PLATON timajos

PLATON

„T I M A J O S „

OSOBY DIALOGU:

SOKRATES

TIMAIOS

HERMOKRATES

KRITIAS

SOKRATES. Jeden, dwóch, trzech. A czwarty z towarzystwa, kochany
Timaiu, gdzie? Z tych, co to wczoraj byli na przyj

ciu, a dzisiaj

przyj

cie urz

dzaj

TIMAIOS. Niemoc jaka

przypadkowa zdj

ła go, Sokratesie. On by

dobrowolnie tego zebrania nie opu

cił.

SOKRATES. Nieprawda

- to ju

twoja i tych dwóch rzecz obj

ąć

jego

rol

i zast

tak

e i nieobecnego?

TIMAIOS. Tak jest. I wedle sił b

dziemy si

o to starali. Nie

byłoby sprawiedliwie,

eby

my wczoraj od ciebie takie przyzwoite

prezenty wzi

li, a dzi

eby ci reszta z nas nic chciała te

przynie

ść

ca.

SOKRATES. A pami

tacie, ile to i o czym poleciłem wam mówi

TIMAIOS. Jedne rzeczy pami

tamy, a czego by nie, to ty jeste

nami, wi

c przypomnisz. A lepiej, je

eli ci to nie sprawia jakiej

trudno

ci, to stre

ść

nam to pokrótce od pocz

tku, aby si

nam to

lepiej utrwaliło.
SOKRATES. Tak si

stanie. Z tego, co wam wczoraj powiedziałem o

stwie, główna rzecz była w tym, jakie pa

stwo i z jakich ludzi

zło

one wydawałoby si

nam najlepsze.

TIMAIOS. I bardzo nam to było po my

li wszystkim, Sokratesie, to,

o nim mówi.

SOKRATES. A czy

my przede wszystkim nie odró

nili w nim klasy

rolników, i jakie tam s

inne umiej

tno

ci, od klasy wojskowych?

TIMAIOS. Tak jest.
SOKRATES. I zgodnie z natur

dali

my ka

demu jedno tylko,

odpowiednie dla niego zaj

cie i jedn

umiej

tno

ść

dla ka

dego i

powiedzieli

my,

e ci, którzy mieli walczy

za wszystkich, powinni

tylko stra

nikami pa

stwa i gdyby kto

z zewn

trz albo wewn

trz

szedł szkodzi

stwu, powinni łagodnie s

dzi

tych, którymi rz

i którzy s

ich przyjaciółmi z natury, a w bitwach powinni objawia

srogo

ść

wobec ka

dego wroga, jaki by si

nadarzył.

TIMAIOS. Ze wszech miar przecie

SOKRATES. Mówili

my, zdaje mi si

e w charakterze stra

ników

powinien tkwi

równocze

nie temperament zapalny, a zarazem osobliwa

skłonno

ść

do wiedzy, aby mogli słusznie objawia

łagodno

ść

w stosunku

do jednych, a srogo

ść

w stosunku do drugich.

TIMAIOS. Tak.
SOKRATES. A có

z wychowaniem? Czy nie mieli si

chowa

gimnastyce i muzyce i z pomoc

wszystkich umiej

tno

ci, jakie 's

dla

nich odpowiednie?
TIMAIOS. Tak jest.
SOKRATES. I mówiło si

e ci ludzie, tak wychowani, nie powinni

ani złota, ani srebra, ani

adnego innego maj

tku nigdy za swoj

własno

ść

uwa

, ale jako pomocnicy powinni dostawa

ołd za stra

tych, których cało

ci strzeg

ołd mierny, jak dla ludzi kieruj

cych

rozwag

. Wydatki powinni mie

wspólne i

po winni wspólnie i

jada

, dbaj

c tylko o dzielno

ść

i maj

c głow

woln

od wszelkich

innych zaj

ęć

TIMAIOS. Mówiło si

i to w ten wła

nie sposób.

SOKRATES. A o kobietach te

wspominali

my,

e te zbli

one

charakterem do m

ęŜ

czyzn wypadałoby do m

ęŜ

czyzn dostroi

i wszystkim

im da

zaj

cia wszystkie z m

ęŜ

czyznami wspólne w zakresie wojskowo

i je

eli chodzi o tryb

ycia poza tym.

TIMAIOS. W ten sposób mówiło si

i to.

SOKRATES. No, a jak

e tam było z robieniem dzieci? Czy te

to łalwo

zapami

, bo to było niezwykłe, to, co si

powiedziało;

upa

stwowili wszystkie

luby i dzieci i urz

dzili

my to tak,

eby

nikt nigdy własnego dziecka nic 'rozpoznał i

eby wszyscy wszystkich

uwa

ali za rodze

stwo, za braci i siostry, wszystkich, którzy przyjd

wiat w granicach odpowiedniego okresu, a tych, którzy przyszli w

okresie poprzednim i jeszcze dalszym,

eby mieli za rodziców i

dziadków, a tych z okresów pó

niejszych za swoje dzieci i za wnuków?

TIMAIOS. Tak. I to łatwo zapami

, tak jak mówisz.

SOKRATES. A znowu,

eby si

, ile mo

ci, od razu rodzili z

charakterem jak najlepszym, to czy nie pami

tamy, jake

my to mówili,

e rz

cy powinni po cichu organizowa

kojarzenie si

mał

stw z

pomoc

pewnego rodzaju losowania, aby typy gorsze osobno, a ci lepsi

eby takie same kobiety dostawali i

eby si

dzy nimi jaka

nienawi

ść

z tego powodu nie zasiała - niech my

e to los winien

doborowi?
TIMAIOS. Pami

tamy.

SOKRATES. I mówili

my,

e dzieci typów dobrych wypadnie

w wychowywa

, a dzieci złych oddawa

po cichu do innych cz

ęś

ci.

stwa. Jak b

podrastały, to patrze

, i które by były tego godne,

te z powrotem bra

na gór

, a które si

wydadz

niegodne, niech

zostan

na miejscu tych, które pójd

ej?

TIMAIOS. Tak jest.
SOKRATES. Wi

c czy

my ju

wszystko przeszli tak jak wczoraj,

eby

sobie główne my

li powtórzy

, czy te

nam brak czego

z wczorajszej

rozmowy, kochany Timaiu, bo mo

my co

opu

cili?

TIMAIOS. Nic podobnego; wła

nie to było mówione, Sokratesie.

SOKRATES. A mo

e by

cie tak posłuchali teraz o tym ustroju, n

który

my opisali, jaki ja mam z nim kłopot. Bo jako

tak mi jest,

jakby kto

zobaczył gdzie

zwierz

ta pi

kne albo sztuk

malarsk

wykonane, albo i

ywe naprawd

, ale pozostaj

ce w spokoju. Wtedy by

zapragn

ł zobaczy

je w ruchu, niechby w walce pokazywały co

z tych

zalet, jakie zdaj

zapowiada

ich ciała. Tak i mnie jest w

stosunku do tego pa

stwa, które

my opisali. Ch

tnie bym posłuchał,

gdyby kto

opisał walki tego pa

stwa, jak ono si

przyzwoicie sprawia

w zapasach z innymi pa

stwami, kiedy do wojny przyjdzie, jak ono si

i  w  prowadzeniu  wojny  zachowa  odpowiednio  do  swojej  kultury  i
wychowania,  zarówno  w  działaniu  czynnym,  jak  i  w  enuncjacjach
słownych,  skierowanych  do  innych  pa

stw. Ja sobie, Kritiaszu i

Hermokratesie, dobrze zdaj

spraw

z tego,

e nie potrafi

ludzi tego

rodzaju i takiego pa

stwa chwali

tak, jak by nale

ało. Je

eli o mnie

chodzi, to nic dziwnego. Ale takie samo zdanie wyrobiłem sobie o
poetach dawnych i dzisiejszych. Nie,

ebym miał klas

poetów

lekcewa

, tylko to jasne ka

demu,

e ten rodzaj ludzi, który zawsze

laduje, potrafi najłatwiej i najlepiej na

ladowa

to, w czym

wychował, a to, co poza zakresem wychowania i nawyku, to ka

demu

trudno dobrze na

ladowa

czynem, a jeszcze trudniej słowem. Grupa

sofistów znowu, uwa

am,

e ma bardzo wiele do

wiadczenia, je

eli

chodzi o słowa na inny temat, i liczne, i pi

kne, ale boj

e to

jest naród w

drowny, je

dzi po ró

nych miastach, a własnej siedziby

nigdy nie zagrzeje, wi

c nie b

dzie mógł poj

ąć

ani tych filozofów,

ani polityków, gdyby przyszło odtworzy

to, co by oni mogli robi

mówi

w razie wojny i na polach bitew. Zostaje tedy klasa takich

ludzi jak wy; posiadaj

jedno i drugie: i charakter, M i wychowanie

odpowiednie.

Przecie

ten, Timaios, pochodzi z Lokroi, z miasta, które ma

najlepsze prawa w całej Italii - a je

eli chodzi o maj

tek i

pochodzenie, on nie ust

puje nikomu z tamtejszych, osi

ł najwy

sze

urz

dy i zaszczyty w tym pa

stwie, a je

eli idzie o filozofi

, to

moim zdaniem wst

pił na szczyty wszelkiej filozofii. O Kritiaszu to

chyba my tu wszyscy wiemy,

adna z tych rzeczy, o których mówimy,

nie jest mu obca. Co do charakteru za

i wychowania Hermokratesa, to

wielu

wiadczy,

e one si

nadaj

do tego wszystkiego - wi

c trzeba

im wierzy

. Ja to i wczoraj brałem pod uwag

, wi

c kiedy

cie prosili,

ebym wam mówił o ustroju pa

stwa, z najwi

ksz

zrobiłem wam

przyjemno

ść

, wiedz

e dalszych my

li nikt w ogóle lepiej od was

rozwin

ąć

by nie potrafił, gdyby

cie wy tylko chcieli to zrobi

eli ka

ecie pa

stwu prowadzi

wojn

, jak si

nale

y, to wy jedni

tylko spo

ród współczesnych potraficie mu odda

to, co by mu

przystało. Ja mówiłem to, co

cie mi polecili, i ze swojej strony te

wyst

piłem z propozycj

, któr

i w tej chwili powtarzam. I wy

cie si

zgodzili,

e naprzód pogadacie sami z sob

, a dzi

odwzajemnicie mi

c my

lami i słowami; przyszedłem wi

c po ten prezent, ustroiwszy

, przygotowany na to i chciwie po to r

ce wyci

gam.

HERMOKRATES. Tak jest, Sokratesie; tak jak powiedział nasz Timaios,
ani ch

ci nam nie zbraknie, ani te

wymówki

adnej dla nas nie ma,

eby tego nie zrobi

. Tak

e i wczoraj, zaraz st

d kiedy

my przyszli

do pokoju go

cinnego, do Kritiasa, gdzie mieszkamy, i jeszcze

przedtem po drodze to samo

my rozwa

ali. A on nam mówił opowie

ść

dawnego podania. Powiedz mu j

, Kritiaszu, i teraz - niech oceni

razem z nami, czy odpowiada temu, co on zaleca, czy si

nadaje, czy

nie.
KRITIAS. Trzeba tak zrobi

, je

eli tak i trzeci nasz towarzysz,

Timaios, uwa

TIMAIOS. Uwa

ani.

KRITIAS. To posłuchaj, Sokratesie. Opowie

ść

bardzo dziwna, ale E ze

wszech miar prawdziwa. Opowiadał j

kiedy

Solon, najm

drzejszy

spo

ród siedmiu m

drców. Był członkiem naszej rodziny, był ukochanym

Dropidesa, mojego pradziada, jak to i sam mówi na wielu miejscach
swoich poematów. On to mówił Kritiaszowi, mojemu dziadkowi, i ten,
ju

staruszek, opowiadał to nam,

e wielkie i podziwu godne były

dawne czyny tego pa

stwa, ale czas zatarł ich

lady i ludzie

powymierali. Jeden czyn był najwi

kszy ze wszystkich. Teraz mo

e by

wypadało przypomnie

go i w ten sposób odwdzi

czy

tobie, a

równocze

nie słusznie i zgodnie z prawd

odda

chwał

bogini przy

cie, jakby

my hymn

piewali.

SOKRATES. Dobrze mówisz. Ale co to za czyn taki naszego pa

stwa

podał Kritias za Solonem; nie jako podanie, ale jako fakt rzeczy
wisty?
KRITIAS. Ja powiem, com usłyszał. Opowie

ść

dawna z ust niemłodego

człowieka.

Kritias,

kiedy

mówił,

był

bliski

dziewi

ęć

dziesi

tki, a ja miałem chyba najwy

ej dziesi

ęć

lat.

Wła

nie było

to Apaturiów, trzeci dzie

, w którym si

chłopców

wpisuje do gminy. Chłopcy, jak co roku, tak i wtedy brali udział w
uroczysto

ci. Ojcowie urz

dzili nam konkurs wokalny. Wygłaszano wiele

poematów wielu ró

nych poetów, a poniewa

poezje Solona były w owym

czasie nowe, wi

c wygłaszało je wielu spo

ród nas, chłopców. Otó

powiedział wtedy kto

z naszej dzielnicy - czy mu si

tak wtedy

wydawało, czy te

chciał jak

ąś

przyjemno

ść

zrobi

Kritiasowi - do

ść

e powiada,

e Solon był w ogóle najm

drzejszym człowiekiem, a je

eli

chodzi o poezj

, to polot miał najwi

kszy ze wszystkich.

Staruszek, doskonale to pami

tam, bardzo si

tym ucieszył, u

miechn

i rozpromieniony powiada: "Gdyby on si

, mój Amynandrze, nie był

zajmował poezj

tylko ubocznie, ale oddał si

jej cał

dusz

, tak jak

inni, byłby wyko

czył opowie

ść

, któr

tutaj przywiózł z Egiptu, i

gdyby go rozruchy i inne nieszcz

ęś

cia, które tu znalazł po

przyje

dzie, nie były zmusiły do zarzucenia poezji, to, według mego

zdania, ani Hezjod, ani Homer, ani

aden inny poeta nie byliby go

nigdy sław

przewy

szyli.

- A có

to była za opowie

ść

, Kritiaszu? - zapytał tamten.

- O najwi

kszym i najznamienitszym, mo

na powiedzie

najsluszniej, ze

wszystkich czynów, jakich nasze pa

stwo dokonało, ale

e to czasy

dawne i pogin

li ci, którzy tego czynu dokonali, wi

c wie

ść

o nim do

nas nie dotarła.
- Powiedz

e od pocz

tku - powiada tamten - co i jak mówił Solon i od

kogo to usłyszał jako prawd

- Jest - powiada - w Egipcie, w delcie, któr

opływa rozszczepiony u

góry

strumie

Nilu,

powiat

zwany

Saityckim.

tym

powiecie

najwi

kszym miastem jest Sais, sk

d le

pochodził i król Amasis. U

nich tam nad miastem króluje pewne bóstwo, które si

po egipsku

nazywa Neith, a po grecku, jak oni mówi

, Atena. Oni twierdz

bardzo lubi

Ate

czyków i

e w jaki

sposób s

z nami tu

spokrewnieni. Solon mówił,

e gdy tam przyjechał, bardzo go tam

zacz

to szanowa

. Do

ść

e zacz

ł si

rozpytywa

o dawne czasy tych

kapłanów, którzy najwi

cej byli z tym obznajomieni, bo sam nic o tym

po prostu nie wiedział i nie znalazł

adnego innego Hellena, który by

o tym wiedział cokolwiek. I tak raz, pragn

c ich wyci

ąć

na słówko

o dawnych czasach, zacz

ł mówi

o najdawniejszych dziejach naszych, o

Foroneusie, którego pierwsze podania dotycz

, i o Niobie, a znowu o

potopie opowiadał bajki, jak to przetrwali Pyrra i Deukalion , i
wywodził pokolenia od nich pochodz

ce, i starał si

przypomnie

sobie, ile to lat trwały te rzeczy, o których mówił, i starał si

obliczy

lata. Na to jeden bardzo stary kapłan powiedział: - Oj,

Solonie, Solonie! Wy, Hellenowie, zawsze jeste

cie dzie

mi. Nie ma

starca mi

dzy Hellenami. - On to usłyszał i powiada: - Jak to? Co to

ty mówisz?
- Młode dusze macie wszyscy - powiada. - Nie macie w nich

adnego

dawnego mniemania, opartego na starych podaniach, ani

adnej wiedzy

okrytej siwizn

wieków. A przyczyna tego taka. Wiele razy i w ró

nym

sposobie przychodziła zguba rodzaju ludzkiego i b

dzie przychodziła

nieraz. Od ognia i od wody najwi

ksza, a z niezliczonych innych

przyczyn inne, krócej trwaj

ce. U was te

mówi

e Faeton, syn

Heliosa, zaprz

gł raz konie do wozu ojca, a

e nie umiał p

dzi

tej samej drodze co ojciec, popalił wszystko na ziemi i sam zgin

ł od

pioruna. To si

opowiada w postaci mitu, a prawd

jest zbaczanie ciał

biegn

cych około ziemi i po niebie i co jaki

długi czas zniszczenie

tego, co na ziemi, od wielkiego ognia. Wtedy ci, którzy mieszkaj

górach i na wy

ynach, i w okolicach suchych, bardziej gin

ci, co

mieszkaj

nad rzekami i nad morzem. Dla nas Nil jest w ogóle

zbawieniem i wtedy te

z tego nieszcz

ęś

cia ratuje nas i zbawia. A

kiedy znowu bogowie ziemi

wod

oczyszczaj

i zalewaj

potopem, wtedy

ratuj

ci, co po górach krowy pas

i owce, a tych, co po waszych

miastach mieszkaj

, rzeki spłukuj

do morza. A w tym kraju tutaj ani

wtedy, ani nigdy innym razem woda z góry na niwy nie spływa, tylko
wprost przeciwnie; od dołu wszystka podchodzi. Taka ju

jest. Dlatego

i z tych przyczyn zachowuj

u nas w podaniach zdarzenia

najdawniejsze.
A po prawdzie to tak jest,

e we wszystkich okolicach, gdzie mróz

nadzwyczajny ani skwar przeszkody nie stanowi, tam zawsze g

ęś

ciej lub

rzadziej ród ludzki zamieszkuje. Otó

cokolwiek si

u was albo u nas,

albo w innej okolicy, o której wiemy ze słyszenia, zdarzy pi

knego

albo doniosłego, albo z jakiegokolwiek innego wzgl

du osobliwego, to

wszystko jest tutaj od dawna zapisane w

tyniach i przechowane. A,

co si

u was i u innych ludów dzieje, zaledwie si

utrwali

zdoła w

napisach i w tym wszystkim, czego pa

stwa potrzebuj

, kiedy oto znowu

w swoim czasie, jakby choroba powrotna, przychodz

na nich strumienie

wody z nieba i zostawiaj

spo

ród was tych, co pisma i słu

by u Muz

nie znaj

. Tak,

e na nowo od pocz

tku rodzicie si

niejako, jakby

młodzi. Nie wiecie nic ani o tym, co tu było, ani co u was było w
czasach zamierzchłych. Te twoje rodowody, Solonie, i te historie,
które

opowiadał o tym, co u was, mało si

ró

od bajek dla

dzieci.
Wy naprzód pami

tacie tylko jeden potop, a przed tym było ich

wiele.

Oprócz

tego

nie

wiecie,

waszej

ziemi

mieszkał

najpi

kniejszy i najlepszy rodzaj ludzi, od którego pochodzisz i ty,

i całe wasze dzisiejsze pa

stwo. Bo zostało wtedy troch

tego

nasieni

, ale wy o tym nie wiecie. Dlatego

e ci, co pozostali, przez

wiele pokole

gin

li, głosu nie umiej

c zamyka

w litery. Istniało

swojego czasu, Solonie, przed najwi

kszym potopem pa

stwo, które dzi

jest pa

stwem ate

skim, wielka pot

ga militarna i w ogóle prawa miało

znakomite. Miało dokona

czynów najpi

kniejszych i wytworzy

ustroje

najlepsze ze wszystkich, o jakich nas dzi

pod sło

cem wie

dochodz

Kiedy to usłyszał Solon, zdziwił si

, powiada, i bardzo pragn

ł i

prosił kapłanów,

eby mu wszystko dokładnie o dawnych obywatelach po

kolei opowiedzieli.
A kapłan powiedział: - Nie ma co tego kry

, Solonie. Opowiem i ze

wzgl

du na ciebie, i na wasze pa

stwo, a przede wszystkim na chwał

bogini, która pa

stwo wasze i nasze dostała w udziale, wychowała je i

wykształciła - naprzód to wasze, o tysi

c lat wcze

niej, kiedy wasze

nasienie wzi

ła od Ziemi i od Hefajsta, E a nasze potem. Je

eli

chodzi o pocz

tek tutejszego ustroju, to w naszych ksi

gach

tych

jest pisana liczba o

miu tysi

cy lat. Wi

c ja ci pokrótce opowiem o

prawach obywateli sprzed dziesi

ciu tysi

cy lat i o najpi

kniejszym

dziele, jakiego dokonali. A je

eli chodzi o dokładny przegl

d ich

całych dziejów po kolei, to innym razem przy wolnym czasie sobie to
przejdziemy, wzi

wszy same ksi

ąŜ

ki do r

ki.

c rozpatrz sobie prawa w stosunku do obecnych naszych. Bo

znajdziesz

teraz

wiele

urz

dze

wzorowanych

waszych

urz

dzeniach dawniejszych. Naprzód wyodr

bnion

od innych kast

kapłanów, a potem kast

robotników. Ka

dy rodzaj pracuje osobno i nie

miesza si

z drugim. A wi

c pasterze, my

liwcy i rolnicy. A kasta

wojowników, widzisz chyba, jak tutaj jest odosobniona od wszystkich
innych grup; i prawo im przykazuje nie troszczy

o nic innego,

jak tylko o to, co dotyczy wojny. A tak

e sposób ich uzbrojenia, te

tarcze i włócznie, które my

my wprowadzili pierwsi ze wszystkich

ludów poło

onych koło Azji, bo nam pierwszym to bogini pokazała,

podobnie jak i wam w tamtych stronach. A je

eli chodzi o nauk

, to

widzisz chyba, jak lutaj prawo otoczyło opiek

badanie wszech

wiata

jako cało

ci a

po wró

biarstwo i lecznictwo - to dla zdrowia - i

spo

ród boskich nauk wybrało te, które ze sprawami ludzkimi maj

zwi

zek i jakie tam inne za tym id

umiej

tno

ci, rozwin

ło

wszystkie. Cały ten podział porz

dny i układ stosunków naprzód bogini

urz

dziła u was, kiedy zakładała wasze pa

stwo. Wybrała okolic

, w

której

cie

urodzili,

zobaczyła,

klimat

tam

jest

umiarkowany, wi

c wytworzy ludzi najlepiej rozwini

tych umysłowo. A

e bogini kocha si

w wojnie i w m

dro

ci, wi

c wybrała miejsce,

które jej miało przynie

ść

ludzi najodpowiedniejszych dla niej, i tam

wasze osady zało

yła. Tame

cie wi

c siedzieli, rz

c si

takimi

prawami i jeszcze lepsze maj

c - w ka

dej dzielno

ci przewy

szali

cie

wszystkich ludzi; rzecz prosta, bo i krew bosk

macie, i wychowanie.

