnięciem zmroku. Trotuary zalegał zwarty tłum 
idących w milczeniu ludzi. Andrzej za dobrze znał okupacyjną 
Warszawę, aby nie spostrzec, że dzisiaj się tu coś działo: 
rozstrzeliwanie, łapanka? Nie chciał pytać o to rikszarza, a nuż 
był to szpicel, chociaż na ogół byli to chłopcy z organizacji. 
Mimo wszystko nie czytało się na twarzach tych gnających przed 
siebie ludzi przygnębienia czy przytępienia. Przeciwnie, zastygł 
na nich wyraz zaciętości i upartego dążenia ku określonemu celowi. 
Andrzejowi przyszło do głowy, że nie był to aspekt miły dla 
"zwycięzców". Że wyraz tej obojętnej zaciętości musiał doprowadzać 
ich do wściekłości - a co przezorniejszym kazał się zastanowić nad 
przyszłym biegiem wypadków. 
Przez chwilę, gdy jechali mostem Poniatowskiego, zabłysła srebrem 
Wisła - i słońce stąd było wyraźniejsze, jakieś takie 
majestatyczne, okryte obłokami. Przez całą drogę Andrzej unikał 
spojrzenia Marysi. 
- Popatrz, jaki piękny zachód - powiedziała do niego dziewczyna. 
Rikszarz splunął. 
- Że też się chce słońcu patrzeć na to draństwo. 
Nie zareagowali na te słowa. A kiedy dojechali na Kredytową i 
rikszarz zatrzymał się przed domem, Andrzej zapłacił i chciał iść 
na Bracką. Ale Marysia zatrzymała go za rękę. Powiedziała: 
- Chodź do mnie, przynajmniej wyśpisz się spokojnie. 
V 
Po spotkaniu z Lilkiem w kawiarni "Lula" na Żabiej nastąpiły w 
życiu Andrzeja niedobre tygodnie. Dotychczas jakoś dawał sobie 
radę ze swoimi stanami duchowymi i sypiał względnie spokojnie. 
Ciężar codziennych zdarzeń przytłaczał go oczywiście, jak 
wszystkich, ale teraz stało się to nie do zniesienia. Nie 
zastanawiał się głębiej nad powodami, które sprawiały, że nie mógł 
przyjść do siebie i odnaleźć swojego spokojnego stosunku do życia, 
jaki miał przed podróżą do Puław. Za dużo spraw poplątało się 
razem. Przede wszystkim zaś stosunek do Marysi. Nie mógł 
powiedzieć sobie, że ją kocha. Ale jej sztuczna nieco kobiecość 
wciągała coraz bardziej w sposób życia, który był zbyt przeciwny 
jego naturze, aby nie naruszał jego równowagi. 
Nie miał ani chwili czasu na jakieś rozsądne pomyślenie. Praca w 
podchorążówce, gdzie był już instruktorem, wieczory i noce 
spędzane z Marysią, strach codziennego dnia i wspomnienia, które 
chciał zatrzeć co prędzej, składały się na to życie nieporządne i 
pospieszne, tymczasowo ohydne. Chciał się wyrwać do Pustych Łąk. 
Wydawało mu się, że gdy siądzie nocą na tarasie, zwłaszcza teraz, 
w początku zimy, kiedy gołe drzewa nie będą przeszkadzać swoim 
szmerem jego myślom, kiedy nie będą go kołysały - potrafi 

zapomnieć o wojnie i krwi, i o tym okropnym stanie bezładu i 
oderwania, w jakim się wszystko znajdowało, i zacznie tak 
rozmyślać jak dawniej; znowu odnajdzie siebie w centrum świata. 
Ale nie można było tego uczynić. 
Kiedyś grudniowym rankiem wrócił do domu. Chmury wisiały niskie i 
było tak ciemno jak o świcie, chociaż dochodziła już ósma. Wszedł 
do domu na Brackiej, przeszedł na palcach po schodach i górnym 
korytarzu, jakby to rzeczywiście była noc głęboka, i wsunął się do 
swego pokoju. 
Z fotela (był to ukochany fotel panny Potelos, poprzedniej 
lokatorki tego pokoju) podniosła się matka. 
Andrzej był trochę pijany i trochę nieprzytomny z powodu natłoku 
myśli. Zebrał się jednak w sobie i westchnął jak przed zanurzeniem 
się w basenie. 
- Mamo - powiedział. 
Ola stała przez chwilę milcząc i patrzyła na niego. 
- Jak ja o tobie nic nie wiem - powiedziała nagle. 
- Mama na mnie czekała? 
- Całą noc czekałam, całą noc - powtórzyła Ola trochę bezradnie i 
jakby nieobecna. 
- Dlaczego? 
- Chciałam cię o coś zapytać. 
- Ale dlaczego w nocy? - zdziwił się Andrzej. Usiadł na łóżku i 
zaczął zmieniać buty. Miał zaraz iść "w teren". 
- A kiedy? - rozgniewała się Ola. - Nie ma cię nigdy w domu. 
Andrzej już wiedział wszystko. "Jeszcze i to!" - pomyślał. Ale 
udawał: 
- O co mamie chodzi? 
- Co ty naprawdę wiesz o śmierci Antosia - powiedziała z wysiłkiem 
Ola, opierając się o poręcz fotela. 
Andrzej gwizdnął. 
- Podejrzewa mama, że ja coś wiem - skonstatował. 
- Na pewno. Przecież ty tam jeździłeś. Mówiłeś że go widziałeś. 
- Ja go nie likwidowałem - powiedział ze złością. 
- Andrzej! - zawołała Ola - jak możesz... 
- A co? - spytał Andrzej zuchwale. 
- Jak możesz nawet myśleć! 
- A co, niby nie może brat brata? W naszych czasach? 
A w myśli sobie dodał: 
"Czy nie wszystko jedno, czy ja, czy moja kochanka?". 
- Ja nic nie rozumiem. Jak to mogło być? 
- Bardzo zwyczajnie. Jak tylko wyszedłem do Puław, Niemcy 
zajechali, otoczyli dwór, no i wystrzelali wszystkich. Już to 
mówiłem mamie sto razy. 
- Tak. Ale ja tego nie rozumiem. Jak mogli? 
- Nie tylko takie rzeczy mogli. 
- I dlaczego Walerek w ten sam dzień? 
- Walerka Niemcy zlikwidowali - już im nie był potrzebny. To 
pewnie on "nadał" dwór Targowskich i tych wszystkich Skrzetuskich 
czy Zagłobów, którzy tam sterczeli. 

Ola westchnęła. 
- Taki się zrobiłeś... taki jakiś brutalny... 
- Mama chciałaby, abym się cackał. 
- Nie powiesz mi nic więcej? 
- Nic. Tylko tyle, że mama jest sentymentalna jak stara panna. 
Ola obruszyła się: 
- Ach, jaki ty jesteś podły. 
I ruszyła ku drzwiom. 
Andrzej porwał się z łóżka. 
- Mamo, mamo - zawołał, kiedy była przy drzwiach. 
- Co chcesz? - odwróciła się. 
Andrzej nagle porwał ją w objęcia, przytulił się mocno. Ukrył 
twarz na jej ramieniu. 
- Mama mnie jeszcze kocha? 
Ola położyła rękę na głowie Andrzeja. 
- Mogłabym na pewno słuszniej zadać tobie takie pytanie. Uciekłeś 
ode mnie. 
Andrzej odsunął się od niej. Podszedł ku oknu. 
- Mama chyba rozumie - powiedział cichutko. 
Ola syknęła, jakby ją zabolało serce. 
- Nie dzieci mogą sądzić rodziców. 
Andrzej odwrócił się ku Oli i spojrzał na nią wymownie. 
- Ci, co kochają, mają prawo zawsze sądzić. 
Ola położyła ręce na sercu. 
- O ile na tym świecie w ogóle ktokolwiek ma prawo sądzić. 
- Ja w tamten świat nie wierzę - powiedział Andrzej, a potem 
zagadał nerwowo: - Ja mamy nie sądzę, niech mama będzie 
przekonana. 
Popatrzył na nią jeszcze raz z tą nieokreśloną wymową, której były 
pełne jego wielkie oczy, i powiedział poważnie, niskim głosem. 
- Ja mamę bardzo kocham. 
Ola uniosła ręce do góry, jakby dostała postrzał w szyję, zakryła 
twarz rękami i bardzo szybko, szeleszcząc jedwabnym szlafrokiem, 
wybiegła z pokoju. 
Andrzej stał chwilę milczący. Potem zaczął zbierać się do wyjścia, 
spozierając na zegarek. 
- Na Mokotów na dziewiątą już się spóźnię - powiedział do siebie. 
Ale się nie spieszył. Stanął przed lustrem, wciągał starannie 
rękawiczki i patrzył na odbicie swojej twarzy. Schudł ostatnio i 
oczy mu błyszczały blaskiem niepokoju. 
- Co by ojciec na to? - powiedział do siebie odchodząc od lustra. 
Rozdział trzynasty 
Jeszcze jeden koncert 
I 
Jakimi drogami wymykał się Bronek z getta, wiadomo było tylko 
samemu Jehowie. Kiedy pod wieczór zjawiał się czasami na Brackiej, 
nie mogli z niego nic wydusić ani Andrzej ani Helenka. Uśmiechał 
się tajemniczo i nie odpowiadał na żadne pytania. 
Zostawał zazwyczaj na noc, nocował w jakimś malutkim pokoiku obok 
pokoju Andrzeja, ale Andrzej doskonale wiedział, że szedł na noc 

do Helenki. Myślał, że nikt w domu nie miał co do tego 
wątpliwości. Jednak łudził się, bo ani pannie Tekli, ani Oli do 
głowy nie przychodził pomysł wytłumaczenia sobie wizyt nocnych 
Bronka takimi względami. 
O swoim pobycie w getcie Bronek także nic nie opowiadał, a na 
pytania nalegające zastrzegał się: "Nie chcę teraz o tym nawet 
myśleć". I wszyscy szanowali to jego milczenie, tym bardziej że 
lepiej było nie myśleć o tych okropnościach, na które nic nie 
można było poradzić. 
Taka była ogólna teoria. Andrzej nie podzielał jej. Ale sam 
ostatnimi czasy był bardzo zajęty - powiedzmy: jak gdyby 
zagłuszony - zdarzeniami, i jakoś nawet nie spostrzegał tego, że 
stawał się coraz obojętniejszy. Z Bronkiem nie bardzo lubił się 
spotykać. Od śmierci Marysi Tatarskiej siedział jednak więcej w 
domu i prawie nigdy nie spędzał nocy na mieście. 
Zamiast opowiadań Bronek przyniósł swoje szkice i rysunki z getta. 
Widocznie droga, którą się wymykał, była bardzo wygodna. Wszyscy 
przypuszczali, że przechodził po prostu przez Sądy i że na tej 
drodze miał znajomego policjanta, który go nie zatrzymywał. 
Ostatecznie było to coś tak osobliwego, że nikt nawet nie chciał 
zgłębiać tej tajemnicy. 
Więc widocznie ta droga była wygodna, skoro mógł przemycać wcale 
duże kartoniki. Wieczorami pokazywał je Andrzejowi i Helence. Pani 
Ola i Spychała nie udzielali się młodzieży, panna Tekla wzdychała 
do Ala i siedziała w swoim pokoiku. A młodzi zbierali się w pokoju 
Andrzeja i udawali sami przed sobą, że wszystko, co robią i mówią, 
jest rzeczą najnormalniejszą w świecie. Andrzej przynosił czasami 
jakieś trunki i pili dosyć dużo. 
Było wtedy w Warszawie mnóstwo najrozmaitszych butelek 
powyciąganych ze starych piwnic w mieście i na wsi, były 
zdobyczne, z Francji przez Niemców do nas dostarczone dziwaczne i 
zupełnie w Polsce nieznane alkohole (na przykład "Marie Brizard") 
- i zawsze coś ciekawego można było znaleźć w niezliczonych 
składzikach, komisach i kawiarniach owej epoki. 
Kiedyś w jakimś barze barman (jeden ze znanych reżyserów 
filmowych) wyciągnął spod lady stare butelki reńskiego wina, 
najbardziej osobliwe, jakich nie tylko Andrzej, ale zapewne i 
Janusz nigdy nie widział: czerwone reńskie wino o takim zapachu, 
że kiedy odkorkowali butelki w pokoju Andrzeja, napełnił się on 
cały przenikliwym i zupełnie kwiatowym aromatem. 
Helenka nazwała to wino "krwią bohatera". Andrzej nie cierpiał 
swej siostry za jej cynizm. Upili się jednak tą "krwią bohatera". 
Było to w połowie kwietnia 1943 roku. Bronek przyszedł bardziej 
obszarpany i bardziej nieprzytomny niż zwykle i trudno bardzo mu 
było utrzymać się w dobrej formie i mówić na tematy malarskie i 
artystyczne. Ale uparcie trzymał się tego, aby nie pokazać po 
sobie, o czym bez ustanku myśli. Nie można się było nie upić w 
takiej atmosferze. 
Rysunki Bronka nie były bynajmniej odbiciem jego przeżyć. Nie 
malował ani "madonny z getta", ani umierających i umarłych na 

ulicach, nie szkicował koszmarnego folkloru żydowskiej dzielnicy. 
Może zresztą tylko nie wynosił takich rysunków za mury. Rysunki, 
które pokazywał Helence i Andrzejowi, to były wyłącznie akty 
kobiece i męskie. Niektóre rysowane z natury (odznaczały się 
chudością), ale po większej części z pamięci. Na jego kartonach i 
kartonikach obsesyjnie rozwalały się przepiękne ciała młodych 
dziewcząt i chłopców, w całej krasie młodości i niczym nie 
naruszonej urody: Helenka nic nie mówiła oglądając te rysunki, ale 
Andrzej się dziwił. 
- Masz dziwaczne pomysły - powiadał - dlaczego cię tak fascynuje 
piękne ciało? 
- Znowu powrót do Guysa w technice - obojętnie odpowiedział 
Bronek. 
- Interesuje cię technika rysunku? - Andrzej wzruszył ramionami. 
- A dlaczego nie? Lepsze to od czego innego. 
- Podziwiam twoją siłę charakteru. 
- A może właśnie słabość? 
Wypili znowu po kieliszku owej "krwi". 
- Widzisz - po raz pierwszy Bronek powiedział coś o tamtym 
zamkniętym świecie - widzisz, tam mimo wszystko jest życie. A 
pamiętasz, co ja kiedyś powiedziałem, gdy Hubert kąpał się w 
Wiśle? Jak można popełnić samobójstwo wobec życia? 
Andrzej nagle wziął Bronka za rękę. 
- Słuchaj, co ci powiem - popatrzył na niego uważnie - zostań. Nie 
wracaj tam ani jutro, ani nigdy. Zajmiemy się tobą. 
Bronek się zaśmiał. 
- Jak zawsze jesteś naiwny, Andrzejku - powiedział. - Niestety, ja 
tam wrócę, to już postanowione. 
A po chwili dodał: 
- I nie wiadomo tylko, czy jeszcze tu do was przyjdę. 
W tej chwili weszła panna Tekla z wiadomością, że przyszedł ktoś 
do Andrzeja. 
- Może Hubert? - spytała Helenka. 
- Nie, nie Hubert. 
- Szkoda, chętnie bym go zobaczył - powiedział Bronek. 
Gdy Andrzej wyszedł, Helenka zapytała: 
- Dlaczego chcesz wracać do getta? 
- Tam są moi rodzice. 
- Wiesz dobrze, że twoja obecność rodzicom nic nie pomoże - z 
właściwym sobie okrucieństwem powiedziała Helenka. 
- Może. Ale mnie się zdaje, że powinienem tam być. 
- Jesteś zupełnie "niepodobny do Żyda", jak mówią teraz - 
powiedziała Helenka - nie będzie żadnych trudności z przechowaniem 
ciebie. 
- Nie mam nosa żydowskiego. 
- I charakteru nie masz żydowskiego. 
- O, właśnie teraz powiedziałaś to najważniejsze. Więc Żydzi mają 
jakiś specjalny charakter? 
- No, wiesz... - Helenka się zirytowała. 
- Więc dobrze. Właśnie dlatego muszę wrócić do getta, że ty 

mówisz, że nie mam charakteru żydowskiego. Jest ci to jasne? 
- Niezupełnie. Nawet wcale nie jasne. Cholernie ciemne. 
- Przyznałaś tym powiedzeniem, że jestem Żydem, że muszę iść tam, 
gdzie są Żydzi, i koniec. 
Helenka położyła mu rękę na ramieniu. 
- Wiesz - powiedziała - byłeś dawniej zawsze taki rozsądny, 
pokochałam cię za twój rozsądek. Bo ja jestem wariatka, wiesz 
przecie dobrze. A teraz raptem ty histeryzujesz. 
- Pobądź w takim otoczeniu jak ja parę miesięcy, a zobaczymy, czy 
do reszty nie zwariujesz. 
- Więc właśnie chcemy cię wyrwać z tego otoczenia. 
- A nie, przepraszam. Chociaż nie mam charakteru żydowskiego... 
- Histeryk. 
- ... to tam poczułem się Żydem. Musi być na świecie jakaś 
solidarność. 
- Możesz być doskonale "solidarnym" Polakiem. 
- To nie takie proste, jak ci się wydaje. Ty nie miałaś nigdy do 
rozstrzygnięcia podobnych zagadnień. 
- Jestem córką piekarza... 
- Sowa, która była córką piekarza... 
- Nie zgrywaj się. 
- Ależ to nie ja, to Ofelia tak powiada: Sowa, która była córką 
piekarza. 
- Nie rozumiem tej aluzji. 
- Nie rozumiesz, że jesteś sową? - powiedział Bronek i pocałował 
ją. 
- Widzę, że nie chcesz poważnie rozmawiać. 
Znowu wypili po kieliszku pachnącego wina. 
Bronek spoważniał. 
- Widzisz, ja nie mogę poważnie rozmawiać. Każda poważna rozmowa w 
tej chwili nie byłaby zabawna ani nawet poważna. Byłaby tragiczna. 
Nie ulega dla mnie wątpliwości, że to jest moja ostatnia wizyta u 
ciebie. I właśnie chciałem ciebie prosić, abyśmy nie rozmawiali na 
żadne "poważne" tematy. To znaczy możemy rozmawiać o 
najpoważniejszym: o malarstwie. 
- Jesteś idiotą - powiedziała bez gniewu Helenka - tu świat się 
wali, a ty powiadasz, że najpoważniejsze w świecie jest malarstwo. 
Naprawdę podziwiam ciebie. 
- Widzisz, świat ma to do siebie, że ile razy się zawali, to się 
potem odbuduje. Nieważne są domy, szkoły i muzea. Najważniejszy 
jest człowiek. A taki człowiek jak ja najzupełniej wyraża się w 
malarstwie. Trzeba, aby człowiek wyrażał się jak najpełniej. I 
jeżeli ja minę, to malarstwo nie minie. To jest mój rodzaj 
optymizmu. 
- Dosyć banalny optymizm - powiedziała z grymasem Helenka. 
- Pewnie, to nie żadne odkrycie, ale jakaś tam pociecha. Nie 
bardzo ważna pociecha, ale pociecha. A ty mi ją odbierasz. 
- Więc powinnam ci potwierdzić, kiedy jesteś na progu 
najstraszliwszych rzeczy, powinnam ci powiedzieć: "Tak, Broneczku, 
masz rację, nie ma nic ważniejszego na świecie od malarstwa". 

- Możesz mi tego nie mówić. Wystarczy, kiedy mi przyznasz rację. 
- Mój drogi - Helenka skrzywiła się - jakże to ja mam przyznać 
rację? Ja nie chcę po prostu, żebyś umierał. 
- Możesz mi wierzyć - powiedział z uśmiechem Bronek - że mnie się 
strasznie nie chce umierać. I dlatego nie popełniłem samobójstwa. 
- Jak to? 
- Moi rodzice popełnili samobójstwo. To nieprawda, że ja muszę do 
nich wracać. Ja muszę wracać do innych. 
- Nie popełniłeś samobójstwa?... 
- Tak jak powiedziałem kiedyś do Ala i Huberta, Andrzeja wtedy z 
nami nie było - powiedziałem: Jak można popełnić samobójstwo wobec 
życia? 
- Co znaczy twoje życie? 
- Widzisz, ja nie chcę go sprzedać tanio. 
- Nie rozumiem. 
- Podobają ci się moje rysuneczki? 
- No tak, ale dlaczego? 
- Widzisz, ja nie tylko przynoszę do was moje rysuneczki, ja w 
moich rysuneczkach noszę coś do getta. Dla Żydów. 
- Żywność? 
- Nie, nie żywność. 
- A co? 
- Nic! Już o tym więcej nie będziemy mówili. 
Pocałował ją. Ale Helenka wyrwała się z jego ramion, które, choć 
wychudzone, były jeszcze bardzo silne. 
- Co ty knujesz? Co ty chcesz zrobić? 
- To nie ja. Ja nic nie chcę robić. Ja chcę żyć. 
- Ależ przecież... 
- Co? - Bronek ściskał ją znowu. - Co chcesz powiedzieć? 
- Przecież... 
- Że przecież tam żyć nie można? Że tam nie jest życie? 
- Nie, nie. 
- Życie wszędzie jest życiem. Ceni się zawsze. Ale masz rację. 
- Ja nic nie mówiłam. 
- Ale pomyślałaś. Masz rację. Tam żyć nie można. Trzeba umrzeć, 
ale nie tak jak moi rodzice. 
Helenka znowu wyślizgnęła się, odbiegła od Bronka. Wyciągnęła ku 
niemu palec. 
- Wy chcecie walczyć? - krzyknęła. - Wy? 
Bronek dopędził ją, objął, zamknął usta pocałunkiem. A potem 
powiedział: 
- Coś ci się wydaje. Walka - to tylko wasz przywilej, wasz, 
gojowski, przywilej. I ginąć bez sensu i bez celu to także tylko 
wy, Polacy... Jakżebym ja mógł i śmiał targać się na wasze 
szlacheckie, chłopskie i robotnicze przywileje? Ja, marny burżuj 
żydowski... 
Helenka tłukła go kułakami w ramiona. 
- Puść! 
- Nie puszczę - spokojnie powiedział Bronek - nie puszczę. 
A potem dodał beznamiętnym głosem: 

- Marny Żydek chce zgwałcić sowę, córkę piekarza. 
II 
Kiedy Andrzej wszedł do swojego pokoju, w pierwszej chwili nie 
poznał człowieka, który tam czekał. Przy łóżku, tak jakoś w kącie, 
stał wysoki jakby osmolony Lilek, przestępował z nogi na nogę i z 
całej jego pozy widać było, że gotów jest uciec w każdej chwili. 
Ściskał w dłoniach na piersi zmięty i bez tego kaszkiet, a usta 
składały mu się tak dziwnie, kiedy próbował coś mówić. 
- Andrzej - powiedział wreszcie, trochę jakby bełkotliwie - 
powiedz. Ja jestem spalony. Muszę gdzieś przenocować. Czy mogę u 
ciebie? 
Andrzejowi zrobiło się trochę nieprzyjemnie. Sam nie wiedział 
dlaczego. 
- Oczywiście - powiedział. - Ale dlaczego ty stoisz? Wyglądasz, 
jakbyś zaraz chciał uciekać. 
- Bo jeżeli ja nie mogę tu... - wybełkotał Lilek. 
- Siadaj - powiedział Andrzej ostro. 
- Ja już cały dzień biegam po mieście. Nie mam się gdzie 
przytulić. 
- Trzeba było od razu przyjść do mnie - powiedział jakoś 
nieszczerze Andrzej, a potem dodał już łagodnie. - Siadajże, 
chłopcze. 
Lilek usiadł na łóżku. 
- Jeżeli pozwolisz, to ja bym się zaraz położył - powiedział 
prosząco - ja całą noc nie spałem. 
- Kładź się - wzruszył ramionami Andrzej. - Jakież ceremonie 
robisz. 
- Mnie strach... za ciebie - powiedział Lilek. 
Zaczął zdejmować buty, a potem wsunął się na łóżko i wcisnął w 
kąt, pod ścianę, jak zapędzone zwierzę. 
- Co się stało? - spytał Andrzej, siadając na krześle. 
- Byłem w akcji. 
- Gonili cię. 
- Nie. Sam łatałem. 
- Co znaczy, że jesteś spalony? 
- Dali mnie znać. Sąsiedzi. Nie mam po co wracać do domu, tam 
wszystkich wygarnęli. 
- To ładnie - powiedział Andrzej. 
- Co ja teraz zrobię? - spytał Lilek, nie żądając żadnej 
odpowiedzi. 
- Na razie śpij - powiedział Andrzej - jutro pomyślimy. Zjadłbyś 
co? 
- Nie. Chyba nie. Pić mi się chce. 
- Przyniosę ci herbaty. 
- Nikt nie ma wiedzieć, że jestem tu. 
- Tylko panna Tekla. Ona cię wpuściła? 
- Ta stara? Tak. 
- Nikt nic nie będzie wiedział. Przyniosę ci herbaty. Sam. 
- Jak chcesz. 
- Będziemy musieli spać na jednym łóżku. Posuń się pod ścianę. 

