Technik_pszczelarz_321[04].Z2.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jarosław Stępień

śywienie zwierząt gospodarskich
321[04].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Podstawy Ŝywienia zwierząt

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Charakterystyka pasz

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. śywienie poszczególnych grup zwierząt gospodarskich

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o Ŝywieniu zwierząt

gospodarskich.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z2

Produkcja zwierzęca

321[04].Z2.01

śywienie zwierząt

gospodarskich

321[04].Z2.02

Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych

321[04].Z2.04

Organizacja produkcji zwierzęcej

321[04].Z2.03

UŜytkowanie maszyn i urządzeń oraz

obiektów inwentarskich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami BHP i ochrony przeciwpoŜarowej,

−

przestrzegać przepisów BHP i ochrony przeciwpoŜarowej podczas pracy w budynkach
inwentarskich,

−

przestrzegać zasad postępowania ze zwierzętami,

−

posługiwać się prostymi narzędziami przy obsłudze zwierząt,

−

rozpoznawać rośliny i nasiona uŜywane w Ŝywieniu zwierząt,

−

wykonywać podstawowe obliczenia,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować racjonalne Ŝywienie zwierząt,

−

scharakteryzować budowę i funkcje narządów układu pokarmowego i chłonnego
zwierząt,

−

scharakteryzować budowę i funkcjonowanie układu kostnego roŜnych zwierząt
gospodarskich,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na trawienie i procesy przemiany materii,

−

określić biologiczną rolę składników pokarmowych oraz objawy ich niedoboru
i nadmiaru,

−

rozróŜnić pasze oraz określić ich składniki,

−

określić czynniki decydujące o wartości pokarmowej pasz,

−

określić wartość pokarmową róŜnych pasz,

−

scharakteryzować mierniki wartości pokarmowej pasz,

−

sklasyfikować pasze według poznanych kryteriów,

−

scharakteryzować ekologiczne pasze dla zwierząt,

−

obliczyć dawki pokarmowe dla zwierząt,

−

określić normy spoŜycia poszczególnych pasz,

−

scharakteryzować procesy kiszenia i suszenia pasz,

−

scharakteryzować mieszanki oraz dodatki paszowe,

−

określić czynniki decydujące o kosztach Ŝywienia,

−

scharakteryzować warunki przechowywania pasz

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.Podstawy Ŝywienia zwierząt

4.1.1. Materiał nauczania

Racjonalne Ŝywienie zwierząt gospodarskich polega na dostarczeniu wszystkich

składników  pokarmowych  niezbędnych  do  prawidłowego  funkcjonowania  organizmu.
Prawidłowe  Ŝywienie  zwierząt  wpływa  równieŜ  na  ich  produkcyjność,  zdrowie,  rozwój  co
w  efekcie  decyduje  o  opłacalności  produkcji.  Szczególnie  waŜne  jest  Ŝywienie  zwierząt
młodych  jeszcze  rosnących,  poniewaŜ  niedobór  składników  w  tym  okresie  moŜe  wpłynąć
negatywnie na późniejszą ich produkcję zwierząt młodych składniki pokarmowe są uŜywane
najpierw do budowy kośćca potem mięśni a na końcu są odkładane w postaci tłuszczu. Dzieje
się  tak  poniewaŜ  od  zdrowia  i  duŜej  wydajności  zwierząt  zaleŜy  opłacalności  produkcji
zwierzęcej.  Racjonalne  Ŝywienie  zwierząt  jest  więc  podstawowym  elementem  decydującym
o dobrych wynikach ekonomicznych produkcji zwierzęcej.

Skład chemiczny pasz

Paszą nazywamy produkt pochodzenia zwierzęcego, roślinnego, mineralnego lub

syntetycznego, który moŜe być stosowany w Ŝywieniu zwierząt. Skład chemiczny pasz
w sposób schematyczny przedstawia rys.1

Rys. 1. Skład chemiczny pasz [opracowanie własne]

Pasza

Woda

Sucha masa

Związki organiczne

Związki nieorganiczne

Związki azotowe

Związki bezazotowe

Białko właściwe

Związki azotowe

niebiałkowe

Tłuszcz surowy

Węglowodany

Włókno surowe

Bezazotowe wyciągowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Woda oraz jej znaczenie w Ŝywieniu zwierząt

−

zawartość wody w paszach wynosi od 5 do 95%,

−

najwięcej wody występuje w paszach które są produktami ubocznymi przemysłu rolnego,
takich jak wysłodki buraczane, wywar, a takŜe w okopowych,

−

najmniej wody występuje w paszach treściwych,

−

duŜa zawartość wody utrudnia przechowywanie pasz,

−

pasze zawierające duŜe ilości wody mają małą koncentrację składników pokarmowych,

−

woda bierze udział w tworzeniu płynów ustrojowych zwierząt,

−

dobra woda jest niezbędnym składnikiem diety,

−

woda jest uniwersalnym rozpuszczalnikiem dla wszystkich związków organicznych
i nieorganicznych

−

woda dzięki temu, Ŝe posiada duŜą pojemność cieplną jest bardzo dobrym regulatorem
funkcjonowania organizmu zwierząt stałocieplnych,

−

woda stanowi od 75 do 60% masy ciała zwierząt.

Związki azotowe:

−

do związków azotowych zaliczamy białko właściwe, i związki azotowe niebiałkowe,

−

białko tworzy strukturę ciała i tkanek organizmu wiąŜąc szkielet kostny, tkankę łączną
organizmu,

−

umoŜliwia ruch organizmu poprzez moŜliwość kurczenia się włókienek białkowych
w mięśniach,

−

enzymy decydujące o funkcjach Ŝyciowych są białkami,

−

białko jest transporterem wielu cząsteczek w organizmie jak na przykład hemoglobina,

−

białko wchodzi w skład struktur obronnych organizmu,

−

związki azotowe niebiałkowe to aminokwasy, amidy, kwasy nukleinowe i glikozydy,

−

najwięcej białka występuje w mączce z krwi, mączce rybnej, mączce mięsnej,
makuchach,

−

zawartość związków azotowych w paszy oznaczamy metodą Kjeldahla, po określeniu
ilości azotu w paszy przeliczamy go na tzw. białko surowe przy zastosowaniu mnoŜnika
6,25, odpowiadającego 16% N w białku (100:16 = 6,25).

Związki bezazotowe – tłuszcze:

−

tłuszcze są głównym składnikiem energetycznym pasz,

−

najwięcej tłuszczu występuje w nasionach roślin oleistych takich jak len, rzepak,
słonecznik,

−

w zboŜach najwięcej tłuszczu, występuje ziarnach owsa i jęczmienia,

−

przy spalaniu tłuszczu powstaje dwa razy więcej energii niŜ przy spalaniu białka,

−

tłuszcze są estrami glicerolu i wyŜszych kwasów tłuszczowych,

−

tłuszcze dzielimy na zwierzęce i roślinne,

−

w tłuszczach roślinnych występują kwasy tłuszczowe nienasycone a w tłuszczach
zwierzęcych nasycone.

Węglowodany – cukrowce:

−

węglowodany zbudowane są z węgla, tlenu i wodoru,

−

węglowodany dzielimy na monosacharydy, oligosacharydy i polisacharydy,

−

na podstawie standardowej analizy pasz węglowodany dzielimy na dwie grupy włókno
surowe i związki bezazotowe wyciągowe,

−

najwięcej włókna surowego znajduje się w łodygach roślin, mniej w liściach
a najmniej w korzeniach i bulwach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

najwięcej włókna surowego występuje w sianie, plewach, słomie,

−

w skład włókna surowego wchodzą, celuloza, lignina, pektyny i hemiceluloza,

−

do bezazotowych wyciągowych zaliczamy skrobię inulinę i glikogen,

−

bezazotowe wyciągowe mają wysoką wartość energetyczną,

−

najczęściej spotykanym związkiem z grupy bezazotowych wyciągowych jest skrobia,

−

najwięcej skrobi znajduje się w ziarnach zbóŜ oraz w bulwach ziemniaków.

Związki nieorganiczne:

Związki mineralne i ich rola w organizmie:

−

biorą udział w budowie kości i tkanek miękkich

−

są składnikami hormonów, enzymów, witamin oraz szeregu substancji czynnych

−

są katalizatorami w wielu reakcjach w organizmie

−

regulują ciśnienie osmotyczne w organizmie

−

utrzymują pH w organizmie

−

wpływają na wzajemny stosunek kwasów i zasad w organizmie
Wapń; występuje głównie w kościach, jego niedobór powoduje krzywicę u młodych

zwierząt, a u starszych łomikost. DłuŜszy niedobór wapnia prowadzi do choroby o nazwie
tęŜyczka.