My tu mamy zapisanych i podziwiamy wiele wielkich czynów waszego
pa

stwa - a jeden z nich przewy

sza wszystkie inne wielko

dzielno

Pisma nasze mówi

, jak wielk

niegdy

stwo wasze złamało pot

która gwałtem i przemoc

szła na cał

Europ

i Azj

. Szła z zewn

trz,

z Morza Atlantyckiego. Wtedy to morze tam było dost

pne dla okr

tów.

Bo miało wysp

przed wej

ciem, które wy nazywacie Słupami Heraklesa.

Wyspa była wi

ksza od Libii i od Azji razem wzi

tych. Ci, którzy

wtedy podró

owali, mieli z niej

przej

cie do innych wysp. A z wysp była droga do całego l

du,

Ŝą

cego naprzeciw, który ogranicza tamto prawdziwe morze. Bo to, co

jest po wewn

trznej stronie tego wej

cia, o którym mówimy, to si

okazuje zatok

o jakim

ciasnym wej

ciu. A tamto morze jest prawdziwe

i ta ziemia, która je ogranicza całkowicie, naprawd

i najsłuszniej

e si

nazywa

dem stałym.

Otó

na tej wyspie, na Atlantydzie, powstało wielkie i podziwu godne

mocarstwo pod rz

dami królów, władaj

ce nad cał

wysp

i nad wieloma

innymi wyspami i cz

ęś

ciami l

du stałego. Oprócz tego po tej stronie

tutaj oni panowali nad Libi

do granic Egiptu i nad Europ

Tyrreni

. Wi

c ta cała pot

ga zjednoczona próbowała raz jednym

uderzeniem

ujarzmi

wasz

nasz

kraj

cał

okolic

Morza

ródziemnego. Wtedy to, Solonie, objawiła si

wszystkim ludziom

pot

ga waszego pa

stwa: jego dzielno

ść

i siła. Wasze pa

stwo stan

ło

na czele wszystkich, zachowało równowag

ducha, rozwin

ło sztuki wojenne i ju

to na czele Hellady, ju

odosobnione, bo inni je opu

cili z konieczno

ci, w skrajne c

niebezpiecze

stwo popadło, jednak pokonało naje

ców i wzniosło

pomnik zwyci

stwa; nic pozwoliło ujarzmi

tych, którzy jeszcze nie

byli ujarzmieni, i nam wszystkim, którzy zamieszkujemy po tej stronie
Słupów Heraklesa, zachowało wolno

ść

, nie zazdroszcz

c jej nikomu.

Pó

niej przyszły straszne trz

sienia ziemi i potopy i nadszedł jeden

dzie

i jedna noc okropna - wtedy całe wasze wojsko zapadło si

pod

ziemi

, a wyspa Allanlyda lak samo zanurzyła si

pod powierzchni

morza i znikn

ła. Dlatego i teraz tamto morze jest dla okr

tów

niedost

pne i niezbadane; bardzo g

sty muł sianowi przeszkod

dostarczyła go wyspa zapadaj

ca si

na dno.

Co stary Kritias powiedział powtarzaj

c to za Solonem, to w krótkim

streszczeniu usłyszałe

, Sokratesie. Kiedy

wczoraj mówił o panstwie

i o tych ludziach, których opisywałe

, ja si

dziwiłem, bo

przypomniałem sobie to, co dzi

mówi

, i my

lałem sobie, jak ty

cudownie, bo to był jaki

przypadek, a jednak celowy, zgadzałe

po wi

kszej cz

ęś

ci z tym, co Solon mówił. Na razie nie chciałem si

odzywa

, bom nie do

ść

dobrze pami

tał - to ju

tak dawno było.

Pomy

lałem sobie,

em powinien najpierw sam sobie dobrze wszystko

przypomnie

, a dopiero potem mówi

. Dlatego te

dko zgodziłem

z tob

na twoj

wczorajsz

propozycj

, uwa

e jak to zawsze

w takich sprawach, najtrudniej jest przynie

ść

w dyskusji jak

ąś

odpowiedni

do programu, to my pod tym wzgl

dem nie b

dziemy w

kłopocie, b

dziemy mieli materiału w sam raz, I tak te

, jak on tu

powiedział, wczoraj zaraz na wychodnym st

d, zestawiałem z tym, co

tu mówiło to, com sobie przypomniał.

A kiedym odszedł, to po nocy prawie wszystko sobie przypomniałem i
rozwa

yłem. Bo doprawdy, jak to mówi

, to, czego si

człowiek dowie w

latach chłopi

cych, to jako

dziwnie trwa w pami

ci. To, com wczoraj

usłyszał, nie wiem, czybym sobie potrafił wszystko w pami

wie

. A z tego, com słyszał bardzo dawno, dziwiłbym si

, gdyby

jaki

szczegół

uszedł.

Słuchałem

tego

wtedy

wielk

przyjemno

, to zabawa była dla mnie, staruszek ch

tnie mnie uczył,

bo ja si

go cz

sto wypytywałem, tak

e to si

u mnie jakby gor

piecz

wypaliło w pami

ci - pismo, którego nic nie zmyje.

Tote

i tym dwom zaraz rano opowiadałem to samo, aby razem ze mn

mogli bra

udział w dyskusji. I teraz gotów jestem powiedzie

dlaczego  to  wszystko  było  powiedziane,  Sokratesie;  nie  tylko  w
streszczeniu,  ale  tak,  jak  to  słyszałem,  punkt  po  punkcie.  Ci
obywatele  i  to  pa

stwo, o którym nam wczoraj opowiadałe

D jakby

bajk

, przeniesiemy sobie tutaj w dziedzin

prawdy, bo to przecie

jest nasze własne, dawne, i ci obywatele, o których my

lałe

, to s

powiemy, nasi przodkowie naprawd

, ci, o których kapłan mówił.

Wszystko si

zgadza i to si

zgodzi, kiedy powiemy,

e to s

nasi z tamtych czasów. Wi

c wszyscy razem to pomi

dzy siebie

rozbierzemy i b

dziemy próbowali według sil odda

to tak, jak

poleciłe

. Wi

c trzeba si

zastanowi

, Sokratesie, czy nam ta

historia po my

li, czy te

trzeba szuka

jeszcze jakiej

innej na to

miejsce.
SOKRATES. Jak

ąŜ

my, Kritiaszu, mogli inn

wzi

ąć

histori

miejsce tej - przecie

dzi

pora składa

ofiar

bogini, a ta opowie

ść

w sam raz dla niej bliska i to nie jest opowie

ść

zmy

lona, tylko

historia prawdziwa - to chyba wielka rzecz. Jak

e i sk

d wyszukamy

inne, je

eli odrzucimy t

? Nie sposób. Wi

c, z bogiem, mówcie dzisiaj

wy - ja mówiłem wczoraj, dzi

powinienem cicho 27 siedzie

i słucha

z kolei rzeczy.
KRITIAS. A zobacz, Sokratesie, dyspozycj

naszego rewan

u dla

ciebie, jake

my go sobie uło

yli. Postanowili

my,

e Timaios,

poniewa

najlepiej z nas rozumie na astronomii i najgorliwiej si

zajmował natur

wszechrzeczy, b

dzie mówił pierwszy, poczynaj

c od

powstania wszech

wiata, a ko

c na naturze człowieka. A ja po nim,

jakbym od niego przej

ł ludzi zrodzonych moc

li, B a od ciebie

niektórych spo

ród nich wychowanych osobliwie, i według słów Solona i

praw wprowadził ich przed nas jako przed s

dziów i zrobił ich

obywatelami lego pa

stwa, bo to s

dawni Ate

czycy, którzy znikn

li z

powierzchni ziemi, a odkryto ich podanie zapisane w ksi

gach

tych, wi

c teraz ju

mówi

o nich trzeba jak o obywatelach Aten.

SOKRATES. Doskonały,

wietny gotów by

ten rewan

dla mnie, te

mowy, którymi chcecie mi si

wywdzi

czy

za wczoraj. Wi

c twoja

rzecz, Timaiur mówi

teraz, wezwawszy, jak si

godzi, bogów na pomoc.

TIMAJOS. Ach, Sokratesie, to przecie

robi

wszyscy, którym nie c

brak cho

by odrobiny rozwagi; na pocz

tku ka

dej rzeczy - małej czy

wielkiej - zawsze boga na pomoc wzywaj

. A my, którzy zamierzamy

mówi

jako

o wszech

wiecie, jak powstał czy te

jest nie zrodzony,

li nie chybiamy całkowicie, musimy koniecznie bogów i boginie

wezwa

i pomodli

, aby

my wszystko mówili przede wszystkim po ich

li, a zgodnie z własnymi zało

eniami. Je

eli D o bogów chodzi,

niech to b

dzie nasza modlitwa, a je

eli o nas, to módlmy si

aby

cie wy najłatwiej zrozumieli, a ja

ebym na zadany temat jak

najlepiej wyłuszczył to, co my

Otó

według mego zdania nale

y przede wszystkim rozró

te dwie

rzeczy. Co

, co istnieje wiecznie, a powstawania nie ma, i co

, co

powstaje zawsze, a nie istnieje nigdy. Jedno rozumem, który ujmuje

le, uchwyci

na jako zawsze takie samo, drugie mniemaniem z

pomoc

spostrze

nie

cisłych daje si

uchwyci

jako co

, co

powstaje i ginie, a w rzeczywisto

ci nie istnieje nigdy. A znowu

wszystko, co powstaje, powstaje z konieczno

ci pod wpływem jakiej

przyczyny. Nic nie mo

e powstawa

bez przyczyny. Je

eli wykonawca

czegokolwiek patrzy wci

ąŜ

na to, co jest niezmienne, i jakim

takim

posługuje wzorem, kiedy jego posta

i zdolno

ść

wykonywa, wtedy

koniecznie wszystko wychodzi B sko

czone i pi

kne. A je

li patrzy na

to, co zrodzone, i posługuje si

wzorem zrodzonym - wtedy niepi

kne.

Otó

całe niebo czy te

wszech

wiat, czy jakkolwiek by si

to inaczej

potrafiło nazywa

- tak to nazywajmy. Wi

c naprzód si

nad tym musimy zastanowi

jest

przedmiotem

rozwa

ania:

rozpatrzy

pocz

tek

wszechrzeczy; czy

wiat istniał zawsze i nie miał

adnego pocz

tku,

czy te

powstał kiedy

i miał jaki

pocz

tek. Otó

powstał. Bo jest

widzialny i dotykalny i ciało ma, a wszystkie tego rodzaju rzeczy c
s

przedmiotami spostrze

, a przedmioty spostrze

daj

ujmowa

mniemaniem przy pomocy spostrze

zmysłowych i okazały si

tym, co powstaje i powstało. A powiedzieli

my,

e to, co powstaje,

musi powstawa

pod wpływem jakiej

przyczyny. Rzecz w tym,

eby

znale

źć

twórc

i ojca tego wszech

wiata, ale znalazłszy, mówi

o nim

do wszystkich - niepodobna.
W zwi

zku z nim zastanowi

znowu nad tym, według jakiego wzoru

wykonał

wiat jego budowniczy, czy według tego wzoru, który zawsze

jest taki sam, czy te

według zrodzonego. Je

eli pi

kny jest ten

wiat, a wykonawca jego dobry, to jasna rzecz,

e patrzał na wzór

wieczny. A je

li nie, czego si

nawet mówi

nie godzi, to patrzał na

wzór zrodzony. Ka

demu rzecz jasna,

e na wieczny. Bo

wiat jest

najpi

kniejszy spo

ród zrodzonych, a wykonawca jego najlepszy jest ze

sprawców. W ten sposób zrodzony, wykonany jest na wzór tego, co si

i rozumem uchwyci

daje i zawsze jest takie samo. Skoro tak

jest, to znowu nie mo

e by

inaczej, tylko

wiat ten jest

odwzorowaniem czego

Najwa

niejsza rzecz: zacz

ąć

zgodnie z natur

. Zatem trzeba zrobi

rozró

nienie mi

dzy odwzorowaniem i jego pierwowzorem. Bo my

li te

spokrewnione z tym, czego dotycz

. My

li dotycz

ce tego, co trwa i

jest mocne, i jasno si

rozumowi przedstawia, s

trwałe i nie do

obalenia, o ile to tylko mo

liwe; o ile my

l mo

e by

niezbita i nie

do ruszenia, tym my

lom nie powinno tego zbywa

. A my

li dotycz

tego, co zostało odtworzone według tamtego wzoru i jest tylko obrazem
-

podobnie

jak

ich

przedmioty,

tylko

obrazami

prawdopodobnymi. Czym jest w stosunku do powstawania byt rzeczywisty,
tym w stosunku do wiary prawda. Je

li wi

c, Sokratesie, wielu wiele

rzeczy o bogach i o powstawaniu

wiata mówiło, a my nie potrafimy

zdoby

na my

li pod ka

dym wzgl

dem zgodne z sob

i całkowicie

jasne, nie dziw si

, ale je

eli, nie gorzej od innych, damy obrazy

prawdopodobne, niech nam to wystarczy, bo pami

tajmy,

e i ja, który

mówi

, i wy, którzy oceniacie, mamy

tylko natur

ludzk

, wi

c je

eli chodzi o te sprawy, to wypada si

nam zadowoli

opowie

o pewnych rysach prawdopodobie

stwa i

niczego wi

cej poza tym nie szuka

SOKRATES. Doskonale, Timaiosie. Ze wszech miar powinni

przyj

ąć

to, co zalecasz. Ten twój wst

p przyj

my przedziwnie

- wi

c zaczynaj pie

śń

, która teraz przychodzi.

TIMAIOS. Wi

c mówmy, z jakiego powodu organizator

zorganizował wszystko, co powstaje, i ten wszech

wiat. Dobry był.

A dobry nie ma w sobie

adnej zazdro

ci o nic. I on był od niej

wolny, wi

c chciał,

eby si

wszystko stawało jak najbardziej podobne

do niego. Kto by si

najbardziej skłaniał przyj

ąć

taki pocz

tek

powstawania i wszech

wiata, zgodnie z przewa

cym zdaniem ludzi

rozumnych, czyniłby zało

enie najsłuszniejsze.

Bóg chciał,

eby wszystko było dobre, a lichego

eby nie było nic,

ile mo

ci, wi

c wzi

ł wszech

wiat cały widzialny, który nie miał

spokoju, tylko si

poruszał byle jak i bez porz

dku, wyprowadził go z

chaosu i doprowadził do ładu, uwa

e to ze wszech miar lepsze

tamto. Nie było racji i nie ma,

eby kto

najlepszy robił co

innego, jak tylko to, co najpi

kniejsze.

Obrachował wi

c sobie i znalazł,

e spo

ród rzeczy z natury swej

widzialnych

adne dzieło nierozumne nie b

dzie nigdy jako cało

ść

kniejsze od dzieła rozumnego jako cało

ci, a nie mo

e mie

rozumu

nic, co nic ma duszy. Zwa

ywszy to sobie, zło

ył rozum w duszy, a

dusz

w ciele i w ten sposób wszystko zmajstrował, aby wszech

wiat

był jak najpi

kniejszy w swej naturze.

Najlepszego dzieła dokonał. Wi

c tak trzeba powiedzie

i to b

dzie

obraz prawdopodobny,

e ten

wiat jest istot

, ma dusz

i rozum

naprawd

- dzi

ki opatrzno

ci boga. Kiedy to tak jest, wypada nam

powiedzie

to, co potem z kolei, a mianowicie, na podobie

stwo której

istoty

ywej zorganizował go organizator. Nie przyznamy,

eby na

podobie

stwo której

z tych, co maj

natur

stki. Bo na

podobie

stwo czego

niedoskonałego nie mo

e powstawa

nic pi

knego.

Przyjmijmy,

e wszech

wiat jest najpodobniejszy do tej istoty

ywej,

której poszczególne istoty

ywe i gatunki s

stkami. Ta istota

obejmuje i ma w sobie wszystkie istoty

ywe pomy

lane tak, jak ten

wiat zawiera nas i wszelkie inne zwierz

ta natury widzialnej. Bóg

chciał

jak

najbardziej

upodobni

wiat

najpi

kniejszego

przedmiotów my

li i ze wszech miar najdoskonalszego, wi

c zrobił go

jedn

istot

, widzialn

, która zawiera w sobie wszystkie istoty

ywe, spokrewnione z ni

co do natury.

Otó

czy słusznie przyj

my jeden wszech

wiat, czy te

słuszniej

byłoby mówi

o wielu

wiatach i to niesko

czonych? Jeden, je

eli ma

wykonany według wzoru. Bo pierwowzór, obejmuj

cy wszystkie

zwierz

ta pomy

lane, nie mo

e by

aden sposób drugim z pary wraz z

jakim

innym. Bo znowu musiałaby istnie

jeszcze jedna "

ywa istota",

która by obejmowała tamte obie, i one byłyby jej cz

stkami, i

słuszniej nale

ałoby wtedy mówi

e odwzorowanie jest upodobnione do

tej istoty obejmuj

cej, a nie do owych dwóch obj

tych. Wi

eby ten

jeden

wiat był podobny do najdoskonalszej istoty

ywej, dlatego

twórca

wiatów nie zrobił

wiatów dwóch ani ich niesko

czonej ilo

ci,

tylko powstał ten jeden

wiat, jednorodzony, i taki zostanie dalej.

Ten

wiat musi by

materialny i widzialny, i dotykalny. A bez

udziału ognia nic nigdy nie mo

e by

widzialne. Ani dotykalne nic by

nie mo

e bez tego, co twarde i stałe, a to, co twarde i stałe, nie

obejdzie si

bez ziemi. Dlatego na pocz

tku bóg zrobił ciało

wszech

wiata z ognia i z ziemi i ono si

z lego składa. A dwa

pierwiastki odosobnione nie mog

knie trzyma

razem bez c

czego

trzeciego. Musi by

dzy nimi jaki

cznik wi

ąŜą

cy. A

najpi

kniejszy ł

cznik taki, który jak najbardziej jedno

ść

stanowi

wraz ze składnikami. Najpi

kniej potrafi tego dokaza

proporcja.

Kiedykolwiek s

jakie

trzy liczby - czy to ci

ęŜ

ary, czy siły

jakiekolwiek, i

rodkowa z nich zostaje w takim stosunku do trzeciej

jak pierwsza do tej

rodkowej, i na odwrót, trzecia ma si

tak do

rodkowej jak ta

rodkowa do pierwszej, wtedy je

rodkowa staje

pierwsz

i ostatni

, a znowu ostatnia i pierwsza staj

obie

rodkowymi, wszystkie si

musz

zrobi

te same z konieczno

ci, a

kiedy si

zrobi

te same, wszystko b

dzie jedno

Gdyby si

ciało wszech

wiata miało sta

powierzchni

bez

adnej

grubo

ci, wtedy by jedna po

rednia wystarczała, aby powi

z sob

dwa pierwiastki, i sama by si

z nimi wi

zała. Tymczasem wypadło mu

sta

brył

, a bryły nigdy si

nie poł

zgodnie jedn

redni

, tylko dwiema. Tak wi

c i bóg pomi

dzy ziemi

i ogie

poło

ył wod

i powietrze i o ile to było mo

liwe, ustosunkował je

wszystkie jednakowo. Czym jest ogie

w stosunku do powietrza, tym

powietrze w stosunku do wody i woda w stosunku do ziemi. W ten sposób
zwi

zał bóg i zestawił wszech

wiat widzialny i dotykalny. Dlatego to

z tych i to takich czterech pierwiastków utworzone zostało ciało
wszech

wiata - zgodne wewn

trznie dzi

ki podobie

stwu stosunków. St

w nim przyja

źń

znalazła, zaczem si

zrobiło jednorodne i nie

rozło

y go nic, jak tylko ten, który je zwi

zał.

