plik

ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.)

Fizyka

– fragmenty

prze

ł. K.Leśniak

Księga I

FILOZOFIA PRZYRODY I JEJ ZASADY

9. Materia, forma, brak

(...)  Rozróżniamy  bowiem  materię i brak i twierdzimy, że z tych dwu rzeczy jedna jest
niebytem  akcydentalnie,  mianowicie:  materia;  druga,  tzn.  brak,  jest  niebytem  z  istoty
swej;  twierdzimy  dalej,  że  materia jest w pewnym sensie niemal substancją, podczas
gdy brak nie jest nią w ogóle w żadnym  sensie. (...)

Materia  w  pewnym  sensie  ginie  i  powstaje,  w  innym  natomiast  -  nie.  Jako  taka,  w
której  znajduje  się  brak,  ginie  z  natury  swej,  bo  to,  co  w  niej  ginie,  jest  właśnie
brakiem;  ale  jako  potencja  nie  może  z  natury  swej  przestać  istnieć,  lecz  z
konieczności  znajduje  się  poza  sferą  powstawania  i  ginięcia.  Gdyby  bowiem
powstawała,  musiałby  wpierw  istnieć  jakiś  pierwotny  składnik,  z  którego  mogłaby
powstać,  ale  bycie  tym  składnikiem  jest  właśnie  naturą  materii,  a przeto powinna by
już  istnieć  przed  swoim  powstaniem  (albowiem  moja  definicja  materii  ma  brzmienie
następujące: materia jest to pierwotny substrat każdej rzeczy, z którego ona powstaje
w  sposób  nieprzypadkowy).  Gdyby  zaś  materia  ginęła,  musiałaby  przejść  w  swój
pierwotny  składnik; a więc przestałaby  istnieć, zanimby  zginęła.

Dokładne  określenie  pierwszej  zasady  ze  względu  na  formę,  czy  jest  jedna,  czy  jest
ich  wiele,  czym  jest  forma  lub  czym  są  formy  -  to  jest  sprawa  „pierwszej  filozofii",
której  pozostawiamy  to  zagadnienie.  W  dalszym  ciągu  zajmiemy  się  naturalnymi  i
zniszczalnymi formami. Że istnieją pierwsze zasady oraz ich jakość i ilość  - to zostało
odpowiednio powyżej  ustalone.

Księga II

PRZEDMIOT I PRZYCZYNY ZMIAN NATURALNYCH

1. Natura i kunszt

Wśród  rzeczy  istniejących  jedne  istnieją  z  natury,  drugie  zaś  wskutek  innych
przyczyn.  "Z  natury"  istnieją  zwierzęta  i  ich  części  oraz  rośliny  i  ciała  proste,  jak
ziemia,  ogień,  powietrze  i  woda  -  bo  o  tych  i  tym  podobnych mówimy, że istnieją "z
natury".  Okazuje  się  dalej,  iż  wszystkie  wymienione  rzeczy  różnią  się  od  tych,  które
nie są wytworami natury. Każdy bowiem tego rodzaju przedmiot nosi w sobie zasadę
ruchu  i  spoczynku:  jedne  ze  względu  na  miejsce,  drugie  ze  względu  na  wzrost  i
zanik,  a  wreszcie  inne  ze  względu  na  zmianę  jakościową.  Natomiast,  przeciwnie:
łoże,  szata  i inne tego rodzaju rzeczy, o ile im przysługują takie ogólne predykaty, i o

ile  są  wytworami  kunsztu,  nie  zdradzają  żadnej  naturalnej tendencji do zmiany. Jeżeli
jednak  są  przypadkiem  utworzone z kamienia albo z ziemi czy z połączenia obu tych
składników,  wówczas  zdradzają  taką  tendencję,  lecz  tylko  pod  tym  względem:
albowiem  "na

tura" jest zasadą i wewnętrzną przyczyną ruchu oraz spoczynku w

rzeczach,  w  których  istnieje  z  istoty,  a  nie  akcydentalnie  (...).  Podobnie  ma  się
sprawa z innymi sztucznymi wytworami; żaden z nich bowiem nie ma w sobie zasady
swego  własnego  wytworzenia,  lecz  jedne  mają  tę  zasadę  w  pewnych  czynnikach
zewnętrznych,  jak  np.  dom  i  podobne  wytwory  monumentalne,  inne,  a mianowicie te,
w  których  przyczyna  zmiany  może  powstać  przypadkowo  [akcydentalnie]  -  noszą  ją
w sobie, ale nie z istoty.

Ustaliliśmy tedy, czym jest "natura". Wszystko, co posiada tego rodzaju zasadę, "ma"
tym  samym  swoją  "naturę"  i  jest  także  substancją,  bo  jest  również  pewnym
przedmiotem, a w przedmiocie jest zawsze "natura". Są one także "zgodne z naturą";
a  takimi  są  również  ich  istotne atrybuty. Na przykład ruch ognia ku górze ani nie jest
"naturą", ani nie  ma "natury", lecz przebiega "z natury" lub mówiąc inaczej "zgodnie z
naturą".

Wyjaśniliśmy zatem, czym jest natura i co znaczy "z natury" oraz "zgodnie z naturą".

Uzasadniać,  że  natura  istnieje,  byłoby  rzeczą  co  najmniej  śmieszną.  Jest  oczywiste,
że  istnieje  wiele  rzeczy  naturalnych,  a  uzasadniać  to,  co  jest  oczywiste,  za  pomocą
tego,  co  nie  jest  oczywiste,  mógłby  tylko  człowiek  niezdolny  do  odróżnienia tego, co
jest  samo  przez  się  zrozumiałe,  od tego, co takie nie jest (jednakże taki stan umysłu
jest  zupełnie  możliwy;  wszak  niewidomy  od  urodzenia  może  wnioskować o kolorach;
tylko,  że  tacy  ludzie  mogliby  z  konieczności  rozmawiać  jeno  o  słowach,  którym  by
żadne myśli nie odpowiadały).

Niektórzy  sądzą,  że  "natura"  i  substancja  rzeczy  naturalnych  jest  ich  składnikiem
pierwotnym,  nieuformowanym  przez  siebie;  na  przykład  "naturą"  łoża  jest  drzewo,  a
"naturą"  posągu  jest  brąz.  Potwierdzeniem  tego  -  mówi  Antyfon  -  może  być
następująca  okoliczność:  jeśli  się  zakopie  do  ziemi  łoże  i  gdy  rozkładające  się
drzewo  stanie  się  zdolne  do  wypuszczenia  pędów,  nie  będzie  już więcej łożem, lecz
drzewem;  z  tego  wynika,  że  uformowanie  zgodnie  z  regułami  kunsztu  jest  po  prostu
cechą  przypadkową,  podczas gdy rzeczywista natura [istota] jest inna, ta mianowicie,
która trwa nieprzerwanie  mimo zmieniających  się warunków.

