Lew Szestow, Na szalach Hioba. Duchowe wędrówki, przeł. J. Chmielewski,
Warszawa 2003
Ani uderzenie, ani wszystko, co z uderzeniem się wiąże, a co dotyczy cielesnych zmian, nie wyjaśnia bólu. Ból,
jeśli się zjawia, to bez żadnych „wyjaśnień”, bez żadnej „podstawy”, i jeśli o czymś świadczy, to tylko o czymś
zupełnie niedającym się wytłumaczyć, czymś w rodzaju harmonia praestabilita : „[Zasady te dały mi możność
wytłumaczenia w sposób naturalny połączenia, czyli przystosowania duszy i ciała organicznego. Dusza idzie
za swoimi prawami a ciało też za swoimi, spotykają się zaś na mocy] przedustawnej harmonii [między
wszystkimi substancjami, ponieważ wszystkie są wyobrażeniami jednego i tego samego wszechświata]”.
Gottfried Wilhelm Leibniz, Monadologia (78), przeł. Henryk Elzenberg, Toruń 1991, s. 63; twórczego fiat itd.
Z czego wynika, że prawo przyczynowości, zasada prawidłowości zjawisk i w ogóle idea samoistnego porządku
stanowi założenie, jeśli chodzi o praktykę, w najwyższym stopniu pożyteczne, lecz jednocześnie zupełnie
bezpodstawne i fałszywe. Samoistny, wieczny, „naturalny” porządek jest najczystszą fikcją, i przy tym fikcją
stworzoną dla dogodzenia naszej ograniczoności, podobnie jak dla dogodzenia swojej ograniczoności Ksenofont
stworzył, dla siebie i potomnych, Sokratesa-moralistę. Należy powiedzieć to sobie wprost i nie usypiać siebie
i swojej trwogi rozważaniami na temat wielkich zdobyczy ludzkiego umysłu. Wielkie zdobycze przyniosły, rzecz
jasna, wiele pożytku. Ale gdyby nawet przyniosły, i miały jeszcze przynieść dziesięć razy więcej, nie powinniśmy czynić
z nich idola. Nie ma potrzeby wyrzekać się darów ziemi. Ale nie można z tego powodu zapominać o niebie.
Bez względu na to, jak wieloma osiągnięciami w dziedzinie nauki moglibyśmy się poszczycić, nie powinniśmy
zapominać, że nauka nie może dać nam prawdy, albowiem, ze swojej natury, nie chce ona i nie może jej szukać.
Prawda znajduje się tam, gdzie nauka widzi „nicość”, tzn. w tym jednostkowym, niepowtarzalnym, niezrozumiałym,
nienawidzącym żadnych objaśnień „przypadkowym”. Nauka pragnie wszystko, co zauważalne, uczynić
niezauważalnym, nauka tylko wówczas pozostaje zadowolona i zaspokojona, kiedy po skończonej przez nią pracy
nie pozostaje nic, co ośmieliłoby się podnieść głowę. Ale, wbrew nauce, to, co niezauważalne, nie tylko nie godzi się
na zniknięcie, lecz wszystkie swoje siły nakierowuje na to, ażeby stać się jak tylko można najbardziej
zauważalnym, ażeby przemienić się z punktu, z niebytu, na który skazuje go nauka, w ogromnego Deus,
chociażby ex machina (nie budzi to w nim lęku), w swobodne fiat itd. Czy dokona się to na podstawie „racji
dostatecznej”, czy potwierdzi się tutaj zasada albo postulat prawidłowości, czy zostanie naruszony, czy nie wieczny
porządek, pozostaje mu to tak samo obojętne, jak prawidłowości, przyczynowości, porządkowi i wszelkiemu
innemu „idealnemu” światu pozostaje obojętny świat realny.