Fosfor; występuje głównie w układzie kostnym, mięśniowym i nerwowym. Niedobór

fosforu powoduje zaburzenia we wzroście i rozwoju, brak apetytu, obniŜenie produkcyjności.

Magnez; występuje w kościach, płynach ustrojowych i tkankach miękkich. Jest

nieodzowny do aktywacji enzymów. Niedobór powoduje nadpobudliwość u zwierząt oraz
tęŜyczką magnezową.

Sód; wchodzi w skład płynów ustrojowych reguluje ciśnienie osmotyczne. Niedobór

sodu powoduje brak apetytu, zahamowanie wzrostu u młodych zwierząt, obniŜenie
produkcyjności zwierząt starszych.

Potas; występuje we wszystkich tkankach zwierzęcych działa odwadniająco. Nadmiar

potasu powoduje zwiększenie pobierania wody.

Chlor; występuje w płynach ustrojowych odpowiada za ciśnienie osmotyczne.
Siarka; najwięcej występuje jej w rogach, piórach sierści, kopytach oraz w insulinie.

Niedobór powoduje nieprawidłowy wzrost zwierząt, oraz zaburzenia w przemianie materii.

elazo, wchodzi w skład hemoglobiny, jest magazynowane w śledzionie i w wątrobie.

Niedobór powoduje niedokrwistość, czyli anemię.

Miedź; bierze udział w tworzeniu hemoglobiny, aktywuje niektóre enzymy. Niedobór

powoduje obniŜenie wchłaniania Ŝelaza, zahamowanie wzrostu, osłabienie, zaburzenia
w rozrodzie.

Kobalt; bierze udział w syntezie hemoglobiny. Niedobór to chudnięcie zwierząt, ostra

niedokrwistość.

Molibden; w praktyce występuje jego nadmiar w paszach, w organizmie jest składnikiem

enzymów. Nadmiar Mo powoduje zatrucia zwierząt, biegunki, obniŜenie produkcyjności.

Jod; jest składnikiem hormonu tarczycy tyroksyny, która reguluje tempo przemiany

materii. Niedobór jodu powoduje niedoczynność tarczycy, co objawia się słabością
noworodków oraz porody martwych noworodków.

Mangan; jest aktywatorem wielu enzymów. Niedobór powoduje zakłócenia w rozrodzie,

zahamowanie wzrostu.

Cynk; występuje w skórze, włosach kościach, mleku i jajach. Niedobór to choroba

parakeratosis, zmiany w skórze, wymioty, biegunka i zahamowanie wzrostu.

Fluor, występuje w kościach i zębach, nadmiar fluoru jest szkodliwy dla zdrowia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Witaminy są to związki pochodzenia roślinnego, które są nieodzowne do normalnego

funkcjonowania organizmu zwierzęcego. Witaminy dzielimy na:

−

witaminy rozpuszczalne w tłuszczach A, D, E, K,

−

witaminy rozpuszczalne w wodzie B i C.
Witamina A, wpływa na wzrost młodych organizmów, wpływa na regenerację

nabłonków ciała, wpływa na rozród. Niedobór powoduje łuszczenie się skóry, zakłócenia
w odbieraniu wraŜeń wzrokowych (kurza ślepota).

Witamina D, odpowiada za wchłanianie wapnia i fosforu. Niedobór jej powoduje

krzywicę.

Witamina E, pełni waŜną rolę w procesie rozmnaŜania. Niedobór powoduje zaburzenia

podczas ciąŜy, a takŜe jest przeciwutleniaczem.

Witamina K, bierze udział w kaskadowym krzepnięciu krwi.
Witamina B1, wspomaga przemianę węglowodanów. Niedobór powoduje chorobę beri-

beri objawy to nerwobóle, niedowład mięśni.

Witamina B2, bierze udział w procesie oddychania tkankowego. Niedobór powoduje

osłabienie wzroku, zmęczenie, zmniejszenie apetytu, zahamowanie wzrostu u młodych
zwierząt oraz spadek wagi u zwierząt dorosłych.

Witamina PP, bierze udział w procesach oddychania. Niedobór powoduje chorobę skóry

zwaną pelagrą, zaburzenia układu pokarmowego i nerwowego.

Witamina B3, jest niezbędna do wzrostu i rozwoju zwierząt. Niedobór powoduje zmiany

w skórze, zatrzymanie wzrostu, zmiany w układzie nerwowym.

Witamina B6, bierze udział w przeminie białek. Niedobór powoduje zmiany w skórze

i układzie nerwowym oraz ruchowym.

Witamina B12, bierze udział w przemianie białek, węglowodanów i tłuszczów oraz

syntezą hemoglobiny oraz kwasów nukleinowych.

Witamina H, niedobór powoduje zaczerwienienie i łuszczenie się skóry, wypadanie

włosów.

Witamina C, aktywuje enzymy w procesach utleniania i redukcji. Niedobór powoduje

zapalenie dziąseł zwane u ludzi szkorbutem, obniŜa odporność organizmu.

Czynniki wpływające na trawienie i procesy przemiany materii

Do czynników wpływających na strawność i przemianę materii zaliczamy:

−

gatunek zwierząt, poszczególne gatunki zwierząt w róŜny sposób trawią tą sama paszę,

−

wiek zwierząt, młode zwierzęta trawią paszę gorzej niŜ zwierzęta starsze,

−

zmienność indywidualna zwierząt,

−

zdrowie,

−

pasza,

−

sposób przygotowania paszy,

−

intensywność Ŝywienia.
Związki nieorganiczne zwane są popiołem surowym. Skład popiołu surowego to głównie

wapń,  fosfor,  sód,  potas,  siarka,  Ŝelazo,  miedź,  chlor,  mangan,  jod,  kobalt  i  krzem.  Związki
nieorganiczne  są  niezbędne  do  normalnego  funkcjonowania  organizmu  i  dzielimy  je  na
makroelementy  i  mikroelementy.  Pasze  pochodzenia  zwierzęcego  są  bogate  w  związki
mineralne szczególnie wapń i fosfor.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Orientacyjna zawartość składników mineralnych w organizmie zwierząt (na kg masy ciała)

[wg Jamroz D., 2001]

Makroelementy [g]

Mikroelementy [mg]

10–22

7–12

2–3,5
1–1,6

0,6–1,8

1,5

0,4–0,5

40–168

10–50

1,3–2,5
0,1–0,4
0,1–0,2
0,3–0,6

0,02–0,1

Wśród związków nieorganicznych, w organizmach zwierząt gospodarskich występują

równieŜ pierwiastki śladowe powszechnie uznawane za toksyczne, występują w małych
ilościach pełnią one jednak bardzo waŜne funkcje.

Tabela 2. Dopuszczalna zawartość pierwiastków szkodliwych lub toksycznych w paszy [wg Jamroz D., 2001]

Pierwiastek toksyczny

Pasza

Maksymalna ilość mg/kg paszy o

12% wilgotności

Arsen

podstawowe pasze roślinne,

susze z zielonek,

okopowych, wysłodki,

fosforany, mączki rybne,

mieszanki pełnoporcjowe,

mieszanki mineralne

2–4

Kadm

surowce pochodzenia roślinnego

surowce pochodzenia zwierzęcego

fosforany paszowe

mieszanki treściwe

mieszanki mineralne

1
2

0,5–10

Rtęć

produkty ze zwierząt

mieszanki paszowe

0,5

0,2-0,4

Budowa układu pokarmowego zwierząt gospodarskich:

Ze względu na sposób odŜywiania zwierzęta gospodarskie dzielimy na:

−

zwierzęta roślinoŜerne, takie jak bydło, owce, kozy, czyli przeŜuwacze, oraz koń i królik
czyli monogastryczne,

−

zwierzęta wszystkoŜerne, jak trzoda chlewna, drób grzebiący i wodny,

−

zwierzęta mięsoŜerne, takie jak lisy, norki.
Innym podziałem zwierząt jest budowa przewodu pokarmowego, według tego podziału

wyróŜniamy:

−

monogastryczne – jednoŜołądkowe,

−

poligastryczne – przeŜuwacze.