A z tych czterech pierwiastków budowa wszech

wiata pochłon

ła

dy w zupełno

ci. Organizator skomponował go ze wszystkiego ognia,

ze wszystkiej wody i wszystkiego powietrza i ziemi;

adnej cz

stki

ani

adnej siły

adnego z tych pierwiastków nie zostawił na zewn

trz,

to maj

c na my

li,

eby cało

ść

była jak najbardziej istot

doskonał

, zło

z cz

ęś

ci całkowitych, a prócz tego

eby to była

jedno

ść

eby wi

c nie zostało materiału, z którego by si

inny laki

wiat mógł zrobi

. I to jeszcze,

eby nie podlegał staro

ci i

chorobom. Wzi

ł pod uwag

to,

e ciała zło

one maj

w swoim otoczeniu

gor

ci i zimna i wszelakie czynniki, które maj

siły wielkie. Te

przypadaj

nieraz nie w por

i powoduj

rozkład i choroby,

sprowadzaj

staro

ść

i przynosz

zgub

. Dla tej przyczyny i ze wzgl

na ten rachunek zbudował bóg

wiat jeden, całkowity, ze wszystkich

ęś

ci całkowitych, doskonały i nie starzej

cy si

, i nie mog

chorowa

A kształt dał mu odpowiedni i pokrewny. Dla tej istoty

ywej,

która miała w sobie zawiera

wszystkie istoty

ywe, odpowiadałby

kształt, który by sob

obejmował wszystkie inne kształty. Zaczem

wytoczył bóg

wiat na okr

gło, w postaci kuli, on si

w ka

dym

kierunku ci

gnie równie daleko od

rodka a

do kra

ców. To kształt

najdoskonalszy

wszystkich,

najzupełniej

wsz

dzie

siebie

podobny. Uwa

ał,

e taki kształt jednostajny jest bez porównania

kniejszy od niejednostajnego.

Wygładził go dokładnie naokoło po wierzchu. Z wielu powodów. Oczu
mu nie było na nic potrzeba, bo nie zostawało na zewn

trz ju

nic do

widzenia. I słuchu te

nie, bo i do słyszenia nic nie zostało. I nie

było powietrza naokoło, bo

wiat nie musiał oddycha

. I nie było mu

potrzeba

adnego narz

du, którym by przyjmował w siebie po

ywienie, a

poprzednio wysuszone wydzielał z powrotem. Bo nie odchodziło nic ani
do niego nic nie przychodziło sk

dkolwiek. Nie było sk

d. Tak został

urz

dzony misternie,

e sam sobie na po

ywienie dostarcza tego, co

w nim zepsuje. Wszystkiego doznaje sam od siebie i tak samo robi

wszystko.

Uwa

ał

bowiem

jego

organizator,

dzie

samowystarczalny, b

dzie lepszy, ni

gdyby potrzebował innych rzeczy.

c nie uwa

ał za wła

ciwe wyposa

go nadaremnie w r

ce, którymi

nie potrzebował ani chwyta

czegokolwiek, ani si

przed czym

broni

w Ani posługi nóg nie było mu w ogóle potrzeba do chodzenia. Bo
przydzielił mu bóg ruch wła

ciwy takiemu ciału; spo

ród siedmiu

liwych ruchów najodpowiedniejszy dla umysłu i rozumu. Dlatego

wprowadził go w ruch obrotowy jednostajny, po tym samym torze i w
obr

bie własnego ciała.

wiat kr

ci si

w kółko, obraca si

. A

wszystkie inne ruchy mu odj

ł, przez co

wiat bł

dzi

nie mo

e. Do

tego obrotu nóg nie potrzeba, wi

c utworzył go bez nóg i bez stóp.

Cały ten plan boga istniej

cego zawsze, dotycz

cy boga, który viii

miał dopiero powsta

, tak został obmy

lony,

e wytworzył ciało

gładkie i równe ze wszystkich stron i równorozci

głe we wszystkich

kierunkach od

rodka, całkowite i doskonałe, z doskonałych ciał

zło

one. Dusz

dał bóg do jego

rodka i po całym jego przestworzu j

rozpi

ł, i jeszcze na zewn

trz to ciało ni

okrył, i zbudował

wszech

wiat jako jeden, jedyny, samotny okr

g obracaj

cy si

w koło.

Tak znakomity,

e sam ze sob

e obcowa

i nikogo i niczego innego

nie potrzebuje; zna dobrze i lubi sam siebie i to mu wystarcza.
Dzi

ki temu wszystkiemu

wiat wyszedł z r

ki boga bogiem szcz

ęś

liwym.

A dusz

, nie tak jak my na ostatku próbujemy o niej mówi

, bóg nie

tak - nie zrobił jej młodsz

. Bo nie byłby pozwolił, kiedy j

wiatem wi

zał,

eby młodsze rz

dziło starszym. Tylko my jako

bardzo

o mamy do czynienia z tym, co przypadkowe i co mo

e by

lak i mo

inaczej, i tak te

jako

mówimy, a bóg utworzył dusz

jako

pierwsz

i starsz

od ciała i ze wzgl

du na pochodzenie jej i na

dzielno

ść

jako pani

, która włada

miała nad tym, co jej poddane, a

utworzył

tych

pierwiastków

ten

sposób.

istoty

niepodzielnej i zawsze jednakiej i z podzielnej, która powstaje w
ciałach, zmieszał trzeci rodzaj istoty, po

redniej pomi

dzy tamtymi

obiema; ona ma zarazem natur

tego, co zawsze jest tym samym, i lego

drugiego równie

. W ten sposób postawił j

rodku pomi

dzy tym, co

niepodzielne, i tym, co si

dzieli na ciała. Wzi

ł tedy te trzy

istoty i zmieszał je wszystkie w jedn

posta

. Ta druga natura nie

chciała si

zmiesza

z tym, co zawsze jest tym samym, wi

c spoił

je gwałtem. Pomieszał to z istot

i z trzech zrobiwszy jedno, znowu

to wszystko podzielił na cz

ęś

ci odpowiednie - ka

da cz

ęść

była

zmieszana z tego, co zawsze jest tym samym, z tego drugiego i z
istoty. A zacz

ł rozdziela

w ten sposób. Najpierw odj

ł od cało

jedn

ęść

. Po niej odj

ł dwa razy tyle. Trzecia cz

ęść

była o

połówk

ksza od drugiej, a trzy razy wi

ksza od pierwszej, czwarta

była dwa razy wi

ksza od drugiej, pi

ta była trzy razy wi

ksza od

trzeciej, szósta o

miokrotnie wi

ksza pierwszej, a siódma dwadzie

cia

siedem razy wi

ksza od pierwszej.

Potem powypełniał dwukrotne i trzykrotne ost

py, odcinaj

c jeszcze

stamt

d cz

ęś

ci i kład

c je w

rodek pomi

dzy te. Tak

e w ka

dym

odst

pie s

dwie

rednie; jedna t

sam

stk

wychodzi poza same

ce i one wychodz

poza ni

, a druga o tyle samo według liczby

wychodzi poza, o ile sama jest przewy

szana. W poprzednich odst

pach

potworzyły si

z tych poł

cze

odst

py po półtora, po jeden i jedna

trzecia i jeden i jedna ósma, wi

c wypełnił wszystkie odst

py po

jednostce i jednej trzeciej odst

pem po jednostce i jednej ósmej,

zostawiaj

c cz

stk

dego z nich, a liczba cz

stki takiego odst

pozostawionego w stosunku do liczby odst

pu, maj

cego granice, jak

dwie

cie pi

ęć

dziesi

t sze

ść

do dwie

cie czterdzie

ci trzy. I tak

wyczerpał cał

mieszanin

, z której to powycinał. Cały ten układ

rozci

ł wzdłu

przez

rodek i

rodek jednej ta

my spoił ze

rodkiem

drugiej na kształt litery x, zgi

ł je w koło, spoił ko

ce ka

dej i

spoił obie ze sob

po przeciwnej stronie ich skrzy

owania, i nadał im

ruch obrotowy jednostajny. Jedn

obr

cz umie

cił na zewn

trz, a drug

na wewn

trz. Nacechował ruch zewn

trzny natur

samo

ci, a ruch

wewn

trzny natur

tego drugiego. Ruch nacechowany to

samo

obwiódł

po boku na prawo, a ten drugi ruch po

rednicy na lewo. Nadał sił

obiegowi nacechowanemu to

samo

i podobie

stwem. Bo tylko jemu

jednemu pozwolił,

eby był nierozszczepiony, a ten ruch wewn

trzny

rozszczepił na sze

ść

ęś

ci i utworzył siedem kół nierównych wedle

dego odst

pu podwójnego i potrójnego. Jednych i drugich odst

pów

było po trzy. Kazał,

eby si

koła obracały przeciwko sobie, a co do

szybko

ci, to trzy z nich maj

szybko

ść

podobn

, a cztery ró

pomi

dzy sob

i z trzema tamtymi, ale poruszaj

miarowo.

Kiedy si

cały skład duszy zrobił po my

li tego, który j

układał,

on pó

niej wszystko, co jest natury cielesnej, wło

ył do jej

rodka i

przystosował tak,

eby

rodek

wiata cielesnego wypadł w

rodku

duszy. I ona si

rozci

ga od

rodka a

do kra

ców wszech

wiata na

wszystkie strony i naokoło wszech

wiat okrywa z zewn

trz i sama w

sobie si

ci. W ten sposób od boga wzi

ło pocz

tek jej

ycie

nieustanne i rozumne po wieczne czasy. I z tamtego si

zrobiło

widzialne ciało wszech

wiata, a ona jest niewidzialna, ale rozum ma i

harmoni

w sobie, dusza - spo

ród przedmiotów my

li i z przedmiotów

wiecznych najlepszy twór Najlepszego. A

e jest zmieszana z

pierwiastka to

samo

ciowego i z tego drugiego i z istoty, z tych

trzech składników, i odpowiednio podzielona i powi

zana i sama w

sobie si

obracaj

ca, wi

c kiedy si

natknie na co

, co ma natur

rozmienian

na drobne i na co

niepodzielnego tak samo, wtedy mówi,

cała ruchem wewn

trznym przenikniona, co z czym jest identyczne i co

od czego ró

ne, i do czego co

zostaje w stosunku najbli

szym, i w

jaki sposób i kiedy zachodzi i w jakim stosunku zostaje ka

da rzecz

do drugiej, i czego od nich doznaje, i w jakim zostaje stosunku do
tych rzeczy, które s

wiecznie takie same.

A my

l staje si

prawdziwa w obu wypadkach zarówno: je

eli dotyczy

tego drugiego i je

li dotyczy tego, co identyczne z samym sob

; my

biegnie w tym, co porusza samo siebie, a biegnie bez d

ku i bez

hałasu. I kiedy my

l dotyczy czego

, co spostrzegalne, i to drugie

koło równo biegnie i o swym ruchu donosi po całej duszy, wtedy
powstaj

mniemania i wierzenia mocne i prawdziwe. A kiedy si

odnosi do przedmiotów my

li, a dobry bieg koła to

samo

ciowego

potrafi to wskaza

, wtedy si

z konieczno

ci dokonywa praca umysłu i

powstaje wiedza. Gdyby kto

powiedział,

e umysł i wiedza tkwi

jakimkolwiek innym przedmiocie, a nie w duszy, ten wszystko inne
raczej powie ni

li prawd

Skoro bóg, ojciec wszech

wiata, zobaczył,

e to odwzorowanie bogów

wiecznych porusza si

yje, ucieszył si

, a uradowany umy

lił je

zrobi

jeszcze bardziej podobnym do pierwowzoru. Wi

c tak jak

pierwowzór

jest

istot

wieczn

tak

postanowił

ten

wszech

wiat do tej doskonało

ci doprowadzi

. Natura "istoty

ywej"

była wieczna. Nie było rzecz

liw

eby t

natur

całkowicie

przystosowa

do wszech

wiata, który został zrodzony. Wi

c umy

lił

zrobi

pewien ruchomy obraz wieczno

ci i porz

dkuj

c wszech

wiat robi

równocze

nie wiekuisty obraz wieczno

ci, która trwa w jedno

ci, obraz

cy miarowo, który my nazywamy czasem. Urz

dza dni i noce i

miesi

ce i lata, których nie było, zanim powstał wszech

wiat, a teraz

zacz

ły powstawa

równocze

nie z syntez

wszech

wiata. To wszystko s

ęś

ci czasu, a przeszło

ść

i przyszło

ść

to s

zrodzone postacie

czasu. I my sami nie wiemy, jak niesłusznie odnosimy je do istoty
wiecznej i mówimy,

e była, jest i b

dzie, a jej naprawd

przysługuje

tylko to,

e jest. "Było i b

dzie" wypada mówi

tylko o tym, co

powstaje i przebiega w czasie, bo jedno i drugie to s

zmiany. A to,

co zawsze jest takie samo, nie ulega zmianom, nie mo

e si

stawa

starsze ani młodsze w ci

gu czasu, ani powsta

nie mogło kiedy

, ani

nie powstaje teraz, ani nie b

dzie pó

niej - w ogóle nie ulega

adnej

z tych przypadło

ci, którymi powstawanie nacechowało przemijaj

zjawiska, podpadaj

ce pod zmysły - to wszystko s

postacie czasu,

który si

miarowo obraca i tylko na

laduje wieczno

ść

. A jeszcze takie

rzeczy, oprócz tego, mówimy,

e to, co powstało, jest czym

powstałym, i to, co powstaje, jest czym

powstaj

cym, i to, co ma

powsta

, jest czym

przyszłym, i to, co nie istnieje, jest czym

nie

istniej

cym.

aden z tych zwrotów nie jest

cisły. Ale mo

e by

e w

tej chwili nie pora si

o to spiera

. Zatem czas powstał razem ze

wiatem, aby razem zrodzone razem te

ustały, je

eli kiedy

przyjdzie

koniec

wiata i czasu. Powstał na wzór wieczno

ci, aby był do niej

liwie jak najpodobniejszy.

Pierwowzór trwa cał

wieczno

ść

, a czas a

do ko

ca - cały czas, jako

przeszło

ść

, tera

niejszo

ść

i przyszło

ść

. Zatem według my

li i zamiaru

ego w sprawie powstania czasu, aby powstał czas, powstało sło

ce i

ksi

ęŜ

yc i pi

ęć

innych gwiazd, które si

nazywaj

planetami, na

rozgraniczenie i na stra

liczb czasu. Bóg zrobił ich ciała i poło

ył

je na obr

cze, którymi szedł obieg kolisty tego drugiego. Jest siedem

tych ciał i dróg ich siedem. Ksi

ęŜ

yc biegnie po kole najbli

szym

naokoło ziemi, sło

ce po drugim, nad ziemi

. Jutrzenka i tak zwana

ta gwiazda Hermesa biegn

po kole z tak

sam

szybko

jak

sło

ce, ale dostały pr

dko

ść

jemu przeciwn

. Dlatego doganiaj

nawzajem i bywaj

doganiane, tak samo sło

ce i gwiazda Hermesa i

Jutrzenka. Co do innych gwiazd, to gdyby kto

chciał mówi

wszystkich, gdzie je bóg ustawił i z jakich przyczyn, to cho

to jest

rozwa

anie uboczne, dałoby nam wi

cej do roboty ni

cały przedmiot

naszej rozprawy. Wi

c ten temat mo

e nam si

uda innym razem rozwin

ąć

nale

ycie przy wolnym czasie. Otó

skoro ka

de z tych ciał, które

miały wspólnie wypracowywa

czas, nabrało ruchu sobie wła

ciwego,

stały si

istotami

ywymi; ich ciała powi

zała dusza i one

zrozumiały, co im nakazano, wi

c zacz

ły biec po drodze tego

drugiego, a wi

c uko

nie, s? drog

, która przecina obieg tego, co

zawsze jest tym samym, i która le

y pod tym obiegiem. Jedna z planet

biegnie po wi

kszym kole, druga po mniejszym, a które biegn

mniejszym kole, te biegn

szybciej, a które po wi

kszym, te si

posuwaj

wolniej. Ciała, które si

dzi

ki ruchowi tego, co identyczne

z sob

, poruszaj

najszybciej, wygl

daj

tak, jakby je doganiały

gwiazdy poruszaj

ce si

wolniej, chocia

one je doganiaj

same. Bo

wir, który je wszystkie w kole obraca, sprawia,

e si

poruszaj

równocze

nie w dwie przeciwne strony, zaczem wydaje si

e ciało,

które si

najwolniej oddala od toru ruchu najszybszego, jest

najbli

sze.

eby za

istniała jaka

wyra

na miara dla ich powolno

i szybko

ci w stosunku do siebie nawzajem i

eby te ciała biegły po

miu torach, zapalił bóg

wiatło na drugim od ziemi lorze obiegu,

które my dzi

nazywamy sło

cem, aby najbardziej

wieciło na cały

wszech

wiat i

eby istoty, którym wypadało, nabrały liczby, ucz

c si

jej na obiegu tego, co identyczne i samo do siebie podobne. Stała si

c noc i stał si

dzie

w ten sposób i dlatego - ten obieg

okr

ąŜ

enia jednego i najm

drzejszego. A miesi

c, kiedy ksi

ęŜ

obiegaj

c swoje koło dogoni sło

ce, a rok, kiedy sło

ce swoj

drog

obiegnie. A na obieg innych gwiazd ludzie, z bardzo małymi wyj

tkami,

nie zwracaj

uwagi, nie nadaj

im nazw, nie porównuj

ich obiegów

ilo

ciowo, tak

e, powiedzie

na, nie wiedz

e czas to s

bł

dne

drówki tych gwiazd, nieprzeliczone i przedziwnie ró

norodne. Mimo

to mo

na poj

ąć

e sko

czona liczba czasu D wypełnia rok doskonały

wtedy, gdy szybko

ci wszystkich o

miu obiegów, ustosunkowane do

siebie, wspólnie si

sko

i uzyskaj

głow

, pomierzone kołem tego,

co jest z sob

identyczne, a biegnie równo. W ten sposób i z tych

powodów utworzyły si

te gwiazdy, które po niebie chodz

, a dostały

zwroty, aby ten

wiat był jak najpodobniejszy do istoty

ywej, która

jest przedmiotem my

li, a jest doskonała -

wiat, który na

laduje jej

natur

wieczn

I pod innymi wzgl

dami a

do powstania czasu został

wiat

wykonany na podobie

stwo swego pierwowzoru. W tym tylko był

niepodobny,

e nie obejmował w swym wn

trzu wszystkich istot

ywych,

zrodzonych. I t

jego reszt

doprowadził bóg do ko

ca, odwzorowuj

go według natury pierwowzoru. Wi

c tak samo jak umysł ogl

wszystkie idee, jakie tylko tkwi

w tym, czym jest istota

ywa, tyle

samo i takich samych bóg umy

lił,

e powinien zawiera

i ten

wiat. A

cztery. Jedna to ród bogów niebieskich, druga to istoty

skrzydlate, które lataj

po powietrzu, trzecia to rodzaj mieszkaj

w wodzie, a czwarty chodzi po ziemi. Posia

tego, co boskie, bóg

wykonał przewa

nie z ognia, aby to było naj

wietniejsze dla oka i

najpi

kniejszy dawało widok. Upodobniaj

c je do wszech

wiata zrobił

je pi

knie okr

głe i wyposa

ył je w zrozumienie tego, co najlepsze;

ono si

z natur

bosk

ąŜ

e; rozsypał to po całym niebie naokoło,

aby

wiat prawdziwy był tym ozdobiony powsz

dy. Ka

dej takiej istocie

boskiej nadał dwa ruchy: jeden w to

samo

ci, jednostajny, około tych

samych punktów;
te istoty maj

l skierowan

ku temu, co identyczne z samym sob

Drugi ruch, post

powy, zostaje w zale

ci od obrotu tego, co

identyczne i podobne.
A pi

ciu innych ruchów nie dał im wykonywa

, aby si

da z nich

stała jak najbardziej doskonała; przecie

z tej przyczyny powstały

gwiazdy stałe, istoty

ywe, boskie i wieczne; jednostajnym ruchem

obracaj

w tym, co identyczne, i trwaj

wiecznie. A te, które

skr

caj

po drodze i tak bł

, powstały w ten sposób, jak si

poprzednio mówiło.
Ziemi

, karmicielk

nasz

, osadzon

na osi przeci

gni

tej

przez cały wszech

wiat, urz

dził tak,

e ona strze

e i wykonywa noc i

dzie

, pierwsza i najstarsza z bogi

i bogów, którzy powstali we

trzu wszech

wiata. A opisywa

ce tych bogów i wzajemne ich

spotkania, i jak ich tory koliste tworz

tle wewn

trzne i jak one

posuwaj

, a podczas zetkni

ęć

którzy bogowie si

spotykaj

wychodz

jedni drugim naprzeciw i w towarzystwie których to robi

, i

jak od czasu do czasu za

miewa si

dla nas ka

dy i ukazuje si

znowu,

a na tych ludzi, którzy umiej

te rzeczy obrachowywa

, zsyłaj

objawy

i oznaki tego, co si

ma sta

potem - mówi

o tym, bez rozejrzenia

w modelu znowu tych rzeczy, byłby trud daremny. Do

ść

dla nas

i tego, co i jak si

powiedziało o naturze bogów widzialnych i

zrodzonych, i niech ju

temu koniec b

dzie.

A o innych duchach mówi

i pozna

ich pochodzenie to przechodzi

nasze siły, ale trzeba wierzy

tym, którzy dawniej o tym mówili, a

byli potomkami bogów, jak twierdzili, a musieli przecie

dobrze zna

swoich przodków. Niepodobna nie wierzy

synom bo

ym, chocia

mówi

bez dowodów prawdopodobnych i pewnych; oni twierdz

e ogłaszaj

swoje sprawy domowe, wi

c trzeba si

podda

prawu i uwierzy

. Zatem

według nich mówmy i niech si

tak przedstawia w rzeczywisto

ci i w

opowiadaniu pochodzenie tych bogów.
Ziemi i Nieba dzie

mi byli Okeanos i Tetyda. Ich dzieci to Forkys,

Kronos i Rea, i inne potem. Dzieci Kronosa i Rei to Zeus, 41 Hera i
ci wszyscy, o których wiemy,

e nazywaj

ich bra

mi, i jeszcze

inni ich potomkowie.
Wi

c skoro powstali wszyscy bogowie, którzy po kołach w

druj

jawnie,

i ci, którzy ukazuj

, o ile chc

, mówi do nich ten, który ten

wszech

wiat zrodził, w te słowa: "Bogowie bogów, których ja wykonawc

jestem i ojcem, bo dziełem moim jeste

cie; to, co ja zrodziłem, nie

ulega rozkładowi, bo ja tak chc

. Wszech

wiat jest zło

ony, wi

c jest

rozkładalny, ale chcie

rozkładu lego, co tak pi

knie zharmonizowane

i trzyma si

dobrze, mo

e tylko to, co B złe. Dlatego te

, skoro

cie

urodzili, nie

miertelni nie jeste

cie, ani nierozkładalni w

ogóle, ale nie ulegniecie rozkładowi, ani was

mier

nie spotka, bo

was moja wola wi

ąŜ

e, a to jest wi

ęź

jeszcze wi

ksza i pot

ęŜ

niejsza

te spójnie, które was zwi

zały przy powstawaniu. A teraz macie

zrozumie

to, co do was mówi

i co nakazuj

. Dotychczas jeszcze

pozostaj

trzy rodzaje, nie zrodzone dot

d. Jak długo one na

wiat

nie przyjd

, wszech

wiat b

dzie niedoko

czony. Bo wszystkich rodzajów

istot

ywych nie b

dzie miał w sobie, a powinien, je

eli ma by

nale

ycie wyko

czony. Gdybym ja zrodził je sam i one by ode mnie

ycie dostały, byłyby równe bogom. Aby wi

c były

miertelne, a ten

wszech

wiat

eby był istotnie całkowity, we

cie si

wy, zgodnie z

natur

, do wykonywania istot

ywych i na

ladujcie moc moj

, objawion

przy waszym powstawaniu. I o ile wypada,

eby mieli w sobie co

równoimiennego z nie

miertelnymi, pierwiastek boskim zwany, rz

w tych pomi

dzy nimi, którzy zawsze chc

ść

za sprawiedliwo

i za

wami, jak rzuc

takie nasiona, dam pocz

tek i b

to mieli ode D

mnie. A reszt

mierteln

doło

ycie wy do tego, co nie

miertelne, i

porobicie istoty

ywe. Z was niech si

rodz

i rosn

, a gin

c niech

znowu do was wracaj

To powiedział i znowu do tego pierwszego mo

dzierza, w którym

dusz

wszech

wiata był zmieszał i utarł, zlał resztki pozostałe po

robocie poprzedniej i mieszał jako

w ten sam sposób, ale składniki

mieszaniny ju

nie były takie same i nie zachowywały si

tak samo,

tylko były drugo- i trzeciorz

dne. Zgotowawszy wszystko, rozdrobił to

na tyle dusz, ile jest gwiazd, i ka

dusz

jednej gwie

dzie

przydzielił, a wsadziwszy j

jakby na wóz - pokazał jej natur

wszech

wiata

powiedział

prawa

przeznaczone.

pierwsze

narodziny miały by

jedne dla wszystkich, aby nikt nie był przez

niego pokrzywdzony. I trzeba,

eby dusze były rozsiane po gwiazdach -

eby poszła na odpowiednie dla niej narz

dzie czasów - i

eby

da stała istot

, najbardziej zbo

e natura ludzka jest dwojaka,

eby lepszy był ten rodzaj, który

pó

niej miał nazywa

ęŜ

czyzn

. A gdy z konieczno

ci zaszczepione

zostan

w ciała i do ciał ich zacznie jedno przychodzi

, a drugie z

nich b

dzie odchodziło, trzeba b

dzie,

eby jednakowo u wszystkich

była

wrodzona

zdolno

ść

spostrzegania

pod

wpływem

dozna

gwałtownych. Po drugie miło

ść

zmieszana z rozkoszy i z cierpienia, a

oprócz tego strach i gniew, i wszystko, co za tym idzie i co jest
jedno drugiemu z natury przeciwne. Je

eli nad tymi rzeczami zapanowa

potrafi

, b

mogli

w sprawiedliwo

ci, a je

li one zapanuj

nad

nimi, w zbrodni. Kto czas odpowiedni prze

yje dobrze, ten znowu

pójdzie mieszka

na gwie

dzie, do której prawnie przynale

y, i

ycie

dzie miał szcz

ęś

liwe i takie, do którego nawykł. A kto na tym

punkcie pobł

dzi, ten przy drugich narodzinach przybierze natur

kobiety. A kto si

i w tych warunkach jeszcze zła nie pozb

dzie, ten

zale

nie od tego, jak grzeszył, na podobie

stwo tego, jak si

jego

charakter rozwijał, jak

ąś

tak

zawsze przyjmie natur

zwierz

przemieniaj

c si

tak, nie pr

dzej si

czy

przestanie, a

pójdzie

w sobie samym za obiegiem tego, co identyczne i podobne, potrafi
opanowa

rozumem t

wielk

mas

i to, co pó

niej do niego przyrosło z

ognia, z wody i z powietrza i z ziemi, a co hała

liwe jest i

nierozumne, i człowiek wróci do swego stanu pierwotnego, który był
najlepszy.
Bóg dał im te wszystkie rozporz

dzenia, aby sam nie był winien

adnego pó

niejszego zła, i posiał jednych na ziemi, drugich na

ksi

ęŜ

ycu, innych rzucił na inne narz

dzia czasu. Po tej siejbie

zostawił młodym bogom modelowanie ciał istot

miertelnych i tej

reszty, która jeszcze miała do duszy ludzkiej przyrosn

ąć

. To

wszystko, i wszystko, co za tym idzie, mieli wykona

i panowa

nad

tym i według sił jak najpi

kniej i jak najlepiej zarz

dza

mierteln

istot

, gdyby si

tylko sama dla siebie nie stawała przyczyn

nieszcz

ęść

. xv Wszystko to rozporz

dziwszy, trwał w swoim zwyczajnym

stanie. On trwał, a dzieci jego zrozumiały porz

dek ojcowski i

zacz

ły go słucha

". Wzi

ły nie

miertelny pierwiastek

miertelnej

istoty

ywej

laduj

własnego

wykonawc

yczały

wszech

wiata cz

stek ognia, ziemi, wody i powietrza, cz

stek, które

miały by

oddane z powrotem, i te zapo

yczone składniki spajały w jedno

ść

nie

przy pomocy spoiwa nierozkładalnego, którym same były powi

zane, ale

drobniutkimi, a wi

c niewidzialnymi

wieczkami g

stymi je spajaj

wykonywały z tego wszystkie poszczególne ciała. I wstawiały w

rodek

obroty duszy nie

miertelnej, w ciało podlegaj

ce odpływowi i zasilane

przypływem. Dusze, wpuszczone w wielki nurt ciała, ani zapanowa

nad

nim nie umiały, ani mu nie ulegały całkowicie, ale gwałtowny pr

d je

ponosił i one ponosiły, tak

e si

cała istota

ywa poruszała bez

porz

dku, w byle jakim kierunku, szła bez

adnego sensu, a miała

wszystkich sze

ść

rodzajów ruchu. Jeden ku przodowi i wstecz i znowu w

prawo i w lewo, w dół i do góry i na wszystkie strony chodziły
bł

kaj

c si

w sze

ciu kierunkach. Bo wielka fala napływała i

odchodziła - ta, która po

ywienie przynosiła - a jeszcze wi

kszy

niepokój wywoływały podniety zewn

trzne, kiedy si

ciało zetkn

ło z

jakim

ogniem obcym zewn

trznym albo z twardo

ziemi, albo ze

lisko

wód, albo z p

dem wiatrów, które powietrze niosło;

wszystko to wywoływało ruchy, które za po

rednictwem ciała celowały i

trafiały w dusz

. Te jej wzruszenia zostały pó

niej nazwane

spostrze

eniami i dzisiaj tak si

nazywaj

wszystkie. One ju

wtedy, w pierwszej chwili najobfitszy i najwi

kszy robiły niepokój,

poruszaj

c si

wraz z nieustannie płyn

cym strumieniem pokarmu;

gwałtownie

wstrz

sały

obiegami

duszy,

obieg

czynnika

samo

ciowego zatrzymywały całkowicie; płyn

c przeciwko niemu nie

pozwalały mu rz

dzi

i biec, a obiegiem tego drugiego potrz

sały tak,

e trzy odst

py podwójnego i potrójnego z obu stron, a tak samo

człony po

rednie i ł

ce po półtora, po jeden i jedna trzecia i

jeden i jedna ósma, poniewa

całkowicie rozerwa

nie dawały, bez

woli lego, który je powi

zał, na wszystkie strony bywały wykr

cane i

łamane; jedno koło tak, drugie inaczej, jak tylko było mo

na. Tak

ledwie si

trzymało jedno drugiego i szły niby to, ale szły bez

sensu, to naprzód, to na ukos, to na odwrót. Zupełnie jakby kto

góry nogami stan

ł głow

na ziemi, a nogi oparł gór

o cokolwiek.

Wtedy i u tego biedaka, i jemu u patrz

cych, prawa strona wydaje si

lew

, a lewa praw

, czy w t

stron

patrze

, czy w przeciwn

. To samo

wła

nie dzieje si

, i inne w tym rodzaju gwałtowne przypadło

zaburzaj

obroty, kiedy one natrafiaj

na co

tego samego rodzaju

albo rodzaju ró

nego. Obroty wtedy głupiej

i myl

i nazywaj

rzeczy jednakie i rzeczy ró

ne wprost przeciwnie i niezgodnie z

prawd

aden obrót wtedy po

ród nich nie rz

dzi i

aden nie

prowadzi. Kiedy jakie

spostrze

enia z zewn

trz na dusz

spadn

porw

jej całe wn

trze za sob

, wtedy zdaje si

e one władaj

, cho

naprawd

one zale

ne. Przez wszystkie stany tego rodzaju dusza

teraz i na pocz

tku traci rozum. Pierwszy raz wtedy, gdy si

z ciałem

miertelnym zwi

ąŜ

e. Pó

niej, kiedy napływa mniej gwałtowny strumie

wzrostu i po

ywienia, obroty znowu nabieraj

cicho

ci, id

swoj

drog

i ustalaj

coraz bardziej z biegiem czasu. Wtedy wyrównuj

obroty wszystkich poszczególnych kół według wzoru ich naturalnego

obiegu i ju

trafnie nazywaj

, co jest tym samym, a co czym

innym, i

sprawiaj

to,

e ich wła

ciciel staje si

rozumny. A je

eli si

tego doł

czy jaki

wła

ciwy wikt, który wychowanie przynosi, wtedy

człowiek staje całkowity i zdrowy ze wszech miar. Unikn

najwi

kszej choroby. A kto si

zaniedba, ten kulawo przechodzi

cie

ycia; niedoskonały, z powrotem idzie do Hadesu. Nic nie

zyskał po drodze. Ale o tym pó

niej b

dzie mowa. Na razie ten temat,

który teraz przed nami, trzeba rozwin

ąć

dokładniej. Przede wszystkim:

o powstaniu poszczególnych cz

ęś

ci ciała i o duszy. Z jakich przyczyn

i z jakich zamysłów opatrzno

ci boskiej to powstało. Trzymajmy si

tego, co najbardziej prawdopodobne. W ten sposób id

my naprzód i lak

sobie rzeczy tłumaczmy.
Bogowie na

ladowali okr

gły kształt wszech

wiata, wi

c wło

yli dwa

boskie obiegi w ciało kuliste, które dzi

głow

nazywamy. To jest

ęść

ciała najbardziej boska i panuje nad wszystkim, co jest w nas.

Jej bogowie oddali na słu

cał

mas

ciała, któr

zebrali, licz

z tym,

eby mogło wykonywa

wszystkie ruchy, jakie istniej

. Aby

c nie było w kłopocie tocz

c si

po ziemi, która ma swoje ró

wyniosło

ci i zagł

bienia, i mogło ponad jednymi z nich przechodzi

a z drugich wychodzi

na gór

, dali bogowie głowie to ciało jako

wózek i dali mu mo

ść

chodzenia. St

d ciało dostało swoj

długo

ść

wyrosły mu cztery ko

czyny daj

ce si

zgina

- takie mu bóg obmy

lił

rodki lokomocji, którymi mogło si

chwyta

i zapiera

i przechodzi

przez

wszystkie

miejsca

wysoko

nosi

siedzib

pierwiastka

najbardziej boskiego i naj

tszego. Nogi

alem i r

ce w ten sposób

i dlatego urosły wszystkim. A poniewa

bogowie uwa

ali,

e przód jest

godniejszy od tyłu i raczej si

do rz

dzenia nadaje, wi

c w t

stron

przewa

nie nasz chód skierowali. A trzeba było,

eby człowiek miał

przód ciała ró

ny i odgraniczony od jego strony tylnej. Dlatego

naprzód w okolicy czaszki podstawili pod ni

twarz i wstawili w ni

narz

dy, słu

Ŝą

ce wszelkiemu przewidywaniu duszy, i zrz

dzili tak,

eby ten przód miał naturalny udział we władzy nad ciałem. A z

narz

dów pierwsze sporz

dzili oczy, które

wiatło nosz

, i wpoili je

w ciało z tej przyczyny. Umy

lili zrobi

ciało z ognia, który pali

nie mógł, tylko dostarcza

łagodnego

wiatła, które cechuje ka

dzie

. Zrobili tak,

e czysty ogie

wewn

trz nas, ogie

bratni

jasno

ci dziennej przez oczy płynie łagodnie; on cały jest g

sty -

najwi

cej bogowie sprasowali wn

trze oczu - tak

e reszta cała, jako

stsza, zostaje zamkn

ła, a tylko czysty ogie

przecieka. Kiedy wi

wiatło dzienne otacza strumie

wzrokowy, wtedy wypływa

wiatło

podobne ku podobnemu, zbija si

z tamtym w jedno i powstaje ciało,

które sobie przyswajamy - ono le

y wprost przed naszymi oczyma,

gdziekolwiek wpadn

na siebie dwa strumienie: jeden, który wypływa z

naszych oczu, i drugi, pochodz

cy z zewn

trz. Całe

wiatło naszych

oczu jest jednorodne ze

wiatłem zewn

trznym, bo jest do niego

podobne, wi

c jakiekolwiek

wiatło kiedy napotka albo jakie

inne do

niego dojdzie, ono ich poruszenia podaje całemu ciału a

do duszy i

wytwarza ten rodzaj spostrze

, które my nazywamy widzeniem.

A kiedy ogie

naszemu pokrewny odejdzie w noc, nasz ogie

zostaje

odci

ty. Bo wychodzi, ale natrafia co

niepodobnego, wi

c odmienia

sam i ga

nie; zgoła nie jest tej samej natury co powietrze

otaczaj

ce, bo ono nie ma ognia w sobie. Zatem przestaje widzie

, a

jeszcze sen sprowadza. Dlatego

e bogowie obmy

lili, jako ochron

dla

wzroku, powieki. Kiedy si

one przymkn

, powstrzymuj

moc ogni

wewn

trznego; ta moc si

rozlewa, wyrównuj

c i gładz

c poruszenia

wewn

trzne. Gdy za

te si

wyrównaj

i złagodz

, nast

puje spokój.

Kiedy nastanie wielki spokój, spada na człowieka sen o krótkich
marzeniach sennych. Je

eli za

zostan

jakie

ruchy wi

ksze, to

zale

nie od tego, jakie i w jakich miejscach pozostały, dostarczaj

takich i tak wielkich widziadeł, odtwarzaj

cych rzeczy wewn

trzne i

zewn

trzne, które si

po zbudzeniu przypominaj

A je

eli chodzi o wła

ciw

zwierciadłom zdolno

ść

do robienia

widziadeł i wszystkim przedmiotom

wiec

cym i gładkim, to dojrzenie

tej sprawy nie przysparza nowej trudno

ci. Bo ze współdziałania

wzajemnego ognia wewn

trznego i zewn

trznego, które si

za ka

dym

razem jednocz

około gładko

ci i wielorakim ulegaj

odbiciom,

wszystkie tego rodzaju widziadła zjawiaj

z konieczno

ci. Ogie

bij

cy od twarzy z ogniem wzrokowym zbija si

w jedno w s

siedztwie

przedmiotów gładkich i

wiec

cych. Strona lewa wydaje si

praw

, bo

nast

puje zetkni

cie si

przeciwnych cz

ęś

ci ciała z przeciwnymi

ęś

ciami widzenia, wbrew zwyczajnemu sposobowi ich zetkni

cia. Prawa

strona wydaje si

praw

, a lewa lew

w przeciwnym wypadku, kiedy si

wprost przeciwnie spotka

wiatło padaj

ce ze

wiatłem odbitym. To

wtedy, gdy płaska powierzchnia lustra otrzyma wzniesienia z tej i z
tamtej strony i odbije w lew

stron

widzenia stron

praw

, a drug

na drug

stron

. Je

li takie lustro obróci

według długo

ci twarzy,

ono wszystko pokazuje do góry nogami; to, co na dole, ono odrzuca ku
górze, a co u góry, to odbija ku dołowi.
Wszystko to nale

y do współczynników, które bogu słu

Ŝą

, a on si

nimi posługuje, kiedy wyka

cza ide

tego, co według mo

najlepsze. Ludzie jednak po wi

kszej cz

ęś

ci uwa

to nie za

współczynniki, ale za przyczyny wszystkiego, które ozi

biaj

ogrzewaj

, powoduj

krzepnienie i topienie si

i tym podobne rzeczy

robi

. One jednak nie mog

mie

adnej my

li i

adnego rozumu w

odniesieniu do niczego. Trzeba powiedzie

e ze wszystkich istot

jedna tylko dusza mo

e mie

rozum. Ale dusza jest niewidzialna, a

ogie

i woda, i ziemia, i powietrze - to wszystko s

ciała widzialne.

Człowiek, który kocha rozum i wiedz

, powinien przede wszystkim

ledzi

przyczyny natury rozumnej, a na drugim miejscu dopiero te,

które powstaj

pod wpływem ciał poruszanych przez inne ciała i

poruszaj

cych inne. I my

my tak post

powinni. Zatem trzeba mówi

o jednym i o drugim rodzaju przyczyn. Osobno o tych, które rozumem
wykonuj

rzeczy pi

kne i dobre, i o tych, co pozbawione rozumu,

wywołuj

za ka

dym razem lo lub tamto bez planu i bez porz

dku.

Powiedzieli

my ju

ść

o tych współczynnikach, które si

zło

yły

na to,

eby oczy posiadały t

zdolno

ść

, jaka dzi

jest ich udziałem.

A teraz powiedzie

trzeba o ich czynno

ci, z której po

ytek jest

najwi

kszy, i dlatego je nam bóg dał. Wzrok, według mego zdania, jest

dla nas przyczyn

najwi

kszego po

ytku. Bo z obecnych my

li o

wszech

wiecie

adna nie byłaby nigdy wypowiedziana, gdyby

my ani

gwiazd, ani sło

ca, ani nieba nie widzieli. A tymczasem ogl

danie

dnia i nocy, miesi

ce i obiegi roczne wytwarzaj

liczb

i poj

cie

czasu i od nich pochodz

badania nad natur

wszech

wiata. St

doszli

my do filozofii, a wi

kszego dobra ród

miertelny nie dostał

ani nie dostanie nigdy w darze od bogów. To wła

nie ja nazywam

najwi

ksz

warto

naszych oczu. O innych, pomniejszych, po co si

mamy rozwodzi

? Po których by nie-filozof płakał i lamentował

daremnie, gdyby wzrok stracił. Ale to, powiedzmy sobie,

e wła

nie

dla tej przyczyny bóg umy

lił obdarowa

nas wzrokiem, aby

ogl

daj

c na niebie obiegi umysłu mieli z nich po

ytek dla obiegów

rozs

dku, który jest w nas, bo one s

tamtym pokrewne - cho

tamie s

nie zm

cone, a nasze mylne i nieporz

dne. Aby

my si

tego uczyli i

nabrawszy w siebie poprawno

ci rachunków naturalnych, na

ladowali

obiegi boskie, które s

w ogóle bezbł

dne, i ustalali jako

te obiegi

bł

dne, które s

w nas.

Głos i słuch znowu ten sam maj

sens. Do tego samego celu i z tych

samych powodów obdarowali nas nimi bogowie. Przecie

do tego samego

celu prowadzi słowo i w najwy

szym stopniu do tego si

przyczynia. A

jakikolwiek z muzycznego głosu po

ytek płynie dla słuchu, ten dany

nam jest ze wzgl

du na harmoni

. Harmonia ma ruchy pokrewne obiegom

duszy w nas, wi

c dla człowieka, który rozumnie muzyki u

ywa, wydaje

yteczna, nie dla przyjemno

ci bezmy

lnej, jak to dzi

bywa,

ale Muzy dały j

nam na to,

eby im pomagała dusz

znowu do porz

dku

doprowadzi

zestraja

kiedy

jej

obieg

przestanie

harmonijny. One te

dary nam rytm do tego samego celu, jako pomoc

przeciwko stanom duszy, którym miary brak i wdzi

ku u wi

kszo

ludzi.
Dotychczasowe rozwa

ania z małymi wyj

tkami pokazuj

wytwory

umysłu. A trzeba si

równolegle do nich zaj

ąć

wytworami konieczno

ci.

Powstanie tego

wiata było mieszane;

wiat powstał cz

ęś

ciowo z

konieczno

ci, a cz

ęś

ciowo jako synteza umysłu. Umysł 4« panował nad

konieczno

, bo nakłaniał j

eby wi

kszo

ść

rzeczy doprowadzała do

tego, co najlepsze. W ten sposób i według tego konieczno

ść

ulegała

rozumnemu nakłanianiu i tak na pocz

tku powstawał ten wszech

wiat.

c je

eli kło

ma mówi

, jak on istotnie powstał, powinien

domiesza

i ten rodzaj przyczyny, która si

bł

ka, dok

dkolwiek by

ponosiła. W ten sposób musimy wi

c zboczy

i wzi

ąć

pod uwag

znowu

inny przystojny pocz

tek tych samych rzeczy i tak samo, jak o

rzeczach tamtych wtedy, lak teraz o tych na nowo zaczyna

pocz

tku. Zobaczymy wi

c sam

natur

ognia, wody i powietrza

i ziemi przed powstaniem wszech

wiata, i co si

z nimi działo

przedtem.
Obecnie jako

nikt nie wyja

nia ich powstania, ale poniewa

wiemy, co

to jest ogie

i te inne, wi

c nazywamy je

ywiołami i uwa

amy je za

pierwiastki wszech

wiata, ale s

dzimy,

e nawet

rednio inteligentny

człowiek nie powinien ich przyrównywa

c cho

by nawet w przybli

eniu

do postaci głosek. Wi

c teraz, według nas przynajmniej, niech si

tak

rzeczy maj

. O pocz

tku czy te

o pocz

tkach wszech

wiata, czy jak to

tam przedstawia, teraz nie mówmy - nie dla czego innego, tylko

dla tego,

e to trudno powiedzie

jasno, co si

człowiekowi wydaje

przy obecnej metodzie wykładu. Ani wy nie uwa

ajcie,

e ja powinienem

o tym mówi

, ani ja sam nie zdołałbym wmówi

w siebie,

e potrafiłbym

porz

dnie sprosta

takiemu przedsi

wzi

ciu. Ja si

trzymał tego,

co powiedziałem na pocz

tku - opowiadania prawdopodobne potrafi

wiele - b

c, nie gorzej od innych, próbował opowiada

prawdopodobnych.

Raczej,

naprzód,

pocz

tku

zaczn

mówi

wszystkim i o ka

dej rzeczy z osobna. Wi

c i teraz, na pocz

tku

wywodów wezwijmy boga na pomoc, aby nas wyratował z bezdro

y tego

niebywałego wykładu i doprowadził do jakiego

stanowiska podobnego do

prawdy, i dopiero zaczynajmy mówi

. Zatem ten ponowny pocz

tek

rozprawy o wszech

wiecie niech b

dzie bardziej podzielony ni

poprzednio. Bo przedtem rozró

niali

my dwie postacie, a teraz nam

wypada odsłoni

trzeciego, w innym rodzaju. Tamte dwie rzeczy

wystarczały w zwi

zku z tym, co si

przedtem powiedziało: jedna - to

był ten przyj

ty w pierwowzór, przedmiot my

li, wiecznie niezmienny,

a druga - to na

ladowanie pierwowzoru, które ma sw

genez

i jest

widzialne. Trzeciej rzeczy nie rozró

nili

my wtedy, uwa

e dwie

wystarcz

, a teraz bieg my

li zdaje si

zmusza

do tego,

eby

próbowa

ąć

w jasne słowa pewn

rzecz trudn

i m

. Wi

c co to

wła

ciwie jest, jak by to przyj

ąć

? To jest wła

ciwie co

takiego, co

łonem swym obejmuje wszystko, co powstaje - co

jakby piastunka. To

jest prawda, ale trzeba si

niej wypowiedzie

na ten temat.

To jest rzecz trudna; zwłaszcza

e w zwi

zku z tym trzeba naprzód

powiedzie

o ogniu i o tym, co si

z ogniem ł

czy. Trudno jest

mówi

o ka

dym z nich z osobna i powiedzie

, co wła

ciwie nale

nazywa

wod

raczej ni

ogniem i które raczej którymkolwiek ni

wszystkim razem, albo jednym tylko - tak

eby mówi

pewnie i

wiarygodnie - to nie jest łatwa rzecz.
Wi

c jakby to wła

ciwie i co by o nich mo

na powiedzie

, kiedy nie

wiemy dobrze, co i jak? Przede wszystkim to, co teraz nazywamy wod

Widzimy,

e kiedy krzepnie - tak si

nam wydaje - rodzi kamienie i

ziemi

. A to samo, kiedy si

stopi i rozpadnie, staje si

wiatrem i

powietrzem, a spalone powietrze to ogie

. I na odwrót, ogie

szczony i zgasły przechodzi z powrotem w posta

powietrza, a znowu

powietrze zg

szczone staje si

chmur

i mgł

, a z tych, kiedy si

jeszcze wi

cej zbij

, leje si

woda, a z wody robi si

ziemia i

kamienic znowu. I tak w kółko podaj

sobie te rzeczy powstawanie, jak

wydaje, nawzajem. Wi

c poniewa

adna z tych rzeczy nie wydaje

nigdy jedna i ta sama, wi

c któ

by si

nie wstydził sam przed

sob

obstawa

uparcie przy tym,

e którakolwiek z tych rzeczy jest

tym,

nie

czymkolwiek

innym.

Nie

sposobu

ogóle

najbezpieczniej jest mówi

o nich w danym razie w ten sposób: To, co

wci

ąŜ

w naszych oczach staje si

to tym, to owym, jako niby to ogie

tego nie nazywa

"tym", tylko "czym

takim". I o wodzie nigdy nie

mówi

"to", tylko "co

takiego", ani o

adnej innej z tych rzeczy nie

mówi

tak, jakby one E miały jak

ąś

stało

ść

, a my to dajemy do

zrozumienia, u

ywaj

c słówka "to" i "to tutaj". Te rzeczy wymykaj

, bo nie trwaj

, spod słówka "to" i "to tutaj" i spod ka

dego

zwrotu, który je ujmuje jako trwałe, jakby istniały.
Wi

adnego z takich zwrotów nie u

ywa

, a zwrot "co

takiego"

jest wła

nie odpowiednio chwiejny, wi

c go stosowa

i do ka

dej z

tych czterech rzeczy i do wszystkich razem. Zatem i ogie

to jest w

ogóle "co

w tym rodzaju", i wszystko, cokolwiek ma powstawanie. A

tylko to, w czym te rzeczy zawsze tkwi

, zjawiaj

50 si

w tym i

znowu stamt

d gin

, tylko to jedno nazywa

"tym" i "tym tutaj", a

poza tym, cokolwiek by to było, ciepłe czy białe, czy którekolwiek z
przeciwie

stw i wszystko, co st

d powstaje - z lego nic nie nazywa

"tym". Bo gdyby kto

wszelkie mo

liwe kształty wykonywał ze złota i

nieustannie by jedne kształty w drugie przerabiał, to gdyby kto

palcem wskazał którykolwiek z nich i zapytał przy tym, co to jest,
wtedy je

li o prawd

chodzi, najbezpieczniej byłoby powiedzie

e to

złoto, a o trójk

cie, czy jaki by si

tam inny kształt wytwarzał, nie

mówi

jako o czym

istniej

cym, bo to si

zmienia, zanim si

sko

czy

jego nazw

wymawia

, tylko si

zadowoli

, je

eli co

zechce

bezpiecznie wzi

ąć

na siebie nazw

"czego

w tym rodzaju".

Ta sama sprawa i z t

natur

, która przyjmuje posta

wszystkich

ciał. O niej mo

na powiedzie

e zawsze jest tym samym. Ona si

nigdy swojej zdolno

ci nie pozbywa. Przyjmuje zawsze wszystko, a sama

aden sposób i nigdy nie przyjmuje

adnego kształtu podobnego do

tych, które w ni

wchodz

. Ona jest mas

plastyczn

, dla wszystkiego:

zmienia si

i przekształca pod wpływem tego, co w ni

wchodzi. I

wydaje si

dzi

ki temu raz taka, raz inna. To, co w ni

wchodzi i co

z niej wychodzi, to s

zawsze pewne odwzorowania bytów, odbite według

nich w jaki

sposób niewypowiedziany i przedziwny, którym si

zajmiemy pó

niej. Na razie musimy rozró

trzy rodzaje: to, co

powstaje, to, w czym co

powstaje, i to, na obraz czego tworzy si

to, co powstaje. I przyrówna

wypada to, co przyjmuje, do matki,

pierwowzór do ojca, a ten wytwór pomi

dzy nimi do potomka. I

zrozumie

e to, w czym odwzorowanie powstaje, tylko wtedy b

dzie

dobrze przygotowane na przyj

cie odwzorowania z cał

ró

norodno

jego cech szczególnych, je

li b

dzie wolne od

ladów wszelkich

postaci, które ma sk

przyj

ąć

. Bo gdyby było podobne do której

form nadchodz

cych, to gdyby nadeszła forma przeciwna albo w ogóle

inna, ono by j

odwzorowało

le, gdy

przegl

dałaby jego własna

natura. Dlatego to, co ma przyj

ąć

w siebie wszelkie rodzaje, musi by

wolne od wszelkiej postaci. Tak samo kiedy chodzi o olejki wonne,
wytwórcy my

przede wszystkim o ich pierwszym podło

u i tak robi

eby jak najbardziej bezwonna była ta ciecz, która ma przyj

ąć

zapachy.
A ci, którzy w pewnych ciałach mi

kkich staraj

odciska

kształty, nie pozwalaj

eby podło

e nosiło na sobie jakikolwiek

wyra

ny kształt, i wygładzaj

je naprzód, aby było jak najrówniejsze.

Tak samo te

i to, co ma cz

sto i pi

knie wszystkimi swymi cz

ęś

ciami

bra

w siebie odwzorowania wszelkich rzeczy istniej

cych wiecznie,

musi samo by

wolne od wszelkich postaci. Dlatego matk

i podło

wszystkiego, co powstaje i jest widzialne i w ogóle dostrzegalne, nie
nazywajmy ani ziemi, ani powietrza, ani ognia, ani wody, ani tego, co
powstaje z nich, ani tego, z czego one powstaj

, tylko pewn

posta

niewidzialn

i bezkształtn

, która mo

e przyj

ąć

wszystko i ma jaki

niepoj

ty kontakt z przedmiotami my

li.

eli powiemy,

e to jest co

niesłychanie nieuchwytnego, nie

pomylimy si

. O ile na podstawie tego, co poprzednio powiedziane,

na dochodzi

jego natury, to najsłuszniej mo

na tak powiedzie

ogniem wydaje si

w ka

dym wypadku jego cz

ęść

zaogniona; cz

ęść

zwil

ona wydaje si

wod

, a ziemi

i powietrzem, o ile ono we

mie w

siebie ich odwzorowania. Trzeba te rzeczy bardziej rozgraniczy

lowo, kiedy si

nad nimi zastanawiamy. Czy jest jaki

ogie

sam

dla siebie i te wszystkie rzeczy, o których zawsze tak mówimy, czy
ka

da z nich istnieje sama dla siebie, czy te

to wszystko, co

widzimy, i te inne rzeczy, które za po

rednictwem ciała spostrzegamy,

jedynie tylko tak

prawd

posiadaj

, a poza tym nie istniej

nigdzie

aden sposób i my niepotrzebnie w ka

dym wypadku mówimy,

istnieje dla ka

dego pewna posta

, pewien przedmiot my

lowy, a

tymczasem to nie je

li nic wi

cej jak tylko wyraz?

Nie sposób w tej chwili zostawi

tego zagadnienia bez dyskusji i

bez rozstrzygni

cia i po prostu powiedzie

e tak jest, ani te

i tak długich wywodów doda

jeszcze jeden długi wywód uboczny.

eli jakie

wielkie okre

lenie da si

ąć

w krótkich słowach, to

by było tutaj najwła

ciwsze. Wi

c ja w ten sposób oddaj

tutaj swój

głos. Je

eli rozum i mniemanie prawdziwe to s

dwa rodzaje, ze wszech

miar istniej

te rzeczy same dla siebie, postacie niedost

pne dla

naszych spostrze

, a dost

pne tylko dla my

li. A je

eli, jak si

niektórym ludziom wydaje, mniemanie prawdziwe niczym si

nie ró

ni od

rozumu, to wypadnie przyj

ąć

e wszystko, cokolwiek spostrzegamy za

rednictwem ciała, jest najzupełniej pewne i mocne. A jednak trzeba

powiedzie

e to s

dwie rzeczy ró

ne, poniewa

powstaj

niezale

nie

od siebie i zachowuj

ró

nie. Jedno si

w nas rozwija pod wpływem

nauki, drugie pod wpływem sugestii. I jedno zawsze wymaga prawdziwej

cisło

ci, a drugie

adnej. I jedno nie ulega wpływowi sugestii, a

drugie mu ulega. I jedno, powiedzie

na, posiada ka

dy człowiek, a

rozum posiadaj

bogowie, a rodzaj ludzki jako

w małym stopniu.

Kiedy si

tak te rzeczy maj

, to zgodzi

trzeba,

e istnieje

jeden rodzaj rzeczy, niezmienny, niezrodzony i niegin

cy, który ani w

siebie nie przyjmuje niczego sk

din

d, ani sam w nic innego nigdzie

nie przechodzi, niewidzialny i w

aden inny sposób niedostrzegalny -

ogl

go mo

e tylko my

l rozumna. I drugi rodzaj rzeczy, nazywany

tak samo i podobny do tamtego, spostrzegalny, zrodzony, zmienny
ustawicznie, który powstaje w pewnym miejscu i znowu stamt

d przepada

- uchwyci

go potrafi mniemanie i spostrze

enie. I trzeci rodzaj

istnieje. Jest nim zawsze przestrze

. Jej si

zguba nie chwyta.

Wszystko, co powstaje, ma w niej jakie

miejsce. Mo

na j

bez

pomocy zmysłów uchwyci

za pomoc

rozumowania gorszego gatunku, a

wierzy

jej trudno. My na ni

patrzymy i zaczyna si

nam

mówimy,

e chyba z konieczno

ci wszystko, cokolwiek istnieje, musi

istnie

w jakim

miejscu i zajmowa

jak

ąś

przestrze

, a czego nie ma

na ziemi ani gdzie

na niebie, to w ogóle jest niczym. Wszystkie

takie rzeczy i inne tym podobne mówimy te

o tej naturze prawdziwej,

która nie ma nic wspólnego ze snami. Poniewa

nas tamta usypia, nie

umiemy nawet po zbudzeniu si

poci

ąć

granicy i powiedzie

prawdy,

e odwzorowanie, poniewa

nawet jego pierwowzór nie jest jego

własno

i ono zawsze zostaje zwiewnym widziadłem czego

innego,

dlatego musi zawsze istnie

w czym innym i jako

tam trzyma

istnienia, albo w ogóle nie jest niczym, a temu, co istotnie
istnieje, pomaga

cisła prawdziwa my

e jak długo co

jest czym

innym, a drugie te

czym

innym, to

adne z nich w

adnym istnie

nie

e i nie b

dzie

stanowi

zarazem jednej i tej samej rzeczy i dwóch rzeczy. Tak niech

przedstawia w ogólnym zarysie moja my

l wyrozumowana. Ja głosuje,

za tym,

e istnieje byt, przestrze

i powstawanie, trzy rzeczy

trojakie - istniały ju

, zanim

wiat powstał. A piastunka powstawania

zwil

ona i zaogniona i przyjmuj

kształty ziemi i powietrza i ulegaj

ca zmianom innym, jakie za tym

, przedstawiała widok ró

norodny, a poniewa

pełna jest sił

niepodobnych i nierówno wa

nych, nie posiadała

adnej równowagi

wewn

trznej,

tylko

chwiała

nieregularnie

wszystkich

kierunkach, bo ni

te siły wstrz

sały, a ona znowu, poruszaj

c si

potrz

sała nimi ze swojej strony. I tak wci

ąŜ

jedne leciały w t

stron

, a drugie w inn

, i rozdzielały si

, jakby kto sitem potrz

sał

albo innym narz

dziem do czyszczenia zbo

a. Pod wpływem wstrz

ąś

nie

wiania to, co g

ste, ci

ęŜ

kie, padało w inn

stron

, a co rzadkie i

lekkie, leciało i osiadało na innym miejscu. I tak wtedy te cztery
rodzaje pod wpływem wstrz

ąś

nie

swego

rodowiska, bo ono si

poruszało i jakby jakie

narz

dzie powodowało wstrz

ąś

nienia - wi

rozdzielało jedno od drugiego to, co najbardziej było niepodobne, a
co najpodobniejsze, to skupiało razem tak,

e ka

de si

gromadziło na

innym miejscu, zanim si

jeszcze z tych elementów uporz

dkowanych

utworzył wszech

wiat. Przedtem to wszystko było nagromadzone bez

jakiego

sensu i miary. A kiedy

wiat zacz

ł si

porz

dkowa

, wtedy

naprzód ogie

i ziemia i powietrze i woda miały jakie

tam swoje

lady, ale były rozrzucone na wszystkie strony, jak wszystko to, przy

czym nie ma boga. Tak i z nimi było, wi

c bóg nadał im wtedy ró

postacie i liczby. To,

e bóg ile mo

ci najpi

kniej i najlepiej te

elementy zestawił z materiału, który był nie taki, to zdanie niech
si

u nas utrzymuje zawsze, wbrew wszelkim innym. A teraz trzeba

próbowa

obja

wam w słowach niezwyczajnych uporz

dkowanie ich

wszystkich

powstanie.

Ale

poniewa

umiecie

chodzi

drogami

wykształcenia, po których musz

biec te wywody, wi

c dotrzymacie mi

kroku. Przede wszystkim wi

e ogie

i ziemia i woda i powietrze s

ciałami, to chyba jasne i to ka

demu. Wszelka posta

ciała posiada i

gł

boko

ść

. A znowu gł

boko

ść

musi koniecznie obejmowa

natur

płaszczyzny. A prosta płaskiej podstawy składa si

z trójk

tów.

Wszelkie za

trójk

ty pochodz

od dwóch trójk

tów, z których ka

dy ma

jeden k

t prosty, a dwa ostre. Jeden z nich ma po obu stronach cz

ęść

ta prostego, rozdzielonego równymi ramionami, a drugi ma jego

ęś

ci nierówne, podzielone bokami nierównymi. Taki wi

c przyjmujemy

pocz

tek ognia i innych ciał, id

c z konieczno

ci drog

przypuszcze

prawdopodobnych. A jeszcze ich pocz

tki zna tylko bóg na wysoko

ci, a

z ludzi ten, który by bogu był miły.
Wi

trzeba

powiedzie

jakie

mogły

cztery

najpi

kniejsze ciała, niepodobne do siebie nawzajem, ale takie,

eby

przez rozkład jednego mogło powstawa

inne. Je

li na to trafimy, to

mamy prawd

o powstaniu ziemi i ognia i odpowiednich dwóch

ywiołów

dzy nimi. Wtedy nikomu nie przyznamy,

e s

gdzie

widzialne ciała

kniejsze od tych - ka

de w swoim rodzaju. Wi

c trzeba si

stara

zestawi

i dopasowa

do siebie cztery rodzaje ciał osobliwej

kno

ci i powiedzie

sobie,

my nale

ycie uchwycili ich natur

Otó

z dwóch trójk

tów trójk

t równoramienny ma jedn

tylko natur

, a

nierównoramienny ma ich niesko

czenie wiele. Wi

c trzeba z tej

niesko

czonej ilo

ci wybra

trójk

t najpi

kniejszy, je

eli mamy

zacz

ąć

jak si

nale

y. Je

eli kto

potrafi wybra

i wymieni

kniejszy i lepiej si

nadaj

cy do tej syntezy, ten b

dzie gór

nad

nami, ale nie jako wróg, tylko jako przyjaciel.
Przyjmijmy wi

c spo

ród wielu trójk

tów jako najpi

kniejszy jeden,

a pomi

my inne. To ten, z którego si

zło

y, jako trzeci, trójk

równoboczny. Dlaczego tak, o tym du

o by mówi

. Ale tego, który nasze

zdanie obali i wykryje,

e to nie jest tak, czeka nasza przyja

źń

nagrod

. Wi

c wybierzmy dwa trójk

ty, z których jest zbudowane ciało

ognia i innych

ywiołów. Jeden równoramienny, a w drugim kwadrat na

kszej p r

y prostok

t ni jest trzy razy wi

kszy od kwadratu na

przyprostok

tni mniejszej. To, co ci

przedtem powiedziało niejasno,

teraz trzeba rozgraniczy

bardziej. Bo wydawało si

e wszystkie

cztery

ywioły mog

nawzajem powstawa

jeden z drugiego, ale to si

tak zdawało niesłusznie, c Bo z tych trójk

tów, które

my wy

wymienili, robi

cztery

ywioły - trzy z tego, który ma boki

nierówne, a tylko jeden

ywioł, czwarty, jest zbudowany z trójk

równoramiennego. Zatem nie mo

e by

eby wszystkie powstawały jedne

z drugich drog

rozkładu: z wielu małych kilka wielkich i na odwrót,

ale trzy tak mog

. Bo wszystkie s

utworzone z jednego. Wi

c przez

rozpadanie si

kszych, du

o małych b

dzie zło

onych z tych samych

ęś

ci i przyjmie posta

dla nich charakterystyczn

. A kiedy si

znowu małe na trójk

ty rozpadn

, zrobi si

jedna liczba jednej masy i

wytworzy inn

wielk

posta

. Wi

c tyle powiedzmy o powstawaniu

jednego

ywiołu z drugiego.

A jak

posta

posiada ka

dy z nich i z jakich liczb si

składa, o

tym mo

na by teraz pomówi

. Rozpocznie pierwsza posta

i składnik

najmniejszy. Jej najprostszym składnikiem jest trójk

t, maj

przeciwprostok

tni

dwa razy dłu

od mniejszej przyprostok

tni.

Kiedy te dwa trójk

ty zło

wedle osi symetrii i powtórzy

to trzy

razy, i te osie symetrii, a zarazem krótsze przyprostok

tnie zebra

jednym punkcie

rodkowym, robi si

jeden trójk

t równoboczny, zło

ony

z sze

ciu (trójk

tów prostok

tnych). A cztery trójk

ty równoboczne,

zestawione razem tak,

eby si

schodziły po trzy k

ty płaskie, tworz

jeden k

t bryłowy, który nast

puje z kolei po najbardziej rozwartym z

tów płaskich. Kiedy si

utworz

takie cztery k

ty bryłowe, powstaje

pierwsza posta

bryły, która dzieli cał

kul

na cz

ęś

ci równe i

podobne.
Drugi z tych samych trójk

tów, je

eli si

zło

y osiem trójk

tów

równobocznych, wytwarza jeden k

t bryłowy z czterech

cian płaskich.

Kiedy si

zrobi sze

ść

takich k

tów bryłowych, zamyka si

znowu druga

bryła. Trzecia, z dwukrotnego zestawienia sze

ść

dziesi

ciu trójk

tów

elementarnych, posiada dwana

cie k

tów bryłowych - ka

dy z tych k

tów

tworzy pi

ęć

trójk

tów równobocznych. Bryła ma dwadzie

cia

cian -

wszystkie s

trójk

tami równobocznymi.

Zrodziwszy te bryły, wyczerpał si

jeden ze składników elementarnych,

a trójk

t równoramienny zrodził natur

czwartej bryły - po cztery

takie trójk

ty zło

yły si

na jedn

jej

cian

, a skierowały swoje

ty proste do jej

rodka, tworz

c jeden czworobok równoboczny. Kiedy

sze

ść

takich czworoboków zło

yło, utworzyły osiem k

tów bryłowych

- ka

dy k

t zbudowany z trzech

cian. Wynikła z tego posta

sze

cianu,

który

sze

ść

podstaw

jest

płaszczyzn

czworoboczn

Jest jeszcze jedna kombinacja, pi

ta z rz

du; bóg u

ył jej do

wymalowania wszech

wiata. Gdyby kto

lał uwa

nie o tym wszystkim i

nie wiedziałby, czy trzeba przyj

ąć

niesko

czon

ilo

ść

wiatów, czy

sko

czon

, doszedłby do przekonania,

e przyjmowa

niesko

czon

ilo

ść

mógłby tylko kto

, kto si

nie zna na tym, na czym si

zna

trzeba.

A czy

wiat jest jeden, czy wypada ich przyj

ąć

ęć

, po prawdzie,

raczej

byłoby

tpliwe.

Nasze

stanowisko

przyjmuje,

prawdopodobnie istnieje tylko jeden

wiat, ale kto

inny spojrzy na

jakie

inne rzeczy i b

dzie innego zdania. Wi

c zostawmy t

spraw

, a

ywioły, które si

nam teraz w my

li utworzyły, podzielmy na ogie

i ziemi

, i wod

, i powietrze. Ziemi dajmy posta

sze

cienn

, bo

ziemia jest

ywiołem najmniej ruchliwym spo

ród wszystkich czterech i

jest ciałem najbardziej plastycznym. Co

takiego musi mie

podstawy

najbezpieczniejsze, a z tych trójk

tów, przyj

tych na pocz

tku,

bezpieczniejsza jest z natury podstawa trójk

ta równoramiennego ni

nierównoramiennego. Je

li porównywa

płaszczyzny z nich zbudowane, to

czworobok stoi pewniej ni

trójk

t równoboczny, i je

li cz

ęś

ci bra

pod uwag

, i je

li cało

ść

. Dlatego, przys

dzaj

c sze

cian ziemi,

trzymamy si

li prawdopodobnej, wodzie za

dajemy posta

najmniej

ruchliw

spo

ród

pozostałych,

najbardziej

ruchliw

ogniowi,

redni

powietrzu. I najmniejsze ciało ogniowi, a najwi

ksze

wodzie, po

rednie ciało powietrzu. I najostrzejsze ogniowi, drugie z

du powietrzu, a trzecie wodzie.

Z nich wszystkich to, które ma najmniej podstaw, musi by

najruchliwsze i najłatwiej musi co innego przenika

, bo jest

najostrzejsze ze wszystkich stron. A oprócz tego najl

ejsze, bo

składa si

z najmniejszej ilo

ci takich samych cz

stek. Drugie z

du ju

w mniejszym stopniu ma te same cechy, a trzecie w stopniu

trzecim.
Wi

c według my

li słusznej i wedle prawdopodobnej niech b

dzie

posta

bryły czworo

cianu elementarnym składnikiem i nasieniem ognia.

Druga według pochodzenia bryła to, powiedzmy, zarodek powietrza, a
trzecia wody. Wszystkie te bryły trzeba sobie przedstawi

tak drobne,

e, z powodu ich mało

ci, poszczególnych c brył ka

dego rodzaju zgoła

widzie

nie mo

emy - dopiero gdy si

ich du

o zbierze, widzimy ich

masy. Je

eli chodzi o stosunki ilo

ciowe, o ruchy i inne siły, to

wszystko bóg, o ile tylko jego woli i perswazji ust

powała

dobrowolnie natura konieczno

ci, wyko

czył dokładnie i doskonale, i

zestroił to z sensem.
Zgodnie z tym wszystkim, co

my dot

d powiedzieli o

ywiołach,

xxii rzeczy b

prawdopodobnie tak miały. Kiedy si

ziemia

zetknie z ogniem, rozkłada si

pod wpływem jego ostro

ci i gotowa si

rozpa

ść

- albo w samym ogniu rozpuszczona, albo w masie powietrza,

albo wody, ale jej cz

steczki spotykaj

jako

znowu, dopasowuj

jedne do drugich i robi si

ziemia na nowo. Bo ona nigdy nie mo

przej

ść

w inn

posta

. Woda za

, kiedy j

ogie

rozbije na

steczki, albo i powietrze, mo

e si

zacz

ąć

składa

z jednej

stki ognia i z dwóch cz

stek powietrza. Dwa odcinki powietrza,

powstałe z rozpadu jego jednej cz

stki, mog

stawa

dwiema

stkami ognia. I na odwrót: kiedy ogie

zostanie ogarni

powietrzem, wodami albo jak

ąś

ziemi

i jest go mało, a ich du

o, on

porusza w ruchomych

rodowiskach, walczy, ale one go zwyci

ęŜ

mia

Ŝą

; wtedy dwie cz

stki ognia zbijaj

w jedn

posta

powietrza. A kiedy powietrze zostanie zmo

one i rozdrobnione, wtedy z

jego dwóch całych i pół cz

stki zło

y si

jedna cała posta

wody. A

pomy

lmy to sobie znowu w ten sposób. Je

eli ogie

ogarnie jaki

inny

ywioł i zacznie go rozcina

ostro

swoich naro

y i kraw

dzi,

wtedy ten

ywioł sam przechodzi w ogie

i unika dalszego rozcinania.

aden

ywioł nie mo

e w

ywiole podobnym i w tym samym ani

przemiany jakiej

wywoła

, ani dozna

czegokolwiek - s

przecie

podobne do siebie i s

takie same. Natomiast, jak długo

ywioł

słabszy walczy z mocniejszym, nie przestaje si

rozkłada

; te

mniejsze porcje, kiedy je ogarn

ksze, ulegaj

zmia

eniu i

gasn

. Staraj

uło

w posta

ywiołu, który zwyci

ęŜ

a, i

przestaj

gasn

ąć

. Wtedy si

z ognia robi powietrze, a z powietrza

woda. Ale gdy przeciw któremu z nich idzie i walczy z nim który

innych

ywiołów, wtedy ich rozkład nie ustaje, zanim albo w ogóle nie

zostan

odepchni

te i rozło

one nie uciekn

ywiołu pokrewnego,

albo te

zwyci

ęŜ

one zostan

i z wielu elementów zrobi si

jeden

podobny do

zwyci

skiego, który razem z nim zamieszka na stałe.

I tak w zwi

zku z tymi stanami wszystko zamienia miejsce ze

wszystkim. Bo porcje ka

dego

ywiołu rozchodz

z własnego miejsca

skutkiem ruchu podło

a, a te cz

stki, które w danej chwili przestaj

podobne do siebie, a upodobniaj

do innych, lec

pod wpływem

wstrz

ąś

nienia na miejsce tych, do których si

upodobniaj

Zatem wszystkie ciała niezmieszane i pierwotne powstały z tych
przyczyn. A

e w ich postaciach s

inne rodzaje te

, temu winna jest

budowa obu figur elementarnych - oba trójk

ty nie miały od pocz

tku

jednej tylko wielko

ci, tylko były i mniejsze, i wi

ksze, a było ich

tyle, ile gatunków postaci jednego rodzaju. Przez to niesko

czona

jest ilo

ść

ich kombinacyj z sob

i z innymi. To trzeba bra

pod

uwag

, je

eli si

chce mówi

rzeczy prawdopodobne o przyrodzie.

eli chodzi o ruch i spoczynek, w jaki sposób i przez co one

powstaj

, to je

li si

na ten temat nie porozumie

, wiele przeszkód

e napotka

pó

niejsze rozumowanie. Niejedno ju

o tym

powiedziało, a oprócz tego jeszcze i to,

e ruch nigdy nie chce

istnie

w jednostajno

rodowiska. Bo trudno,

eby si

miało

rusza

bez tego, co je poruszy, albo

eby co

poruszało bez tego, co

dzie porusza

- to raczej niemo

liwe. Nie ma ruchu tam, gdzie

tych rzeczy nie ma. One nigdy nie mog

jednakowe. Tote

przyjmujemy zawsze spoczynek w jednakowo

ci, a ruch składamy na karb

niejednakowo

ci.

Niejednakowo

przyczyn

jest

nierówno

ść

powstawanie nierówno

ci ju

my przeszli.

A jakim sposobem

ywioły, rozdzielone według rodzajów, nie

zaprzestaj

wzajemnej przemiany ruchu, tego

my nie powiedzieli. Wi

znowu powiemy w ten sposób. Obieg wszech

wiata, skoro obejmuje razem

wszystkie

ywioły, a jest kolisty i usiłuje by

zamkni

ty w sobie,

zaciska si

pier

cieniem naokoło wszystkiego i nie pozwala na

powstanie jakiegokolwiek pustego miejsca. Dlatego ogie

najbardziej

przenika wszystko, a po nim robi to po- B wietrze, bo co do
subtelno

ci stoi na drugim miejscu. Inne

ywioły tak samo. Zbudowane

najwi

kszych

stek

zostawiaj

najwi

ksz

pustk

swej

konstrukcji, a najmniejsze zostawiaj

najmniejsz

. Pod wpływem

nienia cz

stki zbiegaj

razem i ci

nienie spycha je w puste

miejsca, powstałe mi

dzy cz

stkami wielkimi. Kiedy cz

stki małe le

Ŝą

obok wielkich i te mniejsze rozdzielaj

ksze, a wi

ksze skupiaj

mniejsze, wszystko si

przemieszcza w gór

i w dół i na wszystkie

strony, spiesz

c na swoje miejsca. Ka

da cz

stka, zmieniaj

ca sw

wielko

ść

, zmienia te

i miejsce, które zajmowała w spokoju. W ten

sposób i dlatego utrzymuj

ce si

wci

ąŜ

powstawanie niejednakowo

wytwarza ustawiczny ruch tych rzeczy, który istnieje i nieustannie
istnie

dzie.

Potem trzeba zwa

e istniej

liczne rodzaje ognia, jak na

przykład płomie

i to, co od płomienia odchodzi, co nie pali, ale

daje

wiatło oczom, i to, co po zga

ciu płomienia pozostaje po nim

w zgliszczach. I tak samo powietrza rodzaj najja

niejszy nazywa si

eterem, a najbardziej m

tny mgł

i ciemno

. Inne jego rodzaje nazw

nie maj

, a powstaj

skutkiem nierówno

ci trójk

tów. Wody trzeba

naprzód rozró

rodzaje dwa: ruchliwy i płynny. Ruchliwy, poniewa

zawiera wody cz

stki małe a nierówne, rusza si

łatwo sam i pod

wpływem czego

innego równie

skutkiem niejednakowo

ci i dzi

postaci swoich elementów. A ten, który si

składa z cz

stek wielkich

i jednakich, jest bardziej zrównowa

ony od tamtego, ci

ęŜ

ki i

krzepliwy skutkiem jednakowo

ci.

Kiedy ogie

zacznie go przenika

i rozkłada

, on traci t

jednakowo

ść

i nabiera wi

cej ruchu w siebie. Kiedy si

zrobi ruchliwy, pcha go

powietrze otaczaj

ce i

ga go na ziemi

. Ubywanie mas nazywa si

topieniem, a zlewa albo spływem nazywa si

ganie si

na ziemi

Kiedy stamt

d ogie

znowu wypada, nie wychodzi w pró

; otaczaj

powietrze ci

nie na jeszcze ruchliw

mas

płynn

, wchodzi w ni

miejsce cz

stek ognia, ci

nie i miesza si

z materiałem topionym. On

pod ci

nieniem nabiera z powrotem jednakowo

ci, bo odchodzi ogie

który powodował niejednakowo

ść

, i materiał robi si

znowu len sam co

przedtem. To oddalanie si

ognia nazwano ochładzaniem si

, a

ganie si

materiału po wyj

ciu ognia nazwano krzepnieniem.

Z tych wszystkich rzeczy wszystkie, które si

lej

, nazwali

wodami. Ten materiał, który ma cz

stki najdrobniejsze i przez to jest

najg

stszy i w jednym tylko rodzaju wyst

puje, a kolor ma w sobie

połyskliwy i

ółty, jest mieniem najcenniejszym. Jest to złoto, które

przecedzone przez skały skrzepło. A pewna gał

ąź

złota, dla swej

sto

ci najtwardsza i czarniawa, nazywa si

stal

. A materiał bliski

złotu ze wzgl

du na cz

stki, ale maj

cy wi

cej postaci ni

jedna, co

do g

sto

ci bardziej zbity ni

złoto i maj

cy w sobie mał

i subteln

stk

ziemi, przez co jest od złota twardszy, ale

e ma w sobie

e luki, wi

c od niego l

ejszy, ten jeden rodzaj

wiec

cych i

krzepn

cych płynów jest po skrzepni

ciu br

zem. Ta domieszka ziemi,

która w nim jest, kiedy si

i on postarzeje, i ona, oddziela si

znowu od niego, staje si

widoczna sama dla siebie i nazywa si

niedzi

. Inne jeszcze tego rodzaju rzeczy przemy

niewielka

sztuka, gdyby si

kto

trzymał postaci opowiada

prawdopodobnych.

eli kto

dla rozrywki odło

y na bok rozmy

lania nad rzeczami,

które istniej

wiecznie, a zajmie si

rozwa

aniami prawdopodobnymi

nad tym, co powstaje, b

dzie miał przyjemno

ść

, której nic po

ałuje -

zabawk

yciu w sam raz i to rozumn

. Na to i my sobie teraz

pozwalamy, wi

c na ten sam temat przejd

my jeszcze w ten sposób te

li prawdopodobne, które z kolei nast

puj

Woda pomieszana z ogniem, ta subtelna i wilgotna, dla swej
ruchliwo

ci i dlatego,

e si

swoimi drogami po ziemi toczy, nazywa

wilgotno

i mi

kka jest, bo podstawy trójk

tów ma mniej

szerokie ni

trójk

ty ziemi, wi

c ust

puje. Kiedy z niej ogie

wyjdzie i powietrze i ona sama zostanie, robi si

bardziej

jednostajna a

ga si

, bo z niej wychodzi ogie

i powietrze, i

krzepnie. Ta woda, która nad ziemi

najbardziej tego dozna, to grad,

a na ziemi lód. Ta, która mniej i jest jeszcze na pół skrzepła - nad
ziemi

- to

nieg, a ta, co na ziemi skrzepnie, a tworzy si

z rosy,

nazywa si

szronem. Najcz

ęś

ciej ró

ne postacie wody s

ze sob

pomieszane. Cała ta grupa, któr

przecedzaj

liny rosn

ce z ziemi,

nosi nazw

soków. One wszystkie s

pomieszane, wi

c nie maj

jednorodno

ci i wiele ich nie ma

adnej nazwy.

Tylko cztery ich rodzaje maj

ogie

w sobie, wi

c s

najbardziej

przezroczyste i otrzymały swoje nazwy. Jeden, który dusz

i ciało

rozgrzewa, to wino. Drugi łagodny, mo

na go łatwo okiem wyró

dlatego

wieci i połyskuje tłusto, jak oliwa. To

ywica, olej

rycynowy i oliwa sama i inne soki, które te same wła

ciwo

posiadaj

. A które z nich si

rozpływaj

do naturalnych dróg, B

które si

zbiegaj

około ust i dzi

ki tej zdolno

ci daj

nam smak

słodki, te przewa

nie otrzymały nazw

miodu. A ten rodzaj pienisty,

który rozkłada ciało przez to,

e je spala, wyodr

bniony od

wszystkich soków, nazwano opos.
Z ró

nych postaci ziemi jeden rodzaj przepojony wod

w ten xxv

sposób staje si

ciałem kamiennym. Zmieszana z nim woda rozpada si

tej mieszaninie i przemienia si

w posta

powietrza. Tak powstałe

powietrze ucieka w gór

na swoje miejsce.

aden

ywioł nie zawiera

pustki. Zatem i to powietrze zgniata powietrze otaczaj

ce, a to,

jako ci

ęŜ

kie i zgniecione w otoczeniu tej masy ziemi, ci

nie na ni

mocno i spycha cz

stki ziemi na te miejsca, z których wła

nie wyszło

powietrze. Ziemia,

ta powietrzem, ł

czy si

nierozerwalnie z

wod

i staje si

skał

. Ładniejsza skała jest przezroczysta i składa

z ró

nych gładkich cz

ęś

ci. Wprost przeciwny jest skład

nieprzezroczystych, kiedy pod wpływem szybko

ci ognia cała wilgo

z ziemi zostanie wyrwana, ona si

robi D bardziej krucha od skały.

Ten rodzaj nazywamy glin

. On tak powstał.

A bywa nieraz,

e troch

wilgoci zostanie w

rodku, a ziemia si

zrobi płynna pod działaniem ognia. Jak ostygnie, robi si

z niej

kamie

, który ma kolor czarny. A znowu tak samo, kiedy z ziemi,

zmieszanej z wod

, du

o wody wyjdzie, a ziemia ma cz

stki drobne,

robi si

z niej materiał słony, półstały i na nowo rozpuszczalny w

wodzie, który słu

y do czyszczenia oliwy i ziemi. To jest rodzaj

sody.

Drugi,

dobrze

przystosowany

poł

czeniach

soli,

które

przemawiaj

do wra

liwo

ci ust, jest ciałem, które bogowie lubi

według intencji prawa. Wspólne zwi

zki z nich obu, nierozpuszczalne w

wodzie, tylko w ogniu, s

dlatego tak bardzo zbite. Mas ziemnych

ogie

ani powietrze nie topi. Dlatego

e maj

stki mniejsze ni

odst

py mi

dzy jej cz

stkami - one tylko przez szerokie miejsca

przechodz

bez przymusu - zatem ziemi rozło

nie mog

, wi

c ona nie

jest topliwa. Jednak

e cz

stki wody, poniewa

ksze, gwałtem

sobie w niej drogi toruj

, rozkładaj

c ziemi

i topi

Ziemi

nie zbit

tylko jedna woda gwałtem rozkłada, a zbitej nie

rozło

y nic, tylko ogie

. Bo wej

cia nie ma w niej dla

adnych

stek, tylko dla ognia. Je

eli woda jest najgwałtowniej zbita,

wtedy j

tylko ogie

w płyn rozleje, a je

li słabiej, to jedno i

drugie: ogie

i powietrze. Ogie

poprzez odst

py mi

dzy cz

stkami, a

powietrze i poprzez trójk

ty. Powietrza gwałtownie zbitego nie

rozło

y nic, chyba

e na pierwotne składniki.

A bez gwałtu jeden tylko ogie

je stapia. Co si

tyczy ciał

zmieszanych z ziemi i wody, to pok

d woda nie zajmie w nich odst

pów

dzy cz

stkami ziemi, które s

gwałtem

te, cz

stki wody

przychodz

ce z zewn

trz nie maj

wej

cia, wi

c opływaj

cał

mas

naokoło i nie mog

jej stopi

, a cz

stki ognia wchodz

c w odst

dzy cz

stkami wody, tak samo jak woda wchodziła mi

dzy cz

stki

ziemi, to samo robi

z cz

stkami powietrza, topi

c ciało zło

one

i one tylko sprawiaj

to,

e przechodzi w stan płynny. A zdarza si

e takie ciała maj

mniej wody ni

ziemi, i to s

wszystkiego rodzaju

szkła i te rodzaje kamieni, które mo

na la

. Inne znowu maj

cej

wody, jak wszystkie rodzaje wosków i ciał wonnych. Otó

ró

postacie, urozmaicone poł

czeniami i przemianami jednych w drugie, s

prawie omówione. Teraz trzeba wy

wietli

, z jakich przyczyn

powstaj

wra

enia, które od nich odbieramy. Otó

przede wszystkim

musz

spostrze

enia wszystkich rzeczy, o których si

kiedykolwiek

mówi. Tymczasem nie mówili

my jeszcze o ciele i o zjawiskach

zwi

zanych z ciałem, ani o

miertelnej cz

stce duszy. One si

nie

zdarzaj

bez wra

i wra

niepodobna omówi

nale

ycie, nie

zaczepiaj

c o te rzeczy. Mówi

o jednym i o drugim równocze

nie -

rzecz prawie niemo

liwa. Wi

c we

my naprzód to pierwsze, a do

drugiego punktu przyst

pimy pó

niej.

eby wi

c wra

enia omówi

po kolei według rodzajów, zajmijmy si

naprzód tymi, które dotycz

ciała i duszy. Naprzód to, dlaczego ogie

nazywamy ciepłym, rozpatrzmy w ten sposób. My u

wiadamiamy sobie, jak

on rozdziela i rozcina cz

stki naszego ciała.

e to wra

enie ma w

sobie co

ostrego, to prawie wszyscy spostrzegamy. Trzeba zwa

drobny wymiar jego boków i ostro

ść

tów, i mały wymiar cz

stek, i

dko

ść

ich ruchów. Ogie

przez to atakuje wszystko gwałtownie i

tnie zawsze wszystko, co napotka.
Trzeba sobie przypomnie

powstawanie jego budowy i wzi

ąć

pod uwag

to,

e to wła

nie ta, a nie inna struktura przyrodnicza rozdziela

nasze ciało na drobne cz

stki, i rzecz naturalna,

e to, co dzi

nazywamy ciepłem, takich dostarcza wra

i tak si

nazywa.

Wra

enie temu przeciwne jest jasne - jednak

e niech i o nim kilku

stów nie zbraknie. Otó

wilgotno

ci o cz

stkach wi

kszych, otaczaj

nasze ciało, wchodz

w nie i wypychaj

stki mniejsze, a nie mog

pomie

tam, gdzie si

tamte mie

ciły, wi

c zgniataj

nasz

własn

wilgotno

ść

, która traci sw

niejednorodno

ść

i ruchliwo

ść

, robi

jednorodna i nieruchliwa i pod ci

nieniem krzepnie.

ciskana,

wbrew swej naturze, walczy naturalnie przeciw temu, co j

ciska. Ta

walka ł

czy si

z dr

eniem i dreszczem, i to wra

enie całe, i to, co

je wywołuje, nazwano zimnem.
Twardym nazywa si

to, przed czym ust

puje nasze ciało. Mi

kkim

to, co ust

puje naszemu ciału. I to tak nawzajem. Ust

puje to, co

chodzi

małej

podstawie.

To,

składa

podstaw

czworobocznych, poniewa

pa mocno, sianowi rodzaj najbardziej

oporny i cokolwiek zostanie zbite do g

sto

ci najwi

kszej, to te

najwi

kszy opór stawia. To, co ci

ęŜ

kie i lekkie, mo

na by najlepiej

obja

wraz z natur

tego, co si

nazywa dołem i gór

. Bo

adn

miar

nie nale

y s

dzi

e z natury rzeczy istniej

jakie

dwa

miejsca w ogóle od siebie oddzielone i sobie przeciwne: jedno to dół,
do którego d

ąŜ

y wszystko, co ma pewn

mas

ciała, i góra, dok

wszystko idzie tylko pod przymusem. Przecie

wszech

wiat cały jest

kulisty, wi

c wszystkie miejsca, równo oddalone od D

rodka, s

równie dobrze kra

cami

wiata, a

rodek jest równo oddalony od

wszystkich kra

ców, wi

c trzeba uwa

e le

y naprzeciw wszystkich.

Wobec tego,

e wszech

wiat jest tak zbudowany, to któ

, bior

któr

ąś

z wymienionych okolic za gór

albo za dół, nie narazi si

zarzut,

e stosuje nazwy niewła

ciwe? O

rodku

wiata nie mo

powiedzie

słusznie ani tego,

e le

y na dole, ani

e na górze, tylko

e w samym

rodku. A powierzchnia E kuli wszech

wiata ani

rodkiem

nie jest, ani nie ma

adnego miejsca osobliwego, które by w innym

stosunku, ni

cała reszta, zostawało do

rodka albo do jakiego

miejsca naprzeciw. Skoro powierzchnia

wiata jest wsz

dzie jednakowa,

to jakie

jej kto

e nadawa

nazwy sobie przeciwne i do czego je

ma przypi

ąć

eby mógł by

z tych okre

zadowolony. Gdyby nawet

była w

rodku wszech

wiata jaka

bryła zrównowa

ona, nie ruszyłaby a

adnym kierunku ku obwodowi, dlatego

e naokoło niej ze

wszystkich stron wszystko jest podobne. A gdyby nawet kto

obiegał naokoło niej po kole, to cz

sto by zajmował pozycje

przeciwne, jak antypodowie, i t

sam

ęść

wszech

wiata nazywałby

raz gór

, raz dołem. Bo cało

ść

, jak mówimy w tej chwili, przecie

jest kulista, wi

c nikt rozumny nie powie,

e pewne jej miejsce to

dół, a inne góra. A sk

d si

te nazwy wzi

ły i w czym le

y powód,

my nawykli z pomoc

tych nazw cały wszech

wiat rozgranicza

, co do

lego musimy si

porozumie

, zało

ywszy to, co si

powiedziało.

Gdyby si

kto wzniósł w t

okolic

wszech

wiata, któr

przewa

nie

zajmuje ogie

, i tam go jest najwi

cej i on w t

stron

biegnie, i

gdyby to było w mocy człowieka,

eby cz

stki ognia brał i wa

ył,

kład

c je na talerze wagi, to gdyby podniósł wag

i ci

ł gwałtem

ogie

do powietrza, które nie jest do niego podobne - jasna rzecz,

to, co mniejsze, łatwiej przemóc ni

to, co wi

ksze. Bo kiedy jedna i

ta sama siła równocze

nie dwie rzeczy podnosi do góry, wtedy to, co

mniejsze bardziej, a to, czego jest wi

cej, to jako

nie tak bardzo

musi jej ust

powa

i porusza

w jej kierunku. Otó

to, czego jest

o, nazywa si

ęŜ

kie i mówi si

e idzie na dół, a to male

kie

jest lekkie i idzie do góry. To samo mo

emy wykry

przy pewnych

robotach tutaj, u nas. St

paj

c po ziemi rozbijamy nieraz ró

rodzaje ziemi i sam

ziemi

rzucamy gwałtem w powietrze, które nie

jest do niej podobne, a to jest przeciw naturze, bo jedno i drugie
ci

gnie do tego, co ka

demu z nich pokrewne. I to, co mniejsze,

łatwiej

dzej

to,

ksze,

idzie

rodowiska

niepodobnego. Wi

c nazwali

my je lekkim i t

stron

, w któr

gwałtem

je p

dzimy, nazywamy gór

, a stan rzeczy temu przeciwny, to jest to,

co ci

ęŜ

kie - dół.

e jedno si

inaczej zachowuje ni

drugie, to musi

tak by

, dlatego

e wielkie zbiorowiska

ywiołów zajmuj

ró

ne i

przeciwne sobie miejsca we wszech

wiecie. Tak wi

c to* co w jednym

miejscu jest

lekkie, to w przeciwnym miejscu jest lekkiemu przeciwne, a ci

ęŜ

kiemu

ęŜ

kie, to, co na dole, temu, co na dole; to, co na górze, temu, co

na górze, i poka

e si

e wszystko robi si

i jest pod ka

dym

wzgl

dem ró

ne i przeciwne jedno drugiemu i uko

ne. To jedno trzeba

zwa

, kiedy si

o tym wszystkim mówi,

e droga do

ywiołu

pokrewnego czyni wszystko, co do niego zmierza, ci

ęŜ

kim, i t

stron

w któr

takiego leci, nazywamy dołem, a w przeciwnym wypadku

mówimy o tym drugim. Otó

tych stanów przyczyny byłyby w ten sposób

omówione.
Je

eli chodzi o przyczyn

wra

gładko

ci i szorstko

ci, to chyba

łatwo ka

dy mo

e sam dojrze

i drugiemu powiedzie

. Bo jedno wywołuje

twardo

ść

, zmieszan

z nierówno

, a drugie równo

ść

z g

sto

Spo

ród wra

doznawanych po całym ciele pozostaje jeszcze xxvii do

omówienia najdonio

lejsze. Chodzi o przyczyn

uczu

przyjemnych i

przykrych w tej dziedzinie, któr

ąś

my przeszli, i o te istoty, które

posiadaj

zdolno

ść

do czynienia spostrze

za pomoc

stek ciała i

maj

w nich zarazem id

ce za tym przyjemno

ci i przykro

ci.

ten

sposób

bierzmy

przyczyny

wszystkich

stanów

dostrzegalnych

niedostrzegalnych,

przypominaj

sobie

rozró

nienia, które

my poprzednio poczynili w odniesieniu do tego, co

łatwo ruchliwe i co trudne do poruszania. Na tej

cie

ce musimy

szuka

tego wszystkiego, co zamierzamy uchwyci

. W tym, co jest z

natury łatwo ruchliwe, kiedy nim co

nawet na krótko wstrz

ąś

nie,

jedne cz

stki podaj

to samo wstrz

ąś

nienie naokoło innym cz

stkom, a

ono dojdzie do rozumu i doniesie mu, jak

sił

posiada podnieta.

Materiał nieruchawy siedzi mocno. Wstrz

ąś

nienie

adnych kół w nim nie

tworzy. Cz

stki, które wstrz

ąś

nienia doznały, nie udzielaj

stkom innym, podnieta pierwotna nie przenosi si

w takich

materiałach z jednych cz

stek na drugie, ruch nie rozchodzi si

całej istocie

ywej i wstrz

ąś

nienie odebrane zostaje niedostrzegalne.

Tak jest, je

eli chodzi o ko

ci i o włosy, i jakie tam inne posiadamy

w sobie cz

ęś

ci zło

one przewa

nie z ziemi.

To za

, co

my przedtem mówili o wzroku i słuchu najwi

cej, to

dlatego,

e w nich mieszka najwi

ksza siła ognia i powietrza.

Na spraw

przyjemno

ci i przykro

ci nale

y si

tak zapatrywa

Przeciwne naturze i gwałtowne wstrz

ąś

nienia, nagromadzone w nas, to

jest uczucie przykre. A powracaj

ce znowu do stanu naturalnego i

nagromadzone - to przyjemno

ść

. Wstrz

ąś

nienie spokojne i na mał

skal

jest niedostrzegalne, a w przeciwnym razie jest przeciwnie. Ka

wstrz

ąś

nienie, które si

z łatwo

rozchodzi, jest dostrzegalne

łatwo, ale przykro

ci ani przyjemno

ci nie ma w sobie; tak jak samo

wra

enie wzrokowe, o którym si

przedtem mówiło,

e w dzie

to jest

ciało, które ma z nami co

wspólnego. Jemu rozcinania i wypalania i

inne

stany,

którym

podlega,

przykro

nie

sprawiaj

ani

przyjemno

ci, kiedy znowu do tej s

mej postaci wraca, a to s

najwi

ksze i najwa

niejsze spostrze

enia; wystarczy,

eby wzrok

doznał podniety, sam na co

natrafił i dotkn

ł. Gwałtu

adnego nie ma

w jego rozkładaniu si

i syntezie. Natomiast cz

ęś

ci ciała zło

one z

kszych cz

stek z trudno

ci ust

puj

podniecie, rozprowadzaj

ruchy

po całym ciele i st

d id

przyjemno

ci i przykro

ci. Kiedy si

przemiany wewn

trzne dokonuj

, powstaj

przykro

ci, a kiedy wszystko

wraca do pierwotnego stanu, przyjemno

ci.

eli co

w małym tylko stopniu powoduje zaburzenia równowagi

stek oraz ich ubywanie, a polem przychodzi ich napływ obfity i na

ych przestrzeniach, wtedy ubywanie jest niedostrzegalne, a napływ

wywołuje

spostrze

enie,

ale

nie

robi

przykro

ęś

duszy

miertelnej, tylko jej sprawia najwi

ksze rozkosze. To wida

dobrze

na przykładzie woni przyjemnych. Natomiast obfita dysymilacja, a
drobnym krokiem post

puj

ca i trudna restytucja do dawnego stanu daje

skutek wprost przeciwny poprzedniemu. To znowu wida

na przykładzie

wypala

i ci

ęć

, dokonywanych na ciele.

Omówiło si

prawie wszystkie wra

enia wspólne całemu ciału i

te nazwy, które przysługuj

ich podnietom. Spróbujmy pomówi

, je

eli

potrafimy, o wra

eniach umiejscowionych w osobliwych cz

ęś

ciach ciała

i o ich przyczynach. Naprzód wi

c trzeba na

wietli

, ile mo

ci,

swoiste

wra

enia,

odbierane

rednictwem

zyka,

które

pomin

li mówi

c poprzednio o sokach. Zdaje si

e i one, jak wiele

innych wra

, powstaj

na tle pewnych syntez i dysymilacji, a oprócz

tego jako

lej ni

z innymi ł

z nimi szorstko

cie i

gładko

cie.

Soki dostaj

ył, którymi ich j

zyk jakby próbuje, a one

prowadz

do serca. T

dy wpadaj

soki w wilgotne i delikatne cz

ęś

naszego ciała. Tutaj topi

ęś

ci ziemne soków,

gaj

wysuszaj

yły, i te, które s

ostrzejsze, wydaj

cierpkie, a

mniej ostre wydaj

kwa

ne. A te, które oczyszczaj

i opłukuj

cały j

zyk, tak

e on si

ęś

ciowo nadtapia, jak to potrafi

robi

ługi - te wszystkie nazywaj

gorzkie. A te, które mniej maj

ługowato

ci i w miar

tylko czyszcz

zyk, wydaj

nam słone bez

goryczy ostrej i s

nam raczej przyjemne. Te znowu, które uczestnicz

w ciepłocie ust i topi

pod jej wpływem, rozpalaj

przy niej

i same nawzajem pal

to, co je rozgrzało, a

e s

lekkie, wi

c unosz

do góry do organów zmysłowych w głowie, tn

wszystko, co

napotkaj

po drodze, i dlatego

e to potrafi

66 robi

, mówi si

o wszystkich takich sokach,

e s

ostre i

mocne.
Je

eli te same soki zgnilizna naprzód rozcie

czy, a one wejd

cienkie

yły i napotkaj

zawarte lam cz

stki ziemne i uło

one

współmiernie z powietrzem, poruuszaj

je i m

, a te zm

cone

zbieraj

naokoło i okrywaj

innymi i inne ba

ki tworz

okryte materiałem nadpływaj

cym. Cz

stki wilgoci opinaj

ki B

powietrzne i s

raz pomieszane z ziemi

, a raz czyste, tworz

wilgotne naczynia z powietrzem, okryte wod

naokoło, raz czyst

, a

c przezroczyste, i te si

nazywaj

kami, a raz z domieszk

ziemi, która si

rusza i podnosi, wtedy si

mówi o kipieniu i

fermentacji. Za przyczyn

tych stanów trzeba uwa

kwas. Stan

przeciwny temu wszystkiemu, co si

o tym powiedziało, wynika z

przyczyny przeciwnej. Ile razy przychodzi co

, co ma wilgotno

ci c w

swoim składzie naturalnym, pokrewne wił go t n o

ci om j

zyka,

wygładza i smaruje to, co schropowaciało, a co si

nienaturalnie

zbiło albo rozpłyn

ło, z tych jedno zestala, a drugie rozpuszcza i

wszystko jak najbardziej ustala zgodnie z natur

. To wszystko ka

demu

jest przyjemne i miłe - to jest lekarstwo przeciw stanom narzuconym
gwałtem, a nazywa si

słodycz

c to tak z tym wszystkim. Je

eli za

chodzi o zdolno

ci nozdr

to tutaj ró

nych postaci nie ma. Wszystkie wonie s

połowiczne i

aden

ywioł nie posiada takiej budowy,

eby miał st

jak

ąś

. Nasze

yły do tego celu s

, jak na cz

stki ziemi i wody,

zbyt ciasne, a jak dla ognia i powietrza, za szerokie. Dlatego nigdy
nikt nic dostrzega jakiej

woni tych

ywiołów. Wonie powstaj

zawsze,

gdy si

zwil

a albo gnije, albo topi, albo paruje. Wonie tworz

, kiedy si

woda przemienia w powietrze albo powietrze w wod

da wo

to jest dym albo mgła. Kiedy powietrze przechodzi w wod

to mgła - a gdy woda idzie w powietrze, to dym. St

d wszystkie wonie

delikatniejsze s

z wody, a wszystkie wonie grubsze s

z powietrza.

To wida

, kiedy kto

ma drogi oddechowe zatkane, a powietrze gwałtem

wci

ga. Wtedy si

z oddechem wo

nie przecedz

, a powietrze,

uwolnione od woni, samo tylko przechodzi. Zatem istniej

tylko te

dwie odmiany woni, bezimienne, nic zło

one z wielu ani z prostych

postaci, mówi si

tutaj o dwóch tylko wyra

nych: przyjemnej i

przykrej. Jedna drapie i

ciska cał

jam

, która le

y pomi

dzy naszym

ciemieniem i p

pkiem, a druga j

łagodzi i przyjemnie j

doprowadza

do naturalnego stanu.

Rozpatruj

c nasz trzeci narz

d zmysłowy, narz

d słuchu, trzeba B

powiedzie

, z jakich przyczyn powstaj

wra

enia z nim zwi

zane. W

ogóle zatem głosem nazwijmy wstrz

ąś

nienie, które si

rozchodzi za

pomoc

uszu od powietrza przez mózg i krew a

do duszy. A ruch,

wywołany tym wstrz

ąś

nieniem, który si

zaczyna od głowy, a ko

czy a

koło w

troby, nazwiemy słuchem. Szybkim wstrz

ąś

nieniom odpowiadaj

wra

enia słuchowe wysokie, a wolniejszym niskie, równomiernym gładkie

i łagodne, a przeciwnym chrapliwe. Wielkie wstrz

ąś

nienia daj

wra

enie silne, a przeciwne wywołuj

wra

enia słabe. O współbrzmieniu

ich trzeba b

dzie mówi

w dalszym ci

gu. Czwarty pozostał nam jeszcze

zmysł, który omówi

trzeba szczegółowo, bo on zawiera w sobie

rozliczne odmiany, które

my razem nazwali barwami. Barwa to jest

płomie

od ka

dego ciała płyn

cy, który zawiera cz

stki współmierne

ze wzrokiem dla wywołania spostrze

. Je

eli chodzi o wzrok, to ju

poprzednio była mowa o nim i o przyczynach, które wywołuj

widzenie.

O barwach za

w ten sposób najlepiej byłoby wypowiedzie

słowami

wła

ciwymi. Cz

stki, które lec

od innych przedmiotów i wpadaj

wzroku, jedne s

mniejsze, drugie wi

ksze, a inne s

równe samym

stkom wzrokowym. Otó

równe s

niedostrzegalne i te ciała nazywamy

przezroczystymi, A z tych wi

kszych i mniejszych jedne dokonuj

pewnej syntezy w narz

dzie wzroku, a drugie wywołuj

w nim pewien

rozkład. Podobnie jak w ciele podniety ciepłe i zimne, a w j

zyku

kwasy i napoje gor

ce i ostre. Pod ich wpływem powstaj

wra

enia

barwy białej i czarnej. One powstaj

w innym

rodowisku i wygl

daj

inaczej, ale przyczyny ich s

te. Wi

c tak i o nich nale

y mówi

to, co wywołuje dysymilacj

wzroku, jest białe, a co temu przeciwne,

to jest czarne. A bywa,

e ostro nadlatuje i wpada nam w oczy jaki

inny rodzaj ognia z zewn

trz i rozkłada wzrok a

po oczy i same drogi

oczne gwałtem rozpycha topi i wylewa z nich ogie

i du

o wody, co my

nazywamy łz

, a to ogie

nadlatuje z przeciwka i ogie

wypada z oczu,

jak na przykład od błyskawicy, a ogie

wewn

trzny w wilgotno

ci oka

przygasa - ró

norodne si

w tym zamieszaniu tworz

barwy - my to

wra

enie nazywamy iskrzeniem si

, a o przedmiocie, kiedy je wywołuje,

mówimy,

wieci i połyskuje. A znowu, kiedy do wilgotno

ci oczu

dochodzi i miesza si

z ni

redni rodzaj ognia, który nie

połyskuje, tylko miesza si

z blaskiem wilgotno

ci, powstaje kolor

krwi, który my nazywamy czerwonym. Jasno

ść

pomieszana z czerwieni

z biel

przechodzi w kolor

ółty.