W  tym  przeto  znaczeniu "natura" jest pierwszą materią, stanowiącą podłoże każdego
przedmiotu  mającego  w  sobie  zasadę  ruchu  i  zmiany.  W innym natomiast znaczeniu
jest  "natura"  kształtem  lub  pojęciową  formą.  Podobnie  jak  wyraz  "kunszt"  odnosi się
zarówno  do  tego,  co  jest  wykonane  według  kunsztu,  jak  i  do  tego,  co  jest  dziełem
kunsztu,  tak  wyraz  "natura"  odnosi  się  zarówno  do  procesu  naturalnego,  jak  i  do
wytworu  tego  procesu.  Nie nazwiemy jednak dziełem kunsztu niczego dopóty, dopóki
jest  czymś  tylko  potencjalnie,  na  przykład:  jeżeli  jakiś  przedmiot  jest  łożem  tylko
potencjalnie,  a  nie  ma  formy  łoża,  nie  powiemy  też  o  tym  przedmiocie,  że  jest
wykonany  według  kunsztu.  Ta  sama  zasada  odnosi  się  również  do  przedmiotów
naturalnych.  To,  co  jest  potencjalnie  mięsem  albo  kością,  nie  posiada  jeszcze
własnej  "natury"  i  nie  istnieje  "z  natury"  dotąd,  dopóki  nie  otrzyma  pojęciowej  formy.
Zgodnie  z  tym  drugim  znaczeniem  "natura"  byłaby  kształtem  lub  formą  (dającą  się
oddzielić tylko pojęciowo) rzeczy mających w sobie źródło ruchu. Jednakże to, co jest

złożone z materii i formy, np. człowiek, nie jest "naturą", lecz " z natury" lub
"n

aturalnie"; co więcej: raczej forma jest "naturą" niż materia; wszak o każdej rzeczy

można  w  sposób  bardziej  właściwy  powiedzieć,  że  istnieje,  gdy  osiągnęła  swoją
pełną  aktualizację,  niż  gdyby  istniała  tylko  potencjalnie.  Dalej:  człowiek  rodzi  się  z
człowieka,  natomiast  łoże  nie powstaje z łoża. Z tej więc racji twierdzą, że kształt nie
jest  "naturą"  łoża,  lecz  jest  nią  drzewo;  bo  gdy  łoże  wypuści  pędy, wyrośnie drzewo,
a  nie  łoże.  Jeżeli  nawet  kształt  byłby  dziełem  kunsztu,  to  forma  [człowieka]  i  tak
będzie [jego] "naturą",  bo z człowieka rodzi się człowiek.

Co  więcej,  natura  rzeczy  jest  rozumiana  jako  proces  powstawania,  wskutek  czego
rzecz  osiąga  swoją  "naturę".  (...)  Bo  co  się  naturalnie  rozwija,  rozwija  się  z  czegoś,
stając  się  następnie  czymś  innym.  Ku  czemu  wszakże  ten  rozwój  się  kieruje?  Nie
kieruje  się  bynajmniej  do  punktu  wyjścia,  lecz  przechodzi  w  to,  ku  czemu  zdąża.
Forma jest zatem naturą.  (...)

2. Fizyka, matematyka i "pierwsza filozofia"

Skoro  ustaliliśmy  już  różne  znaczenia  "natury",  zastanówmy  się  teraz,  czym  się  różni
matematyk  od  fizyka  [tzn.  filozofa  przyrody].  Oto  ciała  fizyczne  posiadają
powierzchnie,  objętości,  rozciągłości  i  punkty,  będące  przedmiotem  badań
matematyka.

Dalej,  czy  astronomia  różni  się  od  fizyki,  czy  może  jest  jej  częścią?  Byłoby  zaiste
jakimś  absurdem,  gdyby  fizyk  posiadał  znajomość  natury  słońca  i  księżyca,  a  nie
wiedział  nic  o  ich  istotnych  atrybutach,  zwłaszcza  że  jak  się  okazuje,  ci,  którzy
poruszają  zagadnienia  fizyki,  wypowiadają  się  również  na  temat  kształtu  księżyca  i
słońca i stawiają sobie pytanie czy ziemia i cały świat mają kształt  kulisty,  czy  nie.

Matematyk zajmuje się tymi samymi rzeczami z tą jednak różnicą, że nie traktuje tych
danych  jako  granic  ciał  fizycznych,  ani  też  nie  rozważa atrybutów jako należących do
takich  ciał.  Z  tego  więc  względu  oddziela  je;  wszak  można  je  w  myśli  oddzielić  od
ruchu.  Zresztą  to  oddzielenie  niczego  nie  zmienia  i  nie  powoduje  żadnego  błędu.
Zwolennicy  teorii  idei  dokonują  tej  samej  operacji,  chociaż  tego  sobie  nie
uświadamiają;  wszak  oddzielają  przedmioty  fizyczne,  które  są  w  o  wiele  mniejszym
stopniu  zdolne  do  tego  niż  przedmioty  matematyczne.  Stałoby  się  to  zupełnie  jasne,
gdyby  ktoś  podjął  się  zdefiniowania  zarówno  samych  przedmiotów,  jak  i  ich
atrybutów  należących  do  obydwu  dziedzin:  "nieparzysty"  i  "parzysty",  "prosty"  i
"krzywy",  a  podobnie  "liczba",  "linia"  i  "figura"  są  niezależne od ruchu, natomiast nie
można  tego  powiedzieć  o  "mięsie",  "kościach"  i  "człowieku";  te  rzeczy  definiuje  się
tak,  jak  np.  wyrażenie  "garbaty  nos",  a  nie  jak  wyraz  "krzywy".  Jeszcze  wyraźniej
wystąpi  ta  różnica  w  bardziej  fizycznych  działach  matematyki,  takich  jak  optyka,
harmonika  i  astronomia;  pozostają one bowiem w odwrotnym stosunku do geometrii.
Podczas  gdy  geometria  bada  linie  fizyczne,  lecz  nie  jako  fizyczne,  optyka  bada  linie
matematyczne,  ale jako fizyczne,  a nie jako matematyczne.

Zważywszy  że  "natura"  występuje  w  dwóch  znaczeniach,  mianowicie  jako  forma  i
materia,  musimy  ją  zbadać  w  ten  sam  sposób,  w  jaki  byśmy  rozważali  istotę
"garbatości  nosa",  czyli  takie  przedmioty,  które  ani  nie  są  materialne,  ani  też  nie
mogą być rozpatrywane  w aspekcie materialnym.

A  jednak  zagadnienie  nie  jest  wolne  od  trudności,  powstaje bowiem pytanie: z którą
naturą  ma  fizyk  do  czynienia,  skoro  są  dwie  natury?  Czy  może  z  kombinacją
obydwu?  A  jeżeli  tak,  czy  to  znaczy,  że  również  z  każdą  oddzielnie?  Czy  wreszcie
poznawanie  każdej natury  oddzielnie należy  do jednej,  czy do dwu różnych  nauk?

W świetle poglądów starożytnych fizyka wydaje się zainteresowana wyłącznie
materią. (Bo Demokryt i Empedokles zaledwie dotknęli zagadnienia formy i istoty.)

Jeżeli jednak z drugiej strony kunszt naśladuje naturę, a do zadań tej umiejętności
należy znajomość do pewnego stopnia formy i materii (np. lekarz ma wiedzę zarówno
o zdrowi

u, jak i o żółci i flegmie, od których zależne jest zdrowie, a budowniczy ma

wiedzę  zarówno  o  formie,  jak  i  o  materii  domu,  a  więc  o  cegłach,  drzewie  itp.)  -
wobec  tego  do  zadań  fizyki  będzie  należało  poznanie  natury  w  obydwu  znaczeniach
[tzn.  w materialnym  i formalnym].

Następnie:  "materia"  jest  pojęciem  względnym,  ponieważ  tej  formie  odpowiada  taka
materia,  a innej inna. W jakim tedy stopniu musi fizyk znać formę, czyli istotę rzeczy?
Nie  ulega  wątpliwości,  że  w  takim  stopniu,  jak  lekarz  ścięgna,  a  kowal  brąz,  tzn.  aż
do  poznania  celu  wszystkiego;  fizyk  zajmuje  się  tylko  tymi  rzeczami,  których  formy
można  odróżnić  od  materii,  które  jednak  są  złączone z materią; albowiem człowieka
rodzi  człowiek,  ale  także  i  słońce.  Natomiast  do  zakresu  "pierwszej  filozofii"  należy
zdefiniować sposób istnienia i istotę tego, co jest oddzielone.

