161

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk (Łódź)

ANALIZA XRF DENARÓW BOLESŁAWA CHROBREGO

I JEGO SYNA MIESZKA BOLESŁAWOWICA

W ŚWIETLE WYBRANYCH MONET Z PRZEŁOMU X I XI WIEKU

(Część II)

Monety pierwszych Piastów

Pierwszy znany depozyt, w którym współwystępowały denary Bolesława

Chrobrego i Mieszka Bolesławowica, określany jako Poznań, okolice, datowany jest na
lata po roku 1016

22

.

Denary z imieniem Mieszka spotykane są najczęściej z określonymi typami

denarów Bolesława Chrobrego

23

. Zwrócił na ten fakt uwagę Stanisław Suchodolski

konkludując, iż: monety te [Mieszka i Bolesława] powstały w tych samych, lub w nie-
zbyt oddalonych od siebie ośrodkach

24

. Autor wówczas przyjmował denary z imieniem

Mieszka za wyrób menniczy Mieszka I, nie zaś jego wnuka. Na podstawie przedstawio-
nej przez autora korelacji współwystępowania typów, można rzeczywiście stwierdzić,
że denary Mieszka Bolesławowica typu II współwystępują najczęściej z typem IX i to w
wersji pierwotnej stempla, natomiast typ I denarów mieszkowych pojawia się częściej
wraz z odmianą poprawioną typu

IX, także w wersji jednostronnej. Proweniencję typów

I i II, jako przynależną Mieszkowi II, nie zaś jego dziadowi, podejrzewali również Ka-
zimierz Stronczyński i Zygmunt Zakrzewski, a także Emanuela Nohejlová-Prátová

25

.

Pierwszy z badaczy w pionierskiej pracy wydanej w roku 1847 zaliczył typ II z imie-
niem Mieszka do mennictwa Mieszka II, wycofując się później z tego twierdzenia w
kolejnej pracy, wydanej w roku 1884, gdzie denary typu Such.I i II przypisał mennictwu
Mieszka I, przydzielając jednocześnie typ Such.III Mieszkowi II

26

.

Bliską chronologię pomiędzy denarami Bolesława Chrobrego typu IX w wer-

sjach pierwotnej i poprawionej oraz monetami z imieniem Mieszka (szczególnie z ty-
pem II), potwierdzają kolejne depozyty

27

. Mogłoby to wskazywać na okres współrzą-

dów ojca i syna lub też na wydzielenie jakiejś części Wielkopolski, Kujaw lub Mazow-
sza pod władzę Mieszka, przynajmniej od czasu osiągnięcia wieku sprawnego (około
1004 roku) do czasu objęcia Krakowa (około 1012/1013)

28

. Rozrzut znalezisk monet z

imieniem Mieszka wyraźnie wskazuje na ich północne pochodzenie, nie zaś na okres
rządów Mieszka w Małopolsce. Stąd też datowanie typów I i II Mieszka na lata 1004-

22

K. Klinger, Skarb z XI w. z okolic Poznania, Wiadomości Numizmatyczne, R. X, 1966, z. 4, s. 246-

248.

23

S. Suchodolski, Mennictwo polskie..., s. 72-73.

24

Ibidem, s. 133.

25

Ibidem, s. 72-73.

26

K. Stronczyński, Pieniądze Piastów od czasów najdawniejszych do roku 1300, Warszawa 1847, s.

254; tenże, Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiellonów, T. II, Piotrków 1884, s. 12.

27

S. Suchodolski, op. cit., tabela 5, s. 136-139.

28

G. Labuda, Mieszko II król Polski (1025-1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Kra-

ków 1992, s. 41-47.

162

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

1012/13. Wśród badanych monet Bolesława Chrobrego typu IX znajdował się jeden
egzemplarz o rysunku poprawnym (typ IX.14, il. 1) i 6 egzemplarzy wykonanych po-
prawionym już stemplem (typ IX.15, il. 2-7). Wśród tych drugich – na stronie awersu
można zaobserwować postępujące pękanie stempla zaznaczające się na piersiach ptaka
(il. 21). Pojawia się zatem pytanie – czy rzeczywiście denary te były wybijane przez
dłuższy okres czasu i następowało zużycie stempla, czy też były to niewielkie jednora-
zowe nakłady wybijane w dłuższych odstępach czasowych?

il. 21. Zdjęcia przedstawiające postępujące zużycie stempla awersu denara typu Such.IX.15.

Poszukując odpowiedzi na postawione pytania przeanalizujmy skład chemicz-

ny tych denarów (tabela 9-10). W typie IX.14 i IX.15 Bolesława Chrobrego oraz w
typie I i II Mieszka zawartości srebra znacznie przekraczają 90%, natomiast zawartości
złota są rzędu setnych procenta. Dla tych monet obliczona zawartość złota w srebrze
wynosi poniżej 0,1%, co może wskazywać na wspólne źródło surowca. Niska zawartość
ołowiu świadczy o wysokim kunszcie ówczesnych hutników. Rozpatrując zawartość
miedzi można zauważyć trochę niższą jej zawartość w monetach Mieszka typu II (3-
4%) niż I (6-7%). W denarach Bolesława typu IX.14 i IX.15 zawartość miedzi również
jest kilkuprocentowa i wynosi 2-5% – wyjątkiem jest moneta o numerze inwentarzo-
wym 2856 (il. 5) zawierająca tylko śladowe ilości tego pierwiastka.

