Wspomaganie rozwoju dzieci 5/6 letnich a ich gotowość do radzenia sobie z zadaniami szkolnymi

Brzezińska, A. I., Matejczuk, J., Nowotnik, A. (2012). Wspomaganie rozwoju dzieci 5-7 letnich a ich

gotowość do radzenia sobie z wyzwaniami szkoły. Edukacja, 1 (117), 7-22.

Wspomaganie rozwoju dzieci 5-7 letnich a ich gotowość do radzenia sobie
z wyzwaniami szkoły

Anna I. Brzezińska, Joanna Matejczuk, Anna Nowotnik

Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Słowa kluczowe: psychologia edukacji, dopasowanie szkoła – dziecko, edukacja wczesnoszkolna, gotowość
do szkoły, strefa aktualnego rozwoju, strefa najbliższego rozwoju, wiek przedszkolny, wiek wczesnoszkolny

Streszczenie

Dyskurs  publiczny,  dotyczący  obniżenia  wieku  szkolnego,  prowokuje  po  raz  kolejny  do  refleksji  na  temat
gotowości  dziecka  do  nauki  w  szkole  oraz  gotowości  szkoły  do  przyjęcia  najmłodszych  uczniów.  Gotowość
dziecka zdefiniowano w kategoriach współczesnej psychologii zdrowia, koncentrując się nie na deficytach, ale
na  zasobach  dziecka,  zarówno  w  ramach  strefy  aktualnego,  jak  i  najbliższego  rozwoju.  W  artykule  zwrócono
uwagę  na  duże  zróżnicowanie  gotowości  szkolnej  dzieci  w  pierwszej  klasie,  wynikające  z  różnego  tempa  i
dynamiki dojrzewania poszczególnych funkcji psychicznych, a także odmiennych  doświadczeń i różnej jakości
treningu w zakresie kompetencji kluczowych dla podjęcia nauki w szkole. Celem naszym jest (1) opis specyfiki
rozwoju  dzieci  przechodzących  z  przedszkola  do  szkoły,  szczególnie  w  zakresie  kompetencji  kluczowych  dla
nauki  w  szkole  oraz  (2)  refleksja  na  temat  możliwości  wspierania  gotowości  szkolnej  dziecka,  w  tym  jego
kształtujących się kompetencji oraz tworzenia bogatych i zróżnicowanych ofert rozwojowych.

Development support for children aged 5-7 and their readiness to cope with school
challenges

Key words:

educational psychology, child-school goodness of fit, early school age, early school education, preschool age,
readiness to school, zone of actual development, zone of proximal development

Abstract

Public  discussion  concerning  the  lowering  of  school  age  has  once  again  induced  a  reflection  about  child’s
readiness to start school and school’s readiness to take on the youngest students. Child’s readiness was defined
using the categories of modern health psychology focusing not on the child’s deficits but the resources within the
frames  of  both  actual  and  proximal  development.  The  paper  stresses  high  diversity  of  first-grade  children’s
readiness to school resulting from varied rate and dynamics of the dynamics of maturation process of particular
psychological  functions  as  well  as  from  different  experiences  and  quality  of  training  concerning  key
competences  for  school  education.  Our  aim  is  to  (1)  describe  the  specificity  of  the  development  of  children
during the transition from preschool to school and (2) to provide a reflection on the possibilities of supporting
child’s readiness to school including the child’s competences and also developing rich and varied development
offers.

Artykuł został przygotowany w ramach projektu badawczego nr N N106 047839 pt. Konstrukcja narzędzi

do psychologicznej diagnozy gotowości do uczenia się dzieci w wieku od 3 do 11 roku życia, finansowanego
przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (kierownik projektu: dr Sławomir Jabłoński, Instytut
Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Zespół Badawczy: prof. dr hab. Anna I.
Brzezińska - UAM, dr Izabela Kaczmarek – Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, dr Katarzyna Kaliszewska-
Czeremska - UAM).

Kontakt:

aibrzez@amu.edu.pl

Joanna.matejczuk@amu.edu.pl

nowotan@amu.edu.pl

Wspomaganie rozwoju dzieci 5-7 letnich

a ich gotowość do radzenia sobie z wyzwaniami szkoły

1. Wprowadzenie

Wychodząc naprzeciw problemom, jakie pojawiły się w dyskursie publicznym,

związanym z obniżeniem wieku rozpoczynania nauki w szkole możemy zadać pytania

dotyczące zarówno gotowości dzieci 5/6-letnich do podjęcia nauki szkolnej, jak i gotowości

instytucji szkoły do przyjęcia młodszych niż dotąd dzieci (Brzezińska, 2002; Wilgocka-Okoń,

2003). Gotowość dzieci do nauki szkolnej wiąże się z opanowaniem przez nie kompetencji

i wiedzy niezbędnych do poradzenia sobie w sytuacji szkolnej, tak w wymiarze poznawczym

(wymagania programu kształcenia), emocjonalnym (problem rozstania z rodzicami

i oczekiwanie samodzielnego rozwiązywania swych problemów), społecznym (kontakty

z wieloma dorosłymi i dziećmi w różnym wieku), moralnym (problem konfliktu wartości),

czy wreszcie fizycznym (organizacja, bezpieczeństwo i dostępność przestrzeni szkolnej

i przyszkolnej).

Gotowość dziecka najczęściej jest dzisiaj rozumiana jako efekt interakcji dojrzewania,

czyli naturalnych, spontanicznych zmian rozwojowych pojawiających się wraz z wiekiem

(w tym przede wszystkim zmiany biologiczne związane z rozwojem kory przedczołowej)

i rozwoju pobudzanego przez czynniki środowiskowe oraz aktywność własną dziecka

(Wygotski, 1971; Brzezińska, 2004; Bruner, 2006; Filipiak, 2012a).

Gotowość szkoły, z kolei, możemy określić jako wrażliwość instytucji na dynamicznie

zmieniające się potrzeby dziecka (poznawcze, emocjonalne, społeczne, moralne)

oraz umiejętność dostosowania warunków, procedur, wymagań i zadań do tych potrzeb

(patrz: Brzezińska, 2012 – w tym tomie). Chodzi więc, w wielkim skrócie, o to, czy szkoła

potrafi elastycznie modyfikować swe środowisko fizyczne i społeczne (Brzezińska, 2008;

Brzezińska, Rycielska, 2009) tak, aby nie tylko uwzględniać specyficzne potrzeby

najmłodszych uczniów, ale przede wszystkim, by tworzyć bogate i zróżnicowane oferty

rozwojowe, i w tym kontekście realizować swą podstawową powinność związaną

z kształceniem.

Gotowość zarówno dzieci, jak i instytucji może się zwiększać wraz ze wzrostem

wiedzy na temat specyfiki ich rozwoju i funkcjonowania w różnych typach środowisk

edukacyjnych. Większa nie tylko wiedza, ale i świadomość dorosłych – przede wszystkim

rodziców i nauczycieli - na temat przebiegu procesu rozwoju dziecka, jego możliwości

i ograniczeń w kolejnych fazach tego procesu oraz normatywnych i specyficznych potrzeb

(por. Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2010), zwiększa szanse na wykreowanie optymalnej

sytuacji szkolnej oraz określenie zadań i wymagań szkolnych adekwatnie do aktualnych

potrzeb i możliwości dziecka. Wiedza na temat rozwoju dziecka w różnych obszarach

pozwala również bardziej świadomie przygotowywać je we wcześniejszym okresie (wczesne

dzieciństwo do 3 r. ż. i wiek przedszkolny) oraz wspierać te obszary jego rozwoju, które są

niezbędne do radzenia sobie z zadaniami szkolnymi po zakończeniu edukacji przedszkolnej.

W artykule chcemy zwrócić uwagę na duże zróżnicowanie gotowości szkolnej dzieci

w klasach pierwszych. Wynika ono głównie z różnic interindywidualnych czyli z różnego

tempa i poziomu rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych u dzieci w podobnym wieku

(dojrzewanie), ale także z różnych doświadczeń społeczno-kulturowych i różnej jakości

treningu w zakresie kompetencji kluczowych dla podjęcia z sukcesem nauki szkolnej.

Chcemy skupić się na specyfice rozwoju i wspomaganiu rozwoju kompetencji kluczowych

dla radzenia sobie z zadaniami szkolnymi u dzieci przechodzących z przedszkola do szkoły.

Wymaga to refleksji nad znaczeniem dla projektowania oddziaływań edukacyjnych

takich konstruktów, jak strefa aktualnego i najbliższego rozwoju dziecka (Wygotski, 1971).

Oba te pojęcia interpretowane łącznie zwracają uwagę na konieczność korzystania w procesie

edukacji z tych kompetencji, które są dziecku dostępne i jednocześnie wrażliwego rozwijania

tych obszarów, które dopiero się kształtują, są w początkowych stadiach rozwoju i wymagają

szczególnego wsparcia osoby dorosłej. Definiujemy te obszary w kategoriach potencjału,

który dopiero się rozwija, aktualizuje, a nie deficytów rozwojowych. Takie ujęcie problemu

wymaga koncentracji na zasobach dziecka i pozwala budować projekty edukacyjne

nastawione na rozwijanie, poszerzanie czy modyfikowanie, a nie na wyrównywanie

czy niwelowanie braków. Przyjmujemy tu podejście charakterystyczne dla współczesnej

psychologii zdrowia (Sęk, Brzezińska, 2010) widoczne w strategiach pozytywnych,

nastawionych na wzmacnianie zasobów osobistych i zasobów otoczenia.

Celem naszym jest również pobudzenie do refleksji nad rolą i zadaniami dorosłego

w formowaniu edukacyjnej ścieżki dziecka. Główny sens działań dorosłego na przełomie

wieku przedszkolnego i szkolnego widzimy nie tyle w „dopasowywaniu” dziecka do szkoły

poprzez wyposażanie go wcześniej w wiedzę i umiejętności w tej szkole niezbędne z punktu

widzenia realizowanego tam programu, ile w budowaniu bazy i swoistego rusztowania

(ang. scaffolding; por. Wood, 1995; Bruner, 2006; Brzezińska, 2006) jako podstawy

kształtowania się różnych kompetencji poznawczych i metapoznawczych niezbędnych

do realizacji zadań szkolnych. Rozwijanie tych funkcji i kompetencji może zwiększyć

gotowość, także młodszych dzieci, do skutecznego radzenia sobie z zadaniami szkolnymi,

szczególnie u progu szkolnej edukacji czyli w klasie pierwszej.