- A tobie nie będzie niewygodnie? 
- Mówi się trudno. 
Kiedy Andrzej wrócił z herbatą, Lilek już spał. Zeszło mu trochę 
na gotowaniu wody, do Helenki nie chciał wracać - nie miał już 
ochoty ani na czerwone wino, ani na rozmowę z Bronkiem. Chociaż 
było jeszcze wcześnie, w domu się wszystko układało: każdy zamykał 
się w swoim pokoju. Andrzej opuścił zaciemnienie i zapalił lampkę 
na stoliku. Zaczął coś czytać, ale mu jakoś nic nie szło do głowy. 
Lilek sapał ciężko. 
Andrzej wyciągnął kołdrę spod niego i chciał go nawet rozebrać, 
ale Lilek bronił się przez sen. Dał spokój. Znowu wrócił do 
książki. Ale cisza zamarłego domu i zamarłej za domem ulicy 
usypiała go. 
Oczy mu się zaczęły kleić. Zdjął ubranie, poszedł do łazienki, 
umył się i wrócił. Lilek przez ten czas rozebrał się, rzucił 
ubranie na krzesło i znowu spał sapiąc. Andrzej ułożył się koło 
niego i zgasił światło. Zaraz zasnął. 
W środku nocy zbudził się. Lilek trzymał go za rękę. 
- Andrzej, nie śpisz? 
- Nie śpię - sennie wyjąkał Andrzej. 
- Słuchaj. A jak Niemcy tu przyjdą? 
- Nie przyjdą. 
- A jeżeli? Zginiecie wszyscy. 
- To zginiemy. Czy tak, czy tak, ryzyko jest w każdej chwili. 
- Pieskie życie. 
- Śpij, Lilek. Nie zastanawiaj się. Jutro się namyślimy. 
- Co się namyślać? 
- No, gdzie cię posłać. Musisz pojechać do lasu. 
- Psiakrew, te szkopy człowieka ganiają jak dzieci kota po 
podwórku. 
Nie mogli teraz zasnąć. Lilek poruszył się znowu. 
- Czy ten tam Janusz to twój wujek? - spytał. 
- Nie, żaden wujek. Tak mu tam mówię. 
- A dlaczego? 
- Dawno się znamy. On moją mamę zna od dziecka. 
- A skąd on znał Wiewiórskiego? 
- Nie pamiętam. Spotykali się w Paryżu. 
- W Paryżu? 
- No, przecie wiesz, Wiewiórski był na emigracji. Tę Jadwigę 
stamtąd przywiózł. 
- Tak. Ale że się znali. To zupełnie niepojęte. 
- Dlaczego? I to człowiek, i to człowiek. 
- Sam wiesz - westchnął Lilek - człowiek człowiekowi wilkiem. 
Ganiają. 
- Nie wiem, dlaczego Janusz miałby ganiać Wiewiórskiego. 
- Z samej natury. 
- Może. Śpij lepiej. 
- Nie, nie. Ja teraz nie zasnę. Nasłuchuję. 
- Co ci przyjdzie z nasłuchiwania? Przyjdą, to przyjdą. 
Milczeli przez chwilę. Noc wiosenna była zupełnie cicha. Za szybą 

zakrytą czarnym papierem leżała tafla ciemnego snu. 
Lilek znowu wziął go za rękę. 
- A ty byłeś w Paryżu? 
- Nie, nie byłem. 
- Jaki też ten Paryż może być - obojętnie i sennie powiedział 
Lilek. 
- Miasto jak miasto. 
- E, chyba nie, powiadają, że piękne. 
- Powiadają. 
- A czy tam człowiekowi dobrze? 
- Wszędzie źle. 
- A co tam jest, że powiadają: piękne? 
- No, co ma być? Ulice, piękne, duże, jasne ulice. 
Domy, parki. Taki stary kościół gotycki, Notre Dame de Paris... 
- jak? 
- Notre Dame de Paris, tak się nazywa ten kościół. Rzeka. Sekwana. 
Dużo mostów. Malarzy tam dużo. 
- Malarzy? 
- Takich, co obrazy malują: widoki, rzeki, mosty, kwiaty, 
dziewczyny - Andrzej sam rozmarzał się tym wyliczaniem rzeczy, 
których nigdy nie widział i nigdy nie zobaczy. 
- Wiewiórski w więzieniu tak samo opowiadał. Kobiety, mówił, u 
nich ładne. I oko robią. 
- Oho! - zaśmiał się Andrzej. 
- Wiewiórski mówił, że robociarzom tam też niedobrze. 
- No, tam teraz w ogóle niedobrze. Przecież tam też teraz wojna. 
Kobiety robią oko - ale do Niemiaszków. 
- U nas to na Niemców nie zwracają uwagi - z wiarą powiedział 
Lilek. 
- Jak która - z goryczą zastrzegł Andrzej. 
Lilek poruszył się i pochylił nad Andrzejem. 
- Co, Jędruś? - z nagłą czułością w głosie zapytał - a ona co, z 
Niemcami chodziła? 
- Sam mówiłeś. Przecież to ty sam mówiłeś - zniecierpliwił się 
Andrzej. - Chyba wiedziałeś dobrze? 
Lilek oparł się na posłaniu. Milczał chwilę, potem powiedział z 
zastanowieniem: 
- Ano, wiedziałem. 
- Słuchaj... 
- Wiedziałem, wiedziałem - skwapliwie powiedział Czarny - 
sprawiedliwie dostała w czapę. Sypała. 
- No, właśnie - niechętnie powiedział Andrzej. 
Milczeli przez chwilę, Andrzej widział w tym rozespaniu dwa obrazy 
przed sobą: czarne, niewidzące oczy Walerego leżącego na pylnym, 
jesiennym gościńcu z plamami żółtych liści naokoło głowy i inną 
czarną plamę podpływającą pod rozwalone plecy, a na to nakładał 
się obraz baru, zerwana firanka, o którą zaczepiła padając 
Marysia. 
- O takich rzeczach mówisz - zaprotestował szeptem Lilek - ja się 
pytałem tylko o Paryż. 

- O Paryż! - z ironią prychnął Andrzej. 
- Myślałem, że ty, taki bogaty, jeździłeś po świecie. A ty co? 
Nigdzie nie jeździłeś? 
- Jeździłem do Pustych Łąk. 
- Co to są Puste Łąki? 
- Taka wieś - powiedział Andrzej i pomyślał, że nie może 
wytłumaczyć Lilkowi, co to są Puste Łąki. Nikomu - o wiele 
wrażliwszym ludziom - nie może wytłumaczyć, co to są Puste Łąki. W 
ogóle on sam sobie nie może uświadomić, co to są Puste Łąki. Dom, 
park, las i zamknięte w tym całe jego życie. Niewinne jego życie - 
życie z tamtej zupełnie zapadłej w nicość epoki. Chodził tam. Był 
tam tatek, Walerek, Kasia. Co się dzieje z Kasią? Romek powiadał, 
że jest teraz w Warszawie, jej męża rozstrzelali. Ale Romka 
zabrali do Oświęcimia, już nikt mu nic o Kasi nie powie. 
- Puste Łąki - powtórzył - to tam miałem taką dziewczynę. 
- Fajna była? 
- Nie wiem. Ale była. I Puste Łąki były. Już ich nie ma. 
- Niemcy zabrali? 
- Nie. Ale już ich nie ma. Nic już nie ma. 
- Pleciesz - grubym głosem nagle powiedział czarny Lilek - Niemcy 
jeszcze są. 
- To prawda. Niemcy są. 
- Ale ich wkrótce nie będzie. 
- Nie będzie - u nas. Tak coś wygląda. Ale w ogóle będą. 
- Wykończą ich. Wybiją do ostatniego dzieciaka. Inaczej nie można. 
Trzeba wytłuc. 
- Jak oni Żydów - powiedział Andrzej. 
- Gorzej nawet. Wszystkich. Może to i dobrze, że już ich nie 
będzie? 
Andrzej obruszył się: 
- Milcz. Bo cię wygonię. 
- Nie mogę ich lubić! 
- Nie potrzebujesz ich lubić! 
- E, ty zaraz takie rzeczy - sennie powiedział Lilek. - Pewnie 
masz rację. Wiewiórski zawsze tak samo mówił. Co ja tam wiem... 
Ciemna masa. 
- No, tak nie można mówić. Kształcisz się. 
- Wiewiórski mnie wszystko rozjaśnił we łbie... 
- No, widzisz. 
- Ale ciemno w nim zostało. Widocznie za dużo mnie po łbie 
tłuczono. Pocięgłem dostawałem. 
- Twój ojciec był szewcem? 
- Nie tam, mularz był jak się patrzy. Dziadek był szewc. Ojciec 
matki. 
- I co? Bili cię? 
- Niedługo. Bo wszystko powymierało. Ojciec żyje, ale na robotach 
w Reichu. Pisał raz z Drezna. 
- A co ty mówisz, że dzisiaj wszystkich twoich zabrali. 
- Moi nie moi. U cioci mieszkałem. Ona to się wykręci, nie boję 
się o nią. Ale ma dwóch synów. Równe chłopaki, to ich zabrali. 

- A przez co? 
- Musi być zwąchali. My tam mamy taką drukarnię. 
- No wiesz. Ale to nie u was w domu? 
- A nie. Ale my wszyscy w tej drukarni. 
Znowu pomilczeli. Gdzieś bardzo daleko odezwała się jakaś 
detonacja. 
- Coś tam się dzieje - szepnął Andrzej. 
- A my tu śpimy - z żalem powiedział Lilek. 
- Właśnie że nie śpimy. 
- Jeden musi nie spać, żeby drugi mógł zasnąć. 
- Skąd ty to znasz? - ożywił się Andrzej. 
- No, tak mi przyszło do głowy. 
- To jest u Szekspira. To był taki autor. 
- Wiem, Wiewiórski też opowiadał. A może to mi Wiewiórski gadał: 
musi czuwać jeden, aby drugi spał. Musimy czuwać - powtórzył 
Lilek, ale już jakby zasypiał. 
Nagle ożywił się. 
- Słuchaj, a ty w Moskwie byłeś? 
Andrzej wzruszył ramionami. 
- Skądże, tam trudno się dostać. 
- To prawda. Ale to musi być piękne miasto. 
- Duże - powiedział bez przekonania Andrzej. 
- Wielkie, olbrzymie. Tam musi się świecić. 
- Oszalałeś. Teraz przecie wojna. 
- Oni się wojny nie boją. Kreml świeci na cały świat. Stalin tam 
siedzi. On wszystkich robociarzy kocha. Do kupy zebrał ich - i 
popędził Niemiaszków. 
- To wielka siła. 
- Żeby u nas taki Stalin był! 
- Właśnie - westchnął Andrzej - a u nas nie wiadomo komu wierzyć. 
- Nam wierz, komunistom - z nagłą siłą powiedział Lilek. - Przyjdą 
tutaj, wszystkim będzie dobrze. Jak w Rosji. Wszystko porównają, 
ziemię rozdadzą. 
- Tylko tam nas trochę rozstrzelali, polskich komunistów. Mówił mi 
taki tam jeden. Stamtąd przyjechał. 
- Co ty mówisz? Ja go chcę zobaczyć. 
- Nie wiem, gdzie jest. Taki to się dobrze ukrywa. 
- A ty go gdzieś widział? 
- Tam, widziałem. Co ci będę opowiadał. 
- I co on gadał? Dobrze tam, prawda? 
- Może dobrze. Ale tam trochę rozstrzelali waszych. 
- Co on tam wi. Jeżeli rozstrzelali, znaczy się zasłużyli. Wróg. 
- Komunista - i wróg. 
- Przyczajają się. Stalin najlepiej wie. Jak tu wojska ichnie 
przyjdą, to ja chyba zwariuję z radości. 
- No wiesz. Ludzie jak ludzie. 
- Tak. Ale to nie są zwyczajni ludzie. Oni nam przyniosą prawdziwą 
wolność. 
- Tak, zapewne. Wolność... 
- Wolność to każdemu człowiekowi jak powietrze. 

- Tak, tylko że łokieć w łokieć ludzie stoją. Ścisku jest trochę. 
No i wolność nie wychodzi. 
- Coś głupio mówisz... 
Lilek usiadł na łóżku i przycisnął rękę do piersi Andrzeja. 
- Ty jednak jesteś burżuj - powiedział nieostro - ty sobie naszego 
proletariackiego życia nawet nie wyobrażasz. Ty i szczęścia 
naszego wyobrazić sobie nie możesz. 
- Bardzo możliwe. 
- Och, kochany - powtórzył tonem Wiewiórskiego Lilek - ja nie 
bardzo sobie mogę to wyobrazić. 
- A gdzie oni teraz są? 
- Już na Dnieprze. 
- To jeszcze długo trzeba czekać. 
- Długo. 
- Byle tylko doczekać. 
- Byle tylko doczekać - powiedział Lilek. - Ale jak nie doczekamy, 
to inni doczekają. Zobaczą. Ach, to się nawet myśleć nie chce, jak 
będziemy szczęśliwi. 
I Lilek z rozpędu pocałował Andrzeja w głowę. 
III 
Nieszczęściem Elżbietki Szyllerówny był snobizm. Od śmierci Edgara 
właściwie nie mogła sobie znaleźć miejsca. Myślała oczywiście, że 
to chodzi o to osierocenie, w którym pozostała sama na świecie. I 
że coraz mniejsza ilość kontraktów i coraz mniejsze powodzenie 
spowodowane jest tym, że nie ma przy niej brata. Nie pamiętała, że 
Edgar za życia niewiele jej pomagał. Oczywiście zmierzch jej sławy 
był rzeczą zupełnie naturalną, starzała się i traciła głos, 
przytyła mocno i dawniej urocze jej rysy rozpłynęły się i zatarły. 
Na pewno przez snobizm zamieszkała u hrabiny Caserty. Może i 
trochę dla bezpieczeństwa, może też pociągnięta luksusem wielkiego 
lokalu, mieszczącego się na drugim piętrze starej kamienicy (ongi 
mówiono: nowoczesnej) przy ulicy Boduena. Hrabina Caserty, jak 
wiadomo, przyjechała do Warszawy dla ostatecznych działów z 
Marysią Bilińską i dla spowodowania sporządzenia aktu zamiany 
dwóch kamienic, które otrzymała w spadku w Warszawie, na kamienicę 
w Rzymie, która także była własnością księżny Anny. Przyjechała w 
samym końcu sierpnia 1939 i zamieszkała u swojej krewnej właśnie 
na Boduena. Tu zastała ją wojna. Krewna uciekła wraz z korpusem 
dyplomatycznym w czasie oblężenia Warszawy, Róża się jakoś "nie 
zabrała" i najgłupiej w świecie tkwiła w niezrozumiałych dla niej 
warunkach. Mieszkanie Elżbietki, mała nowoczesna garsoniera, 
zostało zbombardowane i Elżbietka znalazła sobie przytułek w 
apartamencie zajmowanym przez Różę. 
Najgorsze tu przechodziła tarapaty. 
Hrabina Caserty jednak była głupkowata. Przeceniała swoją pozycję 
w świecie, który dla niej nie miał najmniejszego szacunku. 
Absolutnie nie rozumiała, co się wokół niej dzieje, i miewała 
dziwaczne zachcianki. A na pokrycie tych zachcianek nie miała 
pieniędzy, domy nie dawały dochodów, Szuszkiewicz siadł na 
należnościach Bilińskiej, chowając je dla Ala, i Róża biegała po 

jakichś kuzynach, którzy nie chcieli i nie mogli jej pomóc. Tyle 
tylko, że przy tej okazji wprawiła się w mówienie po polsku i nie 
robiła już tak okropnych błędów, które na początku bardzo 
irytowały Elżbietkę. 
Trzeba było pomyśleć o jakichś poważniejszych dochodach, zaciągnąć 
jakąś pożyczkę, przecież miały całkowitą pewność, że "po wojnie" 
będą mogły tę pożyczkę zwrócić. Ani przez chwilę nie mogło się im 
w głowie pomieścić, że nadchodzące - czy bieżące - wypadki 
nadszarpną bankierską fortunę Rubinsteina lub kapitały 
spoczywające sennie w głębinach Banco di San Spirito w Palermo. 
Inni jednak na to nie liczyli i obie panie nie mogły nikogo 
przekonać, że będzie najlepiej, jeżeli one zajmą się ich 
nieproduktywnie leżącymi pieniędzmi. 
Matka Elżbietki, pani Szyllerowa, orientowała się lepiej w 
sytuacji. Bądź co bądź, była żoną realnego człowieka i straciła 
już jeden majątek w Odessie. Nie mogła jednak wytłumaczyć córce, 
że teraz nikt jej pieniędzy nie pożyczy. Zresztą sama - zawsze 
zakochana w swoich dzieciach, a teraz skupiwszy wszystkie uczucia 
na Elżbietce - dziwiła się poniekąd, że nikt nie chce przyjść z 
pomocą jej córce, takiej znakomitej śpiewaczce. 
- To taka urocza dziewczyna - powiadała. W jej oczach Elżbieta 
była zawsze piękna, młoda i jak najbardziej zasługiwała na 
określenie "dziewczyna". 
Szyllerowa mieszkała teraz na Brackiej, ale często zachodziła na 
Boduena, do "przybytku" dwóch pięknych, choć przekwitłych kobiet. 
Lubiła egzotyczną atmosferę tego mieszkania, która tak odbijała od 
tego, co się działo na ulicy. W przejściu z Brackiej na Boduena 
Szyllerowa widziała nieraz więcej, niż się mogło pomieścić w 
głowach obu niepraktycznych niewiast. 
Kiedyś, pod wiosnę 1943 roku, Szyllerowa weszła do mieszkania 
córki. W pełnym słońcu pokoje wyglądały wspaniale, firanki 
przykrywały podniszczone zaciemnienia, a dywany świeciły barwą, 
jak gdyby przed chwilą były utkane. Pani Szyllerowa w swojej 
praktyczności dziwiła się, że "takie mieszkanie" stoi 
bezużytecznie. 
- Wiesz co - powiedziała do Elżuni - wy powinnyście tu urządzić 
małą, elegancką restaurację. 
- Nur fr Deutsche * (* Tylko dla Niemców) - powiedziała nagle 
obecna przy tej rozmowie Róża. 
Elżunia wzruszyła ramionami i rozkładając ręce, znacząco 
popatrzyła na matkę. 
- Ależ, proszę pani - powiedziała Szyllerowa - to i nie wypada, i 
nie pozwolą. 
- Trzeba by było dostać dobrą kucharkę i zrobić drogą, dobrą, 
ekskluzywną restauracyjkę. 
- A czy Niemcy by tu bywali? 
- Jak przyjdą, to trudno. Nie można ich będzie wygonić. 
- Dlaczego pani tak chodzi o Niemców? - spytała Szyllerowa. Ale 
nie otrzymała odpowiedzi. - Ja ci pomogę - zwróciła się do córki. 
- Tak - zniecierpliwiła się Elżunia - ale i na taką restaurację 

potrzeba pieniędzy. Naczynia tu są i srebro jest, ale trzeba by 
kupić rondli. Parę stolików... Skąd ja na to wezmę? 
Pani Szyllerowa zastanowiła się. 
- A nie próbowałaś u młodego Hubego? Ty go znasz? On był bardzo 
bogaty przed wojną. 
- Zdaje się, że już goni resztkami. 
- Można spróbować. Ja ci go przyślę przez Andrzeja Gołąbka. 
Takim sposobem powstała restauracja "Pod Różą", mała, wyborna i 
wkrótce znana szerokim kołom w mieście. Odgrywała ona i inną rolę. 
Hubert i Andrzej Gołąbek bywali tu często. 
- Byle nie za często - powiedział Spychała, który dostarczał 
chłopcom pieniędzy. 
- To bardzo pożyteczna melina - mówił Hubert do Spychały - idiotka 
z Palermo sprowadza tam takich ważnych Niemców, że niech się 
schowają płotki z innych barów. Piękna historia, proszę pana - 
powtarzał potrząsając swoimi romantycznymi kudłami. 
Historia ta miała inne konsekwencje. 
Elżunia pewna była, że pieniądze dostarczone na urządzenie 
restauracji są prywatnymi pieniędzmi Huberta. To ją rozczulało i 
nie kryła tego rozczulenia wobec młodego człowieka. Ilekroć Hubert 
przychodził do knajpy "Pod Różą" zobaczyć, co się tam dzieje, 
zamęczała go wyrazami wdzięczności. 
Pani Paulina Szyllerowa spędzała teraz całe ranki w restauracyjce. 
Jej doświadczenie gospodarskie wspierało instytucję zarówno jeśli 
szło o zestawienie menu, jak i o jego wykonanie. Nikomu nie 
przychodziło do głowy, że co wieczora stara pani składała Spychale 
dokładny raport, szczegółowo opowiadając, kto w danym dniu 
odwiedził lokal. Czasami i niejedno słowo zasłyszane w przelocie 
umiała powtórzyć. Spychała był jej za to bardzo wdzięczny. 
Pewnego dnia wybrał się tam i Spychała, aby zobaczyć, jak 
funkcjonuje ta instytucja. Oczywiście nie była to inspekcja 
oficjalna. Po prostu poszedł pewnego dnia z Olą na obiad do knajpy 
"Pod Różą" (knajpa ta nie nazywała się tak, ochrzcili ją tym 
imieniem chłopcy, których bawiła niesłychana postać hrabiny 
Caserty). 
W małym pokoiku stało parę nakrytych stolików, srebro błyszczało, 
serwetki chrzęściły. Było jeszcze wcześnie i stoliki nie były 
zajęte. Atmosfera restauracji była zadziwiająca. Powitał ich 
kelner Henryk, znany jeszcze pani Szyllerowej z cukrowni. 
Zasługiwał na całkowite zaufanie. Był to przystojny i mocny facet, 
którego Spychała znał skądinąd. Bardzo mu się nie chciało zostawać 
kelnerem - ale rozkaz to rozkaz. Oczywiście udawali nawzajem, że 
się widzą po raz pierwszy. 
Podczas kiedy zamawiali potrawy, zjawiła się nagle Elżbietka. 
Uważała za stosowne powitać znajomych, pierwszych gości w dniu 
dzisiejszym. A byli to przecież tacy dawni znajomi. 
Tak się złożyło - w tych czasach traciło się ludzi na długi czas z 
oczu - że Elżbietka nie spotkała ani Oli, ani Spychały od początku 
wojny. Na Brackiej u matki nigdy nie bywała. Może nie chciała? Po 
raz pierwszy widziała ich więc teraz w nowej sytuacji. 