Budowa i funkcjonowanie układu kostnego

Kości są zbudowane z tkanki kostnej i odznaczają się duŜą twardością. Jest to wynikiem

blaszkowatej  budowy  kości  oraz  obecność  w  istocie  międzykomórkowej  soli  mineralnych.
Pomimo  duŜej  twardości,  kości  są  bardzo  plastyczne,  podatne  na  działanie  ciśnienia
i rozciąganie.  Kości  tworzą  szkielet,  który  jest  biernym  aparatem  ruchu,  do  którego
przyczepione  są  mięśnie.  Kości  tworzące  szkielet  łączone  są  za  pomocą  połączeń
nieruchomych  oraz  ruchomych  zwanych  stawami.  Kościec  w  organizmie  spełnia  szereg
funkcji:

−

tworzy rusztowanie ciała, określa jego kształt i wielkość,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ochrania miękkie i wraŜliwe narządy przed urazami, czaszka chroni mózg, kręgosłup
rdzeń kręgowy,

−

wraz z mięśniami, stanowi zespół dźwigni umoŜliwiających przemieszczanie oraz
wykonywanie ruchów,

−

w kościach znajduje się szpik kostny, który produkuje czerwone ciałka krwi.
Kości pod względem kształtu dzielimy na:

−

kości długie występujące głównie w kończynach i spełniające rolę podporową,

−

kości długie łukowate tworzące Ŝebra,

−

kości płaskie tworzące czaszkę,

−

kości krótkie znajdując się w nadgarstku, kręgosłupie.
W kaŜdym szkielecie wyróŜniamy, kości tułowia, czaszki i kończyn. Do kości tułowia

zaliczamy  kręgosłup,  Ŝebra  i  mostek.  Kręgosłup  składa  się  z  odcinka  szyjnego,  odcinka
piersiowego,  odcinka  lędźwiowego,  odcinka  krzyŜowego,  odcinka  ogonowego.  śebra,
ograniczają  z  boku  klatkę  piersiową,  liczba  Ŝeber  odpowiada  liczbie  kręgów  piersiowych.
Mostek,  ma  kształt  płytki  ograniczającej  od  dołu  klatkę  piersiową.  Kości  głowy,  naleŜą  do
grupy  płaskich  kości  i  tworzą  one  kostny  szkielet  głowy  czaszkę.  Czaszka  składa  się
z mózgowioczaszki i trzewioczaszki. Czaszka ma za zadanie chronić mózg przed urazami.

Kości kończyn piersiowych:

−

łopatka, jest kością płaską, której panewka wraz z główką kości ramieniowej tworzy staw
barkowy

−

kość ramienia; jest to kość długa z dobrze wykształconymi nasadami, ustawiona pod
pewnym kątem do łopatki, łączy się z kościami podramienia stawem łokciowym,

−

kości podramienia; w skład ich wchodzi kość łokciowa i kość promieniowa,

−

kości nadgarstka; są ułoŜone w dwóch szeregach górnym i dolnym,

−

kości śródręcza; liczba kości śródręcza u ssaków domowych jest równa liczbie palców:
u bydła występują dwie kości śródręcza, u świni cztery kości śródręcza,

−

kości palców; ilość kości palców zaleŜy od liczby palców u poszczególnych zwierząt,
u koni występuje palec trzeci, u bydła występują dwa palce trzeci i czwarty, u świń cztery
palce drugi, trzeci czwarty i piąty.
Kości kończyn miednicznych to:

−

obręcz miedniczna, tworzą ją dwie kości miedniczne powstały one ze zrośnięcia trzech
kości (biodrowej, lędźwiowej i kulszowej),

−

kość udowa jest to kość największa i najsilniejsza, długa kość w szkielecie,

−

kości podudzia, naleŜą do nich kość piszczelowa i kość strzałkowa,

−

kości stępu, stęp u konia składa się z 6 kości, u bydła z 5 krótkich kości ułoŜonych w trzy
szeregi,

−

kości śródstopia i palców, zwane są nadpęciem tylnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1.  Co określa termin racjonalne Ŝywienie zwierząt?
2.  Jaką funkcję pełni woda w organizmie zwierzęcym?
3.  Jaka funkcję pełni białko w organizmie zwierzęcym?
4.  Jakie pasze zawierają duŜe ilości białka?
5.  Jakie funkcje w organizmie pełnią aminokwasy?
6.  Jaka rolę pełnią tłuszcze w organizmie?
7.  Jakie pasze zawierają duŜe ilości tłuszczu?
8.  Jaka jest róŜnica między tłuszczami roślinnymi a zwierzęcymi?
9.  Jak dzielimy węglowodany?
10.  Jaką funkcję w organizmie pełnią węglowodany?
11.  Jakie znasz makroelementy i mikroelementy?
12.  Jakie znasz metale toksyczne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie podanych danych przeprowadź analizę zawartości mikro i makroelementów

w organizmie zwierzęcia oraz zinterpretuj wyniki.

Ca – 9 g
P – 8 g
K – 1,2 g
Na – 1,4 g
Cl – 1,9 g
Mg – 0,2 g
Fe – 30 mg
Zn – 40 mg
Cu – 1 mg
Mo – 0,3 mg
Se – 0,15 mg
J – 0,1 mg
Mn – 0,09 mg
Zinterpretuj powyŜsze dane i określ, których składników mineralnych jest za duŜo,

których za mało, a których poziom jest w normie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować zapisane informacje o zawartości mikro i makroelementów,
2)  zaplanować tok pracy,
3)  zgromadzić potrzebne dane,
4)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
5)  przeprowadzić analizę,
6)  ocenić otrzymane wyniki,
7)  dokonać oceny ewentualnych skutków niedoboru lub nadmiaru pierwiastków,
8)  przygotować i wypełnić tabelę według poniŜszego wzoru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pierwiastek

Poziom

w organizmie

Komplikacje przy

niedoborze

W jakich paszach występuje

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

normy Ŝywienia zwierząt.

Ćwiczenie 2

Dokonano analizy pięciu próbek paszy. Obliczyć zawartość białka ogólnego

w kilogramie paszy mając podaną zawartość azotu
1.  próbka w 1 g paszy 0,02 g N,
2.  próbka w 1 g paszy 0,04 g N,
3.  próbka w 1 g paszy 0,01 g N,
4.  próbka 1 g paszy. 0,09 g N,
5.  próbka 1 g paszy 0,05 g N.

WskaŜ pasze, które zawierają duŜo białka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zaplanować tok pracy,
2)  zgromadzić materiały potrzebne do wykonania zadania,
3)  przeprowadzić obliczenia,
4)  otrzymane wyniki zapisać w karcie odpowiedzi,
5)  zinterpretować otrzymane wyniki.

WyposaŜenie stanowiska pracy

−

plansze z wykazem mikro i makroelementów,

−

arkusz odpowiedzi,

−

Poradnik dla ucznia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zasady racjonalnego Ŝywienia zwierząt?

2) omówić znaczenie wody w organizmie zwierząt?

3) określić znaczenie białka w Ŝywieniu zwierząt?

4) określić znaczenie tłuszczów w Ŝywieniu zwierząt?

5) określić funkcję węglowodanów w organizmie zwierząt?

6) określić znaczenie makro i mikroelementów?

7) wymienić pierwiastki szkodliwe dla zdrowia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Charakterystyka pasz

4.2.1. Materiał nauczania

Czynniki wpływające na wartość pokarmową pasz:

−

rodowisko ma bardzo duŜy wpływ na skład chemiczny pasz, pośrednimi czynnikami

wpływającymi na tą wartość są gleba, odpowiednia uprawa i nawoŜenie,

−

gatunek i odmiana, na przykład ziarno kukurydzy w zaleŜności od odmiany zawiera
róŜną ilość białka od 7,5 do 15%,

−

faza rozwoju rośliny,

−

konserwowanie i sposób przechowywania pasz,

−

zanieczyszczenia pasz,

−

przyrządzanie pasz.

Podział pasz

Rys. 2. Podział pasz [opracowanie własne]

Podział pasz oparty jest na koncentracji w nich składników pokarmowych. Pasze treściwe

zawierają w 1 kg co najmniej 0,7 jednostki owsianej, pasze objętościowe suche w 1 kg
zawierają poniŜej 0,7 jednostki owsianej, pasze objętościowe soczyste mają w 1 kg poniŜej
0,7 jednostki owsianej a ponadto zawierają powyŜej 40% wody.