2. Obszary wspomagania rozwoju dziecka rozpoczynającego naukę
w szkole

Wraz ze zmianą środowiska z przedszkolnego na szkolne pojawiają się przed

dzieckiem nowe wymagania, obowiązki i wyzwania. Zadania szkolne najczęściej

utożsamiane są z nauką szkolną i przyswajaniem nowej wiedzy. Nowa sytuacja - szkolna -

stawia przed dzieckiem jednak również szereg innych zadań związanych z koniecznością

wchodzenia w różnorodne interakcje w klasie i szkole - z rówieśnikami i dorosłymi,

nauczycielami i innymi pracownikami szkoły, a także z samym sobą jako osobą uczącą się.

Dziecko poradzi sobie z tą sytuacją, a nawet będzie czerpało z niej satysfakcję i budowało

poczucie kompetencji, jeśli będzie adekwatnie wspierane w trakcie realizacji nowych

dla siebie zadań oraz zostanie do niej odpowiednio przygotowane wcześniej. Przygotowanie

to można rozumieć bardzo szeroko, jako umożliwianie od najwcześniejszego okresu

dzieciństwa nabywania różnorodnych doświadczeń, jako podstawy budowania kluczowych

kompetencji osobistych, takich jak zaufanie do siebie i świata, autonomia czy inicjatywa (por.

Erikson, 1997). Można je również ujmować w kategoriach kompetencji poznawczo-

społecznych nabywanych w trakcie rozwoju (por. Schaffer, 2006; Dunn, 2008). Na to

przygotowanie składają się także kompetencje związane z samym procesem uczenia się oraz

umiejętności i kompetencje wykorzystywane do realizowania konkretnych zadań szkolnych

(por. Blakemore, Frith, 2008; Wood, 2006). Przygotowanie dziecka do podjęcia nauki w

szkole można zatem rozpatrywać na kilku poziomach (Rys. 1).

Pierwszy poziom, uwzględniający najdłuższą perspektywę czasową, to zasoby

osobiste, budowane przez cały okres dzieciństwa. Powstają one jako podstawa wszelkich

kontaktów dziecka ze światem i stanowią fundament dla wszystkich kolejnych

podejmowanych przez nie działań. Można, opierając się na modelu rozwoju

psychospołecznego, wymienić zaproponowane przez Erika H. Eriksona (1997, 2002)

następujące obszary kompetencji, pojawiające się kolejno w rozwoju dziecka (por. również

Brzezińska, 2004; Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2010):

a. zaufanie do świata, siebie i innych ludzi: dziecko buduje pełne nadziei przekonania na

temat świata i swojego miejsca w tym świecie, nabiera poczucia, że jest w stanie sprostać

różnym zadaniom, a świat i inni ludzie będą je wspierać w realizacji jego zamierzeń; taka

postawa wpływa również na sposób postrzegania całej sytuacji najpierw przedszkolnej,

a potem szkolnej, sprzyjając pojawianiu się pozytywnych wewnętrznych atrybucji

dotyczących wydarzeń szkolnych, pozytywnej interpretacji wymagań i zadań szkolnych,

a także konstruktywnej interpretacji intencji i działań osób związanych z sytuacją szkolną,

w tym nauczycieli i rówieśników; pozwala również mieć poczucie pewności siebie

w sytuacjach nowych i trudnych, szczególnie w sytuacji ostrej konfrontacji własnych

zasobów z wymaganiami szkolnymi,

b. autonomia i wolna wola: rozwijają się w sytuacji doświadczania kontroli nad sobą

i własnymi działaniami; stanowią one jednocześnie podstawę kształtowania się poczucia

własnej odrębności, świadomości własnych potrzeb, a także pewności siebie; w sytuacji

startu szkolnego obszar ten stanowi ważny element w procesie wyrażania własnej woli,

dokonywania wyborów, podejmowania decyzji, wytrwałości w podejmowanych

działaniach, a także konfrontowania własnej woli z wolą innych osób; stanowi też ważny

Rozwijanie kompetencji specyficznych

– niezbędnych dla realizacji zadań szkolnych

Podstawa wykonywania

zadań realizowanych w

ramach programu szkoły

/klasy

Rozwijanie kompetencji

związanych z przebiegiem procesu uczenia się

planowanie

organizowanie

metapoznanie

kontrola

Podstawa stawania się

osobą świadomie uczącą

się i odpowiedzialną za

swój proces uczenia się

Wykorzystanie, rozwijanie i integracja kompetencji

będących efektem rozwoju w okresie dzieciństwa

rozwój moralny

rozwój społeczny

rozwój poznawczy

rozwój emocjonalny

Narzędzie rozumienia

sytuacji szkolnej,

nadawania jej znaczeń,

wypracowywania

sposobów radzenia sobie

Budowanie zasobów osobistych

w okresie całego wcześniejszego życia dziecka

bazowa ufność

autonomia i wolna wola

inicjatywa

Fundament wszystkich

innych podejmowanych

działań, wizja świata,

siebie i innych ludzi

Rys. 1. Obszary wspomagania rozwoju gotowości do wykonywania zadań szkolnych w czterech

perspektywach czasowych

Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Joanna Matejczuk

element wyrażania własnej woli bez poczucia wstydu lub zwątpienia przy jednoczesnym

poszanowaniu woli innych osób oraz panujących zasad; staje się „osią” kształtowania się

takich zasobów dziecka w sytuacji szkolnej, jak samodzielność, samokontrola i poczucie

sprawstwa,

c. inicjatywa: w szczególny sposób kształtuje się w wieku przedszkolnym,

jako doświadczenie kreowania sytuacji, inicjowania działań, zmieniania rzeczywistości,

zarówno w doświadczeniach w świecie realnym, jak i w świecie wyobrażeń i fantazji,

w świecie fikcji; w sytuacji rozpoczęcia nauki w szkole opanowane wcześniej

kompetencje związane z doświadczaniem inicjatywy pomagają dziecku coraz bardziej

samodzielnie wyznaczać cele i konsekwentnie je realizować; do nabytej wcześniej

autonomii dołączone zostają cechy „przedsiębiorczości, planowania oraz ‘atakowania’

jakiegoś zadania po to, aby być po prostu aktywnym i stale w ruchu” (Erikson, 1997, s.

265); ta właściwość sprawia, że dziecko nie tylko jest gotowe do podejmowania działań,

ale i samo poszukuje obszarów własnej aktywności oraz czerpie radość z przejawianego

działania; w sytuacji szkolnej będzie to właściwość sprzyjająca aktywnemu i twórczemu

podejściu do realizacji zadań i rozwiązywania problemów.

Drugi poziom, związany z przygotowaniem do rozpoczęcia nauki w szkole dotyczy

wykorzystania, rozwijania i integracji kompetencji będących efektem rozwoju w okresie

dzieciństwa, związanych z rozwojem poznawczym (np. zanik egocentryzmu dziecięcego,

początki refleksji, rozwój pamięci), emocjonalnym (np. rozwijająca się świadomość własnych

przeżyć i przeżyć innych osób), moralnym (np. autonomia moralna, rozumienie i stosowanie

reguł jako podstawy budowania relacji z dorosłym i rówieśnikiem) czy społecznym

(np. budowanie relacji z rówieśnikami i dorosłymi, postawa wobec obowiązków i pracy,

samodzielność) (por. Piaget, 1966; 1971, Wadsworth, 1998; Schaffer, 2009). Kompetencje te

stanowią narzędzia ułatwiające orientację i rozumienie sytuacji szkolnej, służą odkrywaniu

i nadawaniu jej znaczeń, wypracowywaniu sposobów radzenia sobie z jej złożonością

poznawczą, społeczną, emocjonalną i moralną.

Kolejny poziom to rozwijanie kompetencji związanych z przebiegiem procesu uczenia

się i dostosowywania do sytuacji edukacyjnej. Można wśród nich wymienić kontrolę

poznawczą, metapoznanie, kompetencje związane z planowaniem i realizacją podjętych

działań (Flavell, 2004; Ferrari, Stenberg, 1998). Dzięki rozwijaniu tych kompetencji dziecko

uczy się uczyć, rozumieć sens własnego działania z perspektywy większej całości, planować,

organizować i monitorować własną pracę i jej efekty, uwzględniając cechy sytuacji

zewnętrznej, cechy zadania, możliwości i ograniczenia własne i otoczenia, a także możliwość

współpracy z innymi osobami. Kompetencje te stanowią podstawę stawania się osobą

świadomie uczącą się i odpowiedzialną za swój proces uczenia się.

Najniższy, najbardziej konkretny poziom dotyczy rozwijania kompetencji

specyficznych dla realizacji zadań szkolnych takich jak rysowanie, liczenie, pisanie,

czy czytanie (Wilgocka-Okoń, 2003; por. Jabłoński, 2007, 2009). Celem jest zdobywanie

konkretnej wiedzy i opanowanie umiejętności, stanowiących podstawę wykonywania zadań

realizowanych w ramach programu kształcenia w kolejnych miesiącach i latach nauki.

Pojawiają się tutaj różnorakie oddziaływania związane ze stymulacją psychoruchową,

koordynacją wzorowo-ruchową, zdobywaniem i porządkowaniem osobistego doświadczenia

i „gotowej” wiedzy poprzez budowanie systemów pojęć o różnym poziomie ogólności.

Wspomaganie rozwoju dziecka w kierunku skutecznego i osobiście dla dziecka

satysfakcjonującego radzenia sobie z zadaniami szkolnymi powinno obejmować wszystkie

wymienione powyżej poziomy, tj. od kompetencji najbardziej podstawowych typu

narzędziowego do zasobów osobistych, stanowiących swoisty osobowościowy fundament.

3. Strefa aktualnego i najbliższego rozwoju dziecka

Przygotowanie adekwatnego wobec potrzeb dziecka wsparcia, czy to naturalnego

w środowisku rodzinnym dziecka czy to instytucjonalnego - od żłobka przez przedszkole

po szkołę - wymaga przeprowadzenia trafnej diagnozy poziomu rozwoju poszczególnych

funkcji i kompetencji, ważnych z punktu widzenia radzenia sobie z zadaniami szkolnymi

(por. Jabłoński, 2009). Jedne z nich będą przez dziecko już w pełni opanowane i dostępne mu

podczas wykonywania zadań szkolnych, czyli będą się znajdowały, zgodnie z koncepcja

L. S. Wygotskiego (1971), w strefie jego aktualnego rozwoju. Dzieci, zwłaszcza w klasach

mieszanych wiekowo, będą się różniły zasobami w tej sferze czyli zarówno zakresem,

jak i liczbą obszarów różnych opanowanych już umiejętności i kompetencji (Brzezińska,

2004). Te kompetencje mogą stać się podstawą do samodzielnego rozwiązywania przez

dziecko zadań szkolnych, indywidualnie i w zespołach różnej wielkości.