3. Przyczyny i sposób ich działania

Na  gruncie  powyższych  ustaleń  przejdziemy  do  zbadania  przyczyn,  ich  charakteru  i
ilości.  Skoro  bowiem  przedmiotem  naszych  roztrząsań  jest  poznanie,  a  poznanie
uważamy  za  równoznaczne  ze  zrozumieniem  "dlaczego"  (czyli  ze  zrozumieniem
pierwszej  przyczyny),  jest  przeto  jasne,  że  i  my  powinniśmy  to  samo  uczynić,  tzn.
omówić  powstanie  i  ginięcie  oraz  wszelkie  inne  rodzaje  fizycznych  przemian,
ażebyśmy,  poznawszy  ich  zasady,  mogli  następnie  sprowadzić  do  nich  wszelki
problem z dziedziny  naszych  roztrząsań.

W jednym przeto znaczeniu nazywa się przyczyną to, z czego coś powstaje i  co trwa,
np.  brąz  jest  w  tym  sensie  przyczyną  posągu,  a srebro naczynia; ponadto [przyczyną
nazywa  się] rodzaje, których  gatunkami są brąz i srebro.

W drugim znaczeniu nazywa się przyczyną danej rzeczy jej formę lub model, tzn.
pojęcie istoty i jej rodzaje (np. dla oktawy stosunek 2 : 1 i w ogóle liczba) oraz
składniki pojęcia.

W  trzecim  znaczeniu  nazywa  się  przyczyną  źródło  przemian  i  spoczynku,  np.
człowiek  dający  rady  jest  przyczyną,  ojciec  jest  przyczyną  dziecka;  ogólnie  mówiąc:
czynnik  tworzący  jest  przyczyną  przedmiotu  wytworzonego,  a  czynnik  zmieniający  -
zmiany.

W  czwartym  wreszcie  znaczeniu  nazywa  się  przyczyną  cel,  czyli  przyczynę  celową,
np.  zdrowie  jest  przyczyną  spaceru;  dlaczego  spaceru,  pytamy?  "Ażeby  spacerujący
był  zdrów";  mówiąc  tak  sądzimy,  iż  wskazaliśmy  przyczynę.  To  samo  można
powiedzieć  o  tym  wszystkim,  co  wprawione  w  ruch  przez  rzecz  różną  od  siebie

stanowi czynnik pośredni między ruchem i celem, np. dla zdrowia: schudnięcie,
przeczyszczenie, lekarstwa czy instrumenty chirurgiczne. Wsz

ak powyższe rzeczy

istnieją ze względu na cel, różniąc się od siebie tym tylko, że jedne są działaniami, a
drugie narzędziami. Na tyle zapewne sposobów bywa używany wyraz "przyczyna".

Z  tej  wielości  znaczeń  "przyczyny"  wynika,  że  jedna  i  ta  sama  rzecz  ma  wiele
przyczyn  i  to  nie  akcydentalnych;  np.  przyczynami  posągu  będzie  zarówno  sztuka
rzeźbiarza,  jak  i  brąz;  są  to przyczyny posągu  jako posągu, a nie ze względu na coś
innego,  tylko  że  nie  w  tym  samym  znaczeniu:  jedna  jest  przyczyną  materialną, druga
przyc

zyną ruchu. Niektóre rzeczy są swymi wzajemnymi przyczynami, np. praca

przyczynia  się  do  zdrowia  i  na  odwrót,  ale  znów  nie  w  ten  sam  sposób:  jedna
przyczyna  jest  tutaj  celem,  druga  początkiem  zmian.  Ponadto  ta  sama  rzecz  jest
przyczyną  odmiennych  rezultatów;  bo  rzeczywiście  to, co przez swoją obecność staje
się  przyczyną  pewnego  skutku,  nieobecne  może  być  niekiedy  uznane  przez  nas  za
przyczynę  skutku  odmiennego;  np.  nieobecność  sternika  jest  przyczyną  rozbicia
okrętu, podczas gdy jego obecność jest przyczyną  bezpieczeństwa  okrętu.

Wszystkie  omówione  przyczyny  rozpadają  się  wyraźnie  na  cztery  klasy:  litery  są
przyczynami  zgłosek,  materia  jest  przyczyną  wytworów  sztucznych,  ogień  i  inne
elementy  przyczynami  ciał,  części  przyczynami  całości,  a  przesłanki  przyczynami
wniosku  w  znaczeniu  "to,  z  czego".  Pierwszy  składnik  każdej  pary  jest  przyczyną  w
sensie  istoty:  całość,  połączenie  i  forma.  Natomiast:  nasienie,  lekarz,  doradca  i  w
ogóle  wszelki  czynnik  działający  to  źródła  dające  początek  zmianie  czy  istnieniu.
Wr

eszcie przyczyna występuje jako cel i dobro, albowiem przyczyna celowa chce być

rzeczą najlepszą wśród innych i ich celem; nie ma większego znaczenia czy się
powie "dobro samo w sobie", czy "dobro objawiające się".

Wszelkie  przyczyny,  zarówno  istotne  jak  i  przypadkowe,  można  podzielić  na
potencjalne  i  aktualne,  np.  przyczyną  wybudowania  domu  jest  albo  "budowniczy",
albo "budowniczy  budujący".

Podobne  rozróżnienie  da  się  przeprowadzić  w  rzeczach,  których  przyczynami  są
przyczyny,  np.  "ten  posąg"  albo  "posąg"  lub  w  ogóle  "wizerunek";  a  także:  "z  tego
brązu"  albo  "z  brązu"  lub  w  ogóle  "z  materiału".  To  samo  dotyczy  przypadkowych
atrybutów.  Co  więcej,  można  również  łączyć  razem  dwie  przyczyny:  istotną  i
przypadkową;  np.  zamiast  "Poliklet"  albo  "rzeźbiarz"  powiedzieć:  "rzeźbiarz Poliklet".
Mimo  wszystko  można  jednak  powyższe  odmiany  przyczyn  zredukować  do  sześciu,
z  możliwością  użycia  każdej  w  sensie  dwojakim.  Przyczyną może być albo szczegół,
albo  rodzaj,  albo  atrybut  przypadkowy,  albo  jego  rodzaj,  a  te  znów  z  kolei  mogą
występować  albo  razem,  albo  oddzielnie;  a  wszystkie  sześć  albo  jako  przyczyny
aktua

lne, albo jako przyczyny potencjalne. Różnica między nimi jest taka, że

przyczyny  aktualnie  działające  i  szczegółowe  istnieją i przestają istnieć równocześnie
ze  swoimi  skutkami,  np.  ten  lekarz  aktualnie  leczący  i  ta  osoba  leczona,  ten
budowniczy  aktualnie

budujący i ten dom budowany. Inny natomiast związek jest

między przyczynami potencjalnymi, nie ginie wszak równocześnie dom i jego
budowniczy.

Badając  przyczyny  różnych  rzeczy  należy  zawsze  wykrywać  przyczynę  najwyższą
(tak  zresztą  we  wszelkich  wypadkach);  oto  człowiek  buduje,  ponieważ  jest
budowniczym,  a  jest  budowniczym  dzięki  znajomości  sztuki  budowania.  Ta  ostatnia

jest  zatem  przyczyną  wcześniejszą  w  stosunku  do  tamtych;  i  tak  we  wszystkich
wypadkach.  Dalej:  przyczyny  rodzajowe  wywołują  skutki  rodzajowe,  a  przyczyny
szczegółowe  szczegółowe  skutki;  np.  rzeźbiarz  jest  przyczyną  posągu,  a  ten
rzeźbiarz  tego  posągu;  z  potencjami  wiążą  się  możliwe  skutki,  a  z  aktualnie
działającymi  przyczynami  urzeczywistniające  się skutki.