Trochę to zmieszało Szyllerównę i nie wiedziała, na jaką nogę 
stanąć, czy przypomnieć dawne czasy, czy zachowywać się jak gdyby 
nigdy nic. 
- Radziłabym kołduny - powiedziała Spychale, przywitawszy się - są 
świeżutkie i doskonałe. Nasza kucharka to specjalistka od 
kołdunów. 
- Mama pani zapewne ją nauczyła - powiedziała Ola - pani 
Szyllerowa to świetna gospodyni. 
Elżbietka przysiadła się do stolika. 
- To prawda - powiedziała - ale okazuje się teraz dopiero (trzeba 
było do tego aż wojny), że ja odziedziczyłam część tych talentów. 
A co najważniejsze, że lubię uprawianie tych talentów równie jak 
śpiewanie. Lubię gotować, układać spis potraw... 
- Jednym słowem, jest pani idealną właścicielką restauracji - 
powiedział Kazimierz. 
- Urodzona locandiera - zaśmiała się Elżbieta. 
Włoskie słowo nasunęło Oli myśl o śpiewie. 
- Ale pani śpiewa, pani Elżbieto? - spytała. 
- Ale gdzie tam. Zapomniałam, że mam głos - powiedziała z fałszywą 
skromnością. 
- Ale miała pani wspaniały - powiedział poważnie Spychała z miną 
dyrektora departamentu. 
Elżbieta się uśmiechnęła. 
- Dlaczego mówisz do mnie per "pani"? - zwróciła się do Oli. - 
Przecież zawsze byłyśmy po imieniu. 
Ola nie śmiała przypomnieć, że to Elżunia mówiła do niej po 
imieniu, ona zaś do niej per "pani". Była między nimi spora 
różnica wieku. 
- Ach, świetnie - powiedziała - będę ci mówiła po imieniu. Do 
Edgara mówiłam po imieniu. 
Elżbietka zaśmiała się ni w pięć, ni w dziewięć. Poradziła jeszcze 
jakieś mięso i poszła. 
- Obawiam się, że uraziliśmy ją - powiedział Spychała. 
Ola zrobiła nieokreślony gest. 
- Jeżeli powiedziałeś jej, że "miała" głos... 
- To się rzeczywiście wyrwałem - przyznał Spychała - wszyscy 
byliśmy dyletantami. 
- Nie święci garnki lepią. 
- Tak, ale te garnki były wyjątkowo trudne. 
- Jakoś lepiły się... chyba same? 
- I same się potłukły - zaśmiał się Spychała. - To bardzo gorzkie 
żarty, Olu. 
- Widzisz - nagle zaczęła mówić Ola, jakby od dawna się do tej 
rozmowy przygotowywała - widzisz, przez całe lat dwadzieścia 
wydawało nam się, że wszystko jest w porządku, że wszystko jest 
solidnie sklejone. A potem okazało się, że było to całkowite 
złudzenie... przepadło. 
Spychała uważnie spojrzał na Olę. 
Henryk przyniósł kołduny. 
- O czym mówisz? - spytał Spychała, kiedy kelner odszedł. - O 

polityce czy o twoim małżeństwie? 
- Mówię o Polsce - zarumieniła się Ola - moje małżeństwo wyglądało 
zupełnie inaczej. Nie było ono sklejone, było skute. 
- Mówiłaś tyle razy, że to był błąd z twojej strony. 
Ola nie odpowiedziała. 
Znowu zjawiła się Elżbieta. 
- Jest doskonały indyk z pieczarkami - powiedziała. 
- Czy pani mama jest w kuchni? - spytała Ola. - Mam do niej 
interes. Chodzi o klucz od mieszkania. Andrzej zabrał mój. 
- Jest. Niech pani przejdzie. 
Ola poszła do kuchni. Spychała został sam z Elżunią. Usiadł. 
- Pamięta pani ten dzień w Odessie? 
- Który dzień? - spytała z niepokojem Elżbieta. - Tyle ich było. 
- Nie tak dużo - uśmiechnął się Spychała - musiałem zaraz wracać 
do Galicji. 
- To prawda. 
- Myślałem o dniu, kiedyśmy byli z wizytą u Wołodii Tarło. Pamięta 
pani? 
- Pamiętam. Doskonale pamiętam. Każdy szczegół. Niektóre epoki 
życia zacierają się w jedno szare pasmo, a z innych pamięta się 
nieledwo każdy drobiazg, uśmiech czyjś, słowo czyjeś, błysk... 
- Ariadna miała na sobie paciorki - powiedział Kazimierz uważnie 
patrząc w przestrzeń, tak jakby te paciorki zabłysnęły przed nim w 
rogu pokoju. 
- Co to było z tym Antkiem? Chciałam pana spytać korzystając, że 
nie ma Oli - powiedziała szybko Elżbietka. 
- Zabili go Niemcy. Wybili wszystkich we dworze. W nocy. 
- Dlaczego? 
- Przy ich działaniach nie można zadawać tylko jednego pytania: 
dlaczego. 
- A jak Ola? 
- Trzyma się. Ma tamte dzieci. 
- Ten Andrzej też jakiś niebezpieczny. 
Spychała uśmiechnął się. 
- Wszyscy młodzi są dziś niebezpieczni. 
- A najgorszy jest Hubert - z przekonaniem powiedziała Elżbieta. 
W tej chwili wszedł wysoki, elegancki lotnik niemiecki. Skłonił 
lekko głowę przed Elżbietą i zajął mały stolik w rogu. 
Elżbieta popatrzyła znacząco na Spychałę. 
- To ten Wittelsbach, kuzyn męża Róży - powiedziała szeptem. 
- Jeden diabeł - odpowiedział jej tak samo szeptem Spychała. 
Elżbieta zamyśliła się. 
- Który to zastrzelił Marysię Tatarską? - spytała nagle. 
Spychała rozłożył ręce. 
- Skądże ja mogę wiedzieć - powiedział widocznie drwiąc z 
Elżbiety. - Prawdopodobnie Niemcy. 
- Niech pan nie opowiada! - oburzyła się śpiewaczka. 
Spychała położył palec na ustach. 
Elżbieta odeszła. 
Ola wróciła i zajęła swoje miejsce. Ze zdziwieniem spojrzała na 

niemieckiego oficera. 
- Czy zostaniemy? - spytał Kazimierz. 
- Nie możemy wychodzić tak nagle. To zwróci uwagę. 
- Ale to żadna przyjemność - dość głośno powiedziała Ola. Oficer 
spojrzał na nią przelotnie. 
- Musimy zostać - dobitnie powiedział Spychała. 
Ola milczała dość długo. Jedli. 
- Dawno już chciałem ci powiedzieć. To nieprawda, że byłam skuta. 
Ja byłam bardzo szczęśliwa z Franciszkiem. 
Spychała wyprostował się lekko. Odłożył widelec i przez jakiś czas 
patrzył na Olę. 
- To znaczy tylko - powiedział - że nie jesteś szczęśliwa ze mną. 
Ola zaśmiała się dosyć dziwnie. 
- A któż ci to powiedział, że ja jestem szczęśliwa? - A potem 
dodała rzeczowo, wycierając usta serwetką: - Zastanów się 
poważnie: czy można tu mówić o takich rzeczach jak szczęście? 
- Dlaczego nie? 
- Bo to są pojęcia młodości. Za starzy jesteśmy na "szczęście". 
Dla mnie, o ile mam być szczera, ważniejsze są moje dzieci niż ty 
i całe twoje szczęście. 
- Nie potrzebujesz mi o tym mówić. Od dawna wiem o tym. 
- No, właśnie. Czy może być mowa o jakichś takich sentymentalnych 
sprawach wobec tego, co się stało z Antkiem? 
- To jest zupełnie coś innego - Spychała słabo próbował się 
bronić. 
- A to, co się stało z Andrzejem? 
- Ależ co? 
- Zabił. Rozumiesz? Moje dziecko, mój wypieszczony Andrzej... 
Zabił. Jak on to mógł zrobić? 
- Nie ma żadnej pewności, że to on. 
Defensywa Kazimierza była coraz słabsza. 
- Nie mów tak - Ola zmarszczyła brwi groźnie. 
- Co ci jest, Olu? - Spychała się przestraszył. 
- Wiesz doskonale, co mi jest. I wobec tego jest śmieszne to, co 
mówisz o szczęściu. Zupełnie śmieszne. 
A po chwili dodała: 
- I powiedziałabym nawet: podłe. 
Spychała podniósł na nią wzrok bardzo zimny. 
- Czy nie zdaje ci się, że używasz zbyt wielkich słów? 
Ola wybuchła. 
- A ty zbyt okrutnych! - powiedziała. - Czy możesz mówić w tej 
chwili o jakimś tam życiu... jakimś normalnym życiu? Przecież to 
nie jest życie, to, przez co my w tej chwili brniemy. Popatrz, co 
się naokoło dzieje... 
- Wiem o tym lepiej od ciebie. 
- I dlatego jemy indyka z pieczarkami. 
- Zastanów się, Olu - powiedział spokojnie Kazimierz i położył 
dłoń na jej ręce - co mamy robić? Więcej, niż robimy, nie 
potrafimy. Wierz mi, wszystko ma teraz inne wymiary. Mówisz, że to 
nie jest życie. A może my jeszcze będziemy to wspominali jako 

prawdziwe życie? Bo prawdziwe życie to jest ocieranie się każdej 
chwili o śmierć. 
Ola spuściła powieki. Zbierało się jej na płacz. 
- Jedno mi musisz przyrzec - powiedziała po chwili - że nigdy tu 
już więcej nie przyjdziemy. 
Spychała cofnął dłoń. 
- Jeżeli sobie życzysz, mogę to przyrzec - powiedział. 
Dodał: 
- Nie można dawać takich przyrzeczeń. Nie możemy sztucznie budować 
naszych planów i zamiarów. A może trzeba będzie tu kiedy przyjść? 
Ola westchnęła. 
- Nie budować sztucznych planów - to trudno. Czasami trzeba. 
A potem, nie patrząc na Kazimierza, powiedziała: 
- Nawet czasami trzeba sztuczną tamą odwrócić bieg rzeki. Tylko, 
że taka odwrócona rzeka już nigdy nie ma czystej wody. 
Spychała milcząc patrzył w talerz. 
Oli przez chwilę wydawało się, że nuci on pod nosem jakąś znajomą 
piosenkę. 
- A czasami tak bardzo się chce napić czystej, źródlanej wody - 
dokończyła swoją myśl Ola. 
IV 
Ewelina Royska do Pauliny Szyllerowej: 
Puste Łąki,15 IV 1943 
Droga moja Paulinko! 
Już to chyba ze trzydzieści lat będzie, kiedy do Ciebie, mojej 
najlepszej przyjaciółki, nie skreśliłam ani słowa. Widywałyśmy się 
czasem częściej, czasem rzadziej, ale nigdy nie odczuwałam 
potrzeby pisania do Ciebie, jak pisywałam z Moliniec. Czasy jakieś 
takie były, że się nie odczuwało potrzeby pisania listów. I teraz 
chyba też nie taka chwila, aby pióro, tego niepewnego pośrednika, 
uważać za godne wyrażenia naszych uczuć. Boję się nawet, że 
będziesz zaskoczona, Ty, jak zwykle sensatka, tym, że w tak 
niebezpiecznych i skomplikowanych czasach zasiadam do pisania 
listu. Sama jestem w tym opuszczonym dworze i chociaż myślę, że 
niedługo tu popasam, jeszcze mnie jednak to pustkowie mierzi i nie 
daje mi spokoju uczucie niewypełnienia moich wszystkich 
obowiązków. I już nie mam do kogo się zwrócić z tymi rozważaniami, 
nikomu nie mogę mówić już o sobie. Michasia, ta stała powiernica, 
odeszła ode mnie przed paru laty, a z dzieci mi już nikt nie 
został. Córka Michasi nagle stała mi się daleka i obojętna, choć i 
to dobrze wiem, że i ja zawiniłam, kiedyśmy dla niej wybrali męża, 
którego nie kochała. Zostałaś więc już tylko Ty jedna, zapewne 
przez ten rozdział czasu na moje sprawy zobojętniała. Do Ciebie 
jednej mogę się zwrócić z tym, co mam na sercu, ty jeszcze jedna, 
koleżanka i rówieśnica, może mnie pojmiesz. A może nawet trochę 
pożałujesz. Bo do tego wszystkiego człowiek jest tak stworzony, że 
potrzebuje współczucia, tego najłatwiejszego i nie obowiązującego 
sentiment *, (* uczucia) które dość łatwo jest nieobowiązująco 
wykazać. 
Wszystko co miałam, kryją mogiły, a to, co mi zostało, jakieś 

bardzo mi jest dalekie i zawoalowane takimi uczuciami, których 
pojąć nie mogę. Nie myślałam, że znajdzie się we mnie taka siła 
żalu i zawziętości, taka żądza niszczenia, po prostu chęć zemsty. 
Dławię w sobie te uczucia, ale one nagle wyrastają, wyższe ponade 
mnie. Teraz z wiosną pilnuję robót w polu, Niemcy tego ode mnie 
wymagają, ale po prostu dziwię się sobie, że mam siłę włożyć 
kapelusz (ten odwieczny słomkowy) i rękawiczki i wyjść tam, gdzie 
orzą albo gdzie opielają tę nową roślinę przywiezioną ze wschodu, 
a którą Niemcy każą sadzić, bo im ma zastąpić gutaperkę. Wszystko 
na zewnątrz wydaje się jednym koszmarem, a jeżeli się nie ma 
wewnątrz tej równowagi, środka dziś koniecznego, to naprawdę jest 
się w stanie bliskim szaleństwa. 
Wyobraź sobie jednak, że spadły na mnie nowe obowiązki. I to 
zupełnie niespodziewane. Wdowa po Walerku przywiozła mi tu na 
wychowanie pozostałą po moim synu córkę. Dziewczyna ma jedenaście 
lat (już!) i bardzo trudny charakter. Jest to wszystko, co mi 
zostało; jest to bardzo mało - ale i bardzo dużo, bo znowu jakieś 
powiązanie z życiem, które mi po śmierci Walerka wydawało się 
zupełnie puste. Słaba niteczka, która połączyła mnie z brzegiem, 
od którego z przerażeniem - to prawdziwe określenie - z 
przerażeniem odpływałam. 
Znasz sprawę Walerego. Trudna ona jest dla mnie, nie tylko trudna 
jako zrozumienie śmierci własnego dziecka, zrozumienie śmierci w 
ogóle, tej tajemnicy, ale najtrudniej mi jest uwierzyć, że tak 
trzeba było. Matka zawsze, ten względny sędzia, ma dla swojego 
dziecka tysiące tłumaczeń. I ja je mam, na pamięć znam je 
wszystkie, wyliczam je sobie - i wszystko mi się wydaje fałszywym 
oskarżeniem. Niesprawiedliwością najgłębszą, wywołującą protest. 
Wyć mi się chce nocami: "Nieprawda, nieprawda, nieprawda, nie 
zgadzam się na to, nie zgadzam!". 
Ale najokropniejsze jest, moja najdroższa Paulinko, to dno, do 
którego czasami sięgam. Właśnie w noce bezsenne, niespokojne, 
uciążliwe. Dno rozpaczy, kiedy trzeba sobie powiedzieć to 
ostateczne: tak musiało być, inaczej być nie mogło. Ale ta 
najgorsza chwila przychodzi bardzo rzadko. Modlę się wtedy do 
Józia - i on swym czystym cieniem wspomaga mnie i podnosi z tego 
dna. I czy dasz wiarę, droga przyjaciółko, że częściej czuję przy 
sobie obecność tego starszego, który zginął dwadzieścia już lat 
temu, niż tego, który odszedł przed półtora rokiem. A może - pytam 
się czasem siebie i Ciebie teraz pytam - może ja jego 
niedostatecznie kochałam? Śmierć Helenki odwracała mnie od jego 
kolebki, żałobne wspomnienie kazało mi go zaniedbywać. I znowu 
przychodzą wyrzuty - takie piękne i zmarnowane życie. Tęsknię do 
nich obu - i do małej Helenki znowu - i jestem jak Niobe 
oglądająca się za swoimi dziećmi. A ich nie ma, nie ma i nie 
będzie. 
I taka hańbiąca śmierć tego mojego Walerego, zabity z zasadzki 
kulami przez plecy. Czy tak można? Czy w ogóle ma prawo ktokolwiek 
brać na siebie odpowiedzialność za ukaranie śmiercią - 
kogokolwiek? 

A tu na dobitkę chodzą uparte słuchy, że wyrok na Walerku wykonał 
wnuk mojej biednej Michasi, ten piękny chłopak, tak do Walerego 
podobny. Czy to możliwe? Czy to możliwe - pytam siebie nieraz w 
nocy - aby przepiękne ręce tego młodzieńca, pięknego, zdolnego, 
jasnego, były okryte plamami krwi, i to plamami krwi wuja, 
bliskiego krewnego i ostatniego dziecka "ukochanej" niegdyś 
ciotki? 
Pamiętasz go tylekroć w Pustych Łąkach, najpierw jako malca w 
marynarskim ubraniu, potem jako młodzieńca - przy śmiertelnym łożu 
biedaczki Michasi - jakiż był uroczy, jakby jakiś promyk unosił 
się nad jego głową, rozświetlał jego ciemne włosy. Jaki był czuły 
i giętki, jaki układny i grzeczny! I zawsze miał te piękne ręce. 
Czy to możliwe - i jaki splot okoliczności na to go skazał - aby 
ściskał on tymi rękami czarny metal automatu? Jak ten słodki 
archanioł nauczył się obchodzić z bronią? Jak mógł czaić się w 
cieniu, jak mógł wziąć na siebie tak straszne zbrodnie? 
Moja Paulinko, wierzyć mi się w to nie chce. Płaczę - ale mówię 
sobie: nie ma dymu bez ognia. 
A ta Ola! Ty myślisz, że ja o niej także nie myślę? I żal mi jej, 
i gniewa mnie. Jak Ty możesz tam mieszkać z nimi wszystkimi? 
Ale ja wiem. Ty się ze wszystkimi godzisz, i to nie jest 
obojętność Twoja, ta wada okropna, ale Twoja nieprzebrana dobroć. 
I wyrozumiałość, której nauczyły Ciebie Twoje dzieci. 
Chyba zgodzisz się ze mną, moja Paulinko, że jest coś nad wszelki 
wyraz nienormalnego i, powiedziałabym, nawet niemoralnego, kiedy 
młodzi umierają przed starymi. Zabranie starym nadziei jest 
równocześnie zabraniem wiary. A może nawet i miłości. I dlatego ta 
pustka wewnętrzna i wewnętrzna oschłość. Nie umiem sobie poradzić 
nie mając już żadnej przędzy. A i osnowa jest mocno nadwątlona. 
Zdrowie tylko zostało mi mocne i nawet w dzień, zapracowana, czuję 
się jak za dawnych lat. Pytanie "po co?" przychodzi do mnie 
wieczorami - lub jeżeli nie śpię, to wczesnym rankiem. 
Staram się rozwiać ten mój stan. Głupia byłam w młodości, choć 
śmierć Helenki powinna mnie była ostrzec. Nie zrozumiałam tego 
ostrzeżenia i byłam bardzo, ja, stara koza, zadufana w sobie. I 
oto nauczyłam się bardzo powoli zazierać do mego serca - i dopiero 
teraz zrozumiałam, jak bardzo jest puste. 
Wiem, że Walerek nie był dobrym człowiekiem, wiem, że nie 
ma nic pięknego, co by po sobie zostawił. Ale sam był bardzo 
piękny. To nie jest żadne zbawienie ani żadna pociecha - zwłaszcza 
dla matki, ale tęsknota przez uświadomienie sobie jej bezcelowości 
nie jest mniejsza. Zbieram pamiątki po Walerku, chowam je do 
jednej szuflady - mało jest tego, wszystko nikłe. A ja bym przede 
wszystkim chciała nadać jakieś znaczenie temu życiu. Ale przecie 
nie można na siłę nadać znaczenia życiu. Życie to jest coś, co 
wymyka się spod określeń, jak woda wyciekająca okami sieci, kiedy 
się ryby łowi, i jakkolwiek będę się starała, nie uchwycę tej 
wody. I to może w mojej rozpaczy jest najważniejsze - że czuję, iż 
wszystkie moje wysiłki budowania czegoś, organizowania - są 
próżne. Muszę się poddać biernie temu prądowi, który za mnie 

załatwi wszystko: i życie, i śmierć. Jednak życiu i śmierci Józia 
nadałam pewne znaczenie, pochowałam go w tym grobowcu, który, gdy 
nawet trzeba będzie go opuścić, pozostanie tu, na miejscu, tu, 
gdzie go wybudowałam. Widzę znaczenie życia, tego krótkiego, 
życia, Helenki. Powiedziałam Ci, było ostrzeżeniem. Ale 
wytłumaczyć sobie życia Walerka nie mogę. Czy to dlatego, że żaden 
filozof nie wytłumaczył tego, czym jest zło? 
I mojego własnego życia niepodobna mi jest zrozumieć. Chyba było 
wielką pomyłką od samego początku, pomyłką gracza, który od 
początku gry stawiał na rouge, a tu wypadło noir, noir przez cały 
czas. Dzisiaj nic już nie można na to poradzić. Ale czy nie można 
było pomóc z samego zarania? Czy nie trzeba było być bardziej 
nieufną wobec życia, czy nie trzeba było lękać się jego darów i 
odrzucać je, odrzucać wszystko? Próżne to są rozważania, widzę 
całą ich nicość, ale nie mogę ich wyrzucić z siebie. I powracają, 
powracają w nocy - choć w dzień wydają się już wygnane. 
Paulinko kochana, przebacz mi ten list taki chaotyczny i w gruncie 
rzeczy bezcelowy. Ale jest mi trochę lepiej, gdy go napisałam. 
Więc zrozum - i kochaj. 
Twoją 
Ewelinę 
List ten przywiózł pani Szyllerowej stary Kozłowski. To było 
wtedy, kiedy dowiedziała się, że Romek już jest w Oświęcimiu. 
Kiedy pani Szyllerowa spytała go, jak się czuje pani Royska, 
odpowiedział: "Nie wiem, twarz ma jak z kamienia". 
V
Helenka spotkała Huberta na Marszałkowskiej, koło "Araba" na rogu 
Nowogrodzkiej. Był kwiecień, a słońce grzało jak w czerwcu. 
- Dokąd idziesz? - spytał Hubert Helenkę. 
- Tak sobie, gdzie oczy poniosą. 
- Jedź ze mną do Podkowy - zaproponował Hubert - zobaczysz moich 
chłopców. 
- Jakich chłopców? 
- Najmłodszych. Dzisiaj harcerska przysięga. 
No, jedź. 
- Dobrze. Nie mam nic do roboty. Snuję się ulicami. 
- Boisz się? 
- Bać się nie boję. Ale... 
Kolejka z rogu Marszałkowskiej, sprzed brzydkiego czerwonego domu, 
gdzie w sąsiedztwie mieściła się znana restauracja, właśnie 
odchodziła. Wagon nie był pełny o tej porze, choć z rana i przed 
wieczorem panował tutaj niebywały tłok. Oczywiście w kolejce nie 
mówili o ważnych rzeczach, przerzucali się od czasu do czasu na 
temat pogody, światła na polu, obłoków. Siedzieli naprzeciw siebie 
na pojedynczych miejscach. 
Na granicy miasta, gdzie ostatnie domy Warszawy leżały w gruzach, 
zwalone podczas oblężenia, wsiedli dwaj żandarmi. Zostali na 
pomoście i nie mieli zamiaru czepiać się podróżnych. Ale rozmowa w 
wagonie stała się jakaś inna. Wszyscy siedzieli sztywno i udawali, 
że na żandarmów nie zwracają najmniejszej uwagi. Żandarmi wysiedli 