Będą wśród wymienionych kompetencji również takie, które są dopiero w fazie

kształtowania się. Lew S. Wygotski (op. cit.) nazywa ten obszar strefą najbliższego rozwoju.

Znajomość zakresu i liczby obszarów, w których trwają bardziej i mniej intensywne

przemiany rozwojowe, pozwala określić potencjał rozwojowy dziecka, wyznaczyć obszary

wymagające szczególnej stymulacji oraz dobrać odpowiednie metody wsparcia. Kompetencje

i umiejętności znajdujące się w strefie najbliższego rozwoju są dziecku dostępne tylko

w pewnym stopniu i wymagają pomocy, wsparcia otoczenia, wskazówek od znaczącego

dorosłego - w zależności od stopnia rozwoju danej funkcji pożądane czy konieczne wsparcie

od osoby bardziej kompetentnej (dorosłego, rówieśnika) będzie większe lub mniejsze.

Kompetencje znajdujące się w strefie najbliższego rozwoju mogą zostać włączone

do wykonywania zadań szkolnych jedynie przy odpowiedniej wymianie z dorosłym. Kontakt

z dorosłym oraz odpowiedni rodzaj stymulacji pozwala szybciej włączać pewne kompetencje

w strefę aktualnego rozwoju, a także otwierać nowe obszary rozwoju. Chcemy jeszcze raz

podkreślić, że rozwijające się obszary traktujemy jako potencjał wymagający odpowiedniego

wsparcia, a nie deficyt wyznaczający brak gotowości do podjęcia nauki w szkole przez

dziecko. Dzieci rozpoczynające naukę w szkole będą się różniły wielkością nie tylko strefy

aktualnego rozwoju (różnice w poziomie wiedzy i zakresie opanowania różnych

umiejętności), ale i wielkością strefy najbliższego rozwoju (Brzezińska, 2004).

Można jednak mówić o pewnych charakterystycznych obszarach, które są specyficzne

dla danego okresu rozwojowego, czyli dla dzieci w podobnym wieku. W dalszej części

artykułu omówimy kilka takich kompetencji, które mogą znajdować się w strefie najbliższego

rozwoju dziecka 5-7-letniego i mogą stać się obszarem szczególnej stymulacji i wsparcia

ze strony nauczyciela w trakcie podejmowania i realizacji zadań szkolnych.

4. Cel i kierunek wspomagania rozwoju dziecka

Ważnym pytaniem, dotyczącym funkcjonowania dzieci 5/6-letnich podejmujących

naukę w pierwszej klasie jest pytanie o cel i kierunek niezbędnego wsparcia. Celem

wspomagania rozwoju dzieci nie może być tylko poradzenie sobie z zadaniami szkolnymi

w pierwszej klasie, nie może być to cel sam w sobie. Celem, w dalszej perspektywie, jest

przygotowanie dzieci do funkcjonowania w trakcie całej dalszej edukacji szkolnej, a także do

radzenia sobie z różnymi zadaniami, nie tylko edukacyjnymi, w dorosłym życiu. Jednym

z takich zadań jest radzenie sobie ze złożoną, zróżnicowaną, wieloznaczną i dynamicznie

zmieniającą się rzeczywistością.

Ważnymi, w czasach szybkiego rozwoju technologicznego i tak zwanej rewolucji

informacyjnej są kompetencje związane ze świadomym i samodzielnym uczeniem się, a także

umiejętność dostosowania się do zmian technologicznych, radzenia sobie z natłokiem

informacji, dokonywaniem wyborów, nadawaniem znaczeń i interpretowaniem otaczającego

świata (Brzezińska, 2009). Rozwijanie zasobów pozwalających na poruszanie się w takiej

złożonej rzeczywistości i wykorzystywanie pojawiających się w niej ofert może być jednym z

ważniejszych celów współczesnej edukacji, a więc także pośrednio wpisywać się w myślenie

o wspomaganiu rozwoju dzieci przechodzących z przedszkola do szkoły. Może to być jeden z

elementów kształtujących nasze myślenie o gotowości dziecka-ucznia do szkoły i szkoły do

dziecka-ucznia.

Wspomaganie gotowości dziecka można również rozpatrywać z punktu widzenia

celów, jakie za jego pośrednictwem mogą być realizowane. Są wśród nich cele krótko-

terminowe, związane z przygotowaniem dziecka do poradzenia sobie z realizacją zadań w I

klasie (czytanie, pisanie, interakcje z rówieśnikami i nauczycielem, samodzielne działania)

oraz wspieranie go podczas realizacji różnych zadań szkolnych. Można rozpatrywać

wspomaganie gotowości w perspektywie średnio-terminowej, czyli jako przygotowanie do

całego procesu edukacji szkolnej a nawet w ramach uczenia się przez całe życie (Lifelong

Learning

). W tym znaczeniu celem jest tworzenie fundamentów dla budowania kompetencji

związanych z uczeniem się, organizowaniem nauki i braniem odpowiedzialności za własną

edukację i rozwój. Jeszcze bardziej ogólnym i długoterminowym celem będzie przygotowanie

do poruszania się w rzeczywistości społecznej i informacyjnej cechującej się dużą

złożonością i różnorodnością w ciągu całego życia.

Uczenie się przez całe życie (Lifelong Learning Programme) to program Unii Europejskiej w dziedzinie

edukacji i doskonalenia zawodowego przewidziany na lata 2007-2013.



„Bazowe” zasoby osobiste dziecka



Kompetencje wynikające z
dotychczasowego rozwoju dziecka



Kompetencje związane ze stawaniem się
osobą świadomie uczącą się



Konkretne umiejętności wykorzystywane
w klasie I



Cele bezpośrednio związane z sytuacją
szkolną i zadaniami w klasie I



Cele związane z nauką na różnych etapach
edukacji szkolnej



Cele związane z nauką w ciągu całego życia
(LLL),



Cele związane z radzeniem sobie ze złożoną
rzeczywistością w ciągu całego życia



Gotowość szkoły do przyjęcia dziecka
i pracy z nim i jego rodziną



Specyfika zadań szkolnych w klasie I



Wymagania organizacyjne, poznawcze
i społeczne w klasie I



Możliwości wsparcia ze strony szkoły,
nauczycieli, rówieśników, rodziny



Specyfika rozwoju dziecka we
wcześniejszych okresach życia



Specyfika rozwoju dziecka obecnie –
strefa aktualnego i najbliższego rozwoju



Proces dojrzewania, naturalne zmiany
pojawiające się wraz z rozwojem



Procesy interakcji dziecka z otoczeniem



Poziom i rodzaj aktywności własnej

Obszar 1:

cechy dziecka

Obszar 2:

cechy otoczenia

Obszar 3:

cele

Obszar 4:

wsparcie

Rys. 2. Obszary zainteresowania w procesie wspomagania gotowości dziecka do realizacji zadań szkolnych.
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Joanna Matejczuk

Rozważając konkretne możliwości wspierania rozwoju dzieci 5/6 letnich w sytuacji

przejścia od sytuacji przedszkolnej do realizacji zadań szkolnych należy zadać pytania

dotyczące wspomnianych powyżej obszarów (Rys 2.):

1. pytania dotyczące cech dziecka, specyfiki jego rozwoju, relacji między strefą aktualnego

i najbliższego rozwoju,

2. pytania dotyczące cech środowiska fizycznego i społecznego oraz zadań szkolnych,

3. pytania związane z obszarami wsparcia dla dziecka i jego rodziny,

4. pytania dotyczące celów oraz kierunku udzielanego wsparcia.

5. Zasoby i ograniczenia dziecka a stawanie się osobą świadomie uczącą się

Biorąc pod uwagę zarówno specyfikę rozwoju dziecka 5/6-letniego, jak i cele,

które wyznaczają kierunek wsparcia chciałybyśmy zwrócić szczególną uwagę na obszar

związany z nabywaniem kompetencji do uczenia się, czyli na obszar stawania się osobą

świadomie uczącą się i odpowiedzialną za własny proces uczenia się (Veeman, 2006;

Schneider, 2008; Flavell, 2004). Obszar ten stanowi dla dziecka fundament refleksji

nad sytuacją szkolną, rozumienia siebie i własnych działań, a także działań innych osób.

Pomaga organizować i ukierunkowywać własne działania i uczyć się nowych strategii

radzenia sobie z zadaniami szkolnymi a także z samym sobą w sytuacji szkolnej (por. badania

Ewy Filipiak, 2012b). Pomaga organizować relacje z innymi osobami w szkole,

z nauczycielami i rówieśnikami. Obszar ten jest ważny w procesie przejścia z przedszkola

do szkoły, gdyż staje się fundamentem radzenia sobie z zadaniami szkolnymi i jednocześnie

u większości dzieci zwłaszcza 5/6-letnich znajduje się dopiero w - bliższej lub dalszej - strefie

najbliższego rozwoju. Właściwe wsparcie dorosłego w tym aspekcie może pomóc dziecku

lepiej rozumieć sytuację szkolną a także organizować własne działania.