8. O celowości w naturze

Najpierw  trzeba  wykazać,  że  natura  należy  do  przyczyn  działających  ze  względu  na
jakiś  cel,  a  następnie  powiedzieć o tym, co jest konieczne i w jaki sposób istnieje w
rzeczach  naturalnych,  albowiem  do  niego  jako  do  przyczyny  wszyscy  sprowadzają
wszelkie  rzeczy,  argumentując,  że  skoro  to,  co  ciepłe,  zimne  itp.  już  z  natury  ma  te
określone własności, wobec tego ta czy tamta określona rzecz z konieczności istnieje
i  powstaje;  bo  gdy  nawet  inną  wymieniają  przyczynę,  jak  np.  jeden  miłość  i  walkę,
inny  rozum,  to  tylko  lekko  o  niej  od  czasu  do  czasu  napomkną  i  szybko  o  niej
zapominają.

Poza  człowiekiem  zjawisko  to  występuje  szczególnie  jasno  u innych istot żywych; nie
wytwarzają  one  bowiem  niczego  ani  sztucznie,  ani  przez  badanie,  ani  przez  namysł;
dlatego  też  niektórzy  zastanawiają  się  nad  tym,  czy  pająki  i  mrówki  działają
rozumnie,  czy  w  jakiś  inny  sposób.  Posuwając  się  stopniowo  dalej  w  tym  kierunku,
można  się  przekonać,  że  również  i  w  roślinach  wytwarzane  jest  to,  co  służy  celowi,
np.  liście  wyrastają  w  tym  celu,  by  osłaniać  owoc.  A  zatem, jeżeli jaskółka z natury i
celowo  buduje  swe  gniazdo, pająk swą pajęczynę, a rośliny wydają liście ze względu
na owoce, kierując korzenie nie do góry, lecz na dół, by w ten sposób zapewnić sobie
pokarm,  jasne  się  staje,  że  tego  rodzaju  przyczynowość  istnieje zarówno w rzeczach
powstających  z  natury,  jak  i  w  istniejących.  A  skoro  "natura"  oznacza  dwie  rzeczy,
mianowicie materię z jednej strony, a z drugiej formę, i skoro forma jest celem, a cała
reszta  istnieje  ze  względu  na  cel,  wobec  tego  forma  musi  być  przyczyną,  i  to
przyczyną  celową.

W  czynnościach  sztucznych  zdarzają  się  pomyłki:  na  przykład  piszący  popełnił  błąd
ortograficzny,  a  lekarz  zalecił  złe  dawkowanie  lekarstwa.  Z  tego  wynika,  że  i  w
procesach  naturalnych  możliwe  są  błędy.  Jeżeli  zatem  istnieją  pewne  wytwory
sztuczne,  w  których  to,  co  jest  dobre,  służy  celowi  a  błędy  zdarzają  się  wtedy,  gdy
zamierzony  cel  nie  został  osiągnięty,  wobec  tego  również  i  w tworach przyrody musi
się  dziać  podobnie,  przy  czym  wynaturzenia  byłyby  błędami  celowości.  Co  się  tyczy
pierwotnego  kształtowania się organizmów [w teorii Empedoklesa], to gdyby woły nie
były  zdolne  do  osiągnięcia  pewnej  granicy  i  pewnego  celu,  to  stan  ten  byłby
następstwem  działania  wadliwej  zasady,  tak  jak  obecnie  powstające  dziwotwory  są
takimi  wskutek  pewnych  braków  występujących  w  nasieniu.  A  i  o  tym  należy
pamiętać,  że  najpierw  musi  powstać  nasienie,  ale  bynajmniej  nie  powstaje  zeń
natychmiast  istota  żywa,  i  że  nasienie  było  "pierwotnie  w  stanie  zupełnego
niezróżnicowania".

Również w roślinach występuje celowość, tylko że nie jest tak wyraźnie
zaakcentowana.

Czy mogłyby powstawać również w świecie roślin gatunki oliwek z

jakimiś  głowami,  tak  jak  woły  z  głowami  ludzkimi  wśród  zwierząt,  czy  nie?  Myśl
niedorzeczna,  niemniej  jednak  musiałoby  tak  być,  jeśli  by  się  podobne  wypadki
zdarzały  wśród zwierząt.

Co  więcej,  powstawanie  począwszy  od nasion powinno by się dokonywać w sposób
przypadkowy.  Ale  kto  tak  twierdzi,  znosi  tym  samym  w  ogóle  rzeczy  naturalne  i
naturę.  Bo  rzeczy  naturalne  to  te,  które  będąc  w  ciągłym  ruchu  dzięki  zasadzie
wewnętrznej  dochodzą  do  pewnego  celu.  Każda  z  tych  zasad  prowadzi  do
końcowego  celu  różnego  dla  poszczególnych  rzeczy  i  nie  przypadkowego.  To
dążenie do celu jest stałe dla każdej rzeczy, jeśli tylko nic nie stanie na przeszkodzie.
To,  z powodu czego coś się staje, i to, ze względu na co coś się dzieje, może dojść
do  skutku  dzięki  przypadkowi.  Mówimy na przykład, że obcy zjawił się przypadkiem i
zapłaciwszy  okup,  odszedł;  bo  dokonał  tego,  tak  jakby  w  tym  celu  przybył,  chociaż
nie  po  to  przyszedł.  Przysługa  ta  powinna  być  określona  jako  incydentalna,  bo
przypadek  jest  przyczyną  incydentalną,  jak  to  już  wyżej  było  zaznaczone.  Jeżeli
jednak  fakty  tego  rodzaju  zdarzają  się  stale  lub  często,  nie  można  ich  nazwać  ani
incydentalnymi,  ani  przypadkowymi;  tak  samo  zawsze  i  w  dziedzinie  zjawisk
fizy

cznych, jeśli tylko nic nie stanie na przeszkodzie.

Byłoby  to  niedorzecznością  sądzić,  że  nie  ma  celowości,  ponieważ  nigdzie  się  nie
widzi,  by  czynnik  ruchu  rozmyślał  nad  celem.  Ale  przecież  i  sztuka  nie  myśli  o  celu;
bo  gdyby  sztuka  budowania  okrętów  zawierała  się  w  budulcu,  to  by  w  podobny
sposób  z  natury  tworzyła  okręty.  Jeżeli  przeto celowość jest obecna w sztuce, to jest
również  obecna  w  przyrodzie.  Najlepiej  myśl  tę  ilustruje  przykład  człowieka, który się
sam leczy;  natura  jest do niego podobna.

Księga IV

MIEJSCE, PRÓŻNIA I CZAS

1. Miejsce i różne jego rodzaje

Filozof  przyrody  musi  posiadać  wiedzę  nie  tylko  o  nieskończoności,  ale  także  o
miejscu,  a  mianowicie  czy  w  ogóle  istnieje,  czy  nie,  jaki  jest  sposób  jego  istnienia i
czym  ono  jest.  Według  powszechnego  przekonania  rzeczy  istniejące  muszą  gdzieś
być  (to, co nie istnieje, nie znajduje się nigdzie; bo gdzie np. znajduje się kozioł-jeleń
albo  sfinks?),  a  następnie,  że  ruch  w  swoim  najbardziej  ogólnym  i  pierwotnym
znaczeniu  polegający na zmianie miejsca nazywamy  przemieszczeniem.

Zagadnienie,  czym  jest  miejsce,  sprawia  liczne  trudności.  Zbadanie  wszystkich
faktów  z  tej  dziedziny  prowadzi  do  różnych  wniosków.  A  do  tego  ze  strony  innych
myślicieli  nie  otrzymaliśmy  żadnych  informacji  na  ten  temat;  ani  zestawu  trudności,
ani żadnych  prób rozwiązania  tego zagadnienia.