już w Rakowie i wszyscy jadący odetchnęli. 
Mówiąc tak mało, jednak patrzyli na siebie. Przypatrywali się 
sobie pomiędzy zdaniem o pogodzie a zdaniem o młodych listkach. 
Helenka skonstatowała, że Hubert zmienił się bardzo w ostatnich 
czasach, w oczach jego zataił się blask, wyblakły one i stały się 
jak gdyby bardziej wypukłe, loki miał ukryte pod beretem i twarz w 
ten sposób stała się bardziej widzialna, dostępniejsza, a przez to 
mniej piękna. 
Na czole dosyć niskim rysowały się poprzeczne bruzdy. I usta z 
owych dawnych świeżych ust Huberta, podobnych do dwóch złączonych 
wiśni, zmieniły się w wąskie i bezbarwne, zacięte w wyrazie. W tym 
wiosennym świetle, jakie szło od zieleniejących pól, mogła 
spostrzec Helenka te wszystkie zmiany. Zastanowiło ją to. Bo 
przecie Hubert nie bardzo przejmował się okupacyjnymi tragediami. 
A więc może udawał to wszystko: ten swój beztroski polot, tę 
zabawę w konspirację? Brał to wszystko na serio? Nie chciało się w 
to wierzyć Helence. 
Hubert przypatrywał się znowuż Helence. Miała ona zawsze trochę 
mysi pyszczek. W ostatnich dniach ściągnęły się jej rysy jeszcze 
bardziej. I ten nieprzyjemny wyraz zaciętości w ustach, ściśnięte 
szczęki. Hubert starał się w momencie pauz w rozmowie uśmiechać do 
Helenki, nie wywoływał jednak w odpowiedzi jej uśmiechu. 
- Psiakrew - powiedział w pewnym momencie do niej - myślałem, że 
zieleń jest bardziej rozwinięta. A tu te lasy są jeszcze zupełnie 
przejrzyste. 
- Tak - powiedziała Helenka z namysłem - to nie jest bardzo 
bezpieczne. 
Ale spotkanie wyznaczone było w takim odległym i zagrodzonym ze 
wszystkich stron zakątku Podkowy Leśnej, że chociaż harcerzy było 
ze trzydziestu, nie zachodziła obawa, aby ktokolwiek ich 
spostrzegł. Zebrali się w specjalnej przesiece obsadzonej gęstymi 
świerkami, założonej kiedyś jako ducht polowanny. Dawno minęły 
czasy, kiedy polowano w tych stronach, świerkowe aleje obrosły ze 
wszystkich stron brzozami i dębami. Dziwny to był widok, 
niespodziewany nawet, widok czegoś, co się nie mieściło w tej 
okupacyjnej rzeczywistości, która tak mocno naciskała i na 
Huberta, i na Helenkę w mieście. Dwuszereg harcerzy był czymś 
nierealnym, a nawet jakby jakąś igraszką w tym świeżo zielonym 
lesie, wśród ciemnych świerków, których długie gałęzie porastały 
już na końcach palcami młodej zieleni. Świeże igły pachniały i 
harcerze stojący wzdłuż alei wyglądali jak szereg ołowianych 
żołnierzyków: byli zupełnie nierzeczywiści. 
Helenka powiedziała do Huberta: 
- Powinieneś mieć papierowe kapelusze porobione z gazet. To 
wygląda jak zabawa. 
Hubert machnął ręką, aby była cicho. Po czym przemówił do 
harcerzy. 
Helenka nigdy nie słyszała Huberta przemawiającego. Oczywiście 
mówił jakieś prawdy ogólne i dość banalne. Mówił o obowiązkach 
"młodego Polaka" i znać było, że te proste i wyświechtane słowa 

przechodzą mu przez gardło z pewną trudnością. A jednocześnie głos 
jego brzmiał mocno i przekonująco (dla małych). 
Potem nastąpiła przysięga. Helence się wydało, że Hubert miał łzy 
w oczach. Mali powtarzali za nim uroczyste słowa, które dawniej 
nic nie znaczyły - dzisiaj znaczyły dziecinną śmierć. 
Parę pań, matek, stało opodal. Były w barwnych wiosennych 
sukniach. Na prawym skrzydle dwuszeregu stał śliczny, nieduży 
chłopak. On to meldował Hubertowi osobowy skład zbiórki. 
Helenka zwróciła uwagę na tego chłopca. Zresztą po komendzie 
"rozejść się", kiedy uczestnicy zbiórki po dwóch opuszczali co 
dziesięć minut polanę, Hubert zawołał go do siebie. 
- Co tam słychać, Kacuś? 
Ale chłopiec odpowiedział pytaniem: 
- A porucznik Andrzej? 
Helenka zdziwiła się i popatrzyła uważnie na Huberta. 
"Czy Andrzej nie ma pseudonimu?" - mówiło jej spojrzenie. 
- Widzisz - powiedział Helence Hubert - patrz, to jest Kacuś, 
pupil Andrzeja. 
A do Kacusia: 
- Porucznika nie ma, ale jest jego siostra. 
Kacuś nie był zadowolony. Poczerwieniał, podał rękę Helence, 
szastnął nogami. 
- A kiedy?... - spytał Huberta. 
- O tym potem - powiedział Hubert i odwrócił się od niego. 
Kiedy szli z powrotem do stacji, Helenka zrobiła nieprzyjemny 
grymas. 
- Jeżeli chodzi o konspirację - powiedziała Hubertowi - to 
rzeczywiście... Powinniście wpaść w każdej chwili. 
- No, właśnie. I jakoś nie wpadamy. 
A po namyśle dodał: 
- Szkoda by mi było tych chłopaków. To drobiazg. 
Helenka popatrzyła na Huberta mrużąc powieki: 
- Zdaje mi się, że ty masz za miękkie serce do tej roboty. Mówiąc 
przysięgę płakałeś. 
- No, nie, nie płakałem. Ale... byłem wzruszony. Dawniej to było 
głupstwo. Dzisiaj ta przysięga to przysięga bardzo niebezpieczna. 
Myślę sobie: czy nie za dużo wymagam od tych młodych? 
- Myślę - Helenka bardzo zimno wymówiła te słowa - że od nas 
wszystkich bardzo dużo się teraz wymaga. Ale nie za dużo, skoro 
możemy odpowiedzieć na te wymagania. 
- Odpowiedzieć? Czym? 
- Niektórzy tylko łzami - syknęła Helenka. 
Hubert milczał przez chwilę. Potem powiedział: 
- Złościsz się. Ale to wiele nie pomoże. 
Gdy skręcili w stronę stacji, dopędził ich Kacuś. 
- Poruczniku Eustachy, niech pan idzie. Prędko, prędko, niech pan 
przyjdzie. Niech pan zobaczy. Szybko, bo zaraz Niemcy wrócą. 
Kacuś puścił się biegiem w tę samą stronę, skąd przyszli. Młody 
chłopak gnał co sił, mając ich dużo. Hubert zasapał się, ale 
biegł. Helenka została w tyle. 

- Tu, tu - wołał Kacuś, wpadając w drugą leśną przesiekę, 
sąsiadującą z tą, w której odbywała się zbiórka. Tutaj za 
świerkami stały majestatyczne dęby. Były jeszcze bardzo bezlistne. 
- Porucznik patrzy - pokazał Kacuś dramatycznym gestem coś, co 
leżało w trawie - chłopaki przed chwilą znaleźli. Zaraz tuż. 
Za linią świerków, pod dębami, wśród muskularnych korzeni leżało 
pięć trupów. Rany widniały w głowach i na piersiach, strzelano do 
nich jak popadło. Hubert z początku myślał, że to Żydzi. Ale nie, 
może jedna kobieta z brzegu, ruda, mogła być Żydówką. 
- Leśniczy mówi - recytował Kacuś, który miał dobry wywiad - że 
przywieźli ich rano i zastrzelili. Z Grodziska, z Grodziska 
Mazowieckiego - dodał, jakby ktokolwiek mógł mieć co do tego 
wątpliwości. 
Leżał tam starszy mężczyzna, siwawy, a z jego obu stron dwaj 
młodzi chłopcy. Wszyscy trzej mieli splecione ręce i ich duże 
niebieskie oczy były otwarte. Widać było, iż jest to ojciec z 
dwoma synami. Obok leżała z postrzałem w czoło starsza kobieta w 
wełnianej czarnej sukni; gruba była i nogi miała rozłożone w 
przykry sposób. Dalej, za nią, o parę kroków od wszystkich swoich 
towarzyszy niedoli odsunięta, leżała ruda dziewczyna. Ona jedna 
miała usta domknięte i profil równy. Zastygłe szafirowe oczy 
wytrzeszczone były w śmiertelnym przerażeniu. 
- Pani tak nie stoi - pociągnął Kacuś Helenkę za rękaw - Niemcy 
zaraz przyjdą. Poszli po ludzi do Żółwina, żeby tych zakopać. 
- Skąd wiesz? - spytał Hubert zdławionym głosem. 
Helenka popatrzyła na niego uważnie. 
- Wiem. Zaraz przyjdą. Trzeba wiać. 
- Oni tu byli rano? 
- Z rana ich zastrzelili, a potem my przyszli - tłumaczył z 
przejęciem Kacuś - a teraz oni znowu zaraz przyjdą. Ludzie z 
Żółwina mają ich zakopać. 
- Ten mały wszystko wie - powiedziała Helenka. 
- Pani wieje - ponaglał Kacuś. 
- Kto oni są? - spytał jeszcze Hubert. 
- Nie wiadomo. Z Grodziska przywieźli. 
Z daleka słychać było turkot furmanki. 
- Wiejem! - krzyknął Kacuś i ukrył się za pień dębu w głowach 
rudej dziewczyny, i stamtąd dawał naglące znaki Hubertowi i 
Helence. Chcieli i oni ruszyć. 
- Nie przez dębak - wołał na nich Kacuś - widać wszystko w lesie. 
Popod świerki, popod świerki. 
Hubert i Helenka ruszyli pod świerki i świerkami w dziesięć minut 
przedarli się na brwinowską drogę. Ominęli stację w Podkowie 
Leśnej. Tak było bezpieczniej. 
- Pomyśl sobie - powiedział Hubert - cała uroczystość odbywała się 
pod bokiem Niemców. Że też nam tego ludzie nie powiedzieli! 
- Pod bokiem trupów - dodała Helenka. 
Coś uderzyło Huberta w jej głosie. Popatrzył na nią. Była blada. 
- Co ci jest? - zapytał. 
- Głupie pytanie! - Helenka nagle zatrzymała się. - Ach, Hubert, ty 

naprawdę jesteś zupełnie niemożliwy. Twoja banalność jest chwilami 
zabijająca. 
- Czego chcesz? - Hubert stanął przy niej. 
- No, jak można zadać takie pytanie! Co mi jest! Po tym 
wszystkim... 
Hubert wzruszył ramionami. 
- Nie widziałaś trupów czy co? 
Helenka nie ruszyła się z miejsca. 
- Wyobraź sobie: jeszcze nie! Nigdy. 
- W czterdziestym trzecim roku? Nie widziałaś trupa? 
- Wyobraź sobie. Zrozum. Nigdy nie widziałam zabitego człowieka. 
Nigdy nie widziałam umarłego człowieka. 
- I co? 
- To straszne. 
Helenka powiedziała to z głębokim przekonaniem, ironiczny uśmiech 
znikł zupełnie z jej twarzy. 
- To straszne - powtórzyła po chwili - to straszne. 
- No, wiesz... 
Hubert nie wiedział, co powiedzieć. 
- I wy także zabijacie? 
- Trochę za mało - uśmiechnął się Hubert - ale zabijamy. 
- Nie uśmiechaj się! - krzyknęła Helenka. 
- Nie bądź histeryczką - powiedział niecierpliwie Hubert i wziął 
ją za rękę. - No, chodź - dodał - idziemy! 
Helenka wyrwała mu się. 
- Nigdzie nie idę! - krzyknęła. 
Odeszła parę kroków i usiadła w rowie przy drodze. Zerwała jakieś 
źdźbło i przypatrywała mu się pilnie. Hubert został na swoim 
miejscu i spoglądał z niepokojem na Helenkę. Była zupełna cisza. 
Hubert spojrzał w górę, na czyste i usunięte w głąb niebo. 
Skowronek śpiewał, wznosząc się w górę nierównym rytmem. Rów, nad 
którym siedziała Helenka, był zarośnięty ciemnozieloną trawą. 
Dzień był cudowny. 
Oba dzisiejsze spotkania, z żywymi chłopcami i z umarłymi ludźmi, 
wydały się w tej chwili snem. Nie mógł uwierzyć temu, że i jedno, 
i drugie było prawdą. Zachciało mu się powrócić jak najszybciej do 
normalnego życia. To niebo nad nimi, przejrzyste i 
bladoniebieskie, także było nienormalne. Nawet niemoralne. Nie 
mógł znieść tej ciszy. 
Helenka siedziała w tej samej pozie, w tym samym skupieniu. 
- Chodź, jedziemy - powiedział do niej - Nie chce mi się - 
odpowiedziała nie patrząc na niego. 
- Nie będziesz tu wiecznie siedziała. 
- Zmęczona jestem. Nogi mnie bolą. Tańczyliśmy dziś do rana. 
- Gdzie? 
- U Basi Budnej. Na Powiślu. Była potańcówka. 
Hubert zaniepokoił się. Zrobił krok w stronę Helenki. 
- Z kim byłaś? - spytał. 
- Sama byłam. 
- Bronek nie przychodzi? 

- O, on już dawno nie przychodzi. 
- Dawno? 
- Dawno. I powiedział, że już więcej nie przyjdzie. 
- Wywożą ich? 
- Pewnie wywożą. Ale jego nie. A zresztą nie wiem. Co ja mogę 
wiedzieć? 
Helenka podniosła głowę i bezradnie popatrzyła na Huberta. 
- Ja nic nie wiem - powiedziała żałośnie. 
Hubert szybko podszedł i usiadł obok niej nad przydrożnym rowem. 
Przez chwilę milczeli. 
- Najgorsze, że nic nie można poradzić - powiedział Hubert. 
- Nie mów tak. Nie mów. Rozumiesz? - groźnie i zarazem żałośnie 
powiedziała Helenka, jak grożące dziecko. - Takie powiedzenie to 
już jest zgoda. 
- Jaka zgoda? 
- To już jest zgoda na wszystko, co się dzieje: na zabijanie 
dzieci, na mordowanie niewinnych, a nawet winnych, na zamykanie w 
getcie. Nie można mówić, że się nic nie da poradzić. Ja tak nie 
mogę myśleć, ja się nie zgadzam, rozumiesz, ja się nie zgadzam. 
- Niewielkie to ma znaczenie, czy się zgadzasz, czy nie - 
powiedział poważnie Hubert - wszystko dzieje się pomimo nas. 
- Nieprawda. Jeżeli będziemy bardzo krzyczeć, jeżeli będziemy 
bardzo wierzyć, to się nie będą dziać takie rzeczy. 
- Krzyk to wątpliwa broń. 
- No, więc nie krzyk, ale wiara. Protest. Ja nie chcę, ja nie 
chcę... 
- Czego nie chcesz? 
- Żeby ci ludzie leżeli tam w lesie. Nie chcę. 
- Tak, ale oni tam leżą. 
- Nie chcę. 
- Zabici. 
- Ja nie chcę, abyśmy także tak leżeli. Rozumiesz? Ja nie chcę 
umierać. 
- Ba, a jeżeli tak będzie trzeba? 
- Nigdy nie trzeba umierać. 
Hubert się zaśmiał. 
- Masz dziwne sformułowania. 
Helenka odwróciła się ku niemu, patrzyła przez chwilę na niego, 
jakby jeszcze wiele miała mu do powiedzenia. Ale się zawahała. 
Wargi zaczęły jej drgać. 
- Helenko! - powiedział tonem perswazji Hubert. 
Dziewczyna objęła Huberta, ukryła twarz na jego ramieniu i zaczęła 
płakać. 
Hubert przez chwilę siedział cierpliwie, potem poklepał Helenkę po 
plecach. 
- Słuchaj - powiedział - zamoczysz mi nową kurtkę. Przestań. Nie 
wiedziałem, że jesteś płaksa. Myślałem, że nigdy nie płaczesz. 
Helenka uniosła głowę. 
- Ja nigdy nie płaczę. Tylko teraz. Bo ja nie chcę... 
I znowu się rozpłakała. 

- Patrz, jaki piękny dzień - powiedział poważnie Hubert. - Nie 
marnuj pięknego dnia wiosny - dodał półżartem, jak jakiś cytat - 
chodź, pójdziemy piechotą do Brwinowa. 
Wstał i podniósł Helenkę. Poddawała mu się bez oporu. Nigdy takiej 
Helenki nie widział. 
VI 
Chociaż profesor Ryniewicz był specjalistą od biologii, jednak 
pobocznym przedmiotem, którym się zajmował, była systematyka nauk. 
W tym swoim zainteresowaniu trzymał się prawie granic filozofii 
(logistyka też mu była pomocna) i właściwie ważniejsze miał w 
swoich opracowaniach rezultaty niż owa osławiona teoria lodowcowa, 
która raczej go trochę ośmieszała, kiedy maniacko do niej 
powracał. 
Jako taki "filozof nauk", jeżeli się tak można wyrazić, i jako 
organizator odgrywał wśród młodzieży warszawskiej dużą rolę. 
Przede wszystkim zaś stał się jednym z najbardziej zaangażowanych 
organizatorów tajnych wykładów uniwersyteckich. Nie zdawał sobie 
przy tym sprawy z tego, jak bardzo znaczenie "podziemne", jakiego 
nabierał wobec wykładowców i studentów, stawało się dla niego 
rekompensatą za dotychczasowe niepowodzenia uniwersyteckie i 
przedwojenny brak popularności wśród młodzieży. 
Gdzieś w połowie roku 1942 zaaresztowano na ulicy jego syna 
Jerzego. Przebywał jakiś czas na Pawiaku, potem zaś narzeczona 
jego dowiedziała się, że został wysłany do Oświęcimia. W parę 
miesięcy potem przyszła wiadomość, że "zmarł na udar serca". Urny 
z popiołami już w tych czasach nie posyłano rodzinom. To była 
zabawa samych początków Oświęcimia. 
Profesor nie przerwał nauczania w tajnych kompletach, przeciwnie, 
jeszcze gorliwiej zajął się studentami. Niektóre wykłady i zajęcia 
odbywały się w jego mieszkaniu na Polnej. Jak się wydawało jego 
uczniom, profesor znajdował ulgę w towarzystwie młodych; zapominał 
o swojej stracie wykładając swoje dość zawiłe i niedostępne teorie 
- i brał udział w dyskusjach, które wynikały na jego seminariach. 
Przeciwnie profesorowa, każde spotkanie z młodymi przeżywała 
tragicznie. Otwierała drzwi studentom - było ich najwyżej siedmiu 
- i każdego obrzucała zrozpaczonym wzrokiem. Zdawało się, że za 
każdym wpuszczeniem kogoś młodego przeżywała rozczarowanie, że to 
nie Jerzy wchodzi. Czasami podczas wykładu z przyległego pokoju 
dobiegał gorzki płacz, niegłośny, ale uparty i długi. Zarówno 
wykładowca, jak i studenci udawali, że go nie słyszą. Ale 
naprężona cisza stawała się wtedy jeszcze jakby większa. 
Andrzej i Hubert należeli do uczniów profesora Ryniewicza, ale 
ponieważ dzielił ich cały rok studiów, nie spotykali się na tych 
wykładach, choć wiedzieli o sobie, że chodzą na Polną. Andrzej 
pracował w introligatorni na Chłodnej - dla arbeitskarty - i 
musiał tam jednak codziennie bywać i siedzieć przez parę godzin 
obcinając druki. Czas na naukę miał tylko po południu i po 
południu zbierali się on i jego koledzy u Ryniewiczów. 
Ówczesne stosunki pomiędzy studentami a profesorami nie 
przypominały przedwojennej oficjalności. Niedostępni "badacze" 

stawali się przyjaciółmi i bliskimi znajomymi gołowąsów. Składały 
się na to same okoliczności wykładów, ale także i owo "ciśnienie 
patosu" epoki, które wyraźnie odczuwali zarówno nauczający, jak 
uczniowie. 
Skończyło się na tym, że Andrzej i Hubert zachodzili do profesora 
nie na wykłady, ale po prostu aby go odwiedzić, bo wiedzieli, że 
ich wizyty robią mu dobrze, pocieszają go w strasznym smutku, że 
nie czuje swej samotności tak bardzo, kiedy oni przychodzą. Rzadko 
zdarzały się te wizyty: chłopcy coraz mniej mieli czasu, wciąż 
zajęci pracą zarobkową (powiedzmy), wykładami, nauką i swoimi 
podchorążówkami - gdzie naprzód byli uczniami, a potem 
wykładowcami. 
I właśnie w tym wiosennym tygodniu, tak pięknym, postanowili 
przelotnie pomiędzy jedną sprawą a drugą "wpaść" na Polną. Zastali 
profesora podnieconego i bardziej nerwowego niż zwykle.
cb1 814 23 44b8 0 1 p
n c 0 c z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 12.0 --- d 1 8 1
1 1 66 0 0 108 1 ff 0 32 1
Pani Jadwiga otworzyła im tylko drzwi i powiedziała: 
- Dobrze, żeście przyszli. 
Potem schowała się do swojego pokoju i już jej nie zobaczyli. 
Zmiarkowali jednak, że stało się coś niezwykłego. 
Profesor zresztą zaraz ich objaśnił: 
- Wiecie, Gorbala wypuścili z Oświęcimia. Przyjechał. I był u 
mnie. 
- Wypuścili? - spytał z niedowierzaniem Hubert. 
- Tak. Wyobraźcie sobie. Ale on już jest na ostatnich nogach: 
gruźlica. Zaraz wyjechał do Otwocka, do znajomych. 
- Jakimi drogami? 
- A ktoś się tam podobno starał. Dość, że wypuścili. 
Profesor Ryniewicz popatrzył uważnie na obu młodych ludzi, to na 
Huberta, to na Andrzeja. A potem zaczął chodzić po swoim szczupłym 
gabinecie, wypełnionym po brzegi książkami. Patrzył w dalszym 
ciągu na gości, jakby im chciał coś powiedzieć. 
Chłopcy mówili o wykładach, ale stary ich nie słuchał. Zatrzymał 
się nagle w swoim nerwowym spacerze i powiedział spokojnie: 
- Gorbal był przy śmierci Jerzego. Stał obok, w tym samym rzędzie. 
Zastrzelili go. 
Chłopcom serca stanęły. Zrobiło im się zimno. 
- Powiedział to panu? - spytał wreszcie Hubert. 
- Opowiedział wszystko, z najdrobniejszymi szczegółami - 
powiedział Ryniewicz i usiadł przy biurku - ale nie będę wam 
powtarzał. 
Chłopcy odczuli ulgę. Trudno by im było słuchać tych szczegółów. 
Zresztą opowiadania o Oświęcimiu krążyły już po mieście od dawna. 
Wszystkie podawały te same okoliczności i te same sposoby 
morderstw. Z Oświęcimia jednak wracało bardzo mało osób. 
Andrzej wolał zmienić temat rozmowy. Przychodził tu zresztą z 
polecenia matki. 
- Proszę pana profesora - odezwał się - mama kazała powiedzieć, że 

pojutrze w restauracji "Pod Różą" będzie śpiewała pani Elżbieta. 
Mama mówiła, że pan bardzo lubił jej śpiew w Odessie: może to panu 
sprawi przyjemność czy też będzie pan miał rozrywkę, kiedy pan 
posłucha. Pan profesor wie, gdzie jest ta restauracja? Na drugim 
piętrze, na Boduena. 
Profesor zamarł. Siedział przy biurku nieruchomo. Hubert potem 
powiedział: 
- Widziałeś, jak on zbaraniał? 
Dopiero po chwili Ryniewicz odezwał się. Głos jego wydał się 
chłopcom zupełnie inny niż dotychczas, jakby się wydobywał z 
głębokiej beczki. 
- Podziękuj matce. Wybrałbym się może, tak bardzo dawno nie 
słuchałem żadnej muzyki. 
Zawahał się, a po chwili dodał już zwyczajnym, codziennym, prawie 
wykładowym głosem: 
- Ale nie bardzo wiem, jak zareaguję. 
A potem nagle, kiedy chłopcy już chcieli się żegnać i wstali ze 
swoich miejsc, zatrzymał ich gestem. 
- Przecież i w zabijaniu musi być jakaś moralność - znowu głos 
wydał się jakiś ściśnięty i wychodzący z głębi. 
Andrzej i Hubert popatrzyli na siebie nie bardzo wiedząc, co 
począć. Profesor jednak mówił dalej: 
- Siadajcie. 
Usiedli znowu. 
- Pamiętajcie o tym, jak będziecie mordować. Jak będziecie 
"likwidować", jak to się teraz mówi. Po co człowieka męczyć... 
Chłopcy milczeli patrząc na swoje ręce. Cisza w pokoju stała się 
nieznośna. Bali się, że pani Ryniewiczowa wszystko słyszy w 
przyległym pokoju. 
- Gorbal mówił - ciągnął profesor - że ten gestapowiec bardzo 
długo mierzył do Jerzego. Mierzył może minutę, może dwie, może 
nawet dłużej... zanim strzelił i ranił Jerzego w brzuch. 
Naumyślnie mierzył w brzuch. I Jerzy te całe dwie czy trzy minuty 
widział wymierzony w siebie rewolwer. Musiał cierpieć. Prawda, 
musiał cierpieć? - zwrócił się do chłopców, jakby ich pytał o 
najzwyczajniejszą rzecz. 
Ale milczeli. 
- To musi być bardzo ciężko widzieć, jak do ciebie strzelają. Nie 
potrzeba zadawać zbędnego cierpienia. Trzeba zawsze strzelać 
niespodzianie, z tyłu... Prawda? 
Andrzej się poruszył. 
- Mnie się zdaje, że to jakoś tak nieszlachetnie - powiedział - 
strzelać z tyłu. To jakby trochę nieładnie. 
Profesor zaprotestował: 
- Ależ to są średniowieczne przesądy! Cóż to nieszlachetnego 
zaoszczędzić człowiekowi tej drobnej chwili strachu? Oczywiście, 
oni w Oświęcimiu chcą jak najbardziej męczyć człowieka: więc i te 
dwie minuty trzeba doliczyć do ich kaźni. Ale to pewnie trudne są 
minuty... 
Hubert wreszcie zapytał. 