W procesie edukacji obszar kompetencji samodzielnego uczenia się jest ważny

z wielu względów, bowiem:



leży u podstaw uczenia się, rozwijania i stosowania strategii poznawczych

i metapoznawczych podnoszących efektywność uczenia się oraz radzenia sobie w sytuacji

szkolnej,



obejmuje takie niezbędne w procesie uczenia się zasoby jak planowanie, organizowanie

i kontrolowanie procesu uczenia się, a także wyznaczanie celów i realizowanie ich,



dotyczy rozwoju świadomości siebie jako osoby uczącej się (znajomość własnych

możliwości i ograniczeń, preferencji, motywacji),



może zostać potraktowany jako fundament lub rusztowanie (ang. scaffolding) dla uczenia

się kolejnych coraz bardziej złożonych kompetencji niezbędnych do wykonywania zadań

szkolnych,



może być rozpatrywany jako baza dla nabywania kompetencji uczenia się w toku nauki

w klasie pierwszej lub w dłuższej perspektywie (Lifelong Learning) jako podstawa

rozwijania się złożonych zasobów poznawczych związanych z przetwarzaniem

i wykorzystywaniem informacji,



stanowi kluczową umiejętność pozwalającą na radzenie sobie z zadaniami szkolnymi,

wymaganiami nauczyciela na różnych etapach edukacji, a także z własnymi procesami

poznawczymi, emocjami i motywacją w procesie uczenia się,



jest szczególnie ważny podczas przejścia z przedszkola do szkoły, czyli w wieku 5/6/7 lat,

gdyż związany jest ze specjalizacją funkcjonalną kory mózgowej

i dojrzewaniem

biologicznym kory przedczołowej (prefrontal cortex) między 6 a 10 rokiem życia,

stanowiącej (1) ośrodek decyzyjny, (2) generator działań wolicjonalnych i (3) generator

myśli abstrakcyjnych,



może zostać poddany odpowiedniemu treningowi,



obejmuje czynniki wyraźnie różnicujące dzieci rozpoczynające naukę w szkole, zwłaszcza

w klasach mieszanych, złożonych z dzieci w różnym wieku – w grę wchodzi tu zarówno

dojrzewanie kory mózgowej, przebiegające różnie u poszczególnych dzieci, jak

i wcześniejsze doświadczenia i trening, któremu dzieci zostały lub nie zostały poddane,



może stanowić istotne źródło trudności szkolnych w klasie pierwszej, gdyż rozwijająca się

dopiero w tym czasie struktura, przejawia jeszcze wiele braków, które mogą być źródłem

trudności w szybkim i adekwatnym dostosowywaniu się do sytuacji szkolnej i realizacji

wymagań szkolnych.

Rozwój kompetencji związanych uczeniem się może zatem odgrywać znaczącą rolę

w dyskusji o gotowości szkolnej dzieci 5/6/7 letnich. Obszar ten zawsze różnicował dzieci

rozpoczynające pierwszą klasę i wymagał odpowiedniego wsparcia ze strony dorosłych.

Wraz z obniżeniem wieku szkolnego zróżnicowanie to stało się jednak zdecydowanie

większe, a konieczność wsparcia jeszcze bardziej istotna. Dzieci 5/6 letnie są w tym obszarze

Na poziomie funkcjonalnym rozwojowi poznawczemu towarzyszą zmiany wzorców aktywacji neuronalnej

w kierunku  od  rozproszonej  do  bardziej  zogniskowanej.  Obserwacja  ta  stanowi  wsparcie  dla  tzw.  hipotezy
dyferencjacyjnej  (lub  bardziej  ogólnej  zasady  ortogenetycznej)  głoszącej,  iż  zdolności  poznawcze
przekształcają  się  od  bardziej  globalnych  w  dzieciństwie  do  bardziej  wyspecjalizowanych  i  hierarchicznie
zorganizowanych  w  okresie  dorosłości.  Na  poziomie  empirycznym  obserwuje  się  wówczas  spadek  korelacji
pomiędzy poszczególnymi funkcjami (zob. Shing et al., 2010).

zdecydowanie mniej dojrzałe biologicznie i mniej gotowe na poziomie „narzędziowym”

do poradzenia sobie z zadaniami szkolnymi. Mniejsza dojrzałość/niższa gotowość wiążą się

zarówno z wspomnianym już ciągle trwającym dojrzewaniem kory przedczołowej,

jak i ze zmianami dopiero zachodzącymi w sferze funkcjonowania poznawczego – dopiero

rozpoczynającego się w tym czasie przejścia od myślenia przedoperacyjnego, intuicyjnego

do myślenia opartego na operacjach konkretnych (Piaget, 1966).

Obniżenie wieku szkolnego oznacza zatem zgodę na przyjęcie dzieci, które zarówno

pod względem biologicznym, jak i z punktu widzenia rozwoju umysłowego nie opanowały

i nie przećwiczyły jeszcze niektórych funkcji, ważnych z punktu widzenia podjęcia nauki

w szkole. Nie powinno być to jednak traktowane ani jako poważna trudność, problem,

ani jako wynik wcześniejszego zaniedbania, ani wreszcie jako „trwała” niedojrzałość dziecka,

lecz jako naturalna dla tego wieku jego właściwość, jako prawidłowa tendencja rozwojowa,

jako wyzwanie dla nauczycieli szkolnych w zakresie rodzaju oferowanego wsparcia

i tworzenia okazji do odpowiedniego treningu. Odpowiednia stymulacja (oferta edukacyjna

oraz wsparcie) ze strony dorosłego umożliwi dziecku wykorzystanie zasobów – samodzielnie

tych, które znajdują się w jego strefie aktualnego i z odpowiednią pomocą tych ze strefy

najbliższego rozwoju. Może nawet przyspieszyć proces dojrzewania czy uzyskiwania

doskonalszej postaci przez dopiero rozwijające się kompetencje. Poniżej dokonamy

omówienia tych funkcji psychicznych, które szczególnie w odniesienie do dzieci 5/6/7letnich

dopiero się kształtują i wymagają szczególnego wsparcia ze strony otoczenia.

6. Obszary związane z funkcjonowaniem w szkole wymagające

szczególnego wsparcia u dzieci 5/6/7-letnich

Okres wczesnoszkolny można uznać za początek drogi rozwoju kompetencji

związanych ze świadomym uczeniem się. Rozwój ten rozpoczyna się już między 2/3-5

rokiem życia, wraz z pojawieniem się u dziecka pierwszych przejawów zdolności

do „przewidywania i wyjaśniania tego, co ludzie myślą i czynią poprzez odwoływanie się do

ich stanów umysłowych” (Putko, 2008, s. 9) oraz metawiedzy, czyli wiedzy o własnej wiedzy

(Flavell, 2004). Gwałtowny rozwój tej kompetencji następuje w wieku szkolnym, kiedy to

około 8-10 roku życia najbardziej intensywnie kształtują się takie metapoznawcze

umiejętności (ang. metacognitive skills), jak planowanie, monitorowanie, kontrola i

umiejętność stosowania odpowiednich strategii (Luciana, Nelson, 1998; Veeman, 2006).

Rozwój w tym obszarze trwa potem przez całe życie.

6.1. Proces kształtowania się kompetencji kluczowych dla funkcjonowania w szkole

W przypadku dzieci 5/6-letnich, rozpoczynających naukę w szkole, specyficzne

trudności w funkcjonowaniu szkolnym mogą wynikać z kształtującego się dopiero obszaru

świadomego uczenia się i dotyczyć takich funkcji (związanych również z niedojrzałością kory

przedczołowej) jak: planowanie działań, ustalanie priorytetów w działaniu, generowanie

alternatyw i przewidywanie konsekwencji swych działań. Większość tych umiejętności,

tak przydatnych w nauce szkolnej, nie znajduje się jeszcze w strefie aktualnego rozwoju

dziecka 5/6, a nawet 7-letniego, czyli dziecko nie jest w stanie samodzielnie ich

wykorzystywać. Oznacza to, że nie są mu one dostępne i albo wymagają jedynie aktualizacji

poprzez odpowiednie sformułowanie wymagań i zadań i wsparcie w ich wykonywaniu ze

strony otoczenia (znajdują się w „bliższej” części strefy rozwoju najbliższego) albo też

wymagają fizycznej obecności i dużej pomocy w segmentowaniu zadania i kontroli jego

wykonania (znajdują się w „dalszej” części strefy rozwoju najbliższego). Trudno wymagać

od dziecka, by samodzielnie radziło sobie z wszystkimi szkolnymi zadaniami, ale można

oczekiwać, że przy odpowiednim wsparciu dorosłego i po kilku ćwiczeniach da sobie radę.

Zatem dziecko będzie w stanie poradzić sobie z wykonywanym, nowym dla niego zadaniem,

jeśli spotka się z pomocą, wskazówką lub jedynie odpowiednią inspiracją dorosłego.

Rys. 3 przedstawia kompetencje szczególnie istotne, naszym zdaniem, w przypadku

dzieci 5/6-letnich rozpoczynających naukę w szkole. Ukazałyśmy na nim hipotetyczny

przebieg procesu nabywania kolejnych kompetencji, od najbardziej podstawowej

czyli umiejętności hamowania reakcji po najbardziej złożone kompetencje metapoznawcze

związane z gotowością i umiejętnością samoregulacji.

Kompetencje metapoznawcze najczęściej określa się wspólnym terminem funkcji

wykonawczych, które na gruncie neuropsychologii i nauk o poznaniu definiuje się jako

„procesy, dzięki którym człowiek potrafi programować, kontrolować i modyfikować swoje

czynności zgodnie z aktualnymi bądź antycypowanymi wymogami zadania” (Jodzio, 2008,

s. 9; zob. też: Blair, Zelazo, Greenberg, 2005; Pennington, Ozonoff, 2006; Putko, 2008).

Anatomicznym korelatem funkcji wykonawczych są związki funkcjonalne pomiędzy korą

przedczołową i korą zakrętu obręczy, które odgrywają doniosłą rolę w regulacji emocji,

uwagi i kontroli poznawczej (por. np. Bush, Luu, Posner, 2000).

Jak wskazują wyniki analiz czynnikowych (Hughes, Ensor, 2009; por. też Putko, op.

cit. oraz Jodzio, op. cit.), zarówno u dzieci, jak i u dorosłych najczęściej wyodrębnianymi

bazalnymi składnikami funkcji wykonawczych są:

hamowanie, pamięć robocza oraz giętkość

poznawcza. Na ich temat dotychczas wiadomo, iż: (1) wykazują względną stabilność

(Bernier, Carlson, Whipple, 2001), (2) gwałtowny ich rozwój ma miejsce w wieku

przedszkolnym i przebiega w sposób powolny i nieharmonijny, (3) dzięki dość wczesnemu

rozwojowi funkcje wykonawcze są względnie plastyczne i wrażliwe na trening począwszy od

4-5 roku życia dziecka (Diamond et al., 2007; za: Liew, 2011, s. 2), (4) wymienione czynniki

stanowią elementy budulcowe dla bardziej złożonych kompetencji metapoznawczych, takich,

jak: nastawienie na cel, planowanie i organizacja działań, inicjacja i podtrzymywanie

działania, elastyczność myślenia i działania, monitorowanie i ocena uzyskanego wyniku (zob.