Istnienie  miejsca  wydaje  się  faktem  oczywistym;  wskazuje  na  to  możliwość  zmiany
położenia.  Tam,  gdzie  teraz  jest  woda,  tam  później  znajdzie  się  powietrze, gdy tylko
wodę  się  usunie,  np.  z  naczynia;  a  następnie  znów  jakieś inne ciało zajmie to samo
miejsce.  Wskutek  tego,  że  różne  ciała  zajmują  kolejno  to  samo  miejsce,  wydaje  się
ono  za  każdym  razem  inne.  Tak  miejsce,  w  którym  teraz  jest  powietrze,  jest  tym
s

amym miejscem, w którym przedtem była woda. Wynika z tego jasno, że miejsce,

czyli przestrzeń, jest czymś innym od obydwu ciał, które je zajmowały i kolejno
opuszczały.

Dalej: zmiana miejsca elementarnych ciał naturalnych, takich np. jak ogień, ziemia
itp.

, wykazuje nie tylko to, że miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono pewien

wpływ; mianowicie każde ciało elementarne dąży do właściwego sobie miejsca, jeśli
tylko nic nie stanie mu na przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. (...) "Do góry" nie
jest

jakimś przypadkowym kierunkiem, lecz jest miejscem, ku któremu się unosi

ogień i wszystko, co jest lekkie. Podobnie "na dół" nie jest również przypadkowym
kierunkiem, lecz takim, do którego zdążają przedmioty ciężkie i utworzone z ziemi.
(...)

Wreszcie ci,

którzy twierdzą, że próżnia istnieje, stwierdzają tym samym istnienie

miejsca: próżnia byłaby miejscem pozbawionym ciała.

Uwagi te prowadzą do wniosku, że miejsce jest czymś innym niż ciała, i że wszelkie
ciało będące przedmiotem percepcji zmysłowej znajduje się w jakimś miejscu. (...) to,
bez czego nic nie może istnieć, a samo może istnieć bez innych rzeczy, musi być na
pierwszym miejscu; a miejsce nie ginie, gdy znajdujące się w nim rzeczy przestaną
istnieć.

Jeżeli  nawet  zgodzimy  się  na  to,  że  miejsce  istnieje,  wyłoni  się  trudność  z
odpowiedzią  na  pytanie: czym ono jest. Czy jest jakąś masą cielesną, czy jakąś inną
"naturą".  Najpierw jednak trzeba się zająć zagadnieniem rodzaju  miejsca:

1)  A więc posiada ono trzy wymiary, ograniczające każde ciało: długość, szerokość i
głębokość.  Jednakże  jest  niemożliwe,  by  miejsce  było  ciałem,  albowiem  w  tym
samym punkcie przestrzeni  znajdowałyby  się dwa ciała.

2)  Dalej:  Jeżeli  ciało  ma  swoje  miejsce,  czyli  jakąś  przestrzeń,  to  również  z  tego
samego  względu  musi  istnieć  miejsce  dla  powierzchni  i  dla  innych  granic  ciała;  bo
tam,  gdzie  była  przedtem  powierzchnia  wody,  będzie  teraz  powierzchnia  powietrza.
Nie  możemy  jednak  dostrzec  żadnej  różnicy  między  punktem  a  miejscem  punktu.  A
zatem,  jeżeli  miejsce  punktu  nie  różni  się  niczym  od  punktu,  to  również  i  miejsce
innych rzeczy nie będzie się różnić od nich, a więc miejsce nie będzie czymś różnym
od każdej z nich.

3)  Czymże  więc  według  naszej  opinii  ma  być  miejsce?  Mając  taki  rodzaj  natury,
miejsce  nie  może  być  ani  elementem,  ani  tworem  złożonym  z  elementów,  ani
materialnym,  ani  niematerialnym,  bo  mając  rozmiary,  nie  jest  ciałem.  Wszak
elementy  ciał  zmysłowych  są  ciałami,  natomiast  z  elementów  zmysłowych  nie
powstaje żadna wielkość.

4)  Można  z  kolei  zapytać:  czego  przyczyną  jest  miejsce  w  istniejących  rzeczach?
Żadna  bowiem  z  czterech  przyczyn  nie  przysługuje  mu;  ani  nie  jest  przyczyną
materialną  rzeczy  (nic  bowiem  z niego nie jest utworzone), nie jest też ani formą, ani
istotą rzeczy,  nie jest celem i nie porusza rzeczy.

5) Jeżeli jest jakimś bytem, wobec tego gdzie się znajduje? (...) Jeżeli bowiem
wszystko, co istnieje, zajmuje jakieś miejsce, to również miejsce musi mieć swoje
miejsce i tak dalej w nieskończoność.

6)  Co  więcej: jeżeli wszelkie ciało znajduje się w jakimś miejscu, to również wszelkie
miejsce  musi  zawierać  jakieś  ciało.  A  co  wobec  tego  powiemy  o  rzeczach
powiększających  się?  Z  powyższego  wynika,  że  ich  miejsce  musiałoby  się
powiększać wraz z nimi, jeżeliby  nie było ani mniejsze,  ani większe od każdej z nich.

Ze w

zględu na te trudności musimy koniecznie najpierw rozważyć, czym jest miejsce,

a nawet czy w ogóle istnieje.

7. Co oznacza "próżnia". Odparcie argumentów za istnieniem próżni

Ważnym krokiem na drodze do rozstrzygnięcia zagadnienia, który pogląd jest
prawdz

iwy, będzie określenie znaczenia nazwy "próżnia". Wydaje się, że próżnią jest

miejsce,  w  którym  nic  się  nie  znajduje.  Podstawą  tego  poglądu  jest przekonanie, że
to,  co  istnieje,  jest  ciałem,  a  ponieważ  wszelkie  ciało znajduje się w miejscu, wobec
tego  próżnia  jest  miejscem,  w  którym  się  nie  znajduje  żadne  ciało:  a  zatem  tam,
gdzie nie ma ciała, musi być próżnia.

Sądzą ponadto, że każde ciało jest dotykalne, a takim jest ciało ciężkie lub lekkie.

Stąd wnioskują na podstawie sylogizmu: próżnią jest to, co nie zawiera w sobie ani
ciężkości, ani lekkości. (...)

Można  zatem  ustalić  pierwszą  definicję:  Próżnią  jest  to,  co  nie  jest  wypełnione
dotykalnym  ciałem,  a  dotykalnym  jest  takie  ciało,  które  ma  ciężar  lub  lekkość  (...). Z
tego  też  względu  niektórzy  twierdzą,  że  próżnia  jest  materią  ciała  (utożsamiają  oni
również  miejsce  z  próżnią);  popełniają  jednak  w  tym  wypadku  błąd;  wszak  materia
nie  da  się  oddzielić  od  rzeczy,  a  oni  różnicę  jako  przedmiot  badania  pojmują  jako
coś, co właśnie da się oddzielić.

Określiwszy  naturę  miejsca  dowiedliśmy,  że  próżnia,  jeżeli  istnieje,  musi  być
miejscem pozbawionym ciała, a także ustaliliśmy i to, w jakim sensie miejsce istnieje,
a  w  jakim  nie  istnieje.  Na  tle  powyższego  staje  się  jasne, że próżnia nie istnieje ani
oddzielnie,  ani  n

ie oddzielnie: wszak przez próżnię rozumie się nie ciało, lecz odstęp

w  ciele.  Dlatego  też  wydaje  się, że próżnia jest czymś, bo z tej samej racji i miejsce
jest  czymś.  Zarówno  obrońcom  poglądu,  że  miejsce  jest  poza  ciałami,  które  je
zajmują,  jak  i  obrońcom  poglądu,  że  próżnia  jest  czymś,  przychodzi  z  pomocą  ruch
przestrzenny.  Sądzą  mianowicie,  że  próżnia  jest  koniecznym  warunkiem  ruchu  w
takim  sensie,  że  ruch  dokonuje  się  w  próżni;  a  próżnia  byłaby  rodzajem  rzeczy
nazywanej  przez  niektórych  miejscem.