- Czy Jerzy nie od razu zginął? 
- Nie, nie. Podobno żył jeszcze parę godzin. I nie pozwalano go 
dobić. Tak leżał w błocie, po prostu w błocie... Tak przynajmniej 
mówił Gorbal. On stał przy nim do samego końca. Bo apel trwał parę 
godzin... 
Profesor urwał i patrzył to na Andrzeja, to na Huberta z uwagą, 
jak na egzaminie. Jakby oczekiwał od nich jakiejś natychmiastowej 
i konkretnej odpowiedzi. 
- Pamiętajcie, pamiętajcie - wykrztusił wreszcie - pamiętajcie, 
żeby strzelać zawsze z tyłu. 
Hubert wreszcie odzyskał kontenans: 
- Ależ, profesorze! Pan tak mówi, jakbyśmy od rana do wieczora 
zajmowali się egzekucjami. 
- Aha - dodał Andrzej. 
Ryniewicz się zmieszał. 
- Oczywiście, oczywiście - powiedział, potem zdjął okulary i 
zaczął je przecierać - to takie gadanie. 
Wyprostował się i nałożywszy okulary spojrzał na swoich gości 
przytomniej. 
- To takie głupie gadanie - powiedział powoli - niepotrzebne. 
Przepraszam was. Czasami mówi się zbyteczne rzeczy. 
Chłopcy wstali. 
- Podziękuj matce - Ryniewicz zwrócił się do Andrzeja - może 
rzeczywiście przyjdę do tej knajpy. Posłuchać trochę pani 
Elżbiety... 
- Będzie śpiewać dwie nowo znalezione pieśni Edgara - dodał 
Andrzej. 
Ale tego znowu jak gdyby profesor nie zrozumiał czy nie dosłyszał. 
- Aha, aha - powiedział i podał rękę chłopcom w zamyśleniu, jakby 
nieobecny. 
W przedpokoju pani profesorowa powtórzyła te same słowa: 
- Dobrze, żeście przyszli. 
Na ulicy chłopcy odetchnęli świeżym powietrzem. Było bardzo 
pięknie i ruszyli pewnym krokiem w stronę domu. Dopiero po 
dłuższej chwili Andrzej zapytał: 
- No, a ty? Jak każesz strzelać twoim harcerzom? 
Hubert przypomniał sobie swoje przemówienie w Podkowie i odparł: 
- Ja im wcale nie każę strzelać. 
- No to jak mają walczyć? 
Hubert nic nie odpowiedział. 
- Wiesz, to się jakoś jedno drugiego nie trzyma - powiedział 
Andrzej. 
Szli znowu milcząc jakiś czas. 
- A co się trzyma jedno drugiego? - znowu zapytał Hubert. 
Andrzej zaśmiał się. 
- Janusz zapewne powiedziałby po prostu: nie zabijaj. A ja przecie 
przejąłem uroczyście życiowe funkcje Janusza. 
- To też się kupy nie trzyma - powiedział Hubert. 
- Mowa - zastosował Andrzej nowe powiedzonko. 
- A ty jak strzelasz? - nagle zatrzymując się na trotuarze zapytał 

Hubhuby. 
Andrzej także stanął i patrzył przez chwilę w oczy przyjacielowi. 
- Czasami z tyłu, a czasami z przodu - powiedział, cedząc słowa 
przez zaciśnięte zęby. 
Hubert chwycił go za przedramię. 
- Ja ci tego nigdy nie wybaczę - wybuchnął nagle - nigdy nie 
wybaczę. Jeżeli co, to ja powinienem był ją zlikwidować. 
Rozumiesz, ja! 
- Dlaczego? - Andrzej zostawał zimny i pewny siebie. - Dlaczego 
ty? 
- Ja ją kochałem! 
- Właśnie. I dlatego wykonanie wyroku przez ciebie byłoby czymś 
niewłaściwym. Byłoby zbrodnią. Ty byś ją zabił z powodów 
osobistych. 
- A ty? 
- Ja jej nie kochałem. 
- A może? Ona ciebie także zdradzała. 
- Ona wszystkich zdradzała. Ona wydawała nas, bo to jej sprawiało 
przyjemność. To była cholerna kurwa. 
- Nie mów tak. 
- Szlachetny Hubhuby! Rycerz świętego Huberta. 
- Nie mów tak. 
- A zresztą nic nie wiesz. Nie wiesz, czy to ja zrobiłem. 
- Nie wiem. Ale wiem. 
- Och, domysły! 
- Rana była z przodu. 
- Och, uspokój się. Jakże mogłem inaczej. Wszedłem po prostu do 
kawiarni, rano, kiedy tam jeszcze nikogo nie było. Stała naprzeciw 
mnie... 
- Bała się? 
- Nie spodziewała się. A może spodziewała się? 
- Mierzyłeś długo, minutę, dwie, trzy? 
- Wcale nie mierzyłem. Profesor mówił głupstwa. 
- Nie takie znowu głupstwa. 
- Tak mi się zdaje. 
- I nie było w tobie żadnych uczuć osobistych? 
- Nie. A może? 
- Jakie? 
- Żal. Najwyżej żal. 
- Och, ty jesteś straszny - powiedział Hubert i znowu poszli 
naprzód. 
- Ale jeszcze jedno - ciągnął Hubert - oddaj mi to: ja będę 
udawał, że to ja. To będzie prawdopodobne. Ja powiem, że to ja. 
- Przecież tam, gdzie trzeba, wiedzą, kto to zrobił. To nie była 
moja samowola. 
- Tak, tak. Ale niech inni myślą, że to ja. Tobie nawet tak będzie 
wygodniej. 
- Przerzucić na innego? Nie będzie mi z tego powodu lżej. 
- Ciężko ci? 
Andrzej zatrzymał się znowu. Nie patrzył na Huberta. Oczy pognały 

gdzieś naprzód. 
- A co ty myślisz? Że to chleb z masłem? 
Hubert potrząsnął go za łokieć. 
- Andrzej, głupi - powiedział - przecież my żołnierze. 
Andrzej jakby się obudził. Popatrzył normalnie, uśmiechnął się i 
trochę ironicznie, ale z wielkim żalem powiedział: 
- Nie zabijaj! 
I poszli każdy w swoją stronę. 
VII 
Kiedy Lilkowi ziemia za bardzo paliła się pod nogami (tlić to się 
zawsze tliła), przychodził do Andrzeja. Spędzał czasami parę 
godzin w dzień w jego pokoju, czasami nocował. W kuchni rezydowała 
już teraz tylko panna Tekla i ta udawała, że nie spostrzega 
chłopca, kiedy przekradał się w stronę korytarza. 
Parę razy Spychała chcąc złapać młodego Gołąbka zachodził do jego 
pokoju i zastawał tam Lilka. Oswoił się z jego widokiem. 
Dowiadywał się o niego u Andrzeja i nabrał przekonania, że Lilkowi 
można całkowicie zaufać. 
Pewnego razu wszedł do Andrzeja koło południa i tym razem zastał 
Lilka samego. Chłopak poderwał się znad jakiejś książki i spojrzał 
na Spychałę nieprzytomnym wzrokiem. 
- Co się stało? - spytał Kazimierz. 
- Nieszczęście - wybełkotał Lilek - Azja porwał Basię. 
Czytana książka to był tom Pana Wołodyjowskiego. 
- A która to godzina? - spytał Lilek. 
- Dwunasta. 
- O Jezu - zawołał chłopak - a ja o jedenastej miałem być na 
Mokotowie. 
- Uuu... To nieładnie - powiedział Spychała, który się wciąż 
uśmiechał - od takiego spóźnienia to wiele zależy. 
- Tym razem to nie - powiedział z pewnym zawstydzeniem Lilek. 
Kazimierz zamyślił się. 
- Idziesz na Mokotów? - zapytał. 
- Aha. 
- A Andrzej gdzie jest? 
- Nie wiem. Powiedział, że nie przyjdzie prędko. 
- Nocowałeś tu? - spytał Spychała. 
- Nocowałem. 
- No, to dobrze - Spychała przestał się zastanawiać - dam ci 
pewien adres. Pójdziesz i powiesz: jutro o tej porze, co zwykle. 
Lilek uważnie spojrzał na Spychałę. 
- Ja nie wiem - powiedział powoli - ja nie wiem, jaka to sprawa. 
Spychała wzruszył ramionami. 
- A co cię to obchodzi? 
Lilek zająknął się, ale mimo to wykrztusił: 
- Bo ja nie każdej sprawie jestem na usługi. 
Spychała ściągnął brwi. 
- Przede wszystkim żołnierz nie rozumuje. 
Lilek znowu popatrzył na Spychałę z uporem. 
- Różni są żołnierze i różne są... armie - powiedział. 

Spychała zirytował się na dobre. 
- Głupie rozumowanie. Teraz jest jedna armia: tych, co walczą z 
Niemcami. No, idziesz na Mokotów czy nie? 
- Dla mnie już jest za późno. 
- A dla mnie nie. Idziesz? 
- A pan się nie zastanowił - powiedział Lilek ostrożnie - że ja 
mogę ten adres wyśpiewać? 
- Zastanowiłem się. Nic ci z tego nie przyjdzie - warknął 
Spychała. - Zresztą wiem. Mogę zaufać tobie jak Andrzejowi. 
Lilek uśmiechnął się. W uśmiechu twarz jego się odmieniła. 
- Może mi pan zaufać. 
Od tego czasu Spychała posyłał Lilka to tu, to ówdzie. Z rzadka co 
prawda, bo zorientował się, że Lilek jest spalony i nie ma 
dostatecznie pewnych papierów. Zaświadczenie, że jest zatrudniony 
w jakiejś tam drukarni pracującej dla celów niemieckich było 
podrobione naiwnie i zupełnie nie przekonywająco. Chłopak mógł 
wpaść każdej chwili. 
Lilek z zawodu był zecerem. Andrzej o tym wiedział i powiedział 
Spychale. To dało Kazimierzowi do myślenia: Lilek musiał brać 
udział w jakiejś konspiracji wydawniczej. Oczywiście nie pytał go 
o to. Zresztą nietrudno było się domyślić, że była to jakaś 
drukarnia PPR. 
Spychała, zajęty swoimi sprawami, niewiele wiedział o robotach 
nowo powstałej organizacji. Lekceważył sobie te sprawy: do głowy 
mu nie przychodziło, aby to mogło być coś poważnego. Ale z biegiem 
czasu Lilek okazywał mu coraz mniej posłuszeństwa. Po prostu nie 
chciał mu pomagać w przekazywaniu wiadomości, choć wszystkie - jak 
ta pierwsza - brzmiały równie niewinnie. 
Powoli - choć się tak rzadko widywali - narastał między nimi 
konflikt, który wybuchnął jednego z wiosennych dni pamiętnego 
okresu. 
Lilek w bardzo powściągliwych słowach powiedział, że nie ma 
zamiaru pomagać organizacji burżuazyjnej. Spychała zirytował się i 
nazwał go wstrętnym pachołkiem Sowietów. Rozstali się w pokoju 
Andrzeja. Spychała wyszedł do siebie, ale odczuwał pewien 
niepokój, chociaż wierzył w uczciwość Lilka. Nawet przemknęło mu 
przez głowę, że trzeba Lilka jakoś unieszkodliwić, w ten czy w 
inny sposób. Ale na razie zaniechał tej myśli. Niebezpieczeństwo 
czyhało z tylu stron, mogło przyjść zupełnie skądinąd. A podając w 
podejrzenie Lilka, mógł skompromitować cały dom na Brackiej i 
swoje własne mieszkanie. 
Mimo to pomyślał sobie: 
"Wolałbym, żeby go zabili na ulicy, niż żeby go miało zabrać 
gestapo". 
Potem, patrząc w niebieskie oczy Oli, zawstydził się tej myśli. 
"Ona nic o mnie nie wie, nic nie wie o takich rzeczach. Co ona 
myśli o swoich dzieciach?". 
Powiedział głośno ni z tego, ni z owego: 
- To bardzo złe przyzwyczajenie widzieć ludzi zawsze z ich 
najgorszej strony... 

Ola spojrzała na niego zdziwiona: 
- Tego ciebie samo życie nauczyło. 
Nie mógł nie przyznać Oli racji. 
Nazajutrz po tej kłótni koło południa szedł ulicą Miodową w stronę 
Długiej. Irytował się: 
"Muszę teraz sam łatać o byle głupstwo. 
I z Andrzeja nie miał w ostatnich czasach wielkiej pociechy. 
Na rogu Długiej zauważył jakiś tłum. Ludzie szli spiesznie w jego 
stronę. 
Ktoś, prawie biegnąc, powiedział mu w przelocie: 
- Niech pan tam nie idzie, tam brzydko pachnie. 
Przyspieszył kroku. Na rogu ujrzał grupkę nieustraszonych 
warszawskich gapiów, cztery budy w rząd ustawione i mocny oddział 
gestapo. 
Skręcił w bramę domu, który znał z niedawnych czasów, i wszedł na 
czwarte piętro. Okna klatki schodowej wychodziły na ulicę Długą. 
Kryjąc się za framugą, wyjrzał w stronę otoczonego przez Niemców 
domu. Zobaczył, że koło bud stoi spora garść aresztowanych ze 
wzniesionymi do góry rękami. Żandarmi wynosili z domu jakieś paki, 
kaszty, maszyny. Ładowali to na samochody. 
"Drukarnia" - pomyślał sobie. 
W tym momencie ujrzał na dachu, trochę powyżej domu, w którym się 
ukrył, sylwetkę człowieka. Chował się za kominy, ale dość 
nieudolnie. Znać było, że niecałkowicie panuje nad swoimi ruchami, 
wyglądał trochę jak pijany. 
"Musi być ranny" - pomyślał Kazimierz. 
Poznał czającego się: był to Lilek. 
Ale go spostrzeżono i z dołu. Na schodach domu, w którym schronił 
się Spychała, zatupotały kroki. 
"Ładna zabawa" - pomyślał Kazimierz, ale od okna się nie odsunął. 
Niemcy zatrzymali się o piętro niżej. Trochę się bali, że człowiek 
na dachu ma broń. Spychała widział z góry żandarmów stojących na 
dole, ale oni, zajęci czym innym, nie zwrócili na niego uwagi. Z 
hałasem otworzyli okno. Jeden z nich wystrzelił. 
Kula nie dosięgła zbiega. Lilek jednak spostrzegł, że do niego 
strzelają z okna. Broni nie miał. Odwrócił się w tamtą stronę i 
kiwnął dłonią, jakby chciał powiedzieć: nie strzelajcie! 
- Idiota - mruknął przez zęby Spychała. 
Tymczasem Lilek, nie czekając na dalsze strzały, schował się za 
komin. Po chwili jednak, widocznie niepewny swej kryjówki, 
postanowił przedostać się na dach sąsiedniego domu. Ukazał się 
nagle zza komina i jak linoskoczek zrobił parę kroków, aby się 
oddalić od niebezpiecznego miejsca. Ruchy miał bardzo niepewne. 
Teraz wyraźnie widać było, że jest ranny w nogę. 
Padł drugi strzał. 
Lilek się nie zachwiał, tylko jakoś tak niezdarnie przyspieszył 
kroku. Raz - dwa - i nagle zsunął się gwałtownie po pochyłości 
dachu i znalazł się półleżący w rynnie. 
Teraz widać go było jak na dłoni. Poruszał się i chciał się 
wygramolić, ale to mu nie szło. 

Niemcy na dole śmieli się. 
Padł trzeci strzał. 
I wtedy Lilek przekręcił się w rynnie jak w łóżku - ale w 
powietrze. Ciężko jak materac, rozkraczając się i z rozwianym 
włosem spadł na trotuar. Żandarmi szybko zbiegli na dół. Spychała 
był ocalony. 
"No, teraz nie sypnie - pomyślał z ulgą, chociaż żal mu było 
chłopca. - Trzeba zawiadomić o wszystkim Andrzeja". 
VIII 
Niemcy zdecydowali wydać ciało Lilka "rodzinie". Z rodziny tej 
została tylko ciotka, która podług słusznych przewidywań zabitego, 
jakoś bardzo prędko wykaraskała się z matni, pozostawiając w niej 
jednak obu synów, których już nigdy nie miała zobaczyć. Trup Lilka 
znajdował się w prosektorium na ulicy Oczki. Dano znać Andrzejowi, 
że w czwartek o dziesiątej rano wyruszy kondukt ze szpitala i że 
ciotka zdecydowała pochować chłopca na Bródnie. Oczywiście za 
pieniądze organizacyjne. 
Wydanie zwłok rodzinie było przypadkiem bardzo niezwykłym i nie 
ulegało wątpliwości, że gestapo chciało zobaczyć, kto przyjdzie na 
pogrzeb, i może nawet dokonać aresztowania orszaku żałobnego po 
drodze lub na samym cmentarzu. Toteż przyjaciele i towarzysze 
zdecydowali, aby nikt za trumną Lilka nie szedł. Ale jakże tak 
samotnie wyprawić biednego chłopaka, którego wszyscy lubili, na 
cmentarz i do chłodnej ziemi? Postanowiono więc rzecz następującą. 
Z ulicy Oczki na Bródno kawał olbrzymi, skromny karawanik 
zaprzężony w nędznego konia zużyje na drogę co najmniej dwie 
godziny. Wszyscy, którzy chcieli pożegnać czarnego Lilka, mogli 
się ustawić wzdłuż tej drogi na poszczególnych rogach ulic, 
pojedynczo. W ten sposób skromnej trumnie będzie towarzyszył duży, 
a całkiem niezauważalny orszak - i mały żołnierz otrzyma należne 
mu honory w sposób, którego nikt nie dostrzeże. Od rogu do rogu 
będzie za nim biegła myśl i wspomnienie tych, co pozostali. 
Jadwiga, która akurat znalazła się w Warszawie w dniu "bitwy o 
drukarnię", dała znać o wszystkim Januszowi - i Janusz przyjechał 
do miasta. On jeden pomimo ostrzeżeń zdecydował się na wejście do 
kapliczki, gdzie stała trumna, i towarzyszył ciotce w momencie 
wynoszenia ciała. 
Gdy wszedł do kapliczki, trumna była jeszcze otwarta. Lilek wydał 
mu się - inaczej niż zazwyczaj - bardzo mały na swoim posłaniu, a 
czarne włosy rozrzucone na białej, wypchanej wiórami poduszce 
ujmowały jego głowę jakby w ramę, która zmniejszała jego drobną, 
pociągłą twarz. Rysy miał ściągnięte i brwi podniesione wyrazem 
tego wiecznego zdziwienia, jaki zazwyczaj mają twarze ludzi nagle 
zastrzelonych. Powieki były nie domknięte i spod długich rzęs 
przeświecało niebieskie białko. Kolor ten był tak intensywny, iż 
mogło się wydać, że Lilek za życia miał niebieskie oczy, a 
przecież miał takie ciemne. 
Ciocia dozorowała starannie zamykania trumny i układała, 
przygładzając, czarne pasma włosów przed zapadnięciem wieka. 
Janusz przypatrywał się temu obrządkowi i uderzył go fakt, że 

sprawa wygląda "jak zawsze", mimo tak odmiennych okoliczności. 
"Śmierć jest zawsze jednakowa" - pomyślał. Ale kiedy trumnę 
wyniesiono i jednokonny karawanik ruszył truchcikiem naprzód, 
kiedy ciocia, nie mogąc nadążyć, podbiegała za wózkiem, zmienił 
zdanie. Został na trotuarze na rogu Chałubińskiego, gdy czarna 
budka skręciła w Jerozolimskie Aleje, i zakryły ją przejeżdżające 
riksze, niemieckie samochody i przechodzące oddziały wojska. Ta 
śmierć wydała mu się inna, nieprawdopodobna i jeszcze bardziej 
niezrozumiała. 
Przypomniała mu się śmierć Janka Wiewiórskiego - nazywał ją w swym 
wspomnieniu "jasną". Tej tutaj nie można było z nią porównać, cały 
przebieg życia, który do tej śmierci prowadził, był najzupełniej 
inny. I chociaż Lilek został w jego życiu niby jakiś ślad po 
Janku, to przecież między tymi dwoma zachodziła tak wielka 
różnica, że Janusz po prostu nawet nigdy nie pomyślał o tym, jaki 
jest ten Lilek. Był zwyczajnie, tkwił w polskim pejzażu jak kamień 
czy drzewo. 
Dla Janusza było zawsze coś odpychającego nawet, chociaż nie 
chciał tego nigdy przyznać, w całkowitym zaangażowaniu się w 
życie. Rozumiał, że Lilek był z tych ludzi, którzy nie 
zastanawiają się, którzy nie mogą się nad tym zastanawiać. Ale w 
tym wypadku brakło mu wyrozumiałości. Pogrążenie się w działaniu i 
niewidzenie niczego poza prądem, który nas otacza i porywa, 
uważał, a może tylko instynktownie odczuwał, jako coś zdrożnego. 
Nie pozbawiło go to podziwu dla tego rodzaju życia i śmierci. I 
nawet, gdy się nad tym głębiej zastanawiał, a właśnie tu, na 
Chałubińskiego, przyszedł na niego taki moment, coś jakby drobne 
uczucie zazdrości przebijało się w jego myślach. I nawet pewne 
westchnienie: chciałbym być do tego zdolny. 
Janusz bał się trochę tego uczucia. Przewidywał wielkie 
komplikacje, gdyby ono bardziej doszło do głosu. Bał się samego 
siebie - i może właśnie dlatego unikał przyjazdów do Warszawy. 
Widok miasta zgniecionego obcasem żołdaka niemieckiego, miasta 
żywego - i jak jeszcze żywego - wywoływał w nim bardzo gorące 
uczucia. "Za gorące jak na mnie" - powiedział sobie. I zaraz 
poszedł na dworzec zapytać, kiedy odchodzi najbliższy pociąg do 
Sochaczewa. 
Na rogu Emilii Plater, naprzeciwko wielkiego kubu dworca 
centralnego, stała Jadwiga. Z dworca co chwila wysypywały się 
tłumy czarne, zbiedzone, ludzie uginali się dźwigając worki i 
stare walizki powiązane sznurkami. Baby ruszały się powoli, widać 
dźwigały pod spódnicami połcie mięsa i słoniny. Na trotuarze przed 
dworcem stali grupkami żandarmi, wybierali oni na chybił trafił to 
tego, to owego pasażera, podchodzili do niego i spokojnym i pewnym 
gestem zabierali mu kuferek czy worek. Niektórzy stawiali się, 
niektórzy prosili pokornie (zwłaszcza kobiety), ale to nic nie 
pomagało. Zabrany worek nigdy nie wracał do właściciela. Większość 
jednak godziła się spokojnie ze stratą towaru; strata ta była 
wkalkulowana w rachunki tego procederu. 
Nagle zakotłowało się pomiędzy wychodzącymi pasażerami. Niektórzy 