Rys. 3.)

Omówienie problematyki funkcji wykonawczych znajdzie Czytelnik w: Jabłoński et al., 2012 w niniejszym

numerze oraz w: Brzezińska et al., 2012 również w niniejszym numerze; zob. też Jodzio, 2008.

Kontrola własnych emocji

= „panowanie nad sobą”

Koncentracja uwagi

mimo działania dystraktorów

Gotowość do poświęceń

na rzecz nadrzędnego celu

Pamięć robocza

aktywowana „tu i teraz”

ustanawianie

celu i

planowanie

działań

inicjowanie i

podtrzymywanie

działań

organizacja

działań w

przestrzeni

organizacja

działań w czasie

10. elastyczność

działania

11.

Kompetencje metapoznawcze, samoregulacja

Hamowanie reakcji = powstrzymywanie się

Rys. 3. Kompetencje ważne dla nauki szkolnej
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Joanna Matejczuk

kierunek procesu rozwoju

zwrotne oddziaływanie

Wszystkie te zdolności służą rozwinięciu w przyszłości umiejętności

tzw. świadomego uczenia się (ang. self-regulated learning), czyli innymi słowy rozwinięcia

efektywnej kontroli nad własną wiedzą i procesami uczenia się, umiejętności podejmowania

właściwych decyzji i wyboru odpowiednich strategii nauki (np. powtarzanie

czy elaborowanie materiału), zarządzania motywacją i wykonywania zadań w wyznaczonym

terminie, umiejętności przystosowania się do zmieniających się wymagań i kanałów

zdobywania wiedzy, rozwiązywania problemów oraz zdolności postrzegania przedmiotów

i sytuacji z perspektywy innych osób. Badania Joanny Garner (2009) pokazują, iż zdolności

planowania i panowania nad własnymi impulsami korelują pozytywnie z liczbą

i różnorodnością strategii uczenia się oraz z umiejętnością regulowania poziomu wysiłku

wkładanego w proces nauki (por. badania Filipiak, 2012b).

6.2. Kompetencja 1, 2 i 3: hamowanie reakcji, kontrola uwagi, koncentracja uwagi

Pierwszym ważnym obszarem, wymagającym szczególnej wrażliwości dorosłego jest

więc hamowanie reakcji. Zdolność do kierowania własnym zachowaniem oraz ekspresją

emocji zgodnie ze społecznymi wymaganiami jest jedną z kluczowych kompetencji, które

wydają się być nieodzowne z punktu widzenia gotowości szkolnej (por. Hughes, Dunn,

White, 2008). Innymi słowy, można uznać to za swego rodzaju fundament dla budowania

innych kompetencji związanych z funkcjonowaniem w szkole. Hamowanie reakcji w sytuacji

szkolnej jest więc niezbędne zwłaszcza w odniesieniu do takich dwóch obszarów jak

kontrola własnych emocji oraz skupienie uwagi mimo działania dystraktorów.

W oparciu o wyniki badań, z wykorzystaniem zadań prowadzonych w paradygmacie

sygnału stop, efektu Stroopa czy efektu flankerów, stwierdzono, iż zdolności hamowania

rozwijają się stosunkowo wcześnie, bo już od 2 roku życia, a proces ich dojrzewania trwa aż

do 12 roku życia, a niekiedy i dłużej (np. Bunge, Dudkovic, Thomason et al., 2002; Carver,

Livesey, Charles, 2001; Diamond, 1990; za: Durston, Thomas, Yang et al., 2002, s. 9).

Pomimo, iż najbardziej znaczące zmiany w zakresie hamowania uwidaczniają się pomiędzy 3

a 6 rokiem życia, jeszcze pięcioletnie dzieci wykazują istotne trudności z hamowaniem

własnych reakcji (

Gerstadt, Hong, Diamond, 1994).

Badania z zastosowaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) ujawniły

zaś, iż kluczową rolę w procesie rozwoju zdolności hamowania odgrywa dojrzewanie

podstawnych części płatów czołowych i obwodów łączących je z częścią brzuszną

prążkowia

. Ważną rolę pełni również prawy płat ciemieniowy i grzbietowo-boczna kora

przedczołowa prawej półkuli (Durston, Thomas, Yang et al., 2002). Sarah Durston i wsp.

(op. cit.) zauważyli, iż podczas wykonywania zadań angażujących hamowanie, u dzieci w

wieku 6-10 lat poziom aktywacji w podstawnych częściach płatów czołowych i obwodów

łączących je z częścią brzuszną prążkowia jest dużo niższy niż u osób dorosłych.

Porównywalny w obydwu grupach wiekowych jest natomiast poziom aktywacji w lewej

pierwszorzędowej korze motorycznej. Jak utrzymują autorzy, taki wynik sugeruje istnienie

odmiennych trajektorii rozwojowych dla tych obszarów i ich roli w funkcji hamowania.

W przypadku młodszych dzieci prawidłowa odpowiedź testowa pociąga za sobą znacząco

silniejszą aktywację w obszarach przedczołowych i ciemieniowych. Aktywacja

w podstawnych częściach płatów czołowych i obwodach łączących je z częścią brzuszną

prążkowia jest więc funkcją wieku i lepszego poziomu wykonania zadań angażujących

zdolności inhibicyjne, co pozwala stwierdzić, iż dojrzewanie tych właśnie obszarów leży

u podłoża rozwoju hamowania.

Benjamin

Williams i wsp. (1999) stwierdzili ponadto, iż wraz

z wiekiem szybkość reakcji hamowania wzrasta

(6-8 r. ż. < 9-12 r. ż. < 18-29 r.ż.; lecz

maleje już po 30 r. ż.)

Mary Rothbart i wsp. (1994; za: Kochanska, Knaack 2003, s. 1090) odkryli,

iż w przypadku dzieci w wieku 6-7 lat wysokie wyniki na skalach hamowania korelowały

dodatnio z poziomem empatii, a ujemnie z poziomem ujawnianej agresji. Z kolei inne badania

(Rhoades, Greenberg, Domitrovich, 2009) ujawniają, iż dzieci wykazujące wyższy poziom

hamowania były oceniane przez nauczycieli znacznie wyżej pod względem kompetencji

społecznych aniżeli dzieci, które w testach hamowania uzyskały wyniki niższe.

Deficyty w zakresie hamowania znajdują swoje odzwierciedlenie w dysfunkcjach

elastyczności poznawczej i behawioralnej, których skutki odzwierciedlone są

w zachowaniach impulsywnych i perseweratywnych (Kochanska, Aksan, 1995). Problemy

z hamowaniem reakcji oznaczają, że dzieci w sytuacji szkolnej będą często działały

Prążkowie można uznać za część pętli anatomicznej odpowiedzialnej za kontrolę sprawowaną przez procesy

uwagi nad przebiegiem innych procesów poznawczych (Jodzio, 2008, s. 88).

Uzyskane wyniki wydają się być spójne z poglądem dotyczącym wzrostu tendencji do refleksyjności

(pojmowanej jako styl poznawczy) począwszy od 10 roku życia (Cairns, Cammock, 1984; za: Matczak, 2000,
s. 773).

Zgodnie z teorią Logana i Cowana (1984; za: Williams, Ponesse, Schachar et al., 1999), zdolność jednostki

do zahamowania  reakcji  zależy  od  wyniku  przetargu  pomiędzy  dwoma  niezależnymi  procesami  hamowania
i wykonania  -  jeśli  „zwycięża”  ten  pierwszy,  czynność  zostaje  powstrzymana.  Słaba  kontrola  hamowania
wynika więc ze zbyt dużej impulsywności działania.

odruchowo i impulsywnie, będą miały trudności z powstrzymaniem się od działań w ramach

wyznaczonych przez nauczyciela reguł funkcjonowania w klasie.

Na podstawie powyższych – wybranych - wyników badań przypuszczać można,

iż w klasie mieszanej wiekowo dzieci młodsze mogą częściej niż ich starsi koledzy mieć

problemy z podporządkowaniem się regułom i realizacją wyznaczonego zadania nie tyle

ze względu na ich niezrozumienie ile trudności w powstrzymaniu się od innych działań.

Hamowanie reakcji może przejawiać się w zachowaniach związanych z ujawnianiem emocji,

zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Dziecko może zatem reagować bardzo

intensywnie tak w sytuacji radości, jak i niepowodzenia, niesprawiedliwej wg niego oceny,

negatywnej informacji zwrotnej, kłótni z rówieśnikiem lub frustracji własnych potrzeb

i pragnień – trudno mu się powstrzymać od konkretnego działania, działa impulsywnie.

Drugi obszar trudności związanych z hamowaniem to koncentracja uwagi

na wykonywanym zadaniu, mimo działania dystraktorów, których w każdej klasie nie

brakuje. Brak hamowania przejawia się w tym przypadku w koncentrowaniu uwagi

na dystraktorach pojawiających się w otoczeniu i podejmowaniu działań z nimi związanych.

Dziecko nie może powstrzymać się od działań, które je w pewnym sensie kuszą, a ze względu

na małą jeszcze zdolność do kontrolowania swojego zachowania nie mogą zostać przez nie

zignorowane i odrzucone.

W klasie mieszanej wiekowo takich niekontrolowanych zachowań przejawianych

przez dzieci może być po prostu więcej, niż w klasach pierwszych złożonych z samych

7- latków. W klasie mieszanej różnice między dziećmi mogą być również bardziej widoczne -

większe zróżnicowanie w poziomie hamowania reakcji niż w klasach złożonych z samych

dzieci starszych – zarówno w odniesieniu do strefy aktualnego rozwoju, jak i w ramach strefy

najbliższego rozwoju. W takiej klasie spotkamy zarówno dzieci, które dopiero zaczynają

opanowywać omawianą funkcję oraz takie, które w dużym stopniu radzą sobie

już z hamowaniem reakcji. Mogą być też dzieci w stadium przejściowym i, jak w przypadku

każdej nabywanej dopiero kompetencji, stosować ją w sposób przypadkowy, losowy, trudny

do przewidzenia dla dorosłego. Hamowanie reakcji, możliwe do wykonania przez takie

dziecko w niektórych sytuacjach, w innych pozostaje poza zasięgiem dziecka. Dorosły może

wówczas odnieść wrażenie, że dziecko rozumie zasady, potrafi opanować własne reakcje,

ale nie chce tego zrobić. Taka interpretacja może skutkować, z kolei, przypisaniem dziecku

negatywnych atrybucji.