Pasze pochodzenia roślinnego:

−

zielonki – w młodych zielonkach znajduje się duŜo białka dlatego przy ich skarmianiu
naleŜy dodawać słomy, suchych wytłoków oraz innych pasz węglowodanowych. Zielonki
zawierają duŜe ilości składników mineralnych oraz witaminy,

−

najtańszą formą Ŝywienia bydła jest zielonka z pastwisk a najbardziej racjonalną metodą
wypasu jest podział pastwiska na kwatery,

−

wydajność pastwiska z hektara wynosi od 10 do 30 ton

−

kiszonki – naleŜą do pasz objętościowych soczystych, są robione z zielonek przy
wykorzystaniu fermentacji mlekowej. Kwas mlekowy decyduje o trwałości kiszonek,
najwaŜniejsze kiszonki robione są z kukurydzy,

Pasze

Pasze treściwe

– ziarna zbóŜ,
– nasiona

strączkowych

– otręby

Pasze objętościowe

suche

–  siano
–  plewy
–  słoma

Pasze objętościowe

soczyste

– zielonki

– kiszonki

– okopowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

sianokiszonki – wykonywane są z podsuszonej trawy i są szczególnie cenne w Ŝywieniu
bydła,

−

do zakiszenia roślin potrzebne jest minimum cukrowe. Jest to procent cukru w roślinie
niezbędny do wytworzenia kwasu mlekowego, który w kiszonce wytworzy pH 4,3,

−

okopowe – są paszą objętościową soczystą najwaŜniejszymi roślinami są tutaj ziemniaki,
buraki, brukiew i marchew. Zawierają duŜo węglowodanów stosunkowo mało białka
i tłuszczu,

−

siano i susz z zielonek są to pasze objętościowe suche, siano zawiera nie więcej niŜ
15–17% wody,

−

słoma zbóŜ – słoma jest uboga w wartościowe składniki pokarmowe takie jak białko,
tłuszcz, skrobia natomiast zawiera duŜo włókna surowego,

−

słoma roślin motylkowych zawiera więcej składników pokarmowych, w tym około 4%
białka,

−

ziarna zbóŜ i strączkowych zaliczamy do pasz treściwych,

−

w Ŝywieniu zwierząt stosowane są ziarna Ŝyta, pszenŜyta, jęczmienia, owsa i pszenicy,

−

w ziarnach zbóŜ białka są średniowartościowe,

−

nasiona roślin strączkowych takich jak: łubin , bobik, groch, wyka, soja są uŜywane na
paszę dla zwierząt, zawierają one więcej białka niŜ ziarna zbóŜ,

−

produkty uboczne przemysłu rolno-spoŜywczego: wysłodki buraczane, melasa, wywar,
młóto, kiełki słodowe, otręby, makuchy.

Pasze pochodzenia zwierzęcego

Pasze pochodzenia zwierzęcego charakteryzują się duŜą zawartością białka, nadają się

więc  do  uzupełnienia  w  dawkach  białka  roślinnego.  Największą  zawartością  białka
charakteryzuje  się  mączka  z  krwi,  która  ponadto  zawiera  ona  duŜe  ilości  miedzi  i  Ŝelaza.
Mączka  mięsno-kostna  zawiera  duŜo  składników  mineralnych  natomiast  mniej  jest  w  niej
białka.  Mączka  rybna  sporządzana  jest  z  odpadów  uzyskiwanych  przy  przerobie  ryb
w zaleŜności  od  surowca  moŜe  się  w  niej  znajdować  od  30  do  70%  białka.  Tłuszczu
w mączkach  rybnych  jest  od  1  do  20%,  dlatego  dzielimy  je  na  chude  i  tłuste.  Mleko
sproszkowane  otrzymuje  się  poprzez  suszenie  mleka  w  specjalnych  aparatach.  Do  pasz
pochodzenia  zwierzęcego  zaliczamy  równieŜ  mleko  pełne,  maślankę,  serwatkę,  preparaty
mlekozastępcze.

Syntetyczne związki azotowe

Przy Ŝywieniu przeŜuwaczy azotem niebiałkowym, teoretycznie moŜna pokryć do 30%

zapotrzebowania na białko. Przykładem tutaj moŜe być mocznik pastewny. Dopuszczalna
dawka mocznika moŜe wynosić 25–30 g na 100 kg masy ciała. Mocznika moŜna dodawać do
kiszonek z roślin niskobiałkowych. Mocznik jest optymalnie wykorzystywany przez bydło,
jeŜeli są spełnione następujące warunki:

−

mocznik powinien być stosowany z paszami zawierającymi duŜe ilości skrobi,

−

jeŜeli podajemy mocznik bydłu, nie mogą wystąpić braki fosforu, siarki, kobaltu, miedzi,
manganu,

−

skarmianie mocznika wymaga dwutygodniowego okresu przejściowego, czyli
przyzwyczajenia zwierząt do tego dodatku,

−

nie wolno nigdy podawać mocznika w postaci płynnej.

Dodatki mineralne

Dodatki mineralne stosuje się w celu uzupełnienia braku związków mineralnych. Dodatki

mineralne dzielimy na:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

związki wapnia

−

związki wapnia i fosforu

−

związki sodu i chloru,

−

mieszanki mineralne.
Głównym dodatkiem mineralnym dostarczającym wapnia jest kreda pastewna, natomiast

fosforu dostarczają mączki kostne surowe, a sodu lizawki. Pasze mineralne podaje się
zwierzętom w postaci mieszanek w skład, których wchodzą makro i mikroelementy.

Mieszanki paszowe przemysłowe

Mieszanki przemysłowe są produkowane z róŜnych komponentów zarówno krajowego

jak i zagranicznego pochodzenia. Mieszanki te wytwarzane są w zakładach przemysłowych.
Pozwalają one na zbilansowanie podstawowych składników pokarmowych. Mieszanki
przemysłowe dzielimy w zaleŜności od zawartości białka na:

−

koncentraty białkowe,

−

mieszanki pełnodawkowe i uzupełniające,

−

mieszanki mineralno-witaminowe, prefiksy.
Koncentraty białkowe zawierają około 30% białka. Składają się one głównie ze śrut

wysokobiałkowych  poekstrakcyjnych,  śruty  z  nasion  roślin  strączkowych  oraz  mączki
pochodzenia zwierzęcego. Na rynku dostępne są równieŜ superkoncentraty zawierające nawet
40%  białka.  Przygotowując  pasze  treściwe  w  gospodarstwie  naleŜy  do  ześrutowanego zboŜa
dodać  20%  koncentratu  białkowego  lub  10%  superkoncentratu.  Mieszanki  pełnodawkowe
występują  w  Ŝywieniu  niektórych  gatunków  zwierząt.  Stanowią  wtedy  jedyny  pokarm  dla
nich.  Mieszanki  te  stosowane  są  w  Ŝywieniu  niosek,  brojlerów,  oraz  świń.  Mieszanki
uzupełniające  są  stosowane  jako  dodatek  do  pasz  gospodarskich,  znajdują  zastosowanie
przewaŜnie  w  Ŝywieniu  bydła.  Zawartość  białka  w  tych  paszach wynosi ponad 10%. Zestaw
tych pasz zaleŜy od sezonu Ŝywienia lato, zima.

Premiksy, mieszanki mineralno-witaminowe

Premiksy zwane są inaczej polfamiksami, są to specjalne mieszanki zawierające w swoim

składzie antybiotyki (obecnie zabronione), witaminy, stymulatory wzrostu, mikroelementy,
substancje smakowe. W paszach pochodzenia gospodarskiego występują niedobory pewnych
składników pokarmowych nieodzownych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu
i dlatego Ŝeby je uzupełnić stosujemy dodatki w formie mieszanek mineralno-witaminowych.

Zalety stosowania mieszanek w Ŝywieniu zwierząt:

−

moŜna racjonalnie gospodarować paszami zwłaszcza drogimi,

−

w lepszym stopniu wykorzystywane są składniki pokarmowe,

−

moŜna łatwo uzupełnić braki mikroelementów, oraz innych składników,

−

ułatwia mechanizację Ŝywienia,

−

łatwo moŜna wdroŜyć do praktyki najnowsze osiągnięcia nauki,

−

poprawiają smak pasz niechętnie zjadanych przez zwierzęta.

Ocena organoleptyczna pasz
Ocena organoleptyczna siana
Typ:

−

słoma i siano z upraw polowych, łąkowe, siano z ostatniego pokosu.