poczęli uciekać, ale inni tłoczyli się, aby przyjrzeć się jakiemuś 
widowisku. Dwóch gestapowców prowadziło małego, bladego chłopca, 
dźwigającego dużą walizkę, za ciężką dla niego, zapewne z bronią. 
Olbrzymi Niemcy już samym wzrostem przytłaczali chłopaczka, 
nikłego i nawet trochę ułomnego. Jadwidze przypomniał się 
nieboszczyk wnuk organisty z Łowicza - mały był bardzo podobny do 
niego. Znalazł się gdzieś zaraz jakiś wóz, gestapowcy wtłoczyli 
małego i odjechali. Ruch przed dworcem stawał się powoli normalny. 
Jadwiga tak zapatrzyła się na tę scenę, że o mało nie przegapiła 
karawanu. Budka wsunęła się truchcikiem i jak gdyby trochę bokiem 
w walący z dworca motłoch, koń zwolnił biegu i ciocia dopędziła te 
cztery czarne kolumienki złączone baldachimem, śród których leżała 
prosta żółta trumna. Jadwiga skonstatowała, że jedno pasmo włosów 
Lilka wymknęło się spod wieka trumny i chwiało się na wietrze niby 
pasemko jedwabiu. 
Jadwiga poznała ciocię. Znała ją jeszcze kiedyś z Woli, była to 
nawet jakaś krewna Janka Wiewiórskiego. Po tej cioci dopiero 
zrozumiała, skąd się wziął Lilek i dlaczego trzymał się Janka. 
Jadwiga z jednej strony sceptycznie odnosiła się do wszystkich 
spraw politycznych, z drugiej - bardzo ceniła sobie pokrewieństwa 
i stosunki. Dlatego też raczej żal jej było tego czarnego Lilka. 
Patrzyła na mijający ją karawan, oczy jej przysłoniła mgła łez, 
przypomniał się jej biedny "wujo", którego bardzo kochała. 
"Czego oni chcą wszyscy? - pomyślała sobie. - Żeby było lepiej? A 
jest coraz gorzej, tak straszno, że nie może być gorzej. Straszno. 
Na ulicach prawie co dzień rozstrzeliwują niewinnych ludzi. I co 
powstanie z tej krwi? Nowe życie i - nowa śmierć". 
Jadwiga nie rozumiała tego, co się dzieje. A Janusz - który także 
nie rozumiał tego na inny zupełnie sposób - niewiele mógł jej 
wytłumaczyć. 
"Nic mi nie wytłumaczył. I nawet nie wiem, jak ten Lilek zginął, 
czego on bronił. Czy tego samego, co wujo? Chyba tak. Siebie 
bronił. Nie chciał się upodlić. Nie chciał się poddać. Oni są 
wszyscy tacy, tacy nasi". 
I coś w rodzaju dumy rozszerzyło jej oddech. 
"Szkoda, że Janusz nie jest taki" - pomyślała patrząc, jak trumna 
przesuwa się szybko ulicą. 
Spychała stał na rogu Marszałkowskiej, od strony "Polonii" koło 
kwiaciarni Bursiaka w domu Marconich. Cofnął się od brzegu 
trotuaru pod same okna kwiaciarni, miał stąd obszerne pole 
widzenia i mógł zawczasu spostrzec, jeżeliby ktoś chciał śledzić 
przebieg skromnego pogrzebu. Ale nie widział nic podejrzanego, 
Niemcy zapewne zrezygnowali. To napełniło jego serce dobrymi 
przeczuciami, że wrogowie tracili już owo dla nich 
charakterystyczne poczucie porządku. Ktoś tam na pewno kazał wydać 
ciało Lilka i zarządził, aby śledzono pogrzeb, a potem zapomniano 
o tym, przyszły jakieś stokroć ważniejsze sprawy - i machnięto 
ręką. A może nawet nie machano ręką, rozejście się całej sprawy 
odbyło się pomimo woli rozkazodawców. Spychała spostrzegł ostatnio 
bardzo wiele takich spraw, ważniejszych i mniej ważnych, nie 

doprowadzonych do końca - i wnioskował z tego bardzo wyraźne 
rozluźnienie dyscypliny, niewystarczalność organizacji. 
Spychała mało znał Lilka, używał go do załatwiania pewnych 
drobnych spraw, ale daleki był od podzielania jego zapatrywań. 
Cała sprawa drukarni, organizacji podziemnych redakcji z ramienia 
PPR szła poza nim. Ale ponieważ był świadkiem tej walki i tej 
żałosnej śmierci śmiesznego chłopca, czuł się w obowiązku oddać 
ten ostatni hołd, jak się składa hołd każdemu żołnierzowi. 
Spychała ostatnio nie był z siebie zadowolony. Cała jego 
egzystencja okupacyjna była jak gdyby jednym snem, nie odczuwał 
rzeczywistości, przemykał się jakimś dziwnym sposobem pomiędzy 
kontaktami, zebraniami a życiem osobistym, które też było jak 
gdyby zawieszone w próżni. Od chwili swego powrotu z Pustych Łąk 
odczuwał wszystko jako działanie tymczasowe. Co gorsza, swoje 
wiary i przekonania uważał za tymczasowe, jak płaszcze, które 
każdej chwili można było zdjąć i powiesić na kołku. Miał przy tym 
niejasne - z każdym dniem stające się wyraźniejszym - wrażenie, że 
płaszcze te zawiesi na kołku nie on sam, ale ciocia historia. 
Straszna to była ciocia. I żadne rozważania w stylu Hamleta nie 
mogły tu nic pomóc, obracały się one w takiej samej próżni co i 
działania Spychały. 
Patrzył, jak karawan nadchodził, minął go, pojechał dalej. Widział 
konika, trumnę, woźnicę małego i zgarbionego. 
"Tylko nie odczuwać smutku, żadnego smutku - mówił do siebie - 
tysiące, dziesiątki, setki tysięcy takich chłopców ginie 
codziennie. Ten jeden nie ma żadnego znaczenia. Mały czarny 
karawan jest wspaniałym pojazdem, ten pogrzeb wspaniałym 
pogrzebem. Inni są wdeptani w piach, paleni, porzucani przy drodze 
czy w lesie. Ten jedzie jak jaki król, na prawdziwy przedwojenny 
cmentarz". 
Patrzył na małą figurkę cioci biegnącej prawie za czarnym pojazdem 
i nawet uśmiechał się. 
"Byle tylko nie poddać się tej filozofii cierpienia - myślał - 
mitologii nieszczęścia. Nie można z tego wszystkiego, co się 
dzieje, budować poglądu na rzeczy. Rzeczy w istocie swojej nie 
mają nic wspólnego z tym znaczeniem cierpienia, jakie im nadajemy. 
Koń jest koniem, trumna zbitymi sosnowymi deskami, ciocia obrotną 
i chytrą babą, która wyrwała się nawet z rąk gestapo. Nie trzeba 
tego przetwarzać na symbole, bo tak się daleko nie zajedzie". 
Spychała patrząc, jak karawan minął Marszałkowską i dalej sunął ku 
Brackiej, poczuł nagle wielką tęsknotę do zwyczajności. Tak mu się 
zachciało istnieć bez patosu istnienia, bez chwały cierpienia, bez 
pojęć takich, jak bohaterstwo i ofiara, którym nie odpowiadała 
żadna rzeczywistość. Bo przecież nie było ani bohaterstwem, ani 
ofiarą, że czarny Lilek przeskakiwał jak kot z dachu na dach i że 
ustrzelono go jak kota, gdy się wynurzył zza komina. 
Na rogu Nowego Światu stała Helenka. Ona nie znała Lilka, ale 
dowiedziała się o wszystkim od Andrzeja i uważała ten pogrzeb - z 
odprowadzającymi trumnę na każdym rogu ulicy - za znakomity 
pomysł, i naparła się, że w ten sposób odda hołd umarłemu. 

Właściwie mówiąc, Helenka bardziej spacerowo traktowała tę całą 
sprawę. Ona jedna ze wszystkich pogrzebowych "gości" zauważyła, że 
dzień jest prześliczny, wczesnowiosenny, z drobnymi, podartymi 
obłoczkami na bladoniebieskim niebie. Tutaj, na rogu Nowego 
Światu, odczuwało się powiew od Wisły, pieszczotliwy, łagodny i 
pełen miękkości, która w tych okolicznościach zdawała się po 
prostu czymś nieprzyzwoitym. 
Helenka podniosła głowę i patrzyła na obłoki i na przelatujące 
gdzieś wysoko ptaki. Jaskółki powróciły, niepomne na wojenne 
pociski, i gdzieś tam pod chmurkami wyprawiały swoje lotne tańce. 
Helenkę na ten widok ogarnęło zachwycenie. Przechodzący obok 
ludzie widząc, że spogląda w górę, z niepokojem śledzili jej 
wzniesiony wzrok, myśleli, że może jakie samoloty krążą po niebie. 
Jakie? Nie wiadomo, ale nic dobrego z tego nie wyniknie. Niektórzy 
dopiero teraz wznosząc głowy spostrzegli pogodę wiosennego 
sklepienia, a inni nie spostrzegłszy nic nadzwyczajnego odwracali 
oczy znowu na Helenkę i patrzyli na nią wzruszając ramionami: co 
ona tam widzi? 
Helenka także w końcu połapała się, że zwraca na siebie uwagę, o 
co jej, bądź co bądź, bynajmniej nie chodziło. Zaczęła więc 
patrzeć w Aleje Jerozolimskie. Niebawem spostrzegła nadciągający 
karawan. 
Wiedziała, że jeszcze przed paru dniami Lilek nocował u Andrzeja, 
wiedziała, że był to towarzysz Januszowego przyjaciela, człowiek 
młody. Ale ponieważ nigdy go nie widziała, wyobraziła sobie, że 
był bardzo piękny. Biedny Lilek śmiałby się, gdyby mógł widzieć, 
jak jego postać rysowała sobie w wyobraźni siostra Andrzeja. 
Czarny Lilek był mały i szczupły, oczy miał duże, ciemne, ale była 
to jedyna ozdoba jego wąskiej twarzy. Bełkotał trochę przy 
mówieniu i im bardziej był zdenerwowany, tym bardziej plątały mu 
się słowa w ustach. Helenka myślała: "Szkoda ładnego chłopca". 
Ale zaraz zaczęła myśleć o Bronku. Bronek rzeczywiście był piękny, 
raczej miał typ arabski, i jego długa (Helenka żartowała: 
"końska") szyja miała ciemnozłoty kolor. Pamiętała zapach tej 
szyi: pomieszana "woń krawca" i aromat ambry. I już nigdy? Helenka 
spojrzała ku wylotowi mostu Poniatowskiego i znowu widziała 
niebieskie niebo nad Wisłą i przestrzeń zaciągającą się szafirem 
oddalenia. Zamiast myśleć o Lilku przypomniała sobie kościół w 
Rabce, którego deski miały taki właśnie niebieskofioletowy kolor. 
Kościół w Rabce, który odwiedzali wtedy razem z Bronkiem, a potem 
góry, schronisko w Gąsienicowej i Krzyżne. I odwracając oczy od 
tego oddalenia za mostem, które jednocześnie było wspomnieniem 
bardzo już odległych rzeczy - spojrzała na idący teraz w 
zwolnionym tempie karawan. Przyjmowała ten czarny wóz do swojej 
świadomości niby rzecz zbędną, niepotrzebną i nieprawdopodobną. 
Przypomniał jej się plecak Bronka, liny i śpiwór, które niósł, 
cały jego ekwipunek, od butów począwszy, a na berecie skończywszy, 
i pomyślała, że to jest właśnie to uzbrojenie, które powinni byli 
nosić w tej chwili, nie visy, długie buty i dziecinnie fabrykowane 
granaty. 

I znowu z uczuciem zawstydzenia czy zmieszania patrzyła na 
karawan, który skakał na szynach tramwajowych. "Po co to 
wszystko?" - spytała siebie. 
Ale zaraz zawstydziła się swoich myśli. 
"Co on, biedak, temu winien? - pomyślała sobie. - On przecie nic 
nie wiedział o życiu, był młody. Może nawet nie miał jeszcze 
kobiety. Żal mu było tak spadać z dachu. Czy żył jeszcze, kiedy 
spadał? Czy czuł jeszcze? Czy bardzo mu było szkoda życia?". 
"Andrzej mówił, że on był bardzo naiwny i wierzył w bardzo dużo 
rzeczy. Szczęśliwy!" - westchnęła. 
W miejscu gdzie most Poniatowskiego wchodził nad szeroko rozlaną w 
tej chwili przestrzeń wody, stał Hubert Hube. Nie zastanawiał się 
nad tym, że każdemu wpadał w oko jego wysoki wzrost, rozrzucone 
loki na głowie - coś tak dziwacznego - i całe to jego 
wyprostowanie, powiedzieć można nawet: wyprężenie, co zawsze 
sprawiało wrażenie, że jest on jak kot gotowy każdej chwili do 
skoku. Trzeba było mieć łut szczęścia, Hubertowego szczęścia, że 
dotychczas względnie mało zaczepiali go żandarmi. 
I Huberta bawiła ta cała "komedia" jak mówił, rozstawienia po 
drodze orszaku pogrzebowego Lilka. Uważał to za jeszcze jeden 
"kawał" urządzony Niemiaszkom. O zabitym nie myślał, znał go 
bardzo mało: był przez parę dni łącznikiem pomiędzy Hubertem a 
Spychałą. Cały ten pogrzeb był jeszcze jedną przygodą okupacyjną, 
a Hubert z zamiłowaniem kolekcjonował takie - i niebezpieczniejsze 
- okupacyjne przygody. 
W dalszym ciągu wszystko dla niego było fantazją i przygodą. 
Wszystko zawsze chciał brać na siebie bez względu na wyniki. 
Trochę miał za złe Andrzejowi, że to on załatwił Marysię Tatarską. 
Czynił mu nawet wymówki. Andrzej nic na to nie odpowiadał. Andrzej 
ostatnio zazwyczaj wykręcał się milczeniem we wszystkich, 
najważniejszych nawet sprawach. 
Hubhuby nachylił się nad poręczą mostu. Pod nim sunęły szare, 
wezbrane płachty wody. Wisła była mętna, choć dzień był piękny i 
niebo niebieskie. Prąd ciągnął mocny i rozwalał się o filary, 
czyniąc białe, piękne grzebienie. Gałązki i nawet duże gałęzie 
drzew niosły się z falą. 
"A może by tak skoczyć?" - pomyślał Hubert. Zwyczajnie skoczyć, 
bez powodu i bez celu. Hubert czuł, że dla niego przymus jest 
upokorzeniem. Z własnej woli uczynić coś, co byłoby takie 
niemądre. Ale wybrane z rozmysłem spośród tysiąca czynów. 
Przeczesał ręką pukle włosów. Gest ten otrzeźwił go. 
"Żadnych takich pomysłów, mój Hubercie - powiedział do siebie - 
zamiast tego, żeby pomysły - los. Teraz nie czas na wybitne 
indywidualności". 
Uśmiechnął się. 
"A przede wszystkim nie jestem żadną indywidualnością" - 
dopowiedział. 
Właśnie na moście zastukały kopyta nędznego konika, nadjeżdżał 
czarny baldachim. 
"Jestem jednym z naszych chłopców - powiedział jeszcze - jak 

ten!". 
W nocy padał deszcz, resztką deszczu były te białe strzępki waty 
na niebie. I most był mokry, nierówny, z dziurami jeszcze z 
bombardowania Warszawy w 1939 roku. Konik zaprzężony do karawanu 
potknął się, woźnica go podciągnął. Konik wyprostował się i parę 
kroków ruszył kłusa. Ciocia także podbiegła i potknęła się na tej 
samej dziurze. Upadła. Hubert podskoczył i podniósł ją. 
Ujrzał zwróconą na siebie pospolitą twarz i szare, przestraszone 
oczy. 
- Co pan robi? - powiedziała stara. - Nie trzeba. 
Hubert przez chwilę trzymał ciotkę Lilka pod ramię, ale potem 
puścił i odszedł. Na moście było zupełnie pusto, nikt nie widział 
tego incydentu. Hubert nie wytrzymał i wbrew rozkazowi posunął się 
mostem, nie spuszczając oczu z karawanu. 
"Jednym z takich jak ten, co go powieźli, pamiętaj, Hubert. I nie 
wyobrażaj sobie czort wie czego". 
Przemknęła mu przez głowę myśl, że to ojciec używał wyrażenia 
"czort wie co" i że było ono już staroświeckie. Zrobił jeszcze 
parę kroków, ale z daleka spostrzegł stojącego na drugim końcu 
mostu Andrzeja. Jego wysoka, szczupła sylwetka była łatwa do 
rozpoznania. Zatrzymał się. 
Andrzej w tym miejscu stał długo. Niecierpliwił się już, ale kiedy 
ujrzał nadjeżdżający karawan, poszedł naprzód, i to dosyć prędko. 
Przeszedł szybko cały nasyp i zatrzymał się koło Ronda 
Waszyngtona. Stąd mógł widzieć, jak pojazd nadjeżdża, a także - 
potem - jak odjedzie w stronę Bródna. Nie zastanawiał się nad tym, 
ale chciał być jak najdłużej w pobliżu Lilka. Chciał wziąć jak 
najbardziej intensywny udział w tym pogrzebie. 
Od momentu kiedy się dowiedział od Spychały o dziwacznej śmierci 
chłopca, nie przestawał o nim myśleć. A właściwie mówiąc, myślał o 
nim i wcześniej, od chwili kiedy Lilek spędził noc w jego pokoju. 
Może właśnie od tej chwili Andrzej począł odczuwać silniej niż 
dotychczas wszystkie wątpliwości. Czy taka wiara i taka pewność 
słuszności swego postępowania jest rzeczą dobrą? Zastanawiał się - 
i wątpił, jak zwykle wątpił. Czuł się porwany w tryby, które 
obracały nim jak małym patyczkiem. Ale przyszło mu do głowy 
powiedzenie Pascala: trzcina myśląca. 
Jaką wartość miało stracone życie czarnego Lilka? Dla niego samego 
ogromną, dla społeczeństwa minimalną. Czy te minimalne wartości 
sumują się? Zapewne tak, na pewno nawet tak, ale on tej sumy 
dostrzec nie potrafi. 
W ogóle od jakiegoś czasu zaczynało przeważać w nim uczucie 
zagubienia. Bronił się przed nim, jak mógł, i wmawiał w siebie, że 
we wszystkim, w czym brał udział, istnieje celowość i plan. Że 
wszystko musi mieć sens. Bo jakże inaczej? 
Ale często - jak właśnie w tej chwili - powiadał sobie: "To nie ma 
żadnego znaczenia, to jest sen nieproroczy". 
Karawan sunął krawędzią jezdni, tuż przy trotuarze, i widział 
Andrzej napis na niezdarnej trumnie: "Juliusz Syga, lat 23". I 
przypomniał sobie, jak ciężko sapał Lilek leżąc przy nim i jaki 