Impulsywne, niekontrolowane i powtarzające się nieprawidłowe wg oceny

nauczyciela zachowanie dziecka w sytuacji szkolnej czy częste rozpraszanie uwagi może

spowodować przypisanie dziecku etykiety ucznia nieprzystosowanego, z nadpobudliwością,

zaburzonego emocjonalnie itp. Opisaną chwiejność zachowań należałoby jednak

zinterpretować jako przejaw tego, że dana funkcja „dojrzewa”, znajduje się już w strefie

najbliższego rozwoju, ale wymaga wsparcia i odpowiedniej stymulacji. Nie wolno bowiem

zapominać, iż oddziaływania środowiskowe stanowią istotny czynnik wchodzący w interakcje

z wyposażeniem genetycznym, a przez to mającym wpływ na proces biologicznego

dojrzewania OUN.

Dowodów na rzecz tej tezy dostarczyli m. in. Amie A. Hane i Nathan A. Fox (2006;

za: Bernier, Carlson, Whipple, 2010, s. 327), którzy udowodnili, iż zróżnicowanie jakości

relacji dziecko-dorosły ma swoje przełożenie na określone wzorce aktywności i asymetrii

płatów czołowych w badaniu EEG

. Wsparcie ze strony dorosłych może polegać

na rozumieniu powodów niedostatecznych kompetencji dziecka w zakresie hamowania

własnych reakcji, wynikających z indywidualnego tempa rozwoju i stworzeniu dziecku

przestrzeni do stopniowego opanowywania tej umiejętności, z przyzwoleniem zarówno

na sukcesy w tym względzie, jak i na niepowodzenia. Poza stworzeniem przestrzeni

do naturalnego rozwijania się kompetencji związanych z hamowaniem reakcji konieczny jest

również trening w tym zakresie, oparty na doświadczeniach wymagających od dziecka

powstrzymywania się od niektórych zachowań w różnych sytuacjach społecznych.

Konieczność podporządkowania się regułom panującym w przedszkolu, liczne

kontakty z rówieśnikami i dorosłymi w zabawie, wymagającej przestrzegania reguł, sprzyjają

wcześniejszemu opanowaniu tej funkcji. Praca z dzieckiem nad świadomym

powstrzymywaniem się od określonych, nieakceptowanych w klasie działań wymaga

zarówno czasu, jak i dużej wrażliwości dorosłego. Zbyt intensywny trening w tym zakresie,

wspierany dodatkowo dotkliwymi dla dziecka sankcjami (takimi jak zawstydzanie,

ośmieszanie, porównywanie z innymi dziećmi, czy nawet stosowanie przemocy) może

przynieść negatywne i odwrotne od przewidywanych konsekwencje, takie jak wzrost

zachowań impulsywnych oraz wydłużenie czasu opanowania tej kompetencji,

lub podporządkowanie się regułom oparte tylko na lęku. W tym przypadku zachowanie

dorosłego, wymuszające hamowanie reakcji u dzieci godzić może nawet w takie obszary, jak

zaufanie do siebie i innych, poczucie autonomii i inicjatywa dziecka.

W odniesieniu do kontroli hamowania istnieje też wiele badań wskazujących na pozytywny wpływ na wczesny

rozwój hamowania takich charakterystyk, jak m. in.: responsywność macierzyńska, wsparcie, rusztowanie
rodzicielskie czy zaangażowanie (np. Kochanska, Aksan, 1995; Sroufe, 1996; Davidov, Grusec, 2006).

Warto w tym miejscu wspomnieć, iż zdaniem Stevena Johnsona (2000), takie

postępowanie rodziców – jeśli jest wyrazem pewnego stylu wychowania – prowadzi często

do ukształtowania

charakteru

obsesyjno-kompulsywnego,

charakteryzującego

się

występowaniem wielu zahamowań oraz perfekcjonizmu wynikającego z nadmiernego

ogniskowania uwagi na detalach. Zachowania społeczne osoby obsesyjno-kompulsywnej

mogą być pedantyczne, pozbawione emocjonalności i sztywne, z naciskiem położonym

na poprawne wykonywanie zadań przypisanych rolom społecznym (sztywne trzymanie się

przepisu, roli czy też instrukcji).

6.3. Kompetencja 4 i 5: poświęcenie na rzecz celu nadrzędnego i pamięć robocza

Sytuacja szkolna wymaga od dziecka nie tylko powstrzymywania się od określonych

działań, hamowania reakcji czy ograniczenia działań impulsywnych na rzecz tych,

związanych z bardziej świadomą kontrolą. Wymaga również podejmowania i kontynuowania

działań niezbędnych do realizacji zadań szkolnych. W tej sytuacji ważną kompetencją jest

umiejętność realizowania danego zadania, nawet jeśli wymaga to od dziecka pewnych

poświęceń. Trudno oczekiwać, aby dziecko 5/6letnie, które cechuje jeszcze niewielki stopień

refleksji na temat celowości własnych działań, czy hierarchiczności celów, dysponowało

takim zasobem. Kompetencja ta znajduje się w pewnym, mniej lub bardziej ograniczonym

stopniu, w strefie najbliższego rozwoju, i podobnie, jak w przypadku hamowania reakcji

wymaga wsparcia ze strony dorosłego. Dziecko potrzebuje pomocy zwłaszcza w sytuacji

działań długotrwałych, złożonych lub dla niego mało atrakcyjnych.

Dziecko nie potrafi jeszcze zmobilizować się samo do działania dla celu oddalonego

w czasie, nie potrafi myśleć w kategorii gratyfikacji oddalonej w czasie. Potrzebuje wielu

i częstych wzmocnień, aby podejmować działania złożone lub długotrwałe. Brak poczucia

sensu oraz trudność z odkładaniem gratyfikacji w czasie mogą stać się przyczyną takich

reakcji dziecka jak zniechęcenie, znudzenie lub rezygnacja z wykonywanego zadania. Dzieci

mogą mieć trudności w realizacji zadań zarówno indywidualnych, jak i grupowych –

poświęcenie się na rzecz grupy, dobra wspólnego, celu nadrzędnego. Z drugiej strony dziecko

chętnie aangażuje się w działania dla niego zrozumiałe, przynoszące mu szybką gratyfikację.

Rola dorosłego będzie przede wszystkim polegała na odpowiednim formułowaniu zadań

i pomocy w ich segmentacji w taki sposób, aby każdy krok był dla dziecka ciekawy

i wzbudzał jego zaangażowanie.

Nie tylko do tego jednak ogranicza się rola nauczyciela lub rodzica. Zadaniem

dorosłego jest też umiejętne łączenie tego, co przyjemne i tego, co wymaga jednak od dziecka

pewnych poświęceń na rzecz nadrzędnego celu, czyli stymulowanie i trenowanie kształtującej

się funkcji. Wsparciem dla dziecka będą zadania z wyraźnie zakomunikowanym przez

nauczyciela celem, z wyznaczonymi etapami, po których następuje jakiś rodzaj gratyfikacji,

a także liczne przypomnienia dotyczące sensowności działania w trakcie jego wykonywania.

Powtórki dotyczące celów i kolejnych wymaganych kroków w ramach realizacji zadania

szkolnego są potrzebne, zwłaszcza dziecku młodszemu, głównie ze względu na sposób

funkcjonowania jego pamięci operacyjnej.

Pamięć robocza (operacyjna, ang. working memory, WM) odpowiedzialna jest

za tymczasowe przechowywanie i przetwarzanie informacji; bierze także udział w powstaniu

mowy i operowaniu na symbolach. W szerszej perspektywie wspomaga zapamiętywanie

wskazówek i etapy planów działań oraz umożliwia porównywanie reprezentacji celu

z uzyskanym rezultatem. Z badań z udziałem grup dzieci w wieku 5-6 lat i 11-12 lat wynika,

iż największy skok rozwojowy ma miejsce pomiędzy 7 a 10 rokiem życia (Hitch, Woodin,

Baker, 1989; za: Farber, Beteleva, 2011, s. 1).

Badania neuroobrazowe ujawniają rozległą

strukturę pamięci roboczej. Jej procesy obejmują sensoryczne i regulacyjne struktury

mózgowe, a co za tym idzie, angażują zarówno procesy typu bottom-up, jak i top-down

(por. Farber, Beteleva, ibidem)

Dowiedziono również, iż mózgowe korelaty WM u dzieci są podobne jak u dorosłych

(kora przedczołowa, kora ciemieniowa, ośrodek mowy Broca), lecz różnią się siłą aktywacji

neuronalnej. U małych dzieci owa aktywacja w korze ciemieniowej i

ośrodku mowy Broki

jest dużo niższa i wzrasta wraz z wiekiem, począwszy od 7 r. ż. Ponadto, w wieku ok. 9-10 lat

pojawiają się pierwsze sygnały pobudzenia w korze podstawnej części płatów czołowych

Na poziomie psychologicznym ów wzrost przekłada się na zmianę sposobu kodowania

zapamiętywanych informacji z obrazowej na fonologiczną, co skutkuje zwiększeniem

wydajności WM (por. Putko, op. cit., s. 51). Ponadto, wzrost pobudzenia w korze

ciemieniowej uważa się za oznakę dojrzewania uwagi wzrokowej (Farber, Beteleva, 2011,

  Procesy  typu  bottom-up  (oddolne)  -  przebiegają  w  kierunku  od  rejestracji  sensorycznej  do  identyfikacji
obiektów i są głównie uwarunkowane przez mechanizm orientacyjny uwagi. Natomiast procesy typu top-down
przebiegają  w  kierunku  przeciwnym;  polegają  więc  na  konfrontacji  reprezentacji  percepcyjnej  z  danymi
umysłowymi, przez co zapewniają  m. in. stałość spostrzegania (Nęcka, Orzechowski, Szymura, 2007, s. 283
i 295).

Jego lokalizacja odpowiada polom 44. i 45. wg Brodmana. Obszar ten odpowiada głównie za łączenie głosek
w wyrazy i zdania oraz za konstruowanie płynnych wypowiedzi (Dronkers et al., 2007).