Barwa:

−

oliwkowo-zielona,

−

brunatna – charakterystyczna dla siana z roślin motylkowych,

−

niebieskawa – siano zawiera duŜo roślin turzycowatych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

słomiasta – siano zbierano, gdy rośliny były w fazie wzrostu,

−

spłowiała – siano poddane było dłuŜszemu działaniu promieni słonecznych.

Zapach:

−

przyjemny aromatyczny,

−

zapach słaby- siano wyługowane przez deszcz,

−

zapach stęchlizny- niedostatecznie wysuszone przed zwiezieniem.

Wady:

−

zanieczyszczenia ziemią, piaskiem, mułem, mchem,

−

poraŜenie rdzą, głowiną,

−

opanowane przez pleśnie.

Struktura:

−

elastyczna spręŜysta,

−

długie przechowywanie, brak elastyczności.

Faza wzrostu:

−

najlepsza początek kwitnienia.

Wilgotność:

−

do 15% wody, twarde w dotyku przy skręcaniu w powrósło trzeszczy i rwie się,

−

15–17% wody w dotyku miękkie, łatwo skręca się w powrósło, nie pęka,

−

powyŜej 17% wody daje wyraźnie uczucie chłodu w dotyku, łatwo skręca się
w powrósło, a po uwolnieniu prawie się nie rozkręca się.

Skład botaniczny:

−

trawy,

−

motylkowe,

−

zioła,

−

chwasty.

Ocena organoleptyczna kiszonki i sianokiszonki
Barwa:

−

powinna być zbliŜona do materiału wyjściowego,

−

ółte zabarwienie świadczy o zawartości kwasu octowego,

−

brązowa, procesy fermentacyjne wywołane samozagrzaniem,

−

bardzo ciemna, o nadmiernym rozwoju bakterii gnilnych.

Zapach:

−

winno-owocowy lub kwasu chlebowego, świadczy o prawidłowo zachodzących
procesach fermentacyjnych w kiszonce,

−

zapach zjełczałego masła, duŜa ilość kwasu masłowego,

−

ostry, zapach kwaśny, fermentacja octowa,

−

zapach kału, procesy gnilne, rozkład białka.

Struktura:

−

powinna być nienaruszona, zbliŜona do materiału wyjściowego.

Zanieczyszczenia:

−

moŜna stwierdzić zanieczyszczenia po roztarciu kiszonki w palcach.

Ocena organoleptyczna słomy
Gatunek rośliny:

−

z której słoma pochodzi.

Barwa, połysk:

−

słomy zebrane w złych warunkach atmosferycznych nie mają połysku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zapach:

−

zapach stęchły, pleśń, wskazują na to Ŝe słoma zebrana była w złych warunkach lub źle
przechowywana.

Wilgotność:

−

wilgotność słomy nie powinna przekraczać 10% zbyt wilgotna szybko pleśnieje, gnije
łatwo zagrzewa się i traci wartość pastewną.

Wady:

−

zanieczyszczenia pyłem, piaskiem, ziemią.

Ocena pastwiska i organizacja wypasu

W celu oceny pastwiska naleŜ ustalić:

−

skład botaniczny runi pastwiskowej,

−

ocenić wartość pastwiska,

−

określić plon pastwiska,

−

sporządzić plan podziału pastwiska, wyznaczyć kwatery.
Wypas kwaterowy jest najracjonalniejszą metodą uŜytkowania pastwiska. Wielkość

kwater zaleŜy od liczby zwierząt w gospodarstwie, i od planowego obciąŜenia kwater,
uwarunkowanego wydajnością pastwiska.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń?

1.  Jak dzielimy pasze w zaleŜności od zawartości białka i wody?
2.  Jakie czynniki wpływają na wartość pokarmową pasz?
3.  Scharakteryzuj rolę zielonek w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich?
4.  Jakie jest znaczenie pastwisk w Ŝywieniu przeŜuwaczy?
5.   Na czym polega proces zakiszania pasz, co to jest minimum cukrowe?
6.  Wymień pasze, które są produktami ubocznymi przemysłu rolno- spoŜywczego?
7.  Wymień, i podaj zastosowanie w Ŝywieniu pasz pochodzenia zwierzęcego?
8.  W jaki sposób stosujemy w Ŝywieniu bydła syntetyczne związki azotowe?
9.  Podaj zastosowanie koncentratów białkowych w Ŝywieniu?
10.  Jakie zalety ma Ŝywienie mieszankami pełnoporcjowymi?
11.  Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają premiksy?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W gospodarstwie znajdują się pasze pochodzenia roślinnego, które mają ogromny wpływ

na efektywne Ŝywienie zwierząt. Twoim zadaniem jest ocena organoleptyczna tych pasz, a są
to kiszonka z kukurydzy, siano z pierwszego pokosu tak zwany potraw, sianokiszonka oraz
słoma.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia oceny organoleptycznej

pasz,

3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4)  pobrać w sposób odpowiedni próbki pasz,
5)  przeprowadzić ocenę organoleptyczną kiszonki, sianokiszonki, siana i słomy,
6)  przeanalizować dokładnie pobrane próbki,
7)  wykonać notatki,
8)  po zakończeniu pracy wyczyścić sprzęt i odstawić go do magazynu,
9)  zaprezentować wyniki.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

plansze i zdjęcia przedstawiające zasady organoleptycznej oceny pasz,

−

kiszonka z kukurydzy, słoma, sianokiszonka, siano z pierwszego pokosu,

−

poradnik dla ucznia,

−

waga.

Ćwiczenie 2

Wykonać ocenę pastwiska i organizację wypasu w gospodarstwie.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zaplanować tok pracy,
2)  określić skład botaniczny pastwiska,
3)  określić  na  podstawie  składu  botanicznego  wartość  pastwiska,  wartość  pokarmową

zielonki w jednym kilogramie, zmierzyć wysokość runi, skosić 0,5 ara zebrać zielonkę,
zwaŜyć,

4)  obliczyć ilość białka jaką otrzymamy ze skoszonej zielonki,
5)  otrzymane wyniki zapisać w arkuszu,
6)  podzielić pastwisko na kwatery,
7)  zaprezentować wyniki.

WyposaŜenie stanowiska pracy

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

tabele wartości pasz,

−

płachta,

−

kosa,

−

waga,

−

taśma miernicza,

−

pastuch elektryczny.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić czynniki wpływające na wartość pokarmową pasz?

2) dokonać podziału pasz ?

3) dokonać oceny organoleptycznej pasz ?

4) wyjaśnić jaką rolę odgrywają zielonki w Ŝywieniu przeŜuwaczy?

5) wyjaśnić jaką rolę odgrywają mieszanki pełnoporcjowe w Ŝywieniu

zwierząt gospodarskich?

6) wyjaśnić jaką rolę odgrywają premiksy w Ŝywieniu zwierząt

gospodarskich?

7) podawać krową mlecznym syntetyczne związki azotowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. śywienie poszczególnych grup zwierząt gospodarskich

4.3.1. Materiał nauczania

śywienie bydła

W Ŝywieniu bydła moŜemy wyróŜnić kilka grup Ŝywieniowych:

–

ywienie bydła mlecznego,

–

ywienie cieląt,

–

ywienie opasów.

śywienie bydła mlecznego

Dla krów mlecznych jako przeŜuwaczy głównym źródło energii stanowią węglowodany

pasz  roślinnych.  O  efektywności  wykorzystywania  energii  z  tych  pasz  decydują  procesy
fermentacyjne  zachodzące  w  Ŝwaczu.  Ich  przebieg  zaleŜy  od  budowy  chemicznej
węglowodanów  oraz  składu  i  ilości  mikroorganizmów  w  Ŝwaczu.  Węglowodany  ulegające
fermentacji  w  Ŝwaczu  dostarczają  energii  zarówno  zwierzęciu  jak  i  Ŝyjącym  tam
drobnoustrojom.  Aby  zapewnić  odpowiednią  pracę  Ŝwacza  naleŜy  dostarczyć  część  włókna
w  zielonkach,  kiszonkach, sianie czy słomie. Powinny one stanowić przynajmniej 20% całej
ilości włókna surowego w dawce.