Badania składu chemicznego interesujących nas denarów wykazują, że mają

one bardzo podobny skład. Możliwe więc, że zarówno typ IX Bolesława Chrobrego, jak
i typy I i II Mieszka mogły być wybijane z tego samego surowca, w niewielkim odstę-
pie czasowym lub równocześnie. Skład chemiczny denarów typu IX.15 jest bardzo
podobny niezależnie od postępującego zużywania się stempla.

Tabela 9. Skład chemiczny denarów Bolesława Chrobrego

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Au*100

Ag

670 N

0,05

0,06

0,55

1,52

0,06

97,40

0,06

0,3

0,06

1 J

0,04

0,02

0,22

2,75

0,05

96,40

0,04

0,4

0,04

504 N

0,05

0,03

0,18

3,02

0,04

96,10

0,05

0,36

0,05

6639

0,05

0,04

0,16

5,2

0,06

93,80

0,05

0,52

0,01

0,05

2856

0,04

0,17

0,08

0,07

99,20

0,05

0,3

0,05

6320

0,07

0,02

0,19

4,24

0,2

94,80

0,06

0,36

0,06

611 N

0,02

0,02

0,27

1,99

0,03

97,05

0,05

0,53

0,05

6332/6333

0,05

0,03

0,16

3,6

0,22

95,00

0,3

0,46

0,13

0,32

2308

0,06

0,06

0,18

7,33

0,2

91,30

0,2

0,45

0,13

0,22

2 J

0,03

0,17

2,6

96,60

0,05

0,45

0,05

8744

0,04

0,04

0,15

4,78

0,05

94,30

0,05

0,53

0,05

163

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

Tabela 10. Skład chemiczny denarów Mieszka Bolesławowica

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Au*100

Ag

501 N

0,05

0,04

0,17

5,75

0,06

93,60

0,06

0,22

0,06

1J

0,05

0,05

0,2

6,75

0,06

92,50

0,05

0,22

0,05

595N

0,02

0,07

0,48

2,67

0,05

96,50

0,05

0,07

0,05

6099

0,06

0,05

0,17

4,34

0,06

94,80

0,04

0,36

0,02

0,04

Zidentyfikowana niedawno przez Mateusza Boguckiego

29

hybryda rewersu po-

prawionej formy typu IX z nieznanym dotychczas awersem z wyobrażeniem kapliczki
(B/1) oraz zespolenie jego stempla z wyobrażeniem krzyża prostego na rewersie (B/2),
wskazuje na chronologiczne następstwo hybrydy po typie IX. Badaniu poddano dwa
fragmenty monety typu B/2 (nr inw. 6332-6333, il. 8) pochodzące z depozytu oleśnic-
kiego. Skład chemiczny badanej monety wykazuje zdecydowanie większą zawartość
złota niż rozpatrywane wcześniej denary. Proporcja zawartości złota do srebra wynosi
0,3%. Również obecność bizmutu (0,1%) wyróżnia tę monetę.

Typ II według Suchodolskiego wybity w latach 992-1005 reprezentowany jest

w naszych badaniach tylko przez jeden egzemplarz (nr inw. 2308, il. 9). Charakteryzuje
się on występowaniem w składzie bizmutu (0,1%), podobnie jak w zbadanej monecie
typu B/2 oraz wyższą zawartością miedzi – około 7%. Obliczona proporcja złota do
srebra jest inna niż w pozostałych monetach i wynosi 0,2%.

Typ Such.XII może być najpóźniejszym spośród monet piastowskich, które zo-

stały poddane badaniom. Ryszard Kiersnowski odniósł czas produkcji tego typu na lata
1010-1013

30

natomiast Stanisław Suchodolski na lata wcześniejsze – 1000-1010. Wcze-

śniejsze datowanie wynikać miało głównie z podobieństw plastycznych do poprawionej
formy typu IX oraz ich częste (62,5%) współwystępowanie w skarbach

31

.

Jedyny eg-

zemplarz, jaki poddany został badaniom (nr inw. 2J, il. 10) wykazał skład chemiczny
bardzo zbliżony do denarów typu Such.IX.15.

Na denar z wyobrażeniem kapliczki, wewnątrz której występuje napis VIDV

pierwszy zwrócił uwagę Peter Ilisch w artykule traktującym o polskich naśladownic-
twach denarów Ottona-Adelajdy

32

i ratyzbońskich ze świątynią. Do tematu ewentualne-

go polskiego pochodzenia monety powrócił Mateusz Bogucki przy okazji publikacji
nowo odkrytej hybrydy. Egzemplarz denara z napisem VIDV wcześniej poddawano już
badaniom metalograficznym podczas szeroko zakrojonych badań dotyczących monet
pochodzących z mennic niemieckich oraz wybranych monet z IX-XI wieku

33

. Analizo-

wany wówczas denar o wadze 0,96 g przydzielono do mennictwa czeskiego Bolesława
II i oznaczono numerem 305. Oznaczona w nim zawartość srebra wynosi 95,8%

34

. Ba-

dany przez nas denar z napisem VIDV o numerze inwentarzowym 8744 (il. 11) ma
wysoką zawartość srebra 94,3%, około 0,5% ołowiu, śladowe ilości złota.

29

Bogucki, op. cit., s. 182-183.

30

Kiersnowski, op. cit., s. 283.

31

S. Suchodolski, op. cit., s. 117.

32

P. Ilisch, Regensburg- und Otto-Adelheid-Imitationen aus Polen? Wiadomości Numizmatyczne, R.

XXXVIII, 1994, z. 1-2, s. 65-70.

33

U. Zwicker, N. Z. Gale, Metallographische, analytische und technologische Untersuchungen…, [w:]

Commentationes de nummis saeculorum IX-XI, Nova Series 7, Stockholm 1991, s. 59-146.

34

Ibidem, s. 93.

164

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Monety arabskie

Poddane analizom monety arabskie pochodzą z trzech mennic – Madīnat as-

Salām (Bagdad), ań-Ńāń (Taszkent) oraz Al-Ahwāz. Rozpiętość chronologiczna pomię-
dzy najstarszą i najmłodszą monetą wynosi 180 lat. Najmłodszymi egzemplarzami są
pojedyncze dirhamy pochodzące ze skarbów, w których znalazły się także polskie mo-
nety – z Płocka i Wilczego Dołu.

Tabela 11. Skład chemiczny dirhamów

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Hg

Au*100

Ag

7252

0,17

2,33

0,06

96,70

0,17

0,24

0,20

0,18

7259

0,06

0,1

0,33

0,02

99,00

0,12

0,26

0,02

0,12

7254

0,04

0,15

1,6

0,02

97,50

0,25

0,37

0,03

0,26

7255

0,05

0,15

2,75

0,04

96,00

0,24

0,77

0,05

0,25

5931

0,1

0,1

0,24

15,1

0,13

82,00

0,03

1,52

0,60

0,04

7256

0,07

0,2

7,7

0,12

90,50

0,22

0,78

0,38

0,24

7257

0,07

0,13

2,33

0,03

96,70

0,24

0,37

0,17

0,25

7258

0,05

0,22

0,27

95,70

0,07

0,26

3,3

0,07

7243

0,05

0,17

4,81

0,05

92,90

0,25

1,33

0,42

0,27

2844

0,18

0,17

0,28

1,47

74,10

0,27

0,6

0,04

22,8

0,36

2343

0,1

0,1

0,24

8,65

0,08

89,3

0,09

0,81

0,71

0,10

Monety arabskie podobnie jak polskie w większości wykonane są ze stopu o

wysokiej zawartości srebra (tabela 11). Natomiast zawartości złota wynoszą 0,1-0,2%.
Tylko w trzech monetach było poniżej 0,1% Au. Proporcje zawartości złota do srebra są
zróżnicowane w zakresie od 0,04 do około 0,4%. Zawartości miedzi są tutaj zdecydo-
wanie bardziej zróżnicowane niż w polskich denarach (od dziesiątych procenta do
15%).

W większości badanych monet arabskich występuje bizmut od ilości ślado-

wych, szczególnie w monetach z nieznanych mennic, do 0,7% w dirhamie z ań-Ńāń. Ale
jak wykazały badania dirhamów prowadzone na dużym zbiorze

35

, w znacznej ich części

nie stwierdzono występowania bizmutu. Natomiast w większości zbadanych monet
Bolesława Chrobrego i Mieszka bizmut nie występuje. Również zawartość ołowiu w
połowie dirhamów jest wyższa niż oznaczona w polskich denarach. Dwie monety wy-
różniają się obecnością rtęci. Szczególnie w dirhamie o numerze inwentarzowym 2844
występuje ponad 20% tego pierwiastka. W przyszłości warto sprawdzić rozkład rtęci w
przekroju poprzecznym monety, aby uzyskać informacje o technologii wyrobu.

Monety niemieckie

Spośród monet niemieckich występujących w skarbach z terenów Polski do

badań wybrano denary bawarskie, frankońskie, dolnolotaryńskie, fryzyjskie oraz saskie.
Dobór umożliwia porównanie stopu srebra z różnych mennic i – co może okazać się

35

Z. Stós-Fertner, Zastosowanie radioizotopowej analizy fluorescencyjnej do oznaczania zanieczysz-

czeń ciężkimi metalami srebra dirhemów arabskich, Wiadomości Numizmatyczne, R. XIX, 1975, z. 4, s. 207-
224.

165

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

znaczące – ich ewentualny wpływ na monetę polską. Badane monety niemieckie, do
których zaliczono także denary krzyżowe typów I i II, datowane są począwszy od lat
siedemdziesiątych X wieku, skończywszy na denarach cesarza Henryka II z lat 1002-
1024. Do badań wzięto monety z mennic występujących w okolicach gór Harzu, gdzie
od lat siedemdziesiątych X wieku masowo wydobywano srebro. Mennice z Lüneburga,
Magdeburga, Goslaru i Halle leżą na wschód od tych gór, natomiast po stronie zachod-
niej są Deventer, Soest, Kolonia, a pozostałe na południu.

W monetach niemieckich zwraca uwagę obecność bizmutu (tabela 12-13). W

zbadanych 48 monetach tylko w dwóch nie został on oznaczony, a w siedmiu jest w
ilościach śladowych. W pozostałych jest rzędu dziesiątych procenta od 0,1 do 0,7%.
Zawartości złota w kilku monetach są w ilościach śladowych poniżej 0,1%, a w pozo-
stałych od 0,1 do 0,8%. W pięciu monetach (nr inw. 5663, 5668, 2699, 2412, 4720)
przy niskiej zawartości bizmutu (<0,1%) występuje niska (<0,1%) zawartość złota. W
innych przypadkach (np. w monetach o numerach inwentarzowych 5667, 5670, 2268)
przy zwiększonej zawartości bizmutu wzrastała zawartość złota. Analizując proporcje
tych dwóch pierwiastków można stwierdzić, że dla wszystkich monet niemieckich są
one bardzo zbliżone i oscylują wokół wartości 1,6 (wartość mediany; il. 22).

Denary Piastów, a także inne monety spoza granic cesarstwa niemieckiego, ta-

kich stałych proporcji tych dwóch pierwiastków nie posiadają.

il. 22. Graficzne przedstawienie proporcji złota do bizmutu dla kolejnych monet niemieckich

Natomiast zawartości złota w srebrze dla monet niemieckich są zróżnicowane.

W znacznej części monet są wyższe niż 0,3 (taką maksymalną wartość uzyskano dla
polskich monet).

Zawartości miedzi rzadko przekraczają 10%, a więc obecność tego pierwiastka

wynika prawdopodobnie z technologii wytopu. Chociaż w przypadku trzech denarów
krzyżowych (nr inw. 4720, 1263, 2265) jej zawartość jest wysoka i może wskazywać na
zamierzony dodatek. Wyróżnia się w tym zbiorze naśladownictwo denara krzyżowego o
nr inw. 2855, który zawiera wysoką, ponad 2% zawartość złota. Proporcja złota do
bizmutu jest tutaj zdecydowanie wyższa niż dla pozostałych monet i wynosi 34,8, a
zawartość złota w srebrze wynosi ponad 2%. Badania te potwierdzają inną prowenien-
cję denara.

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0

2

4

6

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36

kolejny numer monety

P

ro

p

o

rc

ja

A

u

/B

i

Monety
cesarskie

Denary
krzyżowe

166

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Tabela 12. Skład chemiczny monet niemieckich (cesarskie, królewskie, naśladownictwa)

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Au*100

Ag

2507

0,08

0,09

0,44

6,50

0,28

90,9

0,48

0,85

0,19

0,53

2506

0,07

0,07

0,17

5,48

0,08

92,9

0,42

0,49

0,36

0,45

2508

0,06

0,05

0,25

4,03

0,07

94,5

0,13

0,74

0,17

0,14

2511

0,09

0,10

0,35

8,85

0,23

88,8

0,60

0,85

0,16

0,68

5901

0,10

0,11

0,19

6,12

0,06

84,4

0,60

0,19

0,06

0,71

6412

0,05

0,20

2,50

0,06

96,0

0,32

0,68

0,09

0,33

5661

0,10

0,10

0,25

5,30

0,06

93,4

0,19

0,25

0,35

0,20

5662

0,09

0,10

0,25

10,10

0,14

88,4

0,26

0,25

0,20

0,29

5663

0,11

0,13

0,34

10,10

0,12

88,6

0,05

0,26

0,07

0,06

5664

0,08

0,11

0,50

5,80

0,06

92,3

0,44

0,11

0,47

0,48

5665

0,09

0,08

0,19

3,47

0,05

95,2

0,48

0,09

0,25

0,50

5666

0,09

0,11

0,21

6,96

0,07

91,5

0,09

0,26

0,40

0,10

5667

0,10

0,09

0,22

5,36

0,06

92,9

0,75

0,10

0,30

0,81

5668

0,09

0,11

0,18

6,65

0,08

92,4

0,09

0,20

0,06

0,10

5669

0,09

0,12

0,21

6,06

0,07

93,0

0,07

0,18

0,17

0,08

5670

0,10

0,10

0,24

6,77

0,07

91,5

0,78

0,10

0,45

0,85

2517

0,08

0,08

0,34

8,86

0,21

89,1

0,38

0,64

0,18

0,43

2699

0,065

0,09

0,45

8,80

0,10

89,9

0,06

0,50

0,05

0,06

5869

0,07

0,03

0,19

3,97

0,17

94,2

0,19

1,03

0,11

0,21

2487

0,08

0,09

0,25

7,80

0,18

90,4

0,33

0,63

0,17

0,36

2411

0,07

0,08

0,47

5,60

0,14

92,3

0,48

0,58

0,25

0,51

2412

0,06

0,05

0,17

3,95

0,06

94,8

0,07

0,80

0,08

2353

0,06

0,08

0,58

5,46

0,14

91,6

0,16

0,75

0,71

0,18

2736

0,05

0,05

0,24

5,20

0,18

93,4

0,18

0,56

0,10

0,20

2470

0,06

0,08

0,23

7,66

0,23

90,2

0,30

0,96

0,25

0,35

2375

0,70

0,11

0,43

9,87

0,42

86,8

0,58

0,93

0,29

0,65

2396

0,08

0,09

0,25

8,18

0,20

89,9

0,36

0,73

0,19

0,42

2397

0,08

0,11

0,75

9,60

0,89

86,2

0,40

1,30

0,40

0,45

2395

0,06

0,08

0,17

8,50

1,02

89,0

0,25

0,82

0,13

0,27

6293

0,06

0,05

0,31

4,04

0,08

94,2

0,77

0,31

0,16

0,89

1377

0,08

0,08

0,48

11,60

0,57

86,3

0,11

0,55

0,23

0,13

2443

0,07

0,09

0,52

14,30

0,48

83,5

0,35

0,60

0,16

0,40

2442

0,06

0,08

0,30

9,51

0,34

88,5

0,27

0,74

0,18

0,30

1378

0,08

0,09

0,20

7,08

0,31

91,2

0,13

0,44

0,40

0,14

167

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

Tabela 13. Skład chemiczny denarów krzyżowych

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Au*100

Ag

2264

0,08

0,08

0,24

8,21

0,16

92,1

0,31

0,53

0,16

0,34

2265

0,08

0,08

0,21

16,95

0,19

81,6

0,34

0,36

0,22

0,42

2268

0,09

0,09

0,34

10,40

0,16

87,5

0,6

0,17

0,43

0,69

2266

0,08

0,09

0,26

9,80

0,17

88,3

0,26

0,83

0,10

0,29

2854

0,08

0,08

0,20

6,40

0,15

92,1

0,30

0,51

0,16

0,33

2855

0,09

0,08

0,19

5,75

0,30

91,0

2,09

0,50

0,06

2,30

2274

0,07

0,07

0,52

5,49

0,11

92,8

0,34

0,32

0,24

0,37

2272

0,07

0,08

0,53

7,48

0,23

90,2

0,41

0,40

0,35

0,45

1263

0,08

0,08

0,30

16,50

0,45

81,3

0,29

0,75

0,20

0,36

4720

0,09

0,10

0,40

19,90

0,38

77,6

0,09

1,20

0,10

0,12

5747

0,09

0,08

0,22

8,96

0,14

90,0

0,17

0,32

0,19

5749

0,09

0,06

0,18

6,60

0,30

91,7

0,31

0,56

0,16

0,34

5695

0,07

0,03

0,16

4,07

0,071

94,9

0,27

0,32

0,05

0,28

5696

0,08

0,08

0,18

8,98

0,14

89,9

0,16

0,25

0,12

0,18

Monety anglosaskie

Napływ monety anglosaskiej na tereny Polski miał ścisły związek z trybutem

duńskim (Danegeld) narzuconym Etelredowi II (978-1016). Denary tego władcy, oraz
jego następcy – Kanuta Wielkiego (1016-1035), napływały poprzez Danię do Polski,
gdzie głównym miejscem ich koncentracji w depozytach stały się tereny Pomorza, a w
następnej kolejności obszar Wielkopolski oraz w mniejszym już – Mazowsza i Polski
środkowej. Zawartość ich w skarbach z początków XI wieku jest raczej niewielka, czę-
sto występują one jako monety dzielone. Jak oceniał Ryszard Kiersnowski – początek
napływu monet Etelreda II na ziemie polskie datować można na lata 993-995

36

.

Tabela 14. Skład chemiczny monet anglosaskich

Nr

inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Au*100

Ag

1324

0,06

0,06

0,43

6,39

0,18

92,3

0,07

0,49

0,08

1325

0,06

0,06

0,21

4,24

0,23

93,9

0,6

0,54

0,050

0,64

4678

0,08

0,09

0,26

11,8

0,86

85,8

0,39

0,6

0,085

0,45

4679

0,07

0,07

0,28

7,07

0,55

90,3

0,7

0,89

0,070

0,78

1329

0,07

0,07

0,24

7,18

1,49

89,7

0,47

0,81

0,020

0,52

4683

0,07

0,07

0,22

7,34

0,26

90,8

0,43

0,78

0,060

0,47

36

Kiersnowski, op. cit., s. 165.

168

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Zbadane monety anglosaskie (tabela 14) charakteryzują się zawartościami złota

od 0,4 do 0,7% oraz śladowymi ilościami bizmutu. Tylko w jednej monecie (nr inw.
1329) występuje wysoka zawartość cynku powyżej 1%. Miedź występuje w ilości kilku
procent. Zawartości ołowiu nie przekraczają 1%. Zawartość złota w srebrze wynosi
najczęściej ponad 0,5%. Są to więc wartości zdecydowanie wyższe niż w denarach
polskich Piastów.

Monety czeskie

Na przełomie X i XI wieku w skarbach z terenów Polski pojawiają się monety cze-

skie. Ich emisje opierały się głównie na bogatych złożach rodzimego srebra, których począt-
ki eksploatacji określił Kiersnowski na lata 970-980

37

. W związku z niedoborem kruszcu na

ziemiach polskich, naturalnym procesem stał się napływ srebra czeskiego na tereny Polski.

Najsilniej nasyconym w skarby zawierające denary czeskie był Śląsk oraz ko-

lejno w kierunku północnym – Wielkopolska i Pomorze

38

. Na terenie Polski zidentyfi-

kowano dotychczas największą liczbę depozytów zawierających monety czeskie, któ-
rych napływ rekompensował braki w pieniądzu monetarnym na ziemiach polskich,
napływając od strony południowo-zachodniej. Drugim ze źródeł skąd na ziemie polskie
docierało srebro była Saksonia.

Te dwa nurty napływu srebra pozostają dominującymi

w pierwszej ćwierci XI wieku. W polskich depozytach występują monety czeskie z
ostatniej ćwierci X i pierwszej ćwierci XI stulecia – głównie Bolesława II (972/3-999) i
Bolesława III (999-1003). W pierwszej ćwierci XI wieku emisje czeskie coraz rzadziej
docierały na ziemie polskie, zyskując ponownie znaczenie dopiero za czasów panowa-
nia Brzetysława I (1037-1055)

39

.

Monety czeskie zawierają w swoim składzie stosunkowo duże ilości złota (tabela

15). Zawartość złota w srebrze wynosi od 0,5-0,9%. Śladowe ilości bizmutu oraz niska
zawartość ołowiu dawały dobry stop monetarny. Zawartości cynku oraz miedzi są rów-
nież na niskim poziomie.

Tabela 15. Skład chemiczny monet czeskich

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Hg

Au*100

Ag

1310

0,08

0,09

0,3

9,2

0,3

88,6

0,6

0,7

0,17

0,68

4662

0,07

0,08

0,18

7,65

0,07

90,4

0,81

0,33

0,06

0,26

0,90

4663

0,08

0,07

0,21

6,97

0,07

90,9

0,84

0,7

0,12

0,92

2312

0,07

0,06

0,25

6,27

0,12

91,7

0,69

0,7

0,10

0,75

2313

0,07

0,07

0,19

5,9

0,06

92,9

0,55

0,28

0,59

2315

0,06

0,04

0,14

3,7

0,07

94,8

0,54

0,6

0,05

0,57

2314

0,09

0,09

0,24

6,89

0,11

91,6

0,48

0,38

0,02

0,52

5975

0,08

0,075

0,19

6

0,15

92,5

0,47

0,42

0,01

0,51

5841

0,08

0,07

0,17

6,23 0,1

92,4

0,21

0,7

0,02

0,23

3 J

0,04

0,05

0,18

10,3

0,11

88,0

0,35

0,74

0,05

0,4

37

Ibidem, s. 218.

38

Ibidem, s. 212.

39

Ibidem, s. 216.

169

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

Denar typu Cach 226 od dawna budził wątpliwości wśród numizmatyków cze-

skich i polskich

40

. Najnowsze badania Jaromira Lukasa monetę przypisują księciu Ja-

romirowi, natomiast czas jej wybicia na rok 1004 – wkrótce po wycofaniu polskiej
załogi z Pragi. Badacz wskazuje na wysoką średnią wagę analizowanych egzemplarzy
(1,13 g). Według autora była to pierwsza emisja po objęciu rządów, która miała na celu
odbudowanie podupadłej monety czeskiej z lat wcześniejszych

41

. Analizowany przez

nas egzemplarz (nr inw. 3J) dość znacznie różni się od średniej wagowej uzyskanej
podczas badań Jaromira Lukasa. Moneta ta ma również gorsze parametry technologicz-
ne niż dotychczas przebadane monety pierwszych Piastów. Wykazuje niższą zawartość
czystego srebra (88%) i wysoką zawartość miedzi (ok. 10%) przy trochę wyższej za-
wartości ołowiu (0,7%). Natomiast zawartość złota jest wysoka i wynosi 0,35%.

Monety węgierskie

Moneta węgierska jest najpóźniej pojawiającą się monetą obcą w polskich

skarbach okresu wczesnego średniowiecza. Znajdowane tu monety węgierskie zaczęto
bić około roku 1015, a szczególne nasilenie w polskich depozytach następuje dopiero w
okresie późniejszym

42

. Dostęp do rodzimych złóż srebra słowackiego spowodował

szybki rozwój mennictwa węgierskiego za czasów panowania Stefana I (997-1038).
Rozrzut znalezisk nie pokrywa się natomiast z kierunkiem ich napływu – większość
monet węgierskich znalazła się w pierwszej połowie XI wieku w depozytach z terenów
Wielkopolski i Pomorza, co wskazuje – jak zauważył Ryszard Kiersnowski – na nie-
wielkie znaczenie tych monet dla terenów Małopolski oraz Śląska. Moneta ta wychwy-
tywana była w Wielkopolsce i dopiero tutaj uczestniczyła na szerszą skalę w handlu –
kierując się ku północy

43

. Jej udział jednak w obiegu pieniężnym na terenie Polski był

niewielki – jak ocenia Stanisław Suchodolski – było to jedynie około 1%

44

.

Tabela 16. Skład chemiczny monet węgierskich

Nr inw.

Cr

Mn

Fe

Cu

Zn

Ag

Au

Pb

Bi

Au*100

Ag

1320

0,09

0,1

0,18

8,33

0,12

89,8

0,46

0,85

0,04

0,51

1321

0,08

0,09

0,22

10,4

0,1

87,5

0,48

1,05

0,05

0,55

1322

0,07

0,07

0,21

7,49

0,084

91,1

0,46

0,42

0,03

0,50

1323

0,05

0,03

0,15

3,1

0,084

91,1

0,46

0,42

0,03

0,50

Zbadane monety węgierskie charakteryzują się jednakową zawartością złota w

srebrze, a więc wykonywano je prawdopodobnie z rud pochodzących z jednego złoża.
Ich bardzo zbliżony skład chemiczny wskazuje na jednakowe procesy metalurgiczne i
technologiczne przy produkcji (tabela 16).

40

J. Lukas, op. cit., s.1-10 – tam pełna literatura czeska.

41

Ibidem, tabela 3, s. 6.

42

Ibidem, s. 225-226.

43

Ibidem, s. 228-229.

44

S. Suchodolski, Początki mennictwa..., s. 129.

170

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Podsumowanie

Analizując skład chemiczny denarów pierwszych Piastów na tle monet pozo-

stających w owym czasie w obiegu korzystaliśmy z ograniczonej ilości eksponatów.
Wybór materiału badawczego był niezwykle trudny. Spowodowane to było ograniczo-
nym dostępem do monet piastowskich znajdujących się w zasobach muzealnych i w
zbiorach prywatnych. Dirhamy we wczesnośredniowiecznych skarbach pochodzących z
czasów początków mennictwa polskiego, znajdujących się w zbiorach Muzeum Arche-
ologicznego i Etnograficznego w Łodzi, występują w niewielkiej ilości, dlatego zdecy-
dowano się na badania monet o dość dużym rozrzucie chronologicznym. Pewne uwagi
można odnieść także do monet niemieckich – nie wszystkie produkty ówczesnych men-
nic z terenów Cesarstwa wzięto pod uwagę. Skupiono się głównie na monetach najczę-
ściej występujących w skarbach z ziem polskich.

Badania te pozwalają jednak zauważyć pewne prawidłowości i różnice między

analizowanymi grupami monet. W większości analizowanych monet zawartość srebra
oscylowała wokół 90%, a w przypadku denarów polskich i arabskich dirhamów prze-
kraczała często 95% (il. 23). Świadczy to o wysokim, wyrównanym poziomie wytwór-
czości ówczesnych metalurgów. Wynikało to niewątpliwie ze stosowania jednakowej,
dobrze opracowanej i szeroko stosowanej metody kupelacji. W rezultacie otrzymywano
stopy wykazujące wysoką zawartość czystego srebra.

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Mieszko Bolesławowic

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Dirhamy

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Otton III, Bernhardt I, Henryk II

Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I / II

171

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

il. 23. Histogramy procentowej zawartości srebra dla badanych monet wczesnośredniowiecznych.

O wysokim kunszcie ówczesnych hutników świadczy niska zawartość ołowiu

widoczna we wszystkich analizowanych monetach (il. 24). Zawartość ołowiu poniżej
0,5-1% nie jest łatwa do uzyskania przy stosowanej wówczas metodzie wytopu srebra.
Mniejsze stężenia wskazują na wyjątkową doskonałość procesu kupelacji. We wszyst-
kich badanych monetach zawartość ołowiu nie przekracza 1%, a w znacznej części
monet jest poniżej 0,6%. W znacznej części przebadanych dirhamów arabskich i w
cesarskich monetach niemieckich zawartość ołowiu jest wysoka (powyżej 0,6%). Na-
tomiast w monetach Ottona i Adelajdy zawartość ołowiu jest wyjątkowo niska i nie
przekracza 0,3%. W naśladownictwach tych monet zawartość ołowiu jest wyższa (0,5-
0,6%).

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Denary krzyżowe typu II

Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Mieszko Bolesławowic

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

70

75

80

85

90

95

100

172

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

il. 24. Histogramy procentowej zawartości ołowiu dla badanych monet wczesnośredniowiecznych.

Bizmut (il. 25) jest pierwiastkiem trudnym do usunięcia, jeżeli występuje w

rudach. Jego obecność nie jest korzystna i w rezultacie przy zawartości powyżej 0,6%
powstają rysy na krążkach monetarnych. Z tym problemem spotkali się średniowieczni
metalurdzy niemieccy

45

. Aby kształt krążków monetarnych był właściwy, konieczne

było dodawanie do takiego stopu innego srebra, pozbawionego tego niekorzystnego
pierwiastka. W rezultacie w monetach niemieckich zawartość bizmutu kształtuje się
poniżej 0,5%. Również w dirhamach zawartość bizmutu jest niska, ale jednocześnie
dość zróżnicowana od ilości śladowych do 0,6% (w dwóch monetach). W pozostałych
grupach rozpatrywanych monet jego zawartość jest śladowa lub bardzo niska.

45

. U. Zwicker, N. Z. Gale, op. cit., s.72-73.

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Otton III, Bernhardt I, Henryk II

Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I / II

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Denary krzyżowe typu II

Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0,1

0,6

1,1

173

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

il. 25. Histogramy procentowej zawartości bizmutu dla badanych monet wczesnośredniowiecznych.

W zdecydowanej większości badanych monet zawartość miedzi nie przekracza

10% (il. 26). Tylko pojedyncze egzemplarze arabskie, niemieckie i anglosaskie mają jej
kilkanaście procent. Miedź towarzyszy srebru w rudach, stąd jej stwierdzona obecność
w badanych przez nas monetach. Prawdopodobnie nie można tu mówić o dodatku in-
tencjonalnym.

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Mieszko Bolesławowic

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Monety niemieckie

0

2

4

6

8

10

12

14

16

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Otton III, Bernhardt I,
Henryk II
Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I / II

Monetry niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Denary krzyżowe typu II

Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

śl

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

174

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

il. 26. Histogramy procentowej zawartości miedzi dla badanych monet wczesnośredniowiecznych

Cynk występujący w monetach (il. 27) jest pozostałością pochodzącą z rudy.

Podobnie jak miedź daje się usunąć do niskich poziomów. Może być jednak w sposób
zamierzony dodawany do stopu srebra w postaci mosiądzu. Wówczas jego zwiększona
zawartość wiązałaby się ze wzrostem zawartości miedzi. W badanych monetach nie wy-

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Mieszko Bolesławowic

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Otton III, Bernhardt I,
Henryk II
Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I /II

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Denary krzyżowe typu II

Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

śl

5

10

15

20

175

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

stępuje taka zależność. Cynk w monetach polskich, arabskich, czeskich i węgierskich
nie przekracza 0,3%. Większe jego zawartości występują w niektórych monetach nie-
mieckich i anglosaskich.

il. 27. Histogramy procentowej zawartości cynku dla badanych monet wczesnośredniowiecznych.

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Mieszko Bolesławowic

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Monety niemieckie

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Otton III, Bernhardt I, Henryk II

Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I / II

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Denary krzyżowe typu II

Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n.d.

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

176

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Złoto (il. 28) w badanych monetach Mieszka występuje w śladowych ilościach,

nie przekraczając 0,1%. W większości denarów Bolesława Chrobrego zawartość tego
pierwiastka również jest poniżej 0,1%. Natomiast w dirhamach arabskich nie przekracza
0,3%. W pozostałych grupach monet zawartości wahają się w granicach 0,1-0,8%. Wy-
jątkowo stałą zawartością tego pierwiastka charakteryzują się monety węgierskie. Ana-
lizując procentową zawartość złota w srebrze (il. 29) możemy stwierdzić, że dla monet
polskich oraz dirhamów nie przekracza ona 0,4%. W monetach anglosaskich, czeskich i
węgierskich te wartości są wyższe i przekraczają 0,5%. Natomiast monety niemieckie
mają rozpatrywane proporcje bardziej zróżnicowane od 0,1 do 0,9, chociaż w większo-
ści monet nie przekraczają 0,5%.

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Mieszko Bolesławowic

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Otton III, Bernhardt I, Henryk II

Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I/ II

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Denary krzyżowe typu II

Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

177

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, Analiza XRF denarów Bolesława Chrobrego...

_____________________________________________________________________________________________________________

il. 28. Histogramy procentowej zawartości złota dla badanych monet wczesnośredniowiecznych.

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

śl

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Bolesław Chrobry

Monety polskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Mieszko Bolesławowic

Dirhamy arabskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Otton III, Bernhardt I i Henryk II

Otton i Adelajda

Henryk II i IV, Otton I / II

Monety niemieckie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Denary krzyżowe typu II
Denary krzyżowe typu I

Monety anglosaskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

178

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

il. 29. Histogramy procentowej zawartości złota w srebrze dla badanych monet wczesnośredniowiecznych.

Podsumowując można powiedzieć, że skład chemiczny denarów pierwszych

Piastów jest bardziej zbliżony do dirhamów arabskich niż monet niemieckich. Obie te
grupy monet wyróżniają się najwyższymi zawartościami srebra, niskimi zawartościami
złota w srebrze oraz nieobecnością lub bardzo niską zawartością bizmutu. Czy rzeczy-
wiście dirhamy były surowcem dla polskich monet nie można definitywnie stwierdzić
na podstawie przeprowadzonych analiz. Tego typu problem wymaga jednak specjali-
stycznych badań na dużych zbiorach. Mamy nadzieję, że nasze nieniszczące badania
denarów pierwszych Piastów zachęcą do współpracy muzea i prywatnych kolekcjone-
rów. Efektem może być wyjaśnienie wielu wątpliwości związanych z polskim mennic-
twem wczesnośredniowiecznym.

Napisanie tego artykułu możliwe było dzięki życzliwości i zaangażowaniu

wielu osób. Autorzy szczególnie serdecznie dziękują prywatnym kolekcjonerom, Pa-
nom: Witoldowi Nakielskiemu i Tomaszowi Jagielle, za udostępnienie monet do badań
analitycznych. Pani Dorocie Malarczyk z Instytutu Filologii Orientalnej Uniwersytetu
Jagiellońskiego za określenie dirhamów. Panu Krzysztofowi Jakubowskiemu z Wydzia-
łu Mechanicznego Politechniki Łódzkiej za przeprowadzenie analizy powierzchniowej.
Panowie Jerzy Piniński i Witold Nakielski wspierali nas swoją wiedzą i doświadcze-
niem wnosząc wiele cennych wskazówek i uwag, za co autorzy serdecznie dziękują.

Halina Młodecka, Piotr Chabrzyk, XRF analysis of denarii of Boleslav the Brave and his son
Mieszko Bolesławowic in light of selected coins from the turn of the 10

th

century

Unsolved so far problem in the history of researches on the beginnings of the Piasts’

coinage is the matter of origin of silver of which first Piasts’ denarii were struck. On the ground
of researches on chemical composition of metals the authors tried to show similarities and differ-
ences in composition of silver of denarii of Boleslav the Brave and Mieszko Bolesławowic in
comparison with commonly occurred in circulation foreign coins from the turn of the 10

th

century.

The authors took into consideration Arabic dirhams, denarii from terrains of the Holy Roman
Empire, Bohemia, England and Hungary. It was commonly accepted in Polish literature, that
coins of the first Piasts had to come from melted coins – mainly dirhams and German coins. As
researches suggest – with greater probability this first kind of material was used because of high
contents of silver, low contents of gold as well as absence or very low content of bismuth.

In the article there was also rose the issue of close chronology of some types of denarii

of Boleslav the Brave and Mieszko Bolesławowic which is proved by dispersion of finds as well
as large similarity in chemical composition of coins. Executed analysis we treat as an introduction
to researches on chemical composition of early-mediaeval coins in the Laboratory of Researches
on Relics Technology of the Museum of Archaeology and Ethnography in Łódź.

Monety czeskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

Monety węgierskie

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

< 0,1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1