Uważa się, iż dwukierunkowe połączenia pomiędzy korą podstawnej części płatów czołowych a korą
podstawnej części płatów skroniowych zapewniają możliwość udziału tej ostatniej w procesach porównywania
aktualnie napływających informacji z ich umysłowymi reprezentacjami przechowywanymi w pamięci
krótkotrwałej (Petrides, 2005; za: Farber, Beteleva, 2011, s. 10).

s. 1). Z kolei Yang. L. Shing i wsp. (2010) wykazali, iż w okresie wczesnej adolescencji

zmniejszają się dotychczas dość silne korelacje pamięci roboczej i hamowania, co może

świadczyć o większym różnicowaniu i specjalizacji tych funkcji. Jest to zgodne

ze wspomnianą wcześniej hipotezą dyferencjacyjną.

W obliczu tych danych należy zauważyć, iż dziecko w wieku 5-6 lat ma jeszcze

trudności w zapamiętaniu i realizacji długich i złożonych instrukcji lub nawet wielu krótkich

instrukcji, ale podawanych jednocześnie. Dorosły może przyjąć rolę kogoś, kto zewnętrznie

zastępuje nie rozwiniętą jeszcze wewnętrzną gotowość dziecka do kontynuowania działań –

przypomina, powtarza instrukcje, nadaje sens, przywołuje nadrzędny cel działania. Proponuje

jednocześnie zadania, które pozwolą ćwiczyć rozwijającą się w ramach strefy najbliższego

rozwoju funkcję, mobilizując dziecko do jakiegoś rodzaju poświęceń, na przykład

przy realizacji wspólnego grupowego zadania lub rywalizacji międzygrupowej.

6.4. Kompetencje 6 -10: planowanie i organizacja działania

Kolejnym obszarem wymagającym szczególnej uwagi dorosłego są kompetencje

związane z podejmowaniem i organizowaniem własnego działania w sytuacji szkolnej.

Dziecko 5/6-letnie przejawiać może trudności w organizacji działania, zarówno za względu

na niewielką jeszcze refleksję na temat własnych działań, jak i na brak odpowiednich

narzędzi, w postaci konkretnych strategii poznawczych i metapoznawczych. Dotyczy

to szczególnie takich funkcji jak: (1) planowanie działań, (2) inicjowanie działań, (3)

organizacja działań w czasie, (4) organizacja działań w przestrzeni, a także (5) elastyczność

działania, przejawiająca się jako zdolność dopasowywania własnych działań zgodnie

ze zmieniającymi się okolicznościami

W przypadku elastyczności działania niezwykle istotną rolę pełni giętkość poznawcza,

uwarunkowana prawidłowym funkcjonowaniem mechanizmu przerzutności uwagi. Podobnie

jak w przypadku pamięci roboczej, w przełączaniu uwagi biorą udział dwa procesy. Pierwszy

z nich wzbudzany jest wewnętrznie, a jego rola polega na przygotowaniu odpowiednich

z punktu widzenia zadania operacji umysłowych. Drugi, wzbudzany zewnętrznie związany

jest z bodźcami płynącymi z otoczenia (Rogers, Monsell, 1995; za: Nęcka, Orzechowski,

Szymura, 2007, s. 218). W literaturze przedmiotu często zwraca się uwagę na wzajemne

powiązania mechanizmu przerzutności uwagi oraz pamięci roboczej i hamowania

(np. Johnson, Munakata, 2005), wskazując jednocześnie na ważną rolę tak pojmowanej

Por. przykłady konkretnych działań wspierających dla tych obszarów przedstawione przez nas w pracy:

Brzezińska, Matejczuk, Nowotnik, 2012 - w druku.

giętkości poznawczej dla procesu dojrzewania szlaków integrujących grzbietowe i brzuszne

części płatów skroniowych, czołowych i potylicznych (Mareschal, Bremner, 2005;

za: Johnson, Munakata, op. cit., s. 156).

Dla rozwoju tej kompetencji niezbędne będzie również wsparcie dorosłego,

który początkowo przejmie większą odpowiedzialność za organizację działania dziecka

i stanie się „protezą” dla niego w obszarze organizowania i realizacji kolejnych działań.

Następnie, wraz z odpowiednio stymulowanym wzrostem kompetencji dziecka, będzie

stopniowo przechodził z roli osoby organizującej działanie do kogoś, kto organizuje działanie

wspólnie z dzieckiem i pozwala mu przejmować coraz większą odpowiedzialność

za organizację i realizację działania. Niezwykle istotne jest, aby dorosły stosował przy tym

tzw. otwarty styl komunikacji z dzieckiem (Bernstein, 1983; zob. także: Brzezińska, 2012 –

w niniejszym numerze), którego niezwykle istotną cechą z punktu widzenia rozwoju

poznawczego i społeczno-emocjonalnego jest tzw. mowa elaboratywna. Ów otwarty i bogaty

styl wypowiedzi jest przede wszystkim nastawiony na dziecko i jego reakcje; polega

on na zachęcaniu do swobodnych wypowiedzi i do opisywania tego, co dziecko robi, myśli

i czuje, głównie poprzez zadawanie pytań otwartych oraz stosowanie zróżnicowanych

środków wyrazu we własnych wypowiedziach. Na rzecz tej tezy przemawiają np. wyniki

badań przeprowadzonych przez Maximiliana Bibok’a, Jeremy’ego Carpendale’a i Ulricha

Müllera (2009), które dotyczyły relacji pomiędzy stylem wypowiedzi opiekunów a giętkością

poznawczą u dziecka. Okazało się, iż elaboratywny styl mówienia był dobrym predyktorem

poziomu wykonania zadań przez dziecko, natomiast dyrektywne wypowiedzi (polecenia,

rozkazy, nakazy, oceniające a nie opisujące komentarze) nie różnicowały badanych dzieci.

6.5. Kompetencja 11: metapoznanie i samoregulacja

Odpowiednia stymulacja każdego z wymienionych powyżej dziesięciu obszarów

(por. Rys. 3.) jest jednocześnie przygotowaniem do rozwoju funkcji metapoznawczych. Są

one związane z coraz większą świadomością siebie, jako osoby uczącej się, planującej i

monitorującej własne działania czyli świadomie działającej w ramach wyznaczonego celu,

przyjętego planu i dostępnych strategii. Budowanie podstaw i doskonalenie kompetencji

metapoznawczych i samoregulacyjnych obejmuje o wiele dłuższą perspektywę czasową, niż

tylko perspektywa wspierania gotowości do realizacji z sukcesem zadań w klasie pierwszej.

Działania podejmowane w tym obszarze przez rodziców i nauczycieli już w bardzo

wczesnym etapie edukacji domowej, żłobkowej, przedszkolnej i wczesnoszkolnej inicjują –

świadomie lub nie - proces stopniowego nabywania kompetencji niezbędnych do uczenia się

w ramach Lifelong Learning.

6. Podsumowanie

Okres przechodzenia z przedszkola do szkoły jest czasem pojawiania się i

dynamicznego wzrostu wielu kompetencji kluczowych dla nauki w szkole. Zmiany w

obszarze kompetencji u dzieci pojawiają się stopniowo, nie u wszystkich w takim samym

tempie i zakresie, jako naturalna konsekwencja zmian rozwojowych w danym wieku,

związanych między innymi z dojrzewaniem centralnego układu nerwowego, szczególnie kory

przedczołowej, a także jako efekt doświadczeń dziecka oraz odpowiedniego treningu tak w

okresie przedszkolnym, jak i u progu szkoły czy także w szkole w klasach I - III.

Kompetencje, na które warto zwrócić uwagę podejmując dyskusję na temat

gotowości szkolnej odnoszą się, zarówno do radzenia sobie z wymaganiami pierwszej klasy,

jak i w dłuższej perspektywie czasowej stanowią fundament świadomego i odpowiedzialnego

uczenia się w kolejnych latach życia. Rozwijanie gotowości dziecka 5-7 letniego do radzenia

sobie z wyzwaniami szkoły to przede wszystkim stopniowe rozwijanie tych zasobów i

kompetencji, które w bliższej i dalszej przyszłości staną się fundamentem uczenia się w

szkole i poza nią, to budowanie swoistego rusztowania dla kształtowania się kolejnych

nowych kompetencji i modyfikowania tych już posiadanych.

Wyjście naprzeciw wyzwaniom, związanym z obniżeniem wieku szkolnego, jak

przyjęcie do szkoły dzieci młodszych, praca w klasach mieszanych wiekowo i bardzo

zróżnicowanych pod względem zasobów i ograniczeń wymaga od dorosłego przede

wszystkim: (1) dużej wrażliwości na pojawiające się w tym okresie zmiany rozwojowe i

adekwatne, elastyczne reagowanie na nie, (2) zwrócenia uwagi na zasoby dziecka, nie zaś

koncentracji na deficytach, (3) wnikliwej diagnozy, a właściwie monitorowania zachodzących

zmian oraz pracy w ramach zasobów i kompetencji pojawiających się zarówno w strefie

aktualnego, jak i najbliższego rozwoju, (3) tworzenia bogatych i zróżnicowanych ofert

rozwojowych mogących wyjść naprzeciw zróżnicowanym potrzebom i możliwościom dzieci,

zwłaszcza w grupach mieszanych wiekowo.

Literatura

Bernier, A., Carlson, S. M., Whipple, N. (2010). From external regulation to self-regulation: early

parenting precursors of young children’s executive functioning. Child Development, 81 (1), 326-
339.

Bernstein, B. (1983). Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatności na

oddziaływania szkoły. W: G. W. Shugar, M. Smoczyńska (red.), Badania nad rozwojem języka
dziecka (s. 557-598). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bibok, M. B., Carpendale, J. I. M., Müller, U. (2009). Parental scaffolding and the development

of executive function. W: C. Lewis, J. M. Carpendale (red.), Social interaction and the
development of executive function. New directions in child and adolescent development, 123, 17-
34.

Blair, C. (2002). School readiness: integrating cognition and emotion in a neurobiological

conceptualization of children’s functioning at school entry. American Psychologist 57 (2), 111-
127.

Blair, C., Zelazo, P. D., Greenberg, M. T. (2005). The measurement of executive function in early

childchood. Developmental Neuropsychology, 28 (2), 561-571.

Blakemore, S.-J., Frith, U. (2008). Jak uczy się mózg. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego.

Bruner, J. S. (2006). Kultura edukacji. Kraków: Wydawnictwo Universitas.
Brzezińska, A. (2002). Współczesne ujęcie gotowości szkolnej. W: W. Brejnak (red.), O pomyślny

start ucznia w szkole (s. 38-48). Warszawa: Biuletyn Informacyjny Polskiego Towarzystwa
Dysleksji – Wydanie specjalne.