Ustalając dawki pokarmowe dla krów mlecznych naleŜy wziąć pod uwagę

zapotrzebowanie  bytowe  oraz  zapotrzebowanie  produkcyjne  zwierzęcia.  Zapotrzebowanie
bytowe  krowy  oblicza  się  na  podstawie  jej  minimalnych  potrzeb  związanych
z podtrzymaniem  procesów  Ŝyciowych,  biorąc  pod  uwagę  masę  ciała  przy  braku  produkcji
mleka.  Zapotrzebowanie  produkcyjne  opieramy  się  na  wartości  energetycznej  i  zawartości
białka  w  mleku.  Do  tego  zapotrzebowania  wliczamy  równieŜ  potrzeby  krowy  związane
z ciąŜą,  kondycją  i  wzrostem  młodych  krów.  Zapotrzebowanie  produkcyjne  zaleŜy  więc  od
liczby laktacji, wydajności mleka, składu mleka, okresu ciąŜy i terminu wycielenia.

Pasze stosowane w Ŝywieniu:

−

pasze objętościowe soczyste, zielonki, kiszonki dla krów mlecznych kiszonka
z kukurydzy, kiszonki, buraki pastewne, wysłodki buraczane, świeŜe młóto, wywar
ziemniaczany,

−

pasze objętościowe suche, siano, słoma, plewy,

−

pasze treściwe, mieszanki złoŜone z wielu składników.
Zielonki odgrywają bardzo duŜą rolę w Ŝywieniu bydła mlecznego krowa moŜe zjeść

dziennie  około  10%  masy  swojego  ciała  tej  paszy.  Krowa  o  masie  600  kg  zjada  dziennie
60 kg  zielonki.  Przy  skarmianiu  kiszonki  konieczne  jest  podawanie  zwierzętom  kredy
pastewnej  w  ilości100  g  dziennie.  Z  okopowych  najczęściej  stosuje  się  w  Ŝywieniu  krów
buraki  pastewne,  półcukrowe,  są  to  pasze  zawierające  mało  białka,  ale  stosunkowo  duŜo
węglowodanów,  dlatego  stanowią  one  dobre  uzupełnienie  dawki  ubogiej  w  składniki
energetyczne.  Siano  jest  bardzo  dobrą  paszą  dla  krów,  stwarza  ono  poczucie  sytości
wypełniając  przewód  pokarmowy.  Krowa  moŜe  dziennie  zjeść  siana  od  1  do  4%  masy
swojego  ciała.  WyróŜniamy  dwa  systemy  Ŝywienia  krów  system  mieszany,  zróŜnicowany
oraz  system  pełnodawkowy.  Dawkę  pokarmową  dla  krów  mlecznych  ustalamy  w  oparciu
o  normy  Ŝywienia,  obliczając  zapotrzebowanie  bytowe  i  produkcyjne  krów.  Następnie
dobieramy  pasze  i  bilansujemy  dawkę.  Krowy  karmi  się  dwa  razy  dziennie,  rano  i  po
południu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

śywienie cieląt

Małe cielęta przez pierwsze 3 tygodnie najlepiej wykorzystują białko zawarte w mleku,

z  czasem  wykształcają  się  przedŜołądki.  Ciele  naleŜy  jak  najdłuŜej  poić  mlekiem  matki.
Pierwsze pojenie siarą powinno odbyć się zaraz po porodzie. Mleko jest jednak bardzo drogą
paszą  i  dlatego  po  14  dniach  moŜemy  przestawić  cielęta  na  preparaty  mlekozastępcze.
Preparaty  mlekozastępcze  produkowane  są  w  postaci  proszku.  NaleŜy  pamiętać  o  dobrym
rozpuszczeniu  preparatów  mlekozastępczych  w  wodzie,  grudki  nierozpuszczone  mogą
spowodować u cieląt biegunkę. Paszę treściwą udostępnia się od początku karmienia tak jak
siano  w  ilościach  do  woli.  Tak  Ŝywi  się  cielęta  przez  pierwsze  3  miesiące.  W  czwartym
miesiącu zaczyna się normować paszę.

ś

ywienie opasów

Celem opasu bydła jest uzyskanie dobrej jakości wołowiny. Mięso wołowe dostępne

w  naszym  kraju  pochodzi  od  ras  mięsnych,  kombinowanych,  czyli  mięsno-mlecznych  oraz
mlecznych.  Jakość  produkowanej  wołowiny  zaleŜy  od  wielu  czynników,  rasy,  Ŝywienia,
warunków utrzymania. W 70% o efektywności opasu decyduje Ŝywienie. Opas bydła zaczyna
się po ukończeniu przez cielęta 120 dnia Ŝycia. Dobrze odchowane cielęta waŜą wtedy około
120–150  kg  i  mają  dobrze  wykształcony  Ŝwacz.  W  tym  wieku  mogą  uzyskiwać  przyrosty
nawet 1000 g dziennie.

Wartościowymi paszami uŜywanymi do opasu bydła są:

−

kiszonka z kukurydzy,

−

zielonka pastwiskowa,

−

kiszonka z liści buraków cukrowych,

−

siano łąkowe,

−

wywary, młóto browarne,

−

buraki pastewne,

−

sianokiszonki,

−

podstawowym zboŜem stosowanym w opasie jest jęczmień,

−

mieszanki treściwe które zawierają śruty z kukurydzy, pszenicy, owsa, pszenŜyta,

−

produkty przemysłu rolno-spoŜywczego: poekstrakcyjne śruty sojowe, otręby, melasy,
makuchy.
W opasie bydła wyróŜniamy trzy systemy:

−

intensywny,

−

półintensywny,

−

ekstensywny.
Intensywnie opasamy cielęta na białe mięso, stosujemy tylko mleko i preparaty

mlekozastępcze,  opasamy  równieŜ  buhajki  oraz  wybrakowane  krowy  mleczne.  Półintensywnie
opasa  się  buhajki  oraz  wybrakowane  krowy.  Ekstensywnie  opasa  się  buhajki  i wybrakowane
krowy.  W  opasie  bydła  stosuje  się  stymulatory  wzrostu  moŜna  do  nich  zaliczyć  probiotyki,
poprawiają one efekty opasu, mając duŜy wpływ na metabolizm zwierzęcia.

śywienie owiec

Owce są zwierzętami poligastrycznymi posiadającymi szczególną budowę wargi górnej,

która  jest  podzielona  przegrodą  skórną  na  dwie  części.  UmoŜliwia  to  owcy  wybiórcze
pobieranie  pasz  najczęściej  są  to  drobne  smakowite  części  roślin.  Ponadto  owca  posiada
muskularny  język  oraz  zęby  sieczne  zaokrąglone  do  środka,  co  umoŜliwia  jej  dobre
przygryzanie  traw  oraz  wypas  owiec  na  pastwiskach  bardzo  niskim  odroście  runi.  Owce
posiadają  równieŜ  bardzo  szeroki  przełyk  dzięki  temu mogą bardzo szybko połykać pobraną
paszę i szybko zaspokoić głód.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pojemność wielokomorowego Ŝołądka u owcy wynosi 25 litrów. Owca po urodzeniu

dopiero  po  9  tygodniach  ma  wykształcone  wszystkie  części  Ŝołądka.  Wychów  młodych
owiec,  jagniąt  trwa  zwykle  100  dni.  Jagnię  w  tym  okresie  korzysta  do  woli  z  mleka  matki.
Pierwszym  bardzo  waŜnym  pokarmem  jagnięcia  jest  siara,  dostarcza  ona  niezbędnych
substancji  pokarmowych  oraz  ciał  odpornościowych.  Mleko  matki  przez  pierwsze  dwa
tygodnie  wystarcza  całkowicie.  Jagnie  wypija  wtedy  od  1  do  1,5  litra  dziennie.  Po  dwóch
tygodniach  od  urodzenia  zaczynamy  podawać  bardzo  dobrej  jakości  siano  oraz  gnieciony
owies. Od drugiego miesiąca zaczyna spadać wydajność mleczna matek i dlatego zwiększamy
udział  pasz  treściwych  zawierających  stosunkowo  duŜo  białka.  W  piątym  tygodniu  Ŝycia
wprowadzamy  okopowe  najlepiej  rozdrobnioną  marchew  w  ilości  0,5  kg.  Jeśli  wychów
jagniąt  przypada  na  okres  pastwiskowy  wypas  jagniąt  z  matkami  zaczynamy  od  2  tygodnia
Ŝ

ycia. W tym okresie pobrana zielonka, wypite mleko powinno być uzupełnione paszami

treściwymi w ilości 0,1 do 0,2 kg dziennie.

