Architektura Starożytnej Grecji – podstawowe plany i porządki, typy i 

przykłady architektury sakralnej i świeckiej, wpływy architektury greckiej na 

dalsze dzieje sztuki europejskiej. 

1. Podstawowe plany i porządki 

Układ  świątyń,  budowanych  jako  mieszkania  bóstw,  stanowi  nawiązanie  do  domu 

mieszkalnego,  którego  głównym  elementem  jest  cella  (naos)  z  przedsionkiem  (pronaos), 
przypominająca trojański megaron.  Najprostszą  formą była  świątynia z antami  (templum  In  antis  – 
1).  Wysunięte  ściany  celli  (anty)  tworzyły  przedsionek.  Dach  wspierał  się  na  ścianach  i  na  dwóch 
kolumnach ustawionych między antami.  

Nieco  dojrzalsze  plastycznie  rozwiązanie  stanowił  prostylos  (2),  w  którym  przed  krótkimi 

antami  stał  portyk  z  czterema  (rzadziej  sześcioma)  kolumnami,  jednak  w  tym  obiekcie  światłocień 
wzbogacał wyłącznie elewacje frontową.  

Zastosowanie  portyku  kolumnowego  także  z  tyłu  budynku  tworzyło  amfiprostylos  (3), 

którego tylko boczne elewacje nie były ożywione grą światłocienia.  

 Jednakowo ze wszystkich stron prezentowały się świątynie na rzucie koła: tolosy (4), zwane 

też peripterosami okrągłymi – z cellami okolonymi kolumnami i monopterosy (5), czyli budowle bez 
celli, z kolumnadą ustawioną na stylobacie i przykrytą dachem.  Ze względu na trudności wykonania 
przykrycia świątynie okrągłe były zawsze obiektami o niewielkich rozmiarach. 

1. 

   2. 

  3. 

  4.

 5.

 

 
 

Większe  świątynie  wznoszono  na  rzucie  prostokąta,  otaczając  cellę  kolumnadą,  przy  czym 

liczba  kolumn  z  boku  była  dwukrotnie  większa  niż  w  elewacji  frontowej,  w  której  musiało  być 
minimum sześć kolumn. W układzie tym, zwanym prepipterosem (6), szerokość bocznego podcięcia 
równa była rozstawowi słupów.  
 

Występował też niekiedy w  Grecji  pseudperipteros (7), czyli pteripteros pozorny, w którym 

ścianę celli ożywiały wtopione w nią kolumny. 
 

Najbogatszą  formą  były  dipterosy  (8),  z  dwoma  rzędami  kolumn  obiegających  świątynie  ze 

wszystkich stron. 
 

Także ten układ bywał rozwiązywany jako pozorny, to jest  pseudodipteros (9) z pojedynczą 

kolumnadą otaczającą cellę w odległości dwóch interkolumniów. 

6.  

             7.  

             8.  

             9.  

 

Porządek 

DORYCKI 

JOŃSKI 

KORYNCKI 

Cechy ogólne 

Surowość, dostojność, 

prostota, monumentalność 

Smukłość, 

dekoracyjność, 

elegancja, lekkość 

Reprezentacyjność, 

ozdobność, bogatość 

Proporcje 

1: 4/6,5 → ciężkie 

1: 9/10 → lekkie 

1: 11,7 → lekkie 

Fryz 

Tryglifowo–metopowy 

Ciągły (z dekoracją rzeźbiarską) 

Głowica 

Echinus i abakus 

Woluty (+ echinus 

zdobny w kimation, 

abakus zredukowany 

nad wolutami) 

Liście akantu + woluty 

Trzon 

Kanelury + entasis na 2/3 

wysokości 

Gęste kalenury 

Baza 

Brak (kolumna bezpośrednio 

na stylobacie) 

Profilowana 

Architraw 

Gładki 

Trzystopniowy 

Dekoracje 

Akroteriony (na szczycie i 

bokach przyczółka) 

Astragal i kimation dzielące poszczególne części 

belkowania 

Przykłady 

-Ateny w Afai 
-Zeus w Olimpii 
-Hefajstosa w Atenach 
-Posejdona w Paestum 
-Skarbiec Ateńczyków w 
Delfach 