Brzezińska, A. I. (2004). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

Scholar.

Brzezińska, A. (2006). Jerome Bruner - prekursor kształcenia wspomagającego rozwój. W: J. S.

Bruner, Kultura edukacji (s. 5-20). Kraków: Wydawnictwo Universitas.

Brzezińska, A., (2008). Nauczyciel jako organizator społecznego środowiska uczenia się. W: E.

Filipiak (red.), Rozwijanie zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy (s. 35-49).
Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Brzezińska, A. I. (2009). Uczestnictwo w kulturze i jego znaczenie dla procesu rozwoju. W: B.

Ziółkowska (red.), Opętanie (nie)jedzeniem (s. 115-124). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.

Brzezińska, A. I. (2012). Gotowość dziecka do szkoły czy gotowość szkoły do przyjęcia dziecka:

interakcyjne ujęcie gotowości szkolnej. Edukacja. Studia. Badania. Innowacje, 1, …

Brzezińska, A. I., Appelt, K., Ziółkowska, B. (2010). Psychologia rozwoju człowieka. W: J. Strelau,

D. Doliński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (tom 2, s. 95-292). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne (II wyd. popr.).

Brzezińska, A. I., Matejczuk, J., Nowotnik, A. (2012) (w druku), Wspieranie rozwoju dziecka a jego

gotowość do nauki w szkole. Wychowanie w Przedszkolu.

Brzezińska, A. I., Rycielska, L. (2009). Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia i nauczyciela. W: P.

Czekierda, M. Budzyński, J. Traczyński, Z. Zalewski, A. Zembrzuska (red.), Tutoring w szkole.
Między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (s. 19-30). Wrocław: Towarzystwo Edukacji
Otwartej.

Bush, G., Luu, P., Posner, M. I. (2000). Cognitive and emotional influences in the anterior cingulate

cortex. Trends in Cognitive Sciences, 4, 215-222.

Conners, F. A. (2009). Attentional control and the simple view of reading. Reading and Writing, 22,

591-613.

Davidov, M., Grusec, J. E. (2006). Untangling the links of parental responsiveness to distress and

warmth to child outcomes. Child Development, 77, 44-58.

Dronkers, N. F., Plaisant, O., Iba-Zizen, M. T., Cabanis, E. A. (2007). Paul Broca's historic cases: high

resolution MR imaging of the brains of Leborgne and Lelong. A Journal of Neurology, 5 (130),
1432–1441.

Dunn, J. (2008). Przyjaźnie dzieci. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Durston, S., Thomas, K. M., Yang, Y. et al. (2002). A neural basis of inhibitory control.

Developmental Science, 5 (4), 9-16.

Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Erikson (2002). Dopełniony cykl życia. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Farber, D. A., Beteleva, T. G. (2011). Development of the brain’s organization of working memory in

young schoolchildren. Human Physiology, 37 (1), 1–13.

Ferrari M., Sternberg, R. J. (1998). The development of mental abilities and styles. W: W. Damon

(red.), Handbook of child psychology. Cognition, perception, and language (s. 899-946). New
York: John Wiley & Sons, Inc.

Filipiak, E. (2012a). Rozwijanie zdolności uczenia się. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne.

Filipiak, E. (2012b). ‘Produkty’ kultury uczenia się uczniów szkoły podstawowej i gimnazjum. Forum

Oświatowe, 1 (46), 159-183.

Flavell, H. J. (2004).

Development of knowledge about vision, Pobrano: 01. 2012,

http://mitpress.mit.edu/books/chapters/0262621819chap1.pdf

Garner, J. K., (2009). Conceptualizing the relations between executive functions and self-regulated

learning. The Journal of Psychology, 143 (4), 405–426.

Gerstadt, C. L., Hong, Y., Diamond, A. (1994). The relationship between cognition and action:

Performance of children 3 1/2–7 years old on a Stroop-like day–night test. Cognition, 53, 129–
153.

Hughes, C. H., Ensor, R. A. (2009). How do families help or hinder the emergence of early executive

function? W: C. Lewis, J. M. Carpendale (red.), Social interaction and the development
of executive function. New directions in child and adolescent development, 123, 35–50.

Hughes, C., Dunn, J., White, A. (1998). Trick or treat?: Uneven understanding of mind and emotion

and executive dysfunction in “hard-to-manage” preschoolers. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 39, 981–994.

Jabłoński, S. (2007). Mechanizmy zmian rozwojowych na początku wieku przedszkolnego a proces

edukacji dzieci. Edukacja, 1 (97), 102-119.

Jabłoński, S. (2009). Poziom umiejętności czytania i pisania jako wskaźnik zdrowia społecznego.

Edukacja, 2 (106), 65-77.

Jabłoński, S., Kaczmarek, I., Kaliszewska-Czeremska, K., Brzezińska, A. I. (2012). Pomiar funkcji

wykonawczych Testem Sortowania Kart dla Dzieci - wstępne doniesienie z badań. Edukacja.
Studia. Badania. Innowacje, 1, …

Jodzio, K. (2008). Neuropsychologia intencjonalnego działania. Koncepcje funkcji wykonawczych.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Johnson, S. M. (2000). Style charakteru. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Kochanska, G., Aksan, N. (1995). Mother-child mutually positive affect, the quality of child

compliance to requests and prohibitions, and maternal control as correlates of early
internalization. Child Development, 66, 236-254.

Kochanska, G., Knaack, A. (2003). Effortful control as a personality characteristic of young children:

Antecedents, correlates, and consequences. Journal of Personality, 71, 1087–1112.

Liew, J. (2011). Effortful control, executive functions, and education: bringing self-regulatory and

social-emotional competencies to the table. Child Development Perspectives, 0 (0), 1-7.

Luciana, M., Nelson, C. A. (1998). The functional emergence of prefrontally-guided working memory

systems in four- to eight- year-old children. Neuropsychologia, 36 (3), 273–293.

Matczak, A. (2000). Style poznawcze. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2.,

s. 761-775). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2007). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Pennington, B. F., Ozonoff, S. (1996). Executive functions and developmental psychopatology.

Journal of Child Psychology and Psychiatry, 37, 51-87.

Perlman, S. B., Pelphrey, K. A. (2010). SRegulatory brain development: balancing emotion and

cognition. Social Neuroscience, 5-6, 533-542.

Piaget, J. (1966). Studia z psychologii dziecka. Warszawa: PWN.

Piaget, J. (1971). Rozwój ocen moralnych. Warszawa: PWN.

Posner, M. I., Rothbart, M. K. (2000). Developing mechanisms of self-regulation. Development and

Psychopathology, 12, 427–441.

Putko, A. (2008). Dziecięca teoria umysłu w fazie jawnej i utajonej a funkcje wykonawcze. Poznań:

Wydawnictwo Naukowe UAM.

Rhoades, B., L., Greenberg, M. T., Domitrovich, C. E.

The contribution of inhibitory control to

preschoolers' social–emotional competence. Journal of Applied Developmental Psychology, 30,
310–320.

Schaffer, H. R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Schaffer, H. R. (2009). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Schneider, 2008; The development of metacognitive knowledge in children and adolescents: major

trends and implications for education. International Mind, Brain, and Education Society and
Wiley Periodicals, 2 (3), 114-121.

Pobrano: 01.2012,

http://thrivingtoo.typepad.com/files/fulltext-1.pdf

Sęk, H., Brzezińska, A. I. (2010). Podstawy pomocy psychologicznej. W: J. Strelau, D. Doliński

(red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (tom 2, s. 735-784). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne (II wyd. popr.).

Shing, Y. L., Lindenberger, U. Diamond, A. (2010). Memory maintenance and inhibitory control

differentiate from early childhood to adolescence. Developmental Neuropsychology, 35 (6), 679–
697.

Sroufe, A. L. (1996). Emotional development: The organization of emotional life in the early years.

New York: Cambridge University Press.

Veeman, M. (2006). Metacognition and learning: conceptual and methodological considerations.

Metacognition Learning, 1, 3-14.

Pobrano: 01.2012,

http://www.csuchico.edu/~nschwartz/Veenman%20Metacognition.pdf

Wadsworth B. J. (1998). Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. Warszawa: WSiP.

Wilgocka-Okoń, B. (2003). Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich. Warszawa: Wydawnictwo

Akademickie Żak.

Williams, B. R., Ponesse, J. S., Schachar, R. J. et al. (1999). Development of inhibitory control across

the life span. Developmental Psychology, 35 (1), 205-213.

Wood, D. (1995). Społeczne interakcje jako tutoring. W: A. Brzezińska, G. Lutomski, B. Smykowski,

(red.), Dziecko wśród rówieśników i dorosłych (s. 214-245). Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Wood, D. (2006). Jak dzieci uczą się i myślą. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Wygotski, L. (1971). Nauczanie a rozwój w wieku przedszkolnym. W: L. S. Wygotski,

Wybrane prace psychologiczne (s. 517-530). Warszawa: PWN.

Prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu. Członek Komitetu Psychologii PAN i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, ekspert
Fundacji Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komensky’ego, członek Rady Naukowej Instytutu Badań
Edukacyjnych w Warszawie. Interesuje się problemami rozwoju człowieka w pełnym cyklu życia,
wspomaganiem rozwoju oraz promocją zdrowia. Autorka ponad 300 publikacji z psychologii rozwoju
i edukacji.

Dr Joanna Matejczuk, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Pracuje w Zakładzie Psychologii Rozwoju Człowieka i Badań nad Rodziną. Zainteresowania naukowe
koncentrują się wokół zagadnień komunikacji interpersonalnej i przebiegu oraz uwarunkowań
rozwoju człowieka. Zajmuje się też psychologicznym kształceniem nauczycieli.

Mgr  Anna  Nowotnik,  doktorantka  Studiów  Doktoranckich  Instytutu  Psychologii,  Uniwersytet  im.
Adama  Mickiewicza  w  Poznaniu.  Absolwentka  psychologii  UAM  i  socjologii  UAM.  Interesuje  się
problemami  związanymi  z  psychopatologią  rozwojową  oraz  zagadnieniami  dotyczącymi  rozwoju
psychologicznych podstaw intencjonalnego działania / funkcji wykonawczych w cyklu życia.