żar szedł od niego. A teraz był zimny jak lód. "Najgorszy jest ten 
brak prądu, brak ciepła, jaki odczuwamy stojąc przy trupie" - 
pomyślał. 
Karawan zrobił łuk i pojechał wzdłuż Parku Skaryszewskiego, ciocia 
szła za nim odsadzona o dobre kilkanaście metrów. Andrzej 
uśmiechnął się, bo poczuł, że łzy napływają mu do oczu. 
Stał długo. Karawan podskakiwał oddalając się po nierównym bruku, 
żółty sześcian trumiennej głowy z czarną plamą blachy zacierał 
się, ciotka wytężała krok, ale była coraz dalej od żałosnego 
baldachimu, a na młodziutkich drzewach Skaryszewskiego Parku 
drżały lekko i powabnie bladozielone liście brzózek i grabów. 
- Nie ma Lilka - powiedział Andrzej. 
Machnął ręką i zawrócił w stronę miasta. 
IX 
Pani Szyllerowej udało się namówić Elżbietkę. Zdecydowała się dać 
koncert na jakieś tam cele wiadome tylko samej pani Emilii. 
Koncert odbył się w restauracyjce na Boduena dnia dziewiętnastego 
kwietnia. Tyle tylko, że organizatorki nie połapały się w datach i 
wypadło to już w Wielkim Tygodniu. Róża była tym zgorszona i 
domagała się od Elżbietki koniecznie włączenia do programu tylko 
"duchowych" pieśni. Elżbietkę to irytowało. 
- Skądże ja ci wezmę tych duchowych pieśni? - pytała rozdrażniona. 
- Zresztą teraz tak się to wszystko poplątało, że nikt się nie 
może połapać, czy to Palmowa Niedziela, czy Wielki Czwartek. Będę 
śpiewała Chopina i Moniuszkę, i będzie dobrze. 
- C'est vrai - zauważyła Róża - ces chansons ne sont que des 
umartwienia - (mówiła robiąc liaison: zumartwienia). * (* To 
prawda... te pieśni są prawdziwym umartwieniem.) 
Pani Szyllerowa była innego zdania. 
- A nie zaśpiewałabyś jakiejś pieśni Edgara? - spytała. 
- Edgar nic nie ma takiego. Ja go tak dawno nie śpiewałam. Nie 
wiem, czy mi się uda. 
- A dla kogo to się ma udać? - spytała Róża. - Ce ne sera pas un 
concert comme autrefois. * (* To nie będzie koncert jak dawniej.) 
- To prawda - westchnęła Elżbietka. 
- Nie, to będzie prawdziwy koncert - z naciskiem powiedziała pani 
Szyllerowa. 
Wiadomość o koncercie rozpowszechniono jedynie ustnie, ale 
wzbudził on zainteresowanie. Wiele osób dowiadywało się o datę - i 
gdy piękny dzień wiosenny miał się ku końcowi, obie salki 
restauracji napełniły się słuchaczami. 
Niestety, zjawił się i niemiecki lotnik, wielbiciel czy "kuzyn" 
Róży. Wiadomo było, że nie sypnie koncertu, ale pod każdym innym 
względem należało być bardzo ostrożnym. 
Ola z Helenką siedziały przy małym stoliku w głębi, na prawo od 
wejścia. Kryły się trochę w cieniu. Ola wybrała ten stolik, aby 
być jak najmniej widziana, bała się, że wzruszy się za bardzo. 
Akompaniował Elżbietce młody muzyk "z dobrej rodziny", w trzy 
miesiące potem z ustami zaklejonymi gipsem zginął, rozstrzelany 
wraz z innymi koło remizy tramwajowej na Puławskiej), szczupły i 

lękliwy, a jednocześnie uważny. Trzeba było być przygotowanym na 
niejedno. Elżbietka, jeśli trafiła na dobrą nutę, robiła 
nieoczekiwane fermaty albo nagle, gdy brzmienie się jej nie 
udawało, przyspieszała tempo. Jednym słowem, był to śpiew bardzo 
już zmanierowany. 
Pani Szyllerowa, siedząca gdzieś "za kulisami", w przejściu między 
stołowym pokojem a kuchnią, zdawała sobie doskonale sprawę z tego 
faktu. Tak samo jak straciła męża i syna, traciła teraz ten śpiew, 
do którego od tylu lat była przywiązana. Robiła sobie nawet 
pewnego rodzaju wyrzuty, że kiedyś, przed laty, niedostatecznie 
wykorzystywała możność słuchania głosu córki. Tak samo zresztą, 
jak nie doceniała twórczości Edgara. Z pewnego rodzaju żalem 
wspominała wieczór, kiedy po koncercie w Filharmonii grała z mężem 
kwartet Beethovena na cztery ręce, jakby starając się zatrzeć w 
sobie wrażenie muzyki syna, głosu córki, bo niepokoiły ją nad 
miarę. 
Elżbietka wybrała parę pieśni Chopina. Jednak nie wyszły one 
dobrze, śpiewaczka nie posiadała odpowiedniej prostoty, starała 
się je "interpretować", czego nie znoszą owe proste piosenki, 
pisane, jak słowa Witwickiego, w stylu sielskim. Dopiero gdy 
zaśpiewała Z gór, skąd dźwigali, emocja ogarnęła i ją, i 
słuchaczy. Zakazany Chopin i bolesne słowa o tych, których nikt 
nie wspomni, stosowały się, jak nie można lepiej, do przeżywanej 
chwili. 
Ola słuchała uważnie, nie spuszczając zresztą oczu z Helenki, 
która siedziała profilem do matki, bardzo jakaś przygnębiona, a 
zarazem niespokojna. Ola nie mogła nie zauważyć, jak bardzo 
zmienił się tembr głosu Elżbietki, a co ważniejsze, jak inny był 
sposób śpiewania. Jak brakło Elżbietce swobody, jak ostrożnie 
brała wysokie nuty, jak trudno jej przychodziły wszystkie 
crescenda. 
A jednocześnie Ola, która tak dawno nie słyszała śpiewu, odkrywała 
na nowo jak gdyby magię muzyki. Ze zdziwieniem konstatowała fakt, 
że obok strasznego świata, w którym żyła, obok tej krwi, która 
farbowała ręce zbrodniarzy i ręce jej dzieci, obok świata 
codziennej męki, istniał jakiś inny, nietknięty i nietykalny 
świat, do którego można było sięgnąć ręką, a poddawał się i 
otwierał. Osobliwa czystość muzyki nigdy jej się nie wydawała tak 
kryształowa jak w tym momencie. Muzyka stawała się dla niej i 
ocaleniem od własnego życia, które było przecież tak okropne. I 
sama sobie dziwiła się, że mając ten lek i truciznę pod ręką nigdy 
nie sięgała po nią. Podczas końcowych słów ostatniej pieśni 
Chopina poczuła, że łzy napełniają jej oczy. 
Gdy Elżbietka skończyła i rozległy się nikłe oklaski (bano się 
manifestacji), Helenka zwróciła się do matki z gniewem. 
- Co ci jest? Przecież to okropne... - powiedziała twardo. 
Ola uśmiechnęła się. 
- Helenko - powiedziała - ty znowu nic nie rozumiesz. 
Helenka zamilkła i odwróciła się. 
Po krótkiej pauzie Elżbietka wróciła i zaczęła śpiewać pieśni 

Moniuszki. Polna różyczka przeszła bez wrażenia. Potem był Morel. 
Ola słuchała tej pieśni z napięciem, czekała na cudowną modulację 
pod koniec strofy. I właśnie w momencie tej modulacji poczuła obok 
siebie cichutki ruch. Odwróciła głowę. Andrzej wszedł 
niepostrzeżenie, uważnie postawił krzesło tuż obok krzesła matki i 
usiadł bliziutko, dotykając całym ciałem ciała Oli. 
Ola wyciągnęła lewą rękę i natrafiła na dłoń syna. Andrzej 
zdecydowanym ruchem ujął jej rękę w kostce i ścisnął mocno. A 
potem nie puszczał już tej dłoni i tak trzymając się za ręce jak 
kochankowie słuchali dalszych perypetii pieśni. 
Od owej porannej, a raczej jeszcze nocnej rozmowy w pokoju 
Andrzeja Ola nie zamieniła z synem ani jednego poufniejszego 
słowa. I to słuchanie to też nie była rozmowa. Ale Ola rozumiała, 
że dla Andrzeja również był to moment odprężenia, a może właśnie i 
chwila odnalezienia jakiegoś innego życia, tęczy, która wznosiła 
się nad straszną doliną. 
Jednocześnie - Ola czuła to - i dla niej, i dla Andrzeja była to 
chwila odnalezienia najdawniejszych wspomnień: odnalezienia 
dzieciństwa. I nagle zobaczyła siebie idącą ulicą Czackiego, 
spokojną, cichą ulicą, z dłonią małego Andrzejka we własnej dłoni. 
Czuła, jak dłoń ta z zupełną ufnością, drobna i wierna, poddaje 
się jej ruchom, jak mały dowierza całkowicie i jej, i kierunkowi, 
ku któremu ona go prowadzi. A teraz czuła, że już nigdy nie 
odnajdzie tej ufności, wzajemnego spoidła. Andrzej miał jej tyle 
do zarzucenia, ona miała tak straszne podejrzenia co do Andrzeja. 
A jednak siedzieli tak bliziutko siebie i trzymali się za ręce, 
jak już nigdy nie czynią matka i syn, kiedy syn jest dorosły, to 
znaczy dla matki na zawsze stracony. 
I przyszła Oli do głowy myśl dziwna, może nawet straszna, że Antek 
jest w tej chwili bardziej jej synem, że ponieważ umarł, tym 
bardziej dla niej żyje. Przypomniał się jej Józio i ciocia Royska, 
i wszystko, co było z nimi związane. 
"Pochowała go w mauzoleum, a ja nawet nie wiem, gdzie mój leży - 
pomyślała. - Ale to wszystko jedno, i to mauzoleum stanie się 
prochem. I wszystko..." 
Poczuła żałość w sercu i strach, że i Andrzej może w ten sposób 
stać się "bardziej synem", i potępiła w sobie tę myśl godzącą się 
ze śmiercią Antosia, nawet w jakiś sposób gloryfikującą tę śmierć. 
Nie, nie - nie można tak myśleć Jeszcze stanie się "to" z 
Andrzejem. Ścisnęła mocniej jego dłoń, jakby prosząco, żeby nie 
odchodził, żeby trwał, żeby był przy niej, a ona już mu nie zada 
ani jednego pytania. 
Ułowiła zdziwione spojrzenie Helenki, która nie posłyszała, kiedy 
Andrzej zjawił się przy stoliku. W oczach córki wyczytała strach i 
zniecierpliwienie. Helenka pochyliła się ku nim - ze zdziwieniem 
odkrywając, że trzymają się za ręce - i zapytała szeptem: 
- Co słychać? 
Andrzej wzruszył ramionami. 
- Wyobraź sobie! Niemcy są w Warszawie. 
- Głupiś - powiedziała Helenka i wróciła do poprzedniej obojętnej 

pozy. 
Elżunia skończyła cykl pieśni Moniuszki. 
Nastąpiła trochę dłuższa przerwa. Roznoszono kawę i kawałki tortu 
mokka albo makowego. 
Ola i Andrzej odsunęli się od siebie, pili kawę i nie patrzyli na 
siebie. Przy stoliku panowało milczenie. 
Przyszła do nich pani Szyllerowa. Przysiadła się i zaczęła 
rozmowę. Ola słuchała jej z pewnym wysiłkiem, a Helenka nawet nie 
udawała, że słowa do niej dochodzą. Była zupełnie zmartwiała. 
Twarz jej zastygła i dwie bruzdy ukazały się koło ust. 
- Wyobraź sobie, Oluniu, będziemy miały niespodziankę, Elżbietka 
znalazła w swoich papierach dwie nie znane pieśni Edgara, szkice 
właściwie. 
- Boże drogi - powiedziała Ola - cóż to za pieśni? 
I pomyślała sobie: "Gdyby to było parę lat temu!". 
- To są pieśni do słów Kochanowskiego z Psałterza Dawidowego. 
Jedna to Nad rzekami Babilonu, a druga to już nie pamiętam, z 
jakiego psalmu, ale tylko dwie linijki. Bardzo przejmujące - 
dodała pani Szyllerowa wzruszonym głosem. 
Andrzej popatrzył na matkę. Wiadomość o odnalezieniu nie znanych 
pieśni Edgara zdawała się ją przejmować. 
Elżbietka wyszła po chwili z małym czerwonym kajecikiem w ręce. 
Zapisywała tam słowa śpiewanych pieśni, pamięć ją bowiem ostatnio 
zawodziła. Pani Szyllerowa została przy stoliku. 
- Słuchajcie, kochani - powiedziała, jakby to miało jakieś 
znaczenie. I tak Ola zamieniła się w słuch, a Helenka myślała o 
czym innym. 
Elżbietka odegrała cały swój repertuar: naprzód popatrzyła na 
końce pantofli, potem podniosła pewnym ruchem głowę w górę - i gdy 
się sala uciszyła, zamieniła spojrzenie z akompaniatorem i skinęła 
mu potakująco. 
Rozległy się dziwne akordy, było ich tylko cztery i schodziły z 
góry w dół jak w ostatniej balladzie Chopina. Elżbietka zaczęła 
bardzo cicho i jakby niepewnie. 
I nagle poczuła obecność brata, zaczęła śpiewać, jakby to Edgar 
jeszcze jej akompaniował. Pieśń była prosta i bardzo wymowna. 
- To cudowne - powiedziała Ola. 
Stara Szyllerowa kiwnęła głową. Andrzeja niecierpliwiło trochę to 
celebrowanie. Popatrzył ze zdziwieniem na matkę. 
A Ola rzeczywiście zmieniła się na twarzy. Kiedy Edgar żył 
jeszcze, uważała go za jednego ze swoich przyjaciół, ale kiedy 
teraz przemówił do niej nie znaną muzyką zza grobu, wydało jej 
się, że nigdy nie miała bliższego człowieka. Myślała, że mogłaby 
mu może - i tylko jemu jednemu - opowiedzieć wszystko, i o 
Kazimierzu, i o śmierci Antka, i o lęku, jakim napawał ją Andrzej. 
I wobec tych wysokich nut, które niegłośno i z łatwością dawnych 
lat wyciągała Elżbietka, poczuła taki przypływ żałości nad sobą i 
nad swoimi dziećmi, iż myślała, że się rozpłacze. Pełne tony 
psalmu brzmiały także jak żałość i jak skarga. 
Rodził się dla Oli nowy i nie znany Edgar, nie ten z salonu jej na 

Czackiego, nie ten miły i trochę zgaszony - bardzo smutny - 
człowiek, ale inny i nowy, promienny. Oczywiście był smutny, ale 
nie jak smutny flecista ze wschodniego zaułka - smutny smutkiem 
większym i pełniejszym niż wszystko, co może powiedzieć muzyka. To 
nie był "smuteczek", jak na francuskich pejzażach - to był 
wszechobejmujący smutek istnienia. Powiadał on tej chwili, którą 
przeżywali obecnie, tej strasznej chwili: chwilo, przeminiesz, 
przeminiecie wszyscy, jak ja przeminąłem i jak wy wszyscy 
przeminiecie, jak cienie, odbicia wierzb na wodach babilońskiej 
rzeki. 
Ola tak się przejęła i zamyśliła, że nie zauważyła, kiedy zaczęła 
się druga pieśń. Dla niej wszystko zlało się w jedno wrażenie 
oszołomienia i zadziwienia. 
- Mój Edgar - powiedziała pani Szyllerowa, gdy Elżbietka 
skończyła. 
Nikt z publiczności nie zaklaskał. Elżbietka wyszła. Pani 
Szyllerowa wstała i poszła za córką. 
Program zapowiadał teraz jakieś dwie arie z włoskich oper. Ola 
pomyślała, czyby już nie pójść do domu. Ale nim się namyśliła, 
śpiewaczka wróciła i rozpoczęła się ostatnia część koncertu. 
W połowie pierwszej arii Ola spostrzegła, że na krześle, na którym 
siedziała przed chwilą Szyllerowa, zjawił się ktoś inny. Z 
początku nie poznała, dopiero kiedy ten ktoś nachylił się do 
Helenki i rozsypały mu się loki na głowie, spostrzegła, że był to 
Hubhuby. Posłyszała, jak mówi do swej przyjaciółki: 
- Co wy tak tu siedzicie? Nie wiecie? Zaczęło się. 
Serce Oli ścisnęło się gwałtownie. 
Dzieci jej prawie jednocześnie powiedziały: 
Andrzej: - Co się zaczęło? 
Helenka: - Ja wiedziałam. 
- Co, co? - niepokoiła się Ola. 
Hubhuby uderzył w wielki ton: 
- Wy tu siedzicie, a Żydzi się biją w getcie od rana. 
- Co ty mówisz? - spytał Andrzej. 
Helenka machnęła ręką. 
- Naprawdę, Andrzej, ja bym się wstydziła na twoim miejscu. 
Mimo woli przeszli na głośniejszą rozmowę, parę osób syknęło, a 
Elżbietka w pauzie spojrzała z niepokojem w ich stronę. Ale potem 
popatrzyła na niemieckiego lotnika, który siedział zupełnie 
spokojnie i wpatrywał się w nią zafascynowanym wzrokiem. Uspokoiło 
ją to zupełnie i znowu poczęła atakować swoje wysokie nuty, a 
akompaniator z niewielkim powodzeniem udawał skromną orkiestrę 
Verdiego. 
- No, więc co teraz? - spytał Andrzej. - A my? 
- My to osobna sprawa. 
Helenka znowu się wtrąciła: 
- Oczywiście, wy to osobna sprawa. A oni niech tam giną, jak chcą. 
- Wybiją ich co do nogi - powiedział Hubert. 
- Helenka, skąd ty wiedziałaś - szeptał gwałtownie Andrzej - 
Bronek ci mówił? 

- Bronek nosił broń w swoich rysunkach. 
- Jezu Maria! - przelękła się Ola, choć nie była strachliwa. 
W tej chwili Elżbietka skończyła drugą arię, powstał rumor i 
oklaski; słuchacze spieszyli się do wyjścia, bo do godziny 
policyjnej było już niedaleko. 
Chłopcy momentalnie skorzystali z tego, aby podnieść głos. Poczęli 
się kłócić. 
Andrzej dowodził, że "nie ma żadnego rozkazu". Helenka popatrzyła 
na niego z pogardą i powiedziała do matki: 
- Daj im spokój - (chociaż Ola nie wtrącała się do ich rozmowy) - 
chodźmy do Elżbietki. 
Poszły do małego pokoiku, który służył za "pokój artystów". 
Elżbietka brzydko wyglądała z bliska, twarz miała jak gdyby nieco 
spuchniętą i na jej rozciągniętej i podbitej warstwą tłuszczu 
skórze niedobrze wyglądał puder - okupacyjne wyroby perfumeryjne 
nie były w najlepszym gatunku. Profesor Ryniewicz stał przed nią 
zaczerwieniony jak uczniak i powtarzał w kółko: 
- Cudownie, cudownie, jak cudownie pani śpiewała! 
Pani Szyllerowa uśmiechała się dobrotliwie, stojąc za córką. 
- Prawda, profesorze - powiedziała - Odessa nam się przypomniała. 
I Elżunia myślała o Odessie. Ale tak, jakby myślała o mirażu, o 
jakiejś fatamorganie. 
- Naszej Odessy już nie ma - powiedział profesor. 
- I ten Edgar - szepnęła Elżunia w ekstazie. 
Tymczasem chłopcy wyszli na ulicę. Było ciepło, jasno i wiosennie. 
- Co za pogoda - powiedział Hubhuby. 
- Słuchaj, ta Helenka - powiedział Andrzej - to nie do wiary. Jak 
ona się trzyma. Przecież tam jest Bronek. 
- Prędzej, prędzej - gnał Hubert. 
Lecieli Mazowiecką "placem Hitlera", Teatralnym, wyszli na plac 
Krasińskich. Zobaczyli na placu karuzelę i huśtawki. A za wesołym 
miasteczkiem martwy mur. 
Zza muru wznosiły się tumany kurzu i dymu. Niektóre domy płonęły. 
Rozlegały się pojedyncze strzały. 
X 
W drugim dniu powstania w getcie walki toczyły się na placu 
Muranowskim, na Miłej i na Sapieżyńskiej. Bronek znajdował się na 
Miłej, w fabryce szczotek, na drugim piętrze. 
Gdy nastał wieczór, ataki Niemców ustały i zrobiła się niesamowita 
cisza. Z bunkrów nikt nie wychodził i milczenie podziemia było 
jeszcze jakimś uzupełnieniem ogólnej ciszy. Czuło się, że starzy i 
przerażeni ludzie zamarli gdzieś w głębi w oczekiwaniu i w 
zaskoczeniu. 
Popołudniowe walki na Miłej były bardzo zacięte, nad domem, w 
którym Bronek pod wieczór oprzytomniał po uniesieniu całego dnia, 
powiewał w dalszym ciągu nie zdobyty, choć postrzępiony kulami, 
czerwony sztandar. W obszernej sali leżeli pokotem powstańcy. 
Jeszcze wczoraj Bronek nikogo z nich nie znał, dzisiaj rozróżniał 
ich nie tylko z imienia, ale znał nawet ich charaktery. Obnażały 
się one całkowicie w sposobie strzelania, w inicjatywie, w stopniu 

gadatliwości - czy po prostu w sposobie wymawiania przekleństw i 
rozkazów. Oto Mendel metalowiec, typ mocnego, dużego, czarnego 
robotnika, który używał słowa "kurwa" jak przysłowia, jak punktu 
po każdym zdaniu, a zwłaszcza po każdym strzale. Tamten, Maniek - 
poprawiał zawsze każdego, kto powiedział na niego Moniek - 
nerwowy, drobny, niespokojny włókniarz, wnosił do walki coś, co 
przypominało jego włókniarski fach: coś z wykończenia i coś z 
zagmatwania. Bronek doskonale widział, że Maniek się potwornie boi 
i że zagłusza ten strach niezwykłą ruchliwością. Zamiast stać przy 
jednym otworze skakał od okna do okna ze swoim karabinem (wielka 
rzadkość) w ręku i strzelał dość bezładnie. Gdy trzeba było wyjść 
na ulicę, wyszedł jeden z pierwszych. 
"Co go to kosztuje" - pomyślał Bronek. 
Dalej leżeli dwaj bliźniacy, uczniowie krawieccy. Nikt nie 
wiedział, jak się nazywają. "Bliźniacy", i koniec. Oni strzelali z 
jednego pistoletu, to jeden, to drugi, trzymali się razem i 
obejmowali bez przerwy. Bronek wiedział, że na potańcówkach 
tańczyli bez przerwy ze sobą, nie potrzebowali dziewczynek. A 
teraz leżeli przytuleni do siebie. W zapadającym mroku widać 
jednak było, że nie spali. Przeciwnie, oczy mieli szeroko 
otworzone, jakby bardzo się czemuś dziwili. 
U wszystkich w wieczornym spokoju wystąpił ten wyraz zdziwienia na 
twarzach. Miał go wielki, biały, zupełnie nagi biegacz Naum Fryde 
z czerwonych sportowców. Ten stał w kącie sali jak posąg i tylko 
głęboko oddychał. 
- Naum, co ci jest? - rzucił któryś z leżących. 
- Nic mi nie jest, sam sobie nie wierzę - powiedział Naum. 
Bronek podszedł do okna. 
Jeden z bliźniaków się poruszył. 
- Bronek, ty nie podchodź do okna! - zawołał. - Ty wiesz, nigdy 
nic nie wiadomo. 
- Poszli już - powiedział Naum. 
- Nigdy nie wiadomo - powtórzył sennie bliźniak. 
Bronek usunął się za framugę, wyjrzał jednak na ulicę. Było 
zupełnie pusto i zupełnie cicho. W tej całkowitej martwocie 
jedynym życiem był ciepły wieczorny wiatr, który szedł gdzieś od 
Wisły i wymiatał ulicę drobnymi, powolnymi uderzeniami. 
W domu naprzeciwko, który był - czy może się wydawał - zupełnie 
pusty, na trzecim piętrze zwisały z wybitych okien białe firanki. 
Trzepotały się one co chwila i jakby wyzierały na ulicę. Z tego 
domu ział zapach spalenizny, chociaż dom się nie palił ani nie był 
wypalony. Może ten zapach szedł od innych domów, od całej ulicy, 
ale miało się wrażenie, że zieją nim specjalnie te zamarłe okna. 
Wydawały się Bronkowi jak wielkie czarne oczy spozierające na 
niego z takim samym pytaniem, z takim samym zdziwieniem, jakie 
widniało w oczach białego Nauma i splątanych w uścisku bliźniaków. 
Przycupnął pod oknem. Usiadł na podłodze, bo tu dochodził 
przynajmniej oddech tego wiatru, który poruszał dymy i firanki, 
ale miał coś z dalekiej czystości wody. W całej sali panował 
zaduch dawno nie mytych ciał, spoconych w ciągu kilku godzin 

intensywnej walki, lęku i radości. Zaduch był bardzo silny i 
chociaż Bronek przyzwyczaił się już do smrodu, jednak teraz 
odczuwał go nieznośnie. 
- No, co, Bronek, spodziewałeś się? - odezwał się koło niego słaby 
głos. 
Zobaczył, że przycupnął obok miejsca, gdzie leżał Zaczek, mały, 
ale mocny chłop, tragarz, który mu kiedyś służył za model. Jedyny 
żywy model, z którego rysował tu w getcie. 
Bronek nie odpowiedział, tylko wyciągnął rękę i ścisnął Zaczka za 
ramię. 
- Zabiłeś Niemca? - spytał Zaczek. 
- Nie wiem - odpowiedział Bronek - strzelałem na oślep. Jeszcze 
się nie przyzwyczaiłem. 
Zaczek westchnął. 
- Człowiek nie może się przyzwyczaić do takiej rzeczy - powiedział 
półszeptem, ale z przekonaniem. 
- No, widzisz - powiedział Bronek. - A Niemcy? Jak oni zabijają, 
machinalnie, jak jakiś przyrząd. 
Zaczek poruszył się i jęknął lekko. 
- Niemcy to są inaczej urodzeni - powiedział - oni są już z 
urodzenia tacy. Ich ziemia nie powinna nosić. 
- Właśnie - powiedział Bronek. - Czemu jęczysz? 
- Boli mnie. Jestem ranny. 
- No, a przecie mówili, że nie ma rannych. 
- Co się miałem chwalić - powiedział Zaczek - dostałem w stopę. 
Widocznie rykoszet. 
- Mocno cię boli? 
- Et, trochę. 
W tej chwili z zewnątrz, od schodów, wszedł do sali ich komendant, 
Nuchim. Był wysoki, smukły, a od wczoraj jeszcze smuklejszy: miał 
na nogach niemieckie buty. Zawołał od progu: 
- Bronek! 
Bronek wstał niechętnie, zupełnie nie po wojskowemu, i podszedł do 
niego. Nuchim wziął go za rękę. 
- Chodź - powiedział. 
Wyciągnął go na klatkę schodową i spytał: 
- Ty wiesz, gdzie jest ten dom? 
- Jaki dom? - Bronek nie miał nawet sił na zdziwienie. 
- Ten, co ma przejście do miasta. 
- To jest taki dom? 
- jest. 
- No to co? Nie wiem. 
- Musisz tam pójść. 
- A to daleko? 
- Parę kroków. Pod murami przejdziesz. Niemców zresztą już nie ma. 
Żydowska policja schowała się, nikt cię nie zaczepi. 
- A jak zaczepi? 
- O! - zniecierpliwił się Nuchim. Bronek patrzył uważnie na jego 
dużą, białą twarz, która świeciła w cieniu, jakby fosforyzowała. - 
O, to powiesz hasło. Znasz hasło? 