-Artemidy w Efezie 
-Nike na Akropolu 
-Erechtejon w Atenach 
-Mauzoleum w 
Halikarnasie 
-Skarbiec Syfinijczyków 
w Delfach 

-Olimpejon w Atenach 
-Wieża Wiatrów w 
Atenach 

 
 
 
 
 

 

 

 
2. Typy i przykłady architektury sakralnej i świeckiej. 

Sakralna: 
- Partenon na Akropolu w Atenach 
- Erechtejon na Akropolu w Atenach 
- Świątynia Nike na Akropolu w Atenach 
- Artemizjon w Efezie 
- Mauzoleum w Halikarnasie 
Świecka: 
- Gimnazjon – park z budynkiem do uprawiania ćwiczeń. Część gimnazjonu przeznaczoną do ćwiczeń 
w  zapasach  i  boksie  zwano  palestrą.  Był  to  prostokątny  dziedziniec otoczony kolumnadą,  do której 
przylegały liczne małe łaźnie, szatnie, składziki oliwy i piasku. 
-  Hipodrom  –  plac  o  zarysie  wydłużonego  prostokąta,  zakończony  z  węższych  stron  półokrągło 
pełniący funkcję toru wyścigowego dla koni i rydwanów. 
- Stadion – teren zawodów lekkoatletycznych wyposażony w bieżnię i trybuny dla widzów 
-  Łaźnia  –  kompleks  obiektów  ulokowanych  na  rozległym  terenie,  dostępnych  dla  wszystkich  o 
określonych  godzinach.  Głównymi  atrakcjami  były  kąpiele  w  zimnej,  ciepłej  lub  gorącej  wodzie, 
masaże oraz sale do wypoczynku. 
- Bulenterion – budynek będący miejscem zgromadzeń rady ustawodawczej miasta-państwa. 
 
3. Wpływ architektury greckiej na dalsze dzieje sztuki europejskiej. 

 

Architektura  Starożytnej  Grecji,  największy  wpływ  miała  na  sztukę  Starożytnego  Rzymu. 

Rzymianie  przejęli  od  Greków  większość  ich  pomysłów  i  metod  budowania  świątyń,  domów 
mieszkalnych  i  budynków  użytku  publicznego.  Zawdzięczali  im  porządek  koryncki,  bez  którego  nie 
stworzyliby  własnego  porządku  –  kompozytowego.  Greckie  poglądy  na  architekturę  są  wyraźnie 
widoczne  również  w  szczególnym  przypadku  Rzymskiego  Koloseum.  Nie  byłoby  nadużyciem 
twierdzenie  o  niezbędności  przemyśleń  i  realizacji  Greków  w  rozwoju  i  organizacji  Rzymskiej 
technologii budowlanej. Grecy wymyślili wiele udogodnień, które Rzymianie wykorzystali.  

Kolejną  epoką,  która  zawdzięcza  swe  istnienie  jest  Renesans,  w  którym  wykorzystywano 

odkrytą  na  nowo  wiedzę  z  czasów  antycznych.  Idealnym  przykładem  budowli  zainspirowanej 
antycznymi  tekstami  jest  Tempietto,  stworzona  na  wręcz  identycznym  planie  centralnym,  co 
antyczne świątynie. 

Ostatnim nawiązującym w pełni do sztuki Starożytnej Grecji i Rzymu jest osiemnastowieczny 

Klasycyzm.  Ludzie  z  danej  epoki  nawiązywali  bezpośrednio  do  antycznej  sztuki.  Chcieli  przywrócić 
dawną świetność starożytnych stylów, które dostosowali do czasów sobie współczesnych, gdyż przez 
wieki,  które  upłynęły  od  antyku  zasadniczo  zmienił  się  sposób  projektowania,  konstrukcji,  a  także 
dostępne  materiały  i  organizacja  pracy  ludzkiej.  Dość  popularnym  elementem  był  portyk,  który 
zastosowano  między  innymi  w  kościele  św.  Elżbiety  w  Berlinie,  Szkockiej  Akademii  Królewskiej  w 
Edynburgu oraz w Warszawskim Belwederze.