Nie i

stnieje jednak w ogóle konieczność próżni jako warunku ruchu. W żadnym

bowiem  wypadku  nie  jest  próżnia  warunkiem  koniecznym  ruchu,  co  uszło  uwagi
Melissosa:  wszak  pełnia  może  podlegać  zmianom  jakościowym.  Co  więcej:  próżnia
nie  jest  bynajmniej  konieczna  również  dla  ruchu  przestrzennego:  wszak  ciała  mogą
równocześnie  zajmować  kolejno  miejsca  po  sobie,  nawet  i  wtedy,  gdy  nie istnieje w
danym  wypadku  specjalny  odstęp  poza  ciałami  poruszającymi  się.  Dowodzą  tego  w
sposób  oczywisty  obroty  rzeczy  ciągłych,  jak  również obroty ciał poruszających się w
cieczach.  Dalej:  może  powstawać  zgęszczenie  nie  dzięki  próżni,  lecz  wskutek
usunięcia  z  ciała  jego  zawartości  wewnętrznej  (np.  ścieśnienie  wody  następuje  po
usunięciu  z  niej  powietrza).  Z  drugiej  strony,  rzeczy  mogą  się  powiększać  nie  tylko

wskutek przedostawania się czegoś do ich wnętrza, lecz także dzięki zmianie
jakościowej, np. gdy woda przekształca się w powietrze.

W  ogóle  zarówno  argument  dotyczący  rozszerzania  ciał,  jak  i  wody  wlewanej  do
popiołu,  sam  sobie  stwarza  trudności.  Bo  mianowicie: 1) albo nie każda część ciała
się rozszerza, albo 2) ciała mogą się rozszerzać w inny sposób niż przez dodanie do
nich innego ciała, albo 3) dwa ciała mogą być w tym samym miejscu (w tym wypadku
nasi  oponenci  domagają  się  rozwiązania  wspólnych  trudności  zamiast  wykazać
istnienie próżni), albo wreszcie 4) każde ciało, jeżeli rozszerza się w swych częściach
dzięki próżni,  musi być puste.  Ten sam argument  odnosi się również do popiołu.

Widzimy więc, że nietrudno jest odeprzeć argumenty, za pomocą których dowodzi się
istnienia próżni.

8. Nie istnieje próżnia poza ciałami

Zaznaczamy raz jeszcze, że nie ma takiej próżni, która by istniała niezależnie od ciał,
jak  to  twierdzą  niektórzy.  Bo  jeśli  każde  poszczególne  ciało  ma  swój  naturalny  ruch,
jak  np.  ogień  ku  górze,  a ziemia ku dołowi i do środka świata, to staje się jasne, że
próżnia  nie  może  być  przyczyną  ruchu  przestrzennego.  A  zatem  jakiego  ruchu
przyczyną  będzie  próżnia?  Uważa  się  ją  wszakże  za  warunek  konieczny  ruchu
przestrzenneg

o, podczas gdy ona przecież takiego warunku nie stanowi.

A jeżeli znów próżnia jest rodzajem miejsca pozbawionego ciała, to gdzie się ma
poruszać ciało w niej umieszczone? (...)

Ci,  co  utrzymują,  że  próżnia  jest  warunkiem  koniecznym  ruchu,  byliby  zmuszeni
uznać  za  słuszny  raczej  pogląd  przeciwny,  gdyby  tylko  głębiej  wniknęli  w  tę  sprawę,
a  mianowicie,  iż żadna poszczególna rzecz nie mogłaby się poruszać, gdyby właśnie
istniała  próżnia;  bo  zgodnie  z  tymi,  którzy  utrzymują,  że  ziemia  dzięki  swemu
jednorodnemu

ośrodkowi pozostaje w spoczynku, należałoby przyjąć, że i w próżni

rzeczy  powinny  trwać w spoczynku: nie ma bowiem takiego miejsca, w którym rzeczy
lepiej  mogłyby  się  poruszać  niż  w  innym,  albowiem  próżnia  jako taka nie dopuszcza
żadnych  różnic.

Drugi arg

ument byłby taki, że wszelki ruch jest bądź wymuszony, bądź naturalny; a

jeżeli  istnieje  ruch  wymuszony,  to  musi  istnieć  także  ruch  naturalny  (bo  ruch
wymuszony  jest  przeciwny  naturze,  a  ruch  przeciwny  naturze  jest  wtórny  w  stosunku
do  naturalnego;  wobec  t

ego, gdyby żadne ciało fizyczne nie miało ruchu naturalnego,

to  również  nie  mógłby  istnieć  jakikolwiek  inny rodzaj ruchu). Jak może jednak istnieć
ruch  naturalny,  skoro  nie  ma  żadnej  różnicy  między  próżnią  a  nieskończonością?  W
nieskończoności  bowiem  nie  istnieje  ani  "góra",  ani  "dół",  ani  "środek";  w  próżni
"góra"  niczym  się  nie  różni  od  "dołu";  skoro  przeto  "nic"  nie  jest  zróżnicowane,  to
również i próżnia nie jest zróżnicowana (a zdaje się, że właśnie próżnia jest pewnego
rodzaju  niebytem  i  brakiem).  Ato

li naturalny ruch przestrzenny jest zróżnicowany,

wobec tego i przedmioty fizyczne muszą być z natury zróżnicowane. A zatem albo
nic z natury nie podlega naturalnemu ruchowi przestrzennemu, albo skoro podlega,
to nie może istnieć próżnia.

Co  więcej:  ciała  rzucone  poruszają  się,  chociaż  nie  mają  już  kontaktu  ze  źródłem
impulsu.  A  poruszają  się  albo  wskutek  kolejnej  zmiany  miejsca,  jak  twierdzą,  albo
wskutek  tego,  że  wprawione  w  ruch  powietrze  popycha  ciało,  ruchem  szybszym  od
jego  naturalneg

o ruchu, ku właściwemu miejscu. Jednakże w próżni nie może

zachodzić żaden z tych przypadków; nic się tu nie może poruszać prócz ciała przez
coś unoszonego.

Dalej:  nikt  nie  potrafi  wyjaśnić,  wskutek  czego  ciało  wprawione  w  ruch  gdzieś  się
musi  zatrzymać;  dlaczego  zatrzyma  się  raczej  w  tym  niż  w  innym  miejscu?  A  zatem
ciało  albo  się  będzie  znajdować  w  spoczynku,  albo  się  będzie  poruszać  w
nieskończoność,  jeżeli tylko nie stanie mu na drodze jakieś inne silniejsze  ciało. (...)

Dalsze  rozważania  ukażą  w  sposób  oczywisty  słuszność  naszego  stanowiska.
Widzimy,  że  ciało  o  pewnym  określonym  ciężarze  porusza  się  szybciej  niż  inne;  a
dzieje  się  to  z  dwóch  przyczyn:  albo  z  powodu  różnicy  ośrodka,  w  którym  ciało  się
porusza, a którym może być np. woda, powietrze, ziemia, albo jeżeli ośrodek jest ten
sam, poruszające  się ciała różnią się ciężarem.

Właściwie  to  ośrodek  jest  przyczyną  różnic,  bo  stanowi  przeszkodę  dla  ciała
poruszającego  się,  zwłaszcza  jeżeli  [ośrodek]  porusza  się  w  przeciwnym  kierunku,
ale  nawet  i  wtedy  z

najduje się w stanie spoczynku; szczególnie jednak wtedy, gdy

nie ustępuje łatwo, tzn. gdy jest gęsty.