Tucz jagniąt dzielimy na:

−

tucz intensywny do masy 30 kg,

−

tusz średnio intensywny do 6 miesiąca,

−

tucz przedłuŜony do 9 miesiąca.
Przy tuczu intensywnym jagnięta przez cały okres mogą korzystać z mleka matki. Tucz

rednio intensywny moŜe być pastwiskowy, stacjonarny lub przedłuŜony. śywienie maciorek

zaleŜy od: okresu fizjologicznego w zaleŜności czy jest to okres zasuszenia, okres stanówki,
okres ciąŜy lub okres laktacji stosujemy róŜne dawki pokarmowe.

śywienie świń
Pasze stosowane w Ŝywieniu świń

winie wymagają pasz wartościowych i łatwostrawnych, pasze, które zawierają duŜe

ilości  włókna  są  przez  nie  gorzej  trawione.  W  Ŝywieniu  tradycyjnym  stosujemy  takie  pasze
jak  ziemniaki,  śruty  zboŜowe  i  otręby.  Z  pasz  soczystych  wartościowe  dla  świń  są  zielonki
z  lucerny,  buraki  pastewne  i  półcukrowe.  Pasze  te  uzupełniane  są  mieszankami  pasz
treściwych takich jak L, T-1 i T-2 oraz koncentratami białkowymi. Opłacalność hodowli świń
w  duŜym  stopniu  zaleŜy  od  właściwego  doboru  pasz.  W  fermach  przemysłowych
wielkotowarowych świnie Ŝywi się wyłącznie mieszankami pełnoporcjowymi.
ś

ywienie loch

Normy Ŝywienia loch uzaleŜnione są od ich masy, wieku oraz stanu fizjologicznego,

a u loch karmiących od liczby odchowanych prosiąt. Bardzo waŜną rolę w Ŝywieniu loch
prośnych odgrywa jakość pasz, ich zasobność w niezbędne składniki pokarmowe, witaminy
i pełnowartościowe białko.

śywienie knurów

Knury Ŝywione są takimi paszami jak lochy, a na fermach mieszankami

pełnoporcjowymi, których daje się 2,5 kg dziennie na sztukę.
Tucz świń

WyróŜniamy kilka typów tuczu świń, z których na największą skalę prowadzony jest tucz

mięsny.  W  mniejszym  stopniu  prowadzone  są  tucze  tłuszczowo-mięsny,  mięsno-słoninowy
i  słoninowy.  Tucz  świń  polega  na  tym,  aby  zwierzę  w  ciągu  6–7  miesięcy  osiągnęło  wagę
110 kg.

Czynniki określające opłacalność tuczu:

−

zuŜycie jednostek pokarmowych i białka na jeden kilogram przyrostu,

−

wiek przy osiągnięciu określonej masy ubojowej,

−

jakość i ceny skarmianych pasz,

−

ceny warchlaków branych do tuczu oraz cena Ŝywca rzeźnego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

nakłady pracy oraz koszt amortyzacji pomieszczeń i urządzeń.
NajwyŜsze ceny uzyskuje się za tuczniki wybitnie mięsne sprzedawane w okresie małej

podaŜy Ŝywca na rynku. Dawki pokarmowe dla świń ustala się w oparciu o normy Ŝywienia
ś

wiń.

śywienie koni

W Ŝywieniu koni wyróŜniamy zapotrzebowanie bytowe ściśle związane z masą ciała

konia oraz produkcyjne związane z jego pracą. Oprócz tego dla źrebnych klaczy stosowane są
dodatki na rozwój płodu, a dla klaczy karmiących na produkcję mleka. Normy Ŝywienia koni
roboczych, klaczy źrebnych i karmiących, ogierów oraz źrebiąt zawarte są w „Normach
Ŝ

ywienia zwierząt gospodarskich”. Ustalając zapotrzebowanie bytowe dla konia musimy znać

jego wagę. MoŜemy ją określić wykonując odpowiednie pomiary a następnie podstawiając
ich wyniki do wzoru:

C = O

gdzie:
C –  masa ciała w kilogramach,
O –  obwód klatki piersiowej w metrach,
P –  obwód podłuŜny tułowia w metrach,
W –  współczynnik,  który  jest  róŜny  i  wynosi  dla  koni  małopolskich  i  wielkopolskich  75,

ląskich, sztumskich i ardenów 81, lidzbarskich 78.

ołądek konia jest stosunkowo mały, jego pojemność wynosi około 18 litrów ze względu

na budowę przełyku koń nie moŜe wymiotować, dlatego Ŝywiony nieodpowiednimi paszami,
stęchłymi, zanieczyszczonymi moŜe zachorować, a nawet paść.

Pasze uŜywane w Ŝywieniu koni:

−

owies, jest paszą treściwą najczęściej stosowaną w Ŝywieniu koni, dzienna dawka wynosi
4–6 kg,

−

jęczmień, jest stosowany w mieszance z owsem w stosunku 1 do 3, na dobę moŜemy
podać koniowi 1,5 kg tej paszy treściwej,

−

yto, zadaje się w postaci śruty wymieszanej z sieczką lub całe ziarno moczone wcześniej

przez 12 godzin, dawka dobowa do 6 kg,

−

bobik, jest paszą typowo białkową, nadaje się jako dodatek dla koni cięŜko pracujących
i wynosi od 1 do 1,5 kg na dobę,

−

kukurydza, zawiera stosunkowo mało białka, które moŜna uzupełnić sianem
z motylkowych, dzienna dawka ziarna łuskanego dla koni roboczych wynosi 3 do 6 kg,

−

otręby pszenne, są stosowane w Ŝywieniu klaczy źrebnych, ogierów w sezonie
rozpłodowym i źrebiąt, dawka na dobę wynosi 2 kg,

−

siano, jest podstawowa pasza objętościową w Ŝywieniu koni dawka od 1 do 2 kg na 100
kg wagi,

−

słoma, jest pasza uboga w składniki pokarmowe stosowana w postaci sieczki dzienna
dawka wynosi 3 kg,

−

zielonki, dorosły koń moŜe otrzymać 30–50 kg zielonki dziennie,

−

kiszonki, podajemy je koniom ale musza być bardzo wysokiej jakości w ilości 10–12 kg
na dobę,

−

marchew, jest dla koni najcenniejszą paszą okopową zjadają ją głównie klacze, źrebięta
i ogiery, dawka dzienna wynosi 2–5 kg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

śywienie drobiu
Pasze stosowane w Ŝywieniu kur

Drób jest wszystkoŜerny. Podstawą Ŝywienia kur są pasze roślinne uzupełniane paszami

pochodzenia zwierzęcego oraz dodatkami witaminowo- mineralnymi. Ptaki mają stosunkowo
krótki przewód pokarmowy, dlatego w paszach musi być duŜa koncentracja składników
białka. Racjonalne Ŝywienie drobiu w chowie intensywnym polega na podawaniu
przemysłowych

mieszanek

pełnoporcjowych.

Drób

utrzymywany

w zamkniętych

pomieszczeniach  musi  otrzymywać  pasze  bogate  w  białko,  witaminy  i  składniki  mineralne.
Zapotrzebowanie  kur  niosek  na  pasze  zaleŜy  od  ich  potrzeb  bytowych  i  produkcyjnych,
a więc od masy ciała i nieśności. Podstawa dawki dla kur są śruty i ziarno zbóŜ powinny one
stanowić  60–70%  dawki.  Źródłem  białka  powinny  być  śruty  i  mączki  poekstrakcyjne
podawane w ilości 10–15%. Białko roślinne powinno być wzbogacane białkiem zwierzęcym
w  ilości  5–10%.  W  naszym kraju produkowane są następujące mieszanki pełnoporcjowe dla
kur i kurcząt:

−

DJ-1 dla niosek w pierwszym okresie produkcji,

−

DJ-2 dla niosek w drugim okresie produkcji,

−

DKM-1 dla kurcząt do 8 tygodnia Ŝycia,

−

DKM-2 dla kurcząt od 8 do 20 tygodnia Ŝycia,

−

DKA starter, DKA grower, DKA finiszer dla brojlerów.
WaŜną rolę w Ŝywieniu kur odgrywają preparaty witaminowo-mineralne:

−

Avitan, mikromix B, mikromix Z, mikromix N, mikrosol E.
W Ŝywieniu drobiu rozróŜniamy trzy systemy karmienia:

−

dawkowany,

−

kombinowany,

−

dowolny.