(ss. 232-233)
Czym jest piękno? Wszyscy zadajemy sobie to pytanie, oczywiście w ogóle nie podejrzewając, że zadawszy takie
pytanie, zamykamy sobie dostęp do tego, co w świecie najlepsze. Wydaje się czymś tak naturalnym interesować się
„istotą” piękna. Piękny był Alkibiades, piękna była Helena, z powodu której zginęła Troja, piękna była Eurydyka,
z powodu której zstępował do piekła Orfeusz, piękny jest ten posąg, ten obraz, niebo nade mną, morze, piękna sonata
Mozarta, dużo jest pięknych rzeczy, nawet zrobionych przez rzemieślników — oprawa starej Biblii itp. Jeśli istnieje tak
dużo pięknych rzeczy, to musi to, jak sądzimy, oznaczać, że istnieje także piękno, musi oznaczać, że zrozumiawszy
„istotę” piękna, dotrzemy do jakiejś kosmicznej tajemnicy, osiągniemy i opanujemy źródło, z którego płynie
w świat to, co uważamy za najwartościowsze. Wydaje się to tak „oczywiste”, że nikomu do głowy nie przychodzi
myśl, że możliwe jest coś zupełnie odwrotnego. Tzn., że zawładnąwszy „źródłem” piękna, zgubimy piękno, podobnie
jak w bajce, w której głupi i łapczywy żebrak, zarżnąwszy kurę — źródło złotych jaj — pozostał z brudnymi wnętrznoś-
ciami. To, co uważamy za „źródło”, ze swojej natury wcale nie jest źródłem, lecz złudnym błędnym ognikiem. To coś
zagadkowego, ale taka jest prawda. Należy wybierać: albo piękne przedmioty, albo „piękno”. Tzn. należy przyznać,
że choć nazywamy i Helenę, i Eurydykę pięknymi, to jednak nie ma między nimi niczego „wspólnego”. Albo lepiej:
to, co jest im wspólne, nie należy do ich istoty. Z powodu Heleny Orfeusz nie zstąpiłby do piekła, z powodu Eurydyki
Grecy nie wyruszyliby na Troję. To samo dotyczy Kleopatry. Pascal zauważa, że gdyby Kleopatra miała odrobinę
krótszy nos, historia świata potoczyłaby się z pewnością inaczej. Jest to głęboka i prawdziwa myśl: o historii świata
decydują zazwyczaj nieskończenie małe wielkości. My, którzy mamy „szczęście” być uczestnikami „wielkich”
historycznych wydarzeń, aż nazbyt dobrze to wiemy. Ale prawdą jest także, że gdyby zamiast Kleopatry Egiptem rządziła
jakaś inna kobieta, o piękności bardziej jeszcze zdumiewającej, to Cezar i Antoniusz być może w ogóle by jej
nie zauważyli, Oktawian natomiast mógłby wpaść w jej sieci. I dalej jeszcze: piękne niebo nie zastąpi pięknego
morza, a piękne morze — pięknego obrazu. Z czego wynika, że gdybyśmy nawet ulegli przyzwyczajeniom rozumu
i porównywali między sobą piękne przedmioty, to i tak otrzymalibyśmy odwrotność tego, co otrzymuje się
zazwyczaj: poraziłoby nas nie podobieństwo, lecz absolutne przeciwieństwo przedmiotów. To, co piękne w Eurydy-
ce, nie ma, poza nazwą, niczego wspólnego z tym, co piękne w Helenie, podobnie jak apostoł Paweł nie ma niczego
wspólnego z Pawłem Cziczikowem, chociaż obydwaj noszą to samo imię. I jeszcze mniej — o ile w ogóle dopuścić
w takich przypadkach stopniowanie — ma wspólnego przepiękna Eurydyka z przepięknym morzem. Każda piękna
rzecz pozostaje czymś absolutnie niezastąpionym, a co za tym idzie niedopuszczającym, nieznoszącym porównania
z czymkolwiek innym. Właśnie dlatego „piękno” nie mówi nam zupełnie niczego o pięknych rzeczach. A z „pojęcia”
piękna albo z „idei” piękna nie można „wnioskować” niczego o pięknych dziełach sztuki albo przyrody. Wyłącznie
„zadowolenie”, jakiego doznajemy, obserwując piękno, pozostaje czymś wspólnym, jednak nie znajduje się ono
wcale w pięknych przedmiotach. I gdyby ktoś odnalazł sposób wywoływania takiego „zadowolenia” drogą