- Czego ty chcesz, żebym ja wszystko wiedział? 
- No bo jak ciebie wzywają? 
- Wzywają? Mnie?. 
- Tak mi powiedzieli. Masz iść do tego domu, Muranowska sześć. 
Wzywają cię, przywieźli dla ciebie broń. 
- Broń? 
- Dla ciebie i dla twoich towarzyszy. 
- Coś potwornego! - Bronek wzruszył ramionami. 
- Idź - powiedział Nuchim i popchnął go lekko. - To parę kroków. 
Muranowska sześć, przy samym murze. Tylko nie bierz nikogo ze 
sobą. 
- A może? 
- I nie mów nikomu, rozumiesz? To tajemnica wojskowa. 
- Sprawy! - westchnął Bronek. 
- I ostrożnie koło głównego sztabu. To dom pod sztandarem. 
- A dlaczego czerwony? - spytał Bronek. 
- Idź ty, burżuju. 
Na ulicy powietrze było jeszcze bardziej upajające. Bronek szedł 
bardzo powoli pod murami domów. Szedł jak na spacer, jak na 
przechadzkę. Z kim? Na przechadzkę... 
Z Miłej na Muranowską jest parę kroków. Bronek przewalał się z 
nogi na nogę jak marynarz, który z okrętu schodzi na ląd. 
Powtarzał sobie hasło: 
"Jan-Warszawa, Jan-Warszawa - zupełnie jak w powiastce dla dzieci. 
Że też takie rzeczy naprawdę istnieją!". 
I przypomniał sobie powieść Przyborowskiego "Bitwa pod Raszynem", 
którą mu czytała stara kucharka, kiedy był małym chłopcem. Pani 
Złota irytowała się na nią. 
- Co kucharka zawraca głowę małemu. 
- To bardzo ładna książka - powiadała kucharka i dodawała z 
naciskiem: - i taka polska. 
Bronek pomyślał sobie teraz, tutaj na Miłej, przy przejściu na 
Muranowską: 
"Czy to czasem nie wpływy polskich książek? to całe powstanie? ta 
śmierć? Bo tylko w Polsce z książek wynika konkretny rezultat: 
śmierć". 
Uśmiechnął się do siebie. 
"W Bitwie pod Raszynem też jest takie podziemne przejście". 
Na Muranowskiej czekał na niego wysoki Żyd-powstaniec. Sprowadzono 
go do piwnicy, potem wąskim przejściem, gdzie ledwie się 
przecisnął - a potem wyszedł do obszernej piwnicy bez podłogi. 
Paliła się tutaj elektryczność. Na dwóch workach z kartoflami, 
przeniesionymi tu widać też w jakiś dziwny sposób (przecież do 
muru nie można się było zbliżać, a ten "wolny dom" stał pod samym 
murem), siedziało dwóch ludzi. Gdy Bronek się ukazał, jeden z nich 
podniósł się i podał mu rękę. 
- To ja - powiedział Andrzej. 
Tamten zaraz gdzieś poszedł. Konwojent Bronka znikł także. Zostali 
sami. 
Bronek bez słowa patrzył na Andrzeja. Nie wiedział, co powiedzieć. 

Nie mógł zebrać myśli. Milczał. 
- To ja - powtórzył Andrzej - przyniosłem broń dla twoich. 
Wskazał mały kuferek stojący obok worków. 
- To mało - wykrztusił z siebie Bronek. 
- To nasza prywatna broń - powiedział Andrzej - moja i Huberta. 
Przechowywaliśmy ją dla siebie. 
- Dostaniecie inną. 
- Może - powiedział Andrzej - ale to Huberta broń. Jeszcze ze 
"Spłonki". 
Bronek uśmiechnął się. 
- To by ubawiło mojego ojca. 
- Właśnie - Andrzej zmieszał się nie wiadomo dlaczego - tak się to 
plecie. 
- No, dobrze - powiedział Bronek - ale jakeś tu się dostał? 
- To długa historia. Opowiem ci ją tam, "na wolności". 
- Ładna wolność - Bronek nie zastanawiał się nad słowami Andrzeja 
- taka to i wolność. 
- Nie filozofuj - spłoszył się nagle Andrzej - zanieś broń do 
swoich i wracaj. Ja zaczekam. 
Bronek wzruszył ramionami. 
- Zaczekasz? Na co zaczekasz? Aż zaczniemy strzelać? To nie zaraz. 
Andrzej zbliżył się do Bronka. Powiedział mu jak zwierzenie: 
- Helenka przysyła mnie po ciebie. Mam cię przyprowadzić. 
Bronek odstąpił krok w tył i patrzył przez chwilę w oczy 
Andrzejowi. 
- Helenka? Kto to jest? - powiedział. 
Andrzejowi zrobiło się głupio. 
- Nie kryguj się. To nie taka chwila - zniecierpliwił się. I znowu 
zbliżył się do Złotego. Chciał go wziąć za rękę. 
- Nie dotykaj mnie - powiedział Bronek - ja śmierdzę. 
I rzeczywiście do nozdrzy Andrzeja dochodził od pewnej chwili 
zapach, jaki otaczał Bronka, zapach potu i kału, zaduch wilgoci i 
tego, co Francuzi nazywają zapachem biednych ludzi. A pod tymi 
wszystkimi smrodami krył się niesilny, ale wyraźny trupi, ciężki 
fetor i dym spalenizny. 
- Głupi jesteś - z gniewem powiedział Andrzej - wszyscy śmierdzimy 
w niewoli. Idź, odnieś broń i wracaj. Już jest po godzinie 
policyjnej. Przekradniemy się na Bracką. Mam klucz od bramy. 
Patrole w śródmieściu nie są gęste. A tutaj to jak Bóg da, Mam cię 
zaprowadzić na Bracką. A miejsce masz w Otwocku, gdzieś tam. 
Hubert się wystarał. No, ruszaj się. 
Bronek nagle usiadł na worku z kartoflami. 
- Wiesz, jestem zmęczony - powiedział zupełnie naturalnym tonem - 
nie przyzwyczajony jestem do strzelania: ręka mnie cholernie boli 
i ramię mam potłuczone. Obawiam się, że strzelam jak noga. 
Andrzej usiadł na drugim worku. 
- Powiedz - zagadnął Bronek - co u was słychać? Jak mama, jak 
Helenka? 
- Wyobraź sobie - Andrzej sam nie wiedział, jak zaczął mówić - nic 
nie wiedziałem o tym. Hubert przyszedł dopiero w czasie koncertu, 

po południu... Bo ja z rana byłem na ćwiczeniach. 
- Jakiego koncertu? - spytał Bronek z ciekawością. 
- Wiesz, Elżbietka śpiewała. U siebie w knajpie. Mama chciała, 
żebym z nią poszedł. 
- Mama dobrze się czuje? 
- Nieźle. O Antku nigdy nie mówi. 
- Tak. To znaczy, że ciągle myśli. 
- Chyba tak. Mama go więcej kochała ode mnie. 
- Tak ci się chyba tylko zdaje. I co pani Elżbieta śpiewała? 
- Chopina, Moniuszkę, Edgara. Bardzo ładnie śpiewała. 
- A co śpiewała Edgara? 
- Wiesz, znaleźli teraz jakieś dwie pieśni nie znane. Do słów 
Kochanowskiego, z psałterza: Nad rzekami Babilonu. 
Bronek się zaśmiał: 
- Nad rzekami Babilonu! Zawsze ci Żydzi! 
Andrzej poruszył się. 
- No, wiesz - powiedział. 
- A jeszcze co? Chodzisz na te twoje ćwiczenia. Teraz to 
przyjemnie. Dzisiaj chyba bardzo piękny dzień, prawda? Teraz 
wyszedłem, to tak jakoś wiosennie, chociaż u nas nie widać ani 
listka. 
Andrzej sięgnął do kieszeni. 
- Widzisz - pokazał na dłoni mały zielony listek - zerwałem w 
Ogrodzie Krasińskich. Prawda, jaki ładny? 
- Daj - powiedział Bronek. 
Andrzej dał mu ten listek. Bronek patrzył przez chwilę, potem 
schował do kieszeni. 
- A może ty z kim grasz w zielone? - spytał pół poważnie, pół 
żartobliwie. 
Andrzejowi przeciągnęły się rysy. 
- Oszalałeś? Z kim ja mam grać w zielone? 
- To prawda - opamiętał się Bronek, - Mówiła mi Helenka. 
- Niezielono mi w głowie. 
- Tak. Ale zerwałeś ten listek. To bardzo dobrze, To bardzo 
dobrze. Zerwałeś ten listek. 
- To nic nie znaczy. 
- Pewnie. I nie znaczy - i znaczy. 
Bronek wstał. 
- Do widzenia - powiedział po prostu. - Wiesz, odświeżyło mnie to 
spotkanie. Byłem taki zmęczony - i przyznam ci się, trochę 
speszony. Za dobrze nam poszło w pierwszych dniach. To niedobry 
znak. 
Andrzej milczał. 
- A jeżeliby był jaki dobry znak, to co? - mówił dalej Bronek. - 
Ten listek to dobry znak. Ale szkoda tego kuferka - dodał biorąc 
go do ręki - zmarnuje się, a taki ładny. 
- Stary kuferek mojego ojca - powiedział Andrzej. 
- A z ojcem co? 
- Jest w Brazylii, mieliśmy wiadomość bardzo okólną drogą. 
- To daleko - uśmiechnął się Bronek - wszyscy takeśmy się 

rozlecieli. 
Zastanowił się chwilę i dodał: 
- Bo ja też jestem bardzo daleko. 
Potem podał rękę Andrzejowi i uważnie przesuwając ciężki kuferek 
zmierzał ku ciasnemu przejściu. Już w otworze zwrócił twarz do 
Andrzeja: 
- A amunicja tu jest? 
- Niewiele, ale jest - powiedział Andrzej machinalnie, stojąc bez 
ruchu. 
- Do widzenia - prawie wesoło powiedział Bronek i już gdy go nie 
było widać, dodał: - Pozdrów Helenkę! 
Rozdział czternasty 
Na ustroniu 
I 
Aż do jesieni 1943 roku Janusz przyczaił się w Komorowie i miał 
tam spokój. Oczywiście spokój ten był bardzo względny. Osobiście 
Janusza nie zaczepiano, ale ciągle miał do czynienia z tym lub 
owym wypadkiem. W Sochaczewie urzędowała centrala wywozu do 
Niemiec i do obozów, większe majątki zabierano na liegenschafty, a 
w pobliskich lasach Bóg wie co się działo. Trzeba było wyciągać 
młodzież z rąk Arbeitsamtu - Janusz sam jeździł do Sochaczewa 
bryczką w takich lub podobnych sprawach. Ale zauważył, że ani on, 
ani jego posiadłość nie są znane szczegółowo w niemieckich 
urzędach. Przestał więc się narzucać Niemcom, w dalszym ciągu 
pragnąc pozostać incognito. Posyłał teraz do powiatu albo 
Ignacego, albo Jadwigę, najczęściej pana Fibicha, który ze względu 
na swoje nazwisko mógł nawet uchodzić za folksdojcza. Pan Fibich 
też załatwiał dla Janusza wszystkie przydziały, potrzebne mu w 
tych czasach do rozbudowy gospodarstwa. 
Lata wojny i okupacji miewały piękne pogody i dobre urodzaje. 
Zaraz w pierwszym roku Janusz, skoro się przekonał, że tak małego 
obiektu jak Komorów nie zabiorą pod zarząd niemiecki, za jakieś 
wyskrobane gdzieś pieniądze (pomogła mu w tym panna Tekla) zaczął 
budować duże cieplarnie. Tę małą mnożarkę, pamiętną pierwszą 
rozmową z Zosią, kazał zburzyć. Nie lubił wszystkiego, co mu 
przypominało umarłą. 
Jak się w prędkim czasie okazało, inwestycja na oranżerię bardzo 
mu się opłaciła, mimo że nie zawsze było łatwo o przydziały koksu; 
hodowla pomidorów prowadzona na dużą skalę poczęła dawać spore 
dochody, a całą jesień zajmowało gospodarzy komorowskich 
pielęgnowanie kwiatów. Chociaż z Komorowa było daleko do 
miasteczka i do kolei, pan Fibich zorganizował sprawną sprzedaż i 
dostawy wynajmowanymi "na lewo" ciężarówkami. 
Jadwiga twardą ręką podtrzymywała babskie gospodarstwo; bite kury, 
gęsi i kaczki jeździły nawet często do Warszawy, a dzielna 
dziewczyna jakoś się tak urządzała, że żandarmi jej nie 
zaczepiali. Ze wszystkich mieszkańców Komorowa najczęściej właśnie 
Jadwiga jeździła do stolicy; częściej tam teraz bywała niż przed 
wojną. Zachodziła zawsze na Bracką i przywoziła zapasy dla pani 
Gołąbkowej i dla panny Tekli. 

Pewnego wieczora, właśnie pod jesień, Jadwiga wróciła z Warszawy 
nie sama. Janusz stał w oknie w "pierwszym" pokoju i zobaczył w 
niepewnym zmroku, że z bryki, która chodziła do Sochaczewa po 
gospodynię, wysiada jeszcze jedna drobna postać. Domyślił się 
raczej, niż poznał, że to była Helenka. 
Dziewczyna weszła do pokoju najzwyczajniej w świecie i przywitała 
się z Januszem tak, jakby opuściła Komorów przed godziną, nie 
mówiąc ani słowa o powodach swojego przybycia. 
Jadwiga zjawiła się tuż za nią i powiedziała: 
- Proszę pana, panna Helenka pomieszka u nas parę dni. Dobrze? 
Janusz popatrzył na Helenkę bez zdziwienia i nie od razu 
odpowiedział: 
- To doskonale. Będziesz miała, Jadziu, towarzystwo... 
Jadzia nie zdawała się być zachwycona tym towarzystwem. Zgodziła 
się zabrać Helenkę do Komorowa na usilne błagania panny Tekli, 
przed którą czuła respekt i coś nawet w rodzaju strachu. Nie 
lubiła jednak chmurnej, ale uderzającej urody Helenki. Zawsze 
wolała Andrzeja. 
Teraz jednak z pogodnym obliczem przyniosła nakrycie i podała 
spóźniony obiad. 
Janusz, jak zwykle, mało rozmawiał z przybyłą. Zadał jej tylko 
kilka pytań dotyczących domowników. Złapał się na tym, że chciał 
coś spytać o Antosia. Zapomniał na chwilę, że ten nie żyje. 
Helenka, jedząc kotlety z brukselką, zapytała obojętnym głosem: 
- A Niemcy tu do wuja nie zaglądają? 
Helenka nigdy dotychczas nie mówiła do Janusza "wuju". Teraz 
zaczęła naśladować Andrzeja. Widać na coś było jej potrzebne to 
fikcyjne pokrewieństwo. 
Janusz zaprzeczył. Nigdy nie zaglądali. 
Przyzwyczaił się o nic nie pytać. I dawniej nie był ciekawy, cóż 
dopiero teraz. Helenka objęła jeden z pokoików na górze i 
schodziła czy też przychodziła - to też Janusza prawie nie 
obchodziło - dopiero na obiad. 
Janusza niepokoiła z początku jej obecność przy stole. Nie mógł 
się przyzwyczaić do jej urody. Zwłaszcza podobieństwo do Józia 
Royskiego przeszkadzało mu w spokojnej z nią rozmowie: każde 
słowo, każdy uśmiech Helenki budziły w nim dawno zapomniane sny. 
Ale i do tego przywykł po kilku dniach. 
Patrząc na jasne oczy Helenki podciągnięte koso ku górze, 
przypominał sobie raczej owo powiedzenie w górach: "Ty już nigdy 
nie będziesz z nimi", niż dawniejsze czasy. Oczywiście nie mógł 
być z nimi wtedy. Ale odkąd zauważył, że Helenka nie jest taka jak 
w owym czasie, wesoła, rozgrymaszona, że może być jego siostrą w 
smutku, w rozczarowaniu, w nieszczęściu - poczuł do niej 
nieodpartą sympatię. Nie była teraz tak piękna jak przed paru 
laty, ale jak gdyby nieco bliższa. Olbrzymia różnica wieku, jaka 
istniała między nimi, trochę się zatarła wskutek nieszczęścia. 
Toteż po pewnym czasie zaobserwował w sobie niejakie zmiany. 
Jakkolwiek Janusz od samego początku wojny, ba, jeszcze dawniej, 
od powrotu z Hiszpanii i Rzymu, pogrążony był w specjalnego 

rodzaju prostracji - stanie ducha, który łatwo dawał się 
streszczać słowem "nie warto" - to jednak po paru dniach 
zorientował się, że po przyjeździe Helenki dużo się w Komorowie 
zmieniło. Zmieniło się najważniejsze: nastrój. A jeżeli nastrój 
się zmienił, to i wszystko się zmieniło. Nie odczuwało się już tej 
biernej melancholii, jaką rozsiewał wokół siebie Janusz i której 
podporządkowywali się jego pracownicy. Coś się w tym domu działo. 
Janusz nie wiedział, czemu to przypisać, czy urodzie Helenki, czy 
po prostu jej młodości. Inne zainteresowania życiowe - to była ta 
odmiana, którą wnosił pobyt Gołąbkówny w jego domu. 
I w sobie samym Janusz zauważył pewną odmianę. Jak gdyby obudzenie 
się do czegoś nowego. Coś jak gdyby cień cienia nadziei. A może 
nie będzie tak źle z tym wszystkim, z wojną i w ogóle z całą 
ludzkością? 
Kiedy siedzieli przy obiedzie we trójkę wystarczyło Januszowi 
popatrzeć na złoty lok włosów wijący się nad czołem "małej", na 
promień światła, który odbijał się w załamach tego loku, na blask 
jesiennego dnia przełamany w jej źrenicach, aby odczuć ową 
odmianę. Chwilami myślał, że nie ma wojny, tego potwornego 
terroru, jaki się tej jesieni rozszalał na całego, a tylko owo 
słońce jesienne, przełamujące się w jasne przebłyski w warkoczu 
młodej dziewczyny. Janusz nie rozmawiał prawie z Helenką. Bardzo 
był zajęty pracami w cieplarni i budowaniem nowych jej skrzydeł, 
zamieniał zazwyczaj tylko parę słów z Jadwigą: a czy wysłano to i 
owo? kto pojedzie do Sochaczewa i czy nie trzeba jechać do 
Warszawy? 
Ale Jadwiga nie dała się nabrać na tę obojętność. Powiedziała 
kiedyś, gdy byli sami w pokoju: 
- Dlaczego ty tak baraniejesz przy stole? 
Janusz wzruszył tylko ramionami. 
Je t'embete, oui! * (* Nudzę ciebie, tak!) - ponuro wyrzekła 
Jadwiga i wyszła trzasnąwszy mocno drzwiami. 
"Jeszcze mi tego brakowało" - pomyślał Janusz. 
Ale wieczorem, przy kolacji, wspomniał: 
- Widziałem was kiedyś na Hali Gąsienicowej... 
Helenka popatrzyła na niego uważnie. 
- Kiedy nas wuj widział? - spytała. 
- Przed samą wojną. Byłaś z Andrzejkiem i z jeszcze jakimś czarnym 
chłopakiem... 
- To był Bronek. 
- Szliście na Krzyżne? 
- Tak. Andrzej chciał nam zrobić niespodziankę, nie mówił nam, 
jaki jest widok z Krzyżnego... 
- A to piękny widok. 
- Cała panorama. 
- Musieliście mieć wielką niespodziankę... 
- Tak - jakby namyślając się powiedziała Helenka - ale właściwie w 
tej drodze przeżyłam większą... 
- Jaką? - spytał Janusz. 
Helenka nagle się ożywiła. Janusz nigdy jej nie widział takiej. 

Zastanowiło go to na razie, ale potem zrozumiał. W strasznym życiu 
okupacyjnym młodej dziewczyny tamta wycieczka stanowiła jasne 
wspomnienie; jedyna sprawa, do której chciała myślą powracać - ten 
spacer piechotą z bratem i jego przyjacielem, który zapewne wtedy 
właśnie stał się jej ukochanym. 
- To była szalenie przyjemna wycieczka - powiedziała uśmiechając 
się i jakby nagle odrzucając swoją powagę konspiratorki, 
dziewczyny, która tak dużo wiedziała. 
"Ciekaw jestem, czy ona ma przy sobie cyjankali?" - mimo woli 
pomyślał w tym momencie Janusz. 
- To była szalenie przyjemna wycieczka - powtórzyła Helenka, nie 
patrząc na Janusza, ale spoglądając ku oknu, jakby tam widziała 
przemierzony wówczas szlak - bo myśmy szli piechotą... Bronek 
zawsze mówił: "Szliśmy piechotą z Krakowa do Zakopanego", ale to 
było nieścisłe. Bo dojechaliśmy do Myślenic autobusem... a potem 
dopiero ruszyliśmy szosą. 
- Długoście szli? - spytał Janusz. 
- Trzy dni - odpowiedziała Helenka i popatrzywszy na Janusza, z 
westchnieniem dodała: - To były najszczęśliwsze dni w moim życiu. 
- I jakaż to była ta niespodzianka? 
- Przeszliśmy nie szosą wprost do Klikuszowej, aleśmy zboczyli do 
Rabki. Nigdy nie byłam w Rabce i nie wiedziałam, jak tam jest. Czy 
wuj był kiedy w Rabce? - dodała z nagłym zainteresowaniem. 
Janusz popatrzył na nią uważnie. Helenka była zupełnie zmieniona, 
wydawała się być inną dziewczyną. Jej zachwycające rysy zatraciły 
swą drewnianą sztywność - wewnętrzny uśmiech rozpromieniał ją. 
Wydymała urocze usta, naokoło oczu tworzyły się drobne zmarszczki 
i zjawił się ów samotny dołek w twarzy, który był jednym z dawnych 
jej uroków. 
- Nie, nigdy nie byłem - odpowiedział. - I cóż tam takiego 
znalazłaś? 
- Ach, to była taka niespodzianka, kiedyśmy podeszli do starego 
kościoła! Byłam bardzo zmęczona i uwaliłam się jak krowa pod 
pierwszym drzewem z brzegu. Widziałam, że drzewa są stare i 
ogromne, ale nie spostrzegłam, że są aż tak wielkie... 
- Musiałaś się zmęczyć. To jest wyrypa tak drałować na piechotę... 
Janusz starał się mówić stylem Helenki, tymczasem ona zapomniała o 
swoich zwykłych wyrażeniach i mówiła bardzo po literacku. Uderzyło 
to Janusza. 
- Drzewa jak drzewa - ciągnęła - ale kiedy popatrzyłam na sam 
kościół, to oniemiałam z zachwytu; schwyciłam tylko Bronka za rękę 
i wołałam: "Popatrz, popatrz..." 
- To drewniany kościół? 
- Modrzewiowy. Ale kiedy się go tak widzi przycupnięty między 
olbrzymimi, wysokimi lipami i jesionami, wydaje się zupełnie 
niematerialny. A właściwie zbudowany z innej, nie drewnianej 
materii. Po prostu wyglądał, jakby cały składał się z jedwabnych 
zasłon. Będziesz się ze mnie śmiał, wujaszku... - nagle zawahała 
się Helenka - będziesz mnie miał w pogardzie. Bo ja rzeczywiście 
nic nie widziałam. Ale zdaje mi się mimo wszystko, że ten kościół