śywienie owadów uŜytkowych
śywienie pszczół miodnych

Pszczoła miodna jest jedynym gatunkiem zwierząt udomowionych, który nie wymaga

systematycznego Ŝywienia przez człowieka. Od kiedy udowodniono, iŜ cukier zastępujący
miód nie szkodzi zimującej rodzinie pszczelej rozpowszechniła się praktyka niemal
całkowitego wycofania miodu z zimowego Ŝywienia rodzin pszczelich.

Gotowe pokarmy dla pszczół:

−

Apiinwert, pokarm płynny, w jednym litrze znajduje się mieszanina jednego kilograma
cukrów: sacharozy, glukozy i fruktozy,

−

Apifonda, pokarm stały, inwertowane ciasto cukrowe nadające się do podkarmiania
pobudzającego oraz do karmienia pszczół na zimę,

−

Nektapoll, ciasto miodowo-cukrowe z dodatkiem pyłku do podkarmiania pobudzającego,

−

Biopoll, ciasto miodowo-cukrowe z pyłkiem,

−

Apipuder, cukier puder do przygotowywania pokarmu stałego – ciasta,

−

Neopoll, ciasto miodowo-cukrowe z pyłkiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń?

1.  Co nazywamy zapotrzebowaniem bytowym krowy?
2.  Od czego zaleŜy zapotrzebowanie produkcyjne krowy?
3.  Jakie pasze okopowe stosujemy w Ŝywieniu bydła?
4.  Jaką rolę w Ŝywieniu bydła odgrywają kiszonki?
5.  Na czym polega tradycyjny odchów jagniąt?
6.  Jakie są metody tuczu jagniąt?
7.  Jakie znasz rodzaje tuczu świń?
8.  Jakie pasze stosujemy w Ŝywieniu świń?
9.  Jakie pasze stosujemy w Ŝywieniu koni?
10.  Jakie znasz mieszanki pełnoporcjowe w Ŝywieniu drobiu?
11.  W jaki sposób bez wagi moŜemy określić cięŜar ciała konia?
12.  Jakie pokarmy stosujemy w Ŝywieniu pszczół?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W gospodarstwie znajdują się cielęta i młode bydło opasowe:

−

przygotuj program Ŝywienia cieląt do 3 miesiąca Ŝycia,

−

oblicz koszty mleka i preparatów mleko zastępczych zuŜytych do odchowu cieląt,

−

przygotuj pójło i zadaj cielętom,

−

wykonaj prace porządkowe w cielętniku,

−

oblicz dawkę pokarmową dla jałówki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zaplanować tok pracy,
2)  zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia ćwiczenia,
3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
4)  opracować program Ŝywienia cieląt do 3 miesiąca Ŝycia,
5)  obliczyć koszty mleka preparatów mleko zastępczych zuŜytych do odchowu cieląt,
6)  przygotować pójło i zadać cielętom,
7)  wykonać prace porządkowe w cielętniku,
8)  obliczyć dawkę pokarmową dla jałówki,
9)  zadać paszę jałówkom.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz odpowiedzi,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

plansza „skład siary”,

−

normy Ŝywienia zwierząt gospodarskich,

−

waga,

−

termometr,

−

preparaty mlekozastępcze,

−

sprzęt do przygotowania paszy dla cieląt,

−

mieszanki treściwe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

UłoŜyć dawkę pokarmową dla krowy o masie 500 kg, w wieku 4 lat, wydajność dzienna

12 kg mleka o zawartości 4% tłuszczu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne krowy,
2)  dobrać pasze,
3)  ustalić jaka jest, wartość pokarmowa dobranych pasz,
4)  wykonać obliczenia, zbilansować dawkę,
5)  zapisać wyniki w arkuszu,
6)  zaprezentować wyniki.

WyposaŜenie stanowiska pracy

−

poradnik dla ucznia,

−

normy Ŝywienia zwierząt,

−

pasze dla bydła mlecznego,

−

arkusz papieru formatu A4.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić pasze stosowane w Ŝywieniu bydła mlecznego?

2) określić zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne dla krowy mlecznej?

3) wymienić pasze uŜywane w Ŝywieniu owiec?

4) wymienić pasze uŜywane w Ŝywieniu koni?

5) określić cięŜar konia bez waŜenia?

6) scharakteryzować na czym polega tradycyjny odchów jagniąt?

7) wymienić mieszanki pełnoporcjowe stosowane w Ŝywieniu kur

nieśnych?

8) scharakteryzować pokarmy dla pszczół?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  kaŜdego  zadania  dołączone  są  4  moŜliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem

poprawnego wyniku. Tylko wskazanie odpowiedzi, nawet poprawnej, bez uzasadnienia
nie będzie uznane.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Do pasz objętościowych suchych zaliczamy

a)  buraki pastewne.
b)  zielonki.
c)  siano.
d)  ziarno zbóŜ.

2. Najlepszą dla cieląt paszą z okopowych jest

a)  burak cukrowy.
b)  burak pastewn.,
c)  ziemniaki.
d)  marchew.

3. Dzienna dawka siana dla krowy wynosi

a)  6–7% masy ciała.
b)  4–5% masy ciała.
c)  8–9% masy ciała.
d)  1–3% masy ciała.

4. Krowa o masie 500 kg moŜe zjeść dziennie

a)  5–15 kg siana.
b)  20–30 kg siana.
c)  40–45 kg siana.
d)  50–55 kg siana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. śywienie pełnodawkowe krów polega na

a)  Ŝywieniu sianem i okopowymi.
b)  Ŝywieniu sianokiszonką i okopowymi.
c)  Ŝywieniu kiszonką i sianem.
d)  sporządzanie jednej karmy w postaci mieszaniny pasz objętościowych i treściwych.

6. Na produkcję jednego kilograma mleka krowa zuŜywa

a)  6–7 litrów wody.
b)  3,5–5 litrów wody.
c)  7–8 litrów wody.
d)  9–10 litrów wody.

7. W pierwszym dniu Ŝycia najcenniejszą pasza dla cielęcia jest

a)  mleko odtłuszczone.
b)  serwatka.
c)  siara.
d)  preparaty mleko zastępcze.

8. Przy opasie intensywnym bydła przyrosty dzienne wynoszą

a)  ponad 500 g.
b)  ponad 1000 g.
c)  ponad 700 g.
d)  ponad 800 g.

9. Jagnięta od matki odsadza się zwykle w wieku

a)  60 dni.
b)  70 dni.
c)  100 dni.
d)  80 dni.

10. Jagnięta mają bardzo dobrze rozwinięty Ŝołądek wielokomorowy w wieku

a)  1 miesiąca.
b)  2, miesięcy.
c)  2,5 miesiąca.
d)  3 miesięcy.

11. Pojemność Ŝołądka konia wynosi

a)  18 litrów.
b)  20 litrów.
c)  15 litrów.
d)  25 litrów.

12. Dzienna dawka owsa dla konia wynosi

a)  4–6 kg.
b)  1–2 kg.
c)  7–9 kg.
d)  10–12 kg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Mączki rybne chude zawierają

a)  do 10% tłuszczu.
b)  do 12% tłuszczu.
c)  do 14% tłuszczu.
d)  do 7% tłuszczu.

14. Ocena organoleptyczna pasz polega na

a)  chemicznej analizie.
b)  analizie przy pomocy zmysłów.
c)  analizie komputerowej.
d)  analizie laserowej.

15. Superkoncentraty białkowe zawierają

a)  około 60% białka.
b)  około 20% białka.
c)  około 40% białka.
d)  około 15% białka.

16. W czasie zakiszania pasz poŜądany jest kwas

a)  octowy.
b)  mrówkowy.
c)  mlekowy.
d)  stearynowy.

17. W paszach przeznaczonych dla kur niosek powinna być duŜa koncentracja

a)  białka.
b)  tłuszczów.
c)  węglowodanów.
d)  soli.

18. Mieszanka DKM to pasza dla

a)  kur nieśnych.
b)  kurcząt.
c)  indyków.
d)  kaczek.

19. Mieszanki uzupełniające zawierają powyŜej

a)  15% białka.
b)  20% białka.
c)  10% białka.
d)  30% białka.

20. Premiksami (polfamiksami) nazywamy

a)  mączki kostne.
b)  mączki rybne.
c)  koncentraty białkowe.
d)  mieszanki mineralno-witaminowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

śywienie zwierząt gospodarskich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedzi

Punkty

Razem: