plik

Toruń 2016

ISBN 978-83-231-3586-9

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA

Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń

tel. 56 611 42 95, fax 56 611 47 05

e-mail: wydawnictwo@umk.pl

Dystrybucja: ul. Mickiewicza 2/4, 87-100 Toruń

tel./fax 56 611 42 38

e-mail: books@umk.pl

www.wydawnictwoumk.pl

Druk: Drukarnia Wydawnictwa Naukowego UMK

Redaktor wydawniczy

Magdalena Szczepańska

Projekt okładki

Łukasz Aleksandrowicz

Podziękowania

Książka Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej jest

uzupełnioną wersją mojej rozprawy doktorskiej. Pragnę

więc serdecznie podziękować za pomoc i wsparcie pro-

motorowi – prof. Dariuszowi Polińskiemu. Szczere wyrazy

wdzięczności za uwagi i przemyślenia kieruję także do

recenzentów mojej rozprawy – prof. Leszka Kajzera oraz

dr. Marcina Wiewióry. Ponadto Marcinowi Wiewiórze

szczególnie dziękuję za szczerą życzliwość i umożliwienie

czynnego udziału w badaniach archeologicznych na licz-

nych zamkach z terenu ziemi chełmińskiej. Bez zdobytych

podczas tych badań doświadczeń napisanie tej pracy byłoby

trudniejsze. Dalsze wyrazy wdzięczności kieruję ku prof.

Sławomirowi Jóźwiakowi – za cenne uwagi, spostrzeżenia

i owocną wymianę poglądów.

Za udostępnienie materiałów i pomoc dziękuję także

licznym instytucjom i ich pracownikom: Muzeum Okrę-

gowemu w Toruniu (przede wszytkim Pani Romualdzie

Uziembło), Muzeum w Brodnicy oraz prof. Kazimierzowi

Grążawskiemu, Muzeum im. Ks. Dr. Władysława Łęgi

w Grudziądzu, Wojewódzkim Urzędom Ochrony Zabytków

w Toruniu i Olsztynie.

Na koniec pragnę jeszcze podziękować wszytkim oso-

bom, które mi przy różnych okazjach pomagały i wspie-

rały podczas moich badań – Sylwii, mamie, przyjaciołom

i znajomym.

1. Zagadnienia wstępne –

tematyka, metoda, zakres chronologiczny i terytorialny

[11]

2. Dzieje zainteresowań

i stan badań nad zamkami ziemi chełmińskiej

[15]

2.1. Zainteresowanie zamkami pokrzyżackimi do końca XVIII wieku

[15]

2.2. Rozwój naukowego zainteresowania zamkami w Prusach

od przełomu XVIII i XIX wieku do lat 40. XX wieku

[16]

2.3. Stan badań nad zamkami ziemi chełmińskiej

po drugiej wojnie światowej

[19]

3. Lokalizacja i wybór miejsca pod budowę zamków

na ziemi chełmińskiej

[25]

3.1. Wybór miejsca na budowę zamku względem lokalizacji starszych

warowni drewniano-ziemnych

[25]

3.2. Położenie topograficzne zamków

[32]

3.3. Położenie zamku względem miasta

[35]

4. Zagadnienia związane z projektowaniem

[39]

4.1. Problem teorii architektury w średniowiecznej Europie

[39]

4.2. Miary stosowane w budownictwie zamkowym na ziemi chełmińskiej

[41]

4.3. Zastosowanie metody kwadratury (ad quadratum) przy projektowaniu

zamków na ziemi chełmińskiej

[49]

5. Prace ziemne

[63]

5.1. Prace związane z infrastrukturą wodną

[64]

5.2. Fosy

[65]

5.3. Wykopy fundamentowe

[67]

5.4. Nasypy i niwelacje

[74]

5.4.1. Nawarstwienia nasypowo-niwelacyjne przy głównych gmachach

zamkowych (zamkach wysokich)

[74]

Grudziądz

[74]

Pokrzywno

[79]

SPIS TREŚCI

SPiS TReści

Starogród

[84]

Toruń

[85]

Rogóźno

[94]

Papowo Biskupie

[95]

Golub

[102]

Kowalewo Pomorskie

[103]

Radzyń Chełmiński

[105]

Brodnica

[108]

Lubawa

[108]

Wąbrzeźno

[111]

Podsumowanie

[113]

5.4.2. Nawarstwienia nasypowo-niwelacyjne na przedzamczach

[115]

Golub

[115]

Lipienek

[116]

Papowo Biskupie

[116]

Radzyń Chełmiński

[117]

Rogóźno

[119]

Starogród

[120]

Toruń

[121]

Wąbrzeźno

[122]

Podsumowanie

[126]

5.5. Siła robocza i źródło materiału – zarys problemu

[127]

6. Materiały budowlane

[129]

6.1. Kamień i sztuczny kamień

[129]

6.2. Ceramika budowlana – produkcja

[131]

6.3. Analiza metryczna cegieł z zamków ziemi chełmińskiej

[150]

6.4. Kształtki i cegły specjalne

[159]

6.5. Znaki murarskie na ceramice budowlanej

[164]

6.6. Detal artystyczny z ceramiki, kamienia i sztucznego kamienia

[169]

7. Konstrukcje murów

[177]

7.1. Ogólna charakterystyka murów

[177]

7.2. Fundamenty

[184]

7.3. Mury kamienne

[192]

7.4. Mury ceglane

[202]

7.5. Konstrukcje ścian oparte na drewnie

[211]

7.2. Technika budowy i wykonawcy

[213]

8. Charakterystyka wybranych elementów architektury

[219]

8.1. Artykulacje i dekoracje ścian

[219]

8.1.1. Odsadzki

[219]

8.1.2. Fryzy

[220]

8.1.3. Glazurowana ceramika budowlana

[223]

SPiS TReści

8.1.4. Wzory z zendrówek

[227]

8.1.5. Szczyty

[228]

8.2. Otwory okienne i drzwiowe

[232]

8.3. Sklepienia

[237]

8.4. Krużganki

[239]

8.5. Studnie i kanały

[241]

9. Dzieje budowy i rozplanowanie zamków

na ziemi chełmińskiej

[245]

9.1. Krzyżackie zamki nieregularne

[245]

Toruń

[245]

Grudziądz

[254]

Pokrzywno

[261]

Bierzgłowo

[265]

Starogród

[268]

9.2. Krzyżackie zamki regularne (kasztele)

[271]

9.2.1. Wczesne krzyżackie zamki regularne

[271]

Papowo Biskupie

[271]

Golub

[276]

Lipienek

[282]

Rogóźno

[285]

Kowalewo Pomorskie

[289]

9.2.2. „Klasyczne” zamki konwentualne

[292]

Radzyń Chełmiński

[292]

Brodnica

[299]

9.2.3. Bratian – krzyżacki zamek regularny o ograniczonym

programie architektonicznym

[304]

9.3. Zamki biskupie i kapitulne

[306]

Wąbrzeźno

[306]

Lubawa

[310]

Kurzętnik

[312]

10. Podsumowanie

[315]

Spis Rycin

[333]

Spis tabel

[347]

Bibliografia

[349]

The architecture of castles in Chełmno Land

(from the 13

to the 15

century)

[367]

ANEKS I

Tabele rozmiarów cegieł z zamków z terenu ziemi chełmińskiej [5]

ANEKS II

Typologia kształtek ceglanych z zamków z ziemi chełmińskiej [19]

I. Kształtki

żebrowe [19]

II. Kształtki

ościeżnicowe [30]

III. Kształtki laskowań okiennych (strefa lancetowa) [41]

IV. Kształtki służek i podziałów blend [48]

V. Kształtki cokołowe i gzymsowe [51]

VI. Cegły fazowane – uniwersalne [55]

VII. Cegły

zakończone

ćwierćłukiem [60]

VIII. Cegły fryzowe (fryzy maswerkowe) [63]

IX. Elementy zwieńczeń – żabki (czołganki) i kwiatony [64]

X. Profilowane

bloki

ceramiczne [64]

XI. Cegły nadproży okiennych i nisz [65]

XII. Ceglane

stopnie

schodów [65]

XIII. Cegły licowe cylindrycznych pomieszczeń [66]

XIV. Ceramiczne

płytki

posadzkowe [68]

XV. Cegły

sklepienne [73]

XVI. Cegły

dachowe [74]

XVII. Dachówki [78]

ANEKS III

Tabele z przykładami występowania analogicznych form kształtek

ceglanych [80]

ANEKS IV

Plany zamków z rozmieszczeniem wykopów archeologicznych [84]

SPIS TREŚCI