Niechaj  ciało  A  porusza  się  przez  ośrodek  B  w  czasie  Γ  i  przez  o  wiele  rzadszy
ośrodek  Δ  w  czasie  E;  jeżeli  B  i  Δ  będą  różne  pod  względem  długości,  to  czas
poruszania się ciała  A będzie proporcjonalny do oporu ośrodka. Niechaj ośrodkiem B
będzie  woda,  a  ośrodkiem  Δ  powietrze,  wówczas  wskutek  tego,  że  powietrze  jest
rzadsze  i  mniej  cielesne  niż  woda,  A  będzie  się  poruszać  przez  ośrodek  Δ szybciej
niż  przez  B.  Zachodzi  więc  między  powietrzem  a  wodą  taka  sama  proporcja,  jak
między  szybkością  w  jednym  a  szybkością  w  drugim  ośrodku.  Jeżeli więc powietrze
jest  dwa  razy  rzadsze  od  wody, wobec tego ciało potrzebuje na przejście ośrodka  B
dwa razy więcej czasu w stosunku do tego, ile by potrzebowało na przejście ośrodka
Δ, a czas obędzie dwa razy dłuższy od czasu E. I podobnie zawsze w miarę tego, jak
ośrodek  będzie  mniej  cielesny  i  mniej  oporny,  a  łatwiej  się  rozstępujący,  ruch  ciała
będzie szybszy.

Jednakże między  próżnią a ciałem nie ma żadnej proporcji, tak jak jej również nie ma
między  zerem  a  liczbą.  Bo  oto  4  przewyższa  3  o  1,  a  2  więcej  niż  o  1,  a  1
przewyższa  o  jeszcze  większą  ilość  niż  2;  natomiast  zero  nie  pozostaje  w  żadnej
proporcji  do  jakiejkolwiek  liczby

; albowiem to, co przewyższa, musi się dzielić na

nadwyżkę i to, co zostało przewyższone; a więc 4 nie da się rozłożyć na nadwyżkę w
stosunku do zera i na zero. (...) Podobnie próżnia nie może pozostawać w żadnej
proporcji do pełni, a także ruchy odbywające się w obu tych ośrodkach nie pozostają
w żadnej proporcji do siebie. Jeżeli przeto ciało porusza się w ośrodku gęstym na
taką a taką odległość, w takim a takim czasie, to w próżni porusza się z szybkością,
która się nie da ująć w żadną proporcję. (...)

akie następstwa wynikają z różnic między ośrodkami; natomiast z różnic między

ciałami poruszającymi się wynikają następujące konsekwencje: obserwacja poucza,
że ciała, które mają przewagę bądź w ciężarze, bądź w lekkości, a są podobne pod

innym  względem,  przebiegają  szybciej  równą  przestrzeń,  w  proporcji  takiej,  w  jakiej
pozostają do siebie ich wielkości. Z tego samego względu będą się również poruszać
w  próżni  z  szybkością  w  takiej  samej  proporcji.  Ale  to  jest  niemożliwe;  z  jakiej  racji
jedno  ciało  ma  się  poruszać szybciej od drugiego? (W ruchu przez "pełnię" musi tak
być,  ponieważ  większe  ciało  przeciska  się  przez  "pełnię"  szybciej  dzięki  swej  sile.
Poruszające  się  ciało  albo  swoim  kształtem  rozcina  ośrodek,  albo  impulsem
nadanym  mu  przez  siłę  poruszającą  czy wyrzucającą.) Z tej więc racji wszystkie ciała
muszą  mieć tę samą szybkość.  To jest jednak niemożliwe.

Z  dotychczasowych  wywodów  wynika  zatem  jasno,  że  przyjęcie  próżni  prowadzi  do
wniosków  sprzecznych  z  racjami,  które  przytaczają  obrońcy  próżni.  Ci  mianowicie
sądzą,  że  skoro  istnieje  ruch  przestrzenny,  musi  być  również  niezależnie  istniejąca
próżnia.  Byłoby  to  równoznaczne z powiedzeniem, że miejsce jest jakąś wyizolowaną
realnością, co już  wyżej  uznaliśmy  za niemożliwe.  (...)

Z powyższych uwag wynika jasno, że nie istnieje próżnia oderwana od ciał.

Nie istnieje próżnia w ciałach

Są  wreszcie  i  tacy,  co  sądzą,  że  istnienie  próżni  wynika  jasno  z  faktu  istnienia  ciał
gęstych  i  rzadkich. Gdyby  - tak argumentują  - nie było gęstości i rozrzedzenia, nic by
się  nie  mogło  ścieśniać  ani kurczyć. A gdyby nie istniało ścieśnianie się i kurczenie,
to  albo  by  w  ogóle  nie  było  ruchu,  albo  wszechcałość  pęczniałaby,  jak  utrzymuje
Ksutos,  albo  wreszcie  powietrze  i  woda  musiałyby  się  przekształcać  zawsze  na
równe  ilości  (jeżeli  np.  kubek wody zamieni się w powietrze, to w tym samym czasie
z  takiej  samej  ilości  powietrza  musi  powstać  kubek  wody),  albo  -  twierdzą - próżnia
musi  istnieć;  w  przeciwnym  bowiem  razie  ani  zgęszczenie,  ani  rozrzedzenie  nie
byłoby  możliwe. (...)

imo iż odrzucamy istnienie próżni, to jednak zgadzamy się, że w odniesieniu do

pozostałych  trudności  problem  jest  dobrze  postawiony:  mianowicie,  że  ruch  albo  nie
istnieje,  jeżeli  nie  ma  zgęszczania  i  rozrzedzania,  albo  świat  pęcznieje,  albo zawsze
równa  ilość  wody  przetworzona  z  powietrza  będzie zrównoważona taką samą ilością
powietrza  przemienionego  w  wodę  (jest  bowiem  oczywiste,  że  powietrza
wytworzonego  z  wody  jest  objętościowo  więcej.  Krótko  mówiąc,  jeżeli  nie  istnieje
kondensacja,  to  musi  zachodzić  jeden  z  trzech  przypadków:  albo  sąsiednie  części
będą  kolejno  spychane  na  zewnątrz,  aż  w  końcu  skrajna  część  utworzy  wypukłość,
albo  powietrze  gdziekolwiek  musi  być  przetworzone  na  taką  samą  ilość  wody,  tak,
żeby  masa  całości  była  równa,  albo  wreszcie  nic  się  nie  porusza.  Zaiste  każda
zmiana  miejsca  zawsze  powoduje  kondensację,  wyjąwszy  ruch  po  kole;  ale przecież
zmiana miejsca nie zawsze się dokonuje  po kole, lecz także po linii prostej).

Otóż  w  przeciwieństwie  do  tych,  którzy  w  oparciu  o  przytoczone  racje  stwierdzają
istnienie  aktualnej  próżni,  my  zajmujemy  stanowisko  przeciwne,  zgodne  z
wyłożonymi zasadami, a mianowicie, że przeciwieństwa takie, jak ciepło, zimno i inne
tego  rodzaju  fizyczne  różnice  jakościowe  mają  jakąś  jedną  materię;  dalej,  że  co
istnieje

aktualnie, powstało z tego, co istniało potencjalnie, że dalej, materia nie da

się oddzielić od przeciwnych jakości, chociaż jej byt różni się od ich bytu; i wreszcie
że poszczególny przedmiot materialny może być przypadkiem barwny, ciepły czy
zimny.

Co wi

ęcej, zarówno w ciele o wielkich, jak i małych rozmiarach występuje ta sama

materia.  To  jest  zupełnie  oczywiste;  gdy  bowiem  powietrze  zostało  wytworzone  z
wody,  ta  sama  materia  stała  się  czymś  innym  nie  dodając  niczego  nowego,  bo
dokonała  się  tylko  aktualizacja  tego,  co  było  dotąd  potencjalne,  a  znowu  powietrze
przekształciło  się  w  wodę  w  ten  sam  sposób,  z  tym  tylko,  że  raz  z  mniejszej  masy
powstała większa, to znowu z większej powstała mniejsza. Podobnie, jeżeli powietrze
o  większej  masie  skurczy  się  albo  o  mniejszej  masie  rozpręży  się,  przyczyną  tego
jest  materia,  która  potencjalnie  będąc  większa  lub  mniejsza  staje  się  [aktualnie]
większa lub mniejsza.

Bo tak, jak ta sama materia z zimnej stała się ciepłą, a z ciepłej zimną, dzięki temu że
była  taka  potencjalnie,  tak  na  tej  samej  zasadzie  z  ciepłej  może  się stać cieplejsza,
chociaż  nic  w  materii  nie  stało  się  ciepłe,  co  by już nie było ciepłe wtedy, gdy rzecz
była  mniej  ciepła  (...).  I  odpowiednio,  gdy  wielka  lub  mała  masa  ciała  zwiększy  się,
nie nastąpi to wskutek dodania do niej czegoś nowego, lecz wskutek tego, że materia
jest  potencjalnie  materią  dla  obydwu  stanów;  również  jedna  i  ta  sama  rzecz  jest
gęsta i rzadka, ale dla tych dwóch własności jest tylko jedna materia; co więcej, to, co
jest  gęste, jest ciężkie, a to, co rzadkie, jest lekkie. (...) Albowiem te dwie własności:
ciężkość i lekkość należą do dwóch innych, mianowicie do gęstości i rzadkości, bo to,
co  ciężkie  i  twarde,  wydaje  się  gęste,  a  przeciwieństwo  tego,  tzn.  lekkie  i  miękkie,
wydaje  się  rzadkie;  lecz  ciężkość  i  twardość  nie  występują  razem  w  ołowiu  i  w
żelazie.

Z  przytoczonych  wypowiedzi  wynika  zatem  jasno,  że  próżnia  nie  istnieje  ani  poza
ciałami,  ani  w  sensie  absolutnym,  ani  w  ciałach  rzadkich,  ani  potencjalnie,  chyba że
ktoś  zechce  po  prostu  nazwać  próżnię  warunkiem  ruchu  przestrzennego.  Gdy  przeto
próżni  nada  się  taki  sens,  wówczas  będzie  ona  materią  ciężkości  i  lekkości,  i  to
materią  jako  taką;  bo  to  właśnie  gęstość  i  rzadkość  dzięki  temu  przeciwieństwu
wywołuje  ruch  przestrzenny,  a  twardość  i  miękkość  -  różne  stany,  ale  nie  stany
ruchowe,  lecz raczej jakościowe.

Tyle mieliśmy do powiedzenia na temat próżni: w jakim mianowicie sensie istnieje, a
w jakim nie istnieje.

10. Czas. Wątpliwość co do istnienia czasu

Po  omówieniu  powyższych  zagadnień  trzeba  z  kolei  zająć  się  problemem  czasu.
Najlepiej  będzie  wyłożyć  najpierw  trudności,  jakie  się  wiążą  z  tym  tematem,
wykorzystując  do  tego  celu  popularne  argumenty.  Czy  mianowicie  czas  jest  jedną  z
rzeczy  istniejących,  czy  nieistniejących,  a  następnie,  jaka  jest  jego  natura?  Pewne
rozważania  nasuwają  podejrzenie,  iż  czas  albo  w  ogóle  nie  istnieje,  albo  jest
pojęciem  mglistym  i  niewyraźnym.  Bo  oto  jedna  jego  część  przeminęła  i  już  jej  nie
ma,  podczas  gdy  inna  dopiero  będzie i jeszcze jej nie ma. Z takich to części składa
się  wszelki  czas,  zarówno  ten  nieskończony,  jak  i  każdy  dowolnie wzięty jego okres.
Jednakże  może  się  wydawać,  iż  to,  co się składa z nieistniejących części, nie może
uczestniczyć  w bycie.

Co  więcej:  jeżeli  ma  istnieć  rzecz podzielna, wówczas gdy istnieje, to albo wszystkie
jej  części  muszą  istnieć,  albo  przynajmniej  pewne;  a  zatem  pewne  części  czasu  są
przeszłe,  inne  zaś  przyszłe;  żadna  z  nich  nie  trwa,  chociaż  czas  jest  podzielny:

"Teraz"  nie  jest  częścią,  bo  część  jest  miarą  całości,  a  całość  musi  być  złożona  z
części;  czas  -  jak się wydaje  - nie składa się z chwil teraźniejszych. Niełatwo jest też
dostrzec  czy  chwila  obecna,  która  jakby  oddzielała  przeszłość  od  przyszłości,  jest
zawsze  jedna  i  ta  sama,  czy  wciąż  inna.  Bo  gdyby  była  wciąż  inna  i  gdyby  żadna
część  następstwa  czasowego  nie  współistniała  z  inną  (chyba  że  jedna  część
obejmuje,  a  druga  jest  obejmowana,  tak  jak  dłuższy  czas  obejmuje  krótszy)  i  gdyby
"teraz",  które  aktualnie  nie  istnieje,  a  które  było przedtem, musiałoby przestać być w
pewnym  momencie,  to  również  i  chwile  teraźniejsze  nie  mogłyby  nawzajem
współistnieć,  lecz  wcześniejsze  "teraz"  musiałoby  stale  ginąć.  Ale  wcześniejsze
"teraz"  nie  może  przestać  istnieć  w sobie [tzn. w czasie swego trwania], bo przecież
wtedy  i

stniało; nie może też przestać istnieć w innym "teraz". Musimy bowiem uznać

to za niemożliwe, ażeby jedno "teraz" mogło istnieć tuż obok drugiego, tak jak jeden
punkt obok drugiego [na linii]. Jeżeli zatem nie przestało istnieć w następnym "teraz",
lecz w

jakimś innym, to mogłoby współistnieć z niezliczonymi "teraz" pomiędzy tymi

dwoma, a to jest niemożliwe.

Z  drugiej  jednak  strony  jest  również  niemożliwe,  by  "teraz"  było  zawsze  to  samo.
Żadna  bowiem  rzecz  podzielna  nie  jest  ograniczona  jednym  końcem,  niezależnie  od
tego  czyby  się  rozciągała  w  jednym, czy w kilku kierunkach: lecz "teraz" jest granicą,
można  przeto  wyodrębnić  skończony  wycinek  czasu.  Dalej:  jeżeli  równoczesność  -
tzn. jeżeli coś nie jest ani wcześniej, ani później  - znaczy tyle, co "być w jednym i tym
samym  teraz

", wobec tego, jeżeli zarówno to, co jest przedtem, jak i to, co jest

potem,  są  w  tym  samym  "teraz",  to  wypadki,  które  miały  miejsce  tysiąc  lat  temu,
byłyby  równoczesne  z  tymi,  które  rozegrały  się  dzisiaj  i  żaden  wypadek  nie  mógłby
być ani wcześniejszy,  ani późniejszy  od innego.

Powyższe uwagi niech świadczą o trudnościach, jakie się wiążą z ustaleniem
własności czasu.

(...)  trzeba  rozważyć  popularny  pogląd,  który  utożsamia  czas  z  ruchem  i  pewnego
rodzaju  zmianą.  Ale  zmiana  czy  ruch  każdej  rzeczy  jest  tylko  w  rzeczy  zmieniającej
się  albo  tam,  gdzie  poruszająca  i zmieniająca się rzecz przypadkiem się znajduje. A
przecież  czas  jest  obecny  wszędzie  i  we  wszystkich  wypadkach.  Również  w
przeciwieństwie  do  czasu  zmiana  jest  szybsza  lub  wolniejsza;  a  "powoli"  i  "szybko"
definiuje  się  za  pomocą  czasu;  "szybkie"  jest  to,  co  się  prędko  porusza  w  krótkim
odstępie  czasu,  a  znów  "powolne"  jest to, co się pomału porusza w długim odstępie
czasu.  Natomiast  czas  nie  da  się  zdefiniować  ani  za  pomocą  czasu,  ani  jako  ilość,
ani jako pewien rodzaj jakości, a więc czas nie jest ruchem, to jest oczywiste. Zresztą
chwilowo nie będziemy wprowadzać  różnicy  między ruchem  a zmianą.