A w jakiej ilo

ci która barwa, tego, nawet gdyby to kto

wiedział,

nie ma sensu mówi

, bo niepodobna ani poda

jakiej

konieczno

ci, ani

prawdopodobie

stwa i mówi

o tym, jak si

nale

y. Czerwona barwa

pomieszana z czarn

i biał

daje purpurow

. Ciemnowi

niowa powstaje,

kiedy si

do tej mieszaniny przypalonej doł

czy wi

ksz

przymieszk

czerni. Kolor rudawy powstaje ze zmieszania

ółtego i popielatego, a

popielaty z białego i czarnego. Blado

ółty z białego z

ółtym. Gdy

blask zejdzie si

z biel

i wpadnie w nadmiar czerni, robi si

barwa

sinawa, a sinawa pomieszana z biał

daje kolor morski. Rudawa z

czarn

- to ziele

. Inne odcienie na podstawie tych zgadn

ąć

łatwo i

doj

ść

, z pomoc

jakich mieszanin mo

na by je prawdopodobnie osi

ąć

Gdyby kto

jednak D robił prób

i chciał te rzeczy bada

w praktyce,

ten by nie wiedział, jaka zachodzi ró

nica mi

dzy natur

człowieka i

boga.

e bóg mo

e wiele składników zmiesza

w jedno i t

jedno

ść

znowu na wiele składników rozło

, bo i wie jak, i potrafi, a z

ludzi

nikt

ani

jednego,

ani

drugiego

nie

potrafi

dzi

ani

kiedykolwiek pó

niej.

Otó

to wszystko, wtedy wyposa

one w te cechy naturalne, E z

konieczno

ci przyj

ł wykonawca tego, co najpi

kniejsze i najlepsze w

zjawiskach i zdarzeniach, kiedy rodził tego samowystarczalnego i
najdoskonalszego boga posługuj

c si

przyczynami, które mu przy tym

były posłuszne. Ale to, co dobre, wprawiał sam we wszystko, co
powstawało. Dlatego te

trzeba rozró

nia

dwie postacie przyczyny:

nieuchronn

i bosk

. I boskiej we wszystkim szuka

, aby posi

ąść

ycie

szcz

ęś

liwe, o ile zdolna jest do tego nasza w natura. A nieuchronnej

szuka

ze wzgl

du na tamte, rozumiej

e bez tych nie mo

na tamtych

rzeczy, na których nam powa

nie zale

y, w odosobnieniu poj

ąć

ani te

uchwyci

, ani w jaki

inny sposób wzi

ąć

ich w siebie.

Kiedy tak teraz le

y koło nas, jak koło cie

li, materiał przygotowany

i posortowany, a mianowicie te ró

ne rodzaje przyczyn, z których mamy

wyprz

ąść

reszt

naszej my

li, wró

my znowu pokrótce do pocz

tku,

pójd

my pr

dko do tego miejsca, sk

my tutaj doszli, i próbujmy na

zako

czenie nasadzi

głow

naszej opowie

ci, dopasowan

do tego, co

przedtem.
Wi

c jak si

na pocz

tku powiedziało, porz

dku w tym nie było,

zatem bóg wszczepił w ka

ywioł proporcjonalno

ść

w stosunek

dego z nich do samego siebie i w ich stosunki wzajemne, o ile to

tylko było mo

liwe,

eby który

ywioł był proporcjonalny i

współmierny z innymi. Bo wtedy

aden taki nie był, chyba tylko

przypadkiem, ani te

aden nie zasługiwał na nazwy dzisiejsze, a

mianowicie

ognia

wody

tam

dalej.

Wszystko

naprzód

uporz

dkował, a potem z nich zestawił ten wszech

wiat - jedn

istot

, zawieraj

w sobie wszystkie istoty

ywe,

miertelne i

nie

miertelne. Istot boskich sam stał si

wykonawc

, a powstawanie

miertelnych zlecił do wykonania tym, których sam zrodził. Oni poszli

za jego przykładem, wzi

li nie

miertelny pierwiastek duszy, potem j

miertelnym ciałem otoczyli i dali jej całe ciało jako wózek i

dobudowali w nim inny rodzaj duszy -

miertelny - który ma w sobie

stany straszne i nieuchronne: najpierw rozkosz, najwi

ksz

przyn

dla zła, potem przykro

ci, przed którymi wszelkie dobro ucieka, a

jeszcze zuchwało

ść

i strach, które bezmy

lnych rad udzielaj

, gniew,

który perswazji nie słucha, nadziej

, która łatwo zawodzi, zmysły,

które nie my

, i miło

ść

, która do wszystkiego r

ce wyci

ga.

Wyko

czyli to wszystko razem, jak konieczno

ść

wymagała, i tak

miertelny ród zbudowali. Dlatego te

, szanuj

c pierwiastek boski i

nie chc

c go splami

, o ile to nie było nieodzownie konieczne, dali

miertelnej cz

stce na mieszkanie osobn

, oddzielon

okolic

ciała.

Zbudowali przesmyk i granic

pomi

dzy głow

a piersi

, kład

pomi

dzy nie szyj

, aby je rozdzieli

. A w piersi i w tym, co si

tułowiem nazywa, kazali mieszka

miertelnej cz

ęś

ci duszy, i poniewa

jedna jej cz

ęść

jest lepsza, a druga gorsza, wi

c tak rozplanowuj

jam

tułowia,

eby oddzieli

apartamenty kobiece, a m

ska cz

ęść

mieszkania

eby była osobno. Zatem przepon

rodek pomi

dzy obie

ęś

ci kład

, aby je rozdzielała. T

ęść

duszy, która ma w sobie

stwo i gniew, wi

c łatwo w pasj

wpada, osadzili bli

ej głowy,

dzy przepon

a szyj

, aby rozumu słuchała i razem z nim gwałtem

hord

Ŝą

poskramiała, ile razy ta nie zechce dobrowolnie słucha

rozkazu my

li id

cej z Wysokiego Zamku. A serce, ten pocz

tek

ył i

ródło krwi, która z sił

po wszystkich członkach obiega, w koszarach

gwardii umie

cili, aby w chwili, gdy zawre gniew temperamentu, bo

l doniesie,

e dzieje si

koło nich jaka

robota niesprawiedliwa,

która przychodzi z zewn

trz, albo te

próbuje jej która

wewn

trznych

Ŝą

dz, aby si

wtedy wszystko, co jest wra

liwe w ciele,

szybko dowiedziało o tych zleceniach i gro

bach i

eby si

wtedy

poddało i usłuchało rozumu i pozwoliło w ten sposób rz

dzi

dzy

nimi wszystkimi
temu, co najlepsze.
A na bicie serca w oczekiwaniu rzeczy strasznych i w momentach,
kiedy si

budzi gniew, przewiduj

e całe takie zapalenie cz

ęś

obj

tych gniewem b

dzie pochodziło od ognia, obmy

lili

rodek

zaradczy i wszczepili go w pier

w postaci płuc. Te s

przede

wszystkim mi

kkie i bez krwi, a potem maj

rodku jamy puste jak

bka, aby mogły przyjmowa

powietrze i napój i przez to

chłodziły i przynosiły wytchnienie i ulg

w upaleniu. Dlatego i

tchawic

wprowadzili do płuc i serce obło

yli płucami, jak po duszka,

aby w chwili, gdy w nim gniew dojdzie do szczytu, uderzało o materiał
podatny,

eby si

ochładzało, nie m

czyło si

tak bardzo i mogło

cej słucha

rozumu, podobnie jak i temperament.

A t

ęść

duszy, która pragnie pokarmów i napojów, i tego

wszystkiego, czego wymaga natura ciała, t

umie

cili pomi

dzy

przepon

a granic

, która biegnie przez p

pek - i w całym tym miejscu

zbudowali jak gdyby

łób do karmienia ciała. I przywi

zali do niego

ęść

duszy, niby zwierz

dzikie, które trzeba było przywi

karmi

, je

eli miał powsta

jaki

ród ludzki.

eby si

c zawsze

pasło u

łobu i

eby mieszkało jak najdalej od kierownictwa i przez

to jak najmniej robiło mu niepokojów i hałasów i pozwalało temu, co
najlepsze, spokojnie my

o tym, co po

yteczne dla wszystkich

ęś

ci razem, z tego powodu tam mu wyznaczyli mieszkanie. A

wiedzieli,

e ono miało nawet nie rozumie

rozumu, chocia

by nawet

zdolne było do jakich

spostrze

W jego naturze nie miało le

liczenie si

z jakimikolwiek

argumentami - ono miało najbardziej ulega

sugestii i widziadeł, i

zjaw nocnych i dziennych. Wi

c to wzi

ł bóg pod uwag

, zatem wymy

lił

i powi

zał z nim w

trob

i wsadził j

do jego mieszkania. Jest to

ciało g

ste, gładkie,

wiec

ce i słodkie, a ma w sobie gorycz. Ona

jest na to, aby si

w niej siła my

li lec

cych od rozumu odbijała,

jak w lustrze, które przyjmuje kształty i pozwala ogl

widziadła.

eby

tym

mierteln

ęść

duszy

straszyła,

kiedy

swej

przyrodzonej goryczy za

yje, przyci

nie j

i grozi

zacznie, i

wsz

dzie domieszk

kwasu podpu

ci. Wtedy w

troba

ółciowe barwy

pokazuje,

ga wszystko, zmarszczkami okrywa i szorstko

, a płat

swój - naczynia i wrota - zgina i kurczy je, a one były proste; wrota
zatyka i zamyka, przez co powoduje smutki i niepokój. A kiedy znowu
powiew łagodno

ci, id

cy z rozumu, zacznie przeciwne widziadła

malowa

i spokój przynosi goryczy, bo ani styka

z materiałem

sobie przeciwnym, ani porusza

go nie chce a jej przyrodzonej

słodyczy w stosunku do niej za

ywa, wszystko w niej prostuje, łagodzi

i zwalnia t

ęść

duszy, która przy w

trobie mieszka, łagodno

łaskawo

napełnia. Ona ma teraz we

nie rozrywk

w sam raz, bawi

tedy przepowiedniami. Nie ma przecie

rozumu ani zastanowienia w

sobie. Ci, którzy nas zbudowali, pami

tali o zleceniu ojca, on

polecił zrobi

ród

miertelny, ile mo

ci, jak najlepszy. Wi

c oni

nawet i to, co w nas liche, spróbowali naprawi

, aby jednak jako

tam

prawdy dotykało, wi

c urz

dzili w nim wyroczni

. Najlepszy dowód,

wieszczbiarstwo z głupot

ludzk

bóg poł

czył. Bo

aden rozumny

człowiek nie ma nic wspólnego z wieszczbiarstwem, pochodz

cym od boga

i prawdziwym, chyba tylko we

nie, kiedy władza jego rozumu jest

skr

powana, albo skutkiem choroby, albo w niego bóg wst

pił i jakie

zboczenie wywołał. Dopiero na to trzeba rozumu,

eby zrozumie

przypominaj

c sobie, słowa wypowiedziane w natchnie wieszczym albo

nawiedzeniu bo

ym, we

nie lub na jawie, i co si

pokazało w

widzeniu, wszystko to rozebra

na rozum, co to wła

ciwie oznacza i

dla kogo - jakie

przyszłe albo minione, albo obecne zło, albo dobro.

To nie jest rzecz

człowieka obł

kanego, jak długo w obł

kaniu trwa,

ocenia

to, co mu si

przywiduje, ani to, co z jego ust wychodzi.

Dobrze si

mówi od dawna,

e robi

swoje i zna

to, co swoje, i

siebie samego, jedynie tylko człowiek rozwa

ny potrafi. Dlatego te

obyczaj wymaga,

eby nad wró

bami, które bóg w nawiedzeniu zsyła,

czuwała i rozs

dzała je klasa proroków. Niektórzy ich samych nazywaj

wieszczbiarzami, bo nie wiedz

zgoła,

e to s

wykładacze snów i

wizyj, a nie wieszczbiarze, wi

c najsłuszniej byłoby nazywa

ich

prorokami.
Wi

c dlatego taka jest natura w

troby i ona dlatego jest w tym

miejscu, o którym mówimy - ze wzgl

du na wró

by. Jeszcze za

ycia

dego człowieka ona ma oznaki wyra

niejsze, a pozbawiona

ycia robi

lepa i daje wró

by zbyt niejasne jak na to,

eby co

jasnego

wskazywały.
S

siaduj

cy z ni

składnik wn

trzno

ci ma budow

i miejsce po

lewej stronie ze wzgl

du na w

trob

. Aby j

zawsze robi

wiec

czyst

. Tak jak przygotowana dla lustra i zawsze gotowa do u

ycia,

Ŝą

ca obok niego g

bka do

cierania. Dlatego te

, je

li si

skutkiem

chorób ciała utworz

jakie

nieczysto

ci około w

troby, wszystkie je

czy

ci rzadki materiał

ledziony, bo jej tkanka jest porowata i bez

krwi. Dlatego te

wypełniony odpadkami nieczystymi wielki wrzód

wyrasta i znowu, kiedy si

ciało oczy

ci, zmniejsza si

i wraca do

dawnego stanu.
O duszy wiec, ile ona ma pierwiastka

miertelnego, a ile boskiego,

i gdzie i w zwi

zku z czym i dlaczego one oba dostały osobne

mieszkania, mówili

my, ale

e si

prawd

powiedziało, to mogliby

stanowczo utrzymywa

tylko wtedy, gdyby nam to bóg potwierdził. Ale

my powiedzieli to, co prawdopodobne, to twierdzenie wypada nam

zaryzykowa

i teraz, i kiedy to jeszcze lepiej drugi raz rozpatrzymy.

c te

i tak powiedzmy. A to, co nast

puje, przejd

my te

w tym

sposobie. To było to, jak powstała reszta ciała. Jej byłoby
najbardziej do twarzy, gdyby była zbudowana w ten sens.

e w nas b

dzie rozpusta na punkcie napojów i pokarmów, xxxiii o

tym wiedzieli ci, którzy budowali nasz ród, i

e przez łakomstwo

dziemy spo

ywali o wiele wi

cej ni

w miar

i ni

potrzeba.

eby

c skutkiem chorób szybka

mier

nie przychodziła i niedoko

czony

rodzaj ludzki natychmiast nie wygin

ł, bogowie przewiduj

c to

przydali nam brzuch jako zbiornik do przechowywania nadmiaru napoju i
jadła i okr

cili kiszki naokoło, aby pokarm, szybko przechodz

cy z

jednego ko

ca na drugi, nie zmuszał zaraz ciała do tego,

eby nowego

pokarmu potrzebował. Człowiek byłby łakomy i nienasycony, przez co
wszelka filozofia i słu

ba Muzom byłaby rodzajowi ludzkiemu obca -

nie słuchaliby ludzie tego, co najbardziej boskie w nas.
A z ko

ść

mi i z mi

ęś

niami i z tym podobnym materiałem wszystkim tak

rzecz miała. Dla nich wszystkich pocz

tkiem jest powstanie

szpiku. Bo wi

yciowe, którymi dusza jest z ciałem zwi

zana, w nim

i zakorzeniaj

rodzaj

miertelny. Sam za

szpik powstał z

czego innego. Bo spo

ród trójk

tów, tych pierwszych, które były

prosie i mogły były da

najlepiej i najdokładniej ogie

i wod

, i

powietrze, i ziemi

, te bóg obdzielił, wybieraj

c ka

dy z jego

rodzaju i współmierne pomieszał z sob

, my

c o zbiorowisku nasienia

dla wszelkiego rodzaju

miertelnego, c i szpik z nich wykonał. A

potem posiał w nim ró

ne rodzaje dusz i zaraz przy pierwszym podziale

na tyle i takich rodzajów sam szpik podzielił, ile ró

nych postaci i

rodzajów miało z niego by

. I t

jego cz

ęść

, która miała, jak gleba,

mie

w sobie boskie nasienie, wymodelował ze wszystkich stron na

okr

gło i t

ęść

szpiku nazwał mózgiem. Po wyko

czeniu ka

dej

istoty

ywej naczynie okrywaj

ce mózg miało by

głow

A t

, która miała zawiera

pozostał

mierteln

ęść

duszy,

podzielił na kawałki okr

głe i podłu

ne zarazem i wszystko nazwał

rdzeniem. O nie, jakby o kotwic

, uczepił wi

zy całej duszy,

obiegaj

ce ju

całe ciało, dookoła, l zbudował dla całego rdzenia

okrycie kostne naokoło.
A ko

ść

zbudował w ten sposób. Ziemi

przesiał na czysto i gładko,

pomieszał i utarł j

z rdzeniem, a potem wsadził to do ognia i znowu

do wody. Przenosz

c go w len sposób wiele razy do jednego i do

drugiego, uczynił ten materiał nierozpuszczalnym w wodzie ani w
ogniu. U

ył go do ochrony mózgu i wytoczył naokoło mózgu kul

kostn

zostawiaj

c w niej w

ski otwór. I naokoło rdzenia szyjowego oraz

piersiowego wymodelował z tego materiału kr

gi i ustawił je

szeregiem, jakby zawiasy, pocz

wszy od głowy przez cał

długo

ść

jamy

tułowia. W ten sposób, dbaj

c o ochron

całego nasienia, zamkn

ł je w

takiej rurze z materiału twardego jak kamie

. Wprawił w ni

stawy,

ywszy do nich materiału innego na przegrody, ze wzgl

du na ruchy i

zgi

cia. Co do materiału kostnego, to bóg uwa

ał,

e on b

dzie

zanadto kruchy i za mało gi

tki, a kiedy si

dzie przepalał i znowu

ozi

biał, to zacznie gni

i pr

dko zepsuje nasienie zawarte w

rodku,

c dlatego tak urz

dził

gna i mi

ęś

nie,

gnami wszystkie

członki powi

zał - one si

napinaj

i zwalniaj

, przez co si

ciało

e około stawów zgina

i prostowa

". I przydał mi

ęś

nie jako ochron

przed upałami i obron

przed mrozami, a tak

e w razie upadków,

eby

słu

yły jako pod

ciółka filcowa, która ciałom innym ust

puje mi

kko i

łagodnie, a ma w

rodku ciepł

wilgotno

ść

, która latem jako pot

wychodzi i zwil

a ciało z zewn

trz i chłodu całemu ciału dostarcza

swoistego, a w zimie tym swoim ogniem w sam raz przeciwdziała
mrozowi, który z zewn

trz przychodzi i ciało naokoło opada. To wzi

pod uwag

ten, który nas jak figurki z wosku lepił, wi

c z wod

i z

ogniem ziemi

pomieszał i zharmonizował, a z kwa

nego i słonego

ciasto zrobił i z nimi pomieszał, i w ten sposób utworzył mi

soczyste

kkie.

materiał

gien

zrobił

niezakwaszonego mi

sa. Jedna mieszanina z dwóch składników, która ma

własno

ci po

rednie. U

ył do niej farby

ółtej. Dlatego

gna

dostały natur

bardziej zbit

i mocniejsz

ęś

nie, a mi

ksz

bardziej wilgotn

ci.

gnami obwi

zał bóg ko

ci i rdze

, powi

zał ko

ci z sob

zadłami, a potem to wszystko obło

ył mi

ęś

niami od wierzchu. Które

ci najwi

cej miały duszy w sobie, na te najmniej mi

sa poło

ył, a

które najmniej, na te nakładł mi

ęś

ni najwi

cej i co najgrubszych. Na

poł

czeniach ko

ci, o ile rozum nie dyktował,

e koniecznie ich tam

potrzeba, krótkie mi

ęś

nie umie

cił, aby nie przeszkadzały zgi

ciom i

nie utrudniały ciałom przenoszenia si

z miejsca na miejsce - one by

wtedy rusza

nie mogły. A gdyby tam znowu było mi

ęś

ni du

o i

grubych, wielkie ich zwały powodowałyby sztywno

ść

, a przez to i

niewra

liwo

ść

ciał,

zaczem

musiałoby

ść

ukrócenie

pami

pienie duszy. Dlatego pełno mi

ęś

ni na udach i goleniach, i około

bioder, i na ko

ciach ramienia i przedramienia, i jakie lam inne mamy

ęś

ci wolne od stawów, i które ko

ci nie maj

rozumu w

rodku, bo

jest mało duszy w szpiku, te wszystkie s

okryte mi

ęś

niami, a ko

ci z

rozumem w mniejszym stopniu. Chyba

e gdzie

jaki

sie

sam dla

siebie tak zbudował ze wzgl

du na spostrze

enia - jak na przykład

zyk. Ale po wi

kszej cz

ęś

ci jest tak, jak mówimy. Dlatego

e z

konieczno

ci powstaj

cy i wzrastaj

cy twór przyrody

adn

miar

tego

w sobie nie pogodzi: grubych ko

ci i du

o mi

sa, a równocze

nie z

tym: bystrej spostrzegawczo

ci. W najwy

szym stopniu znalazłoby si

to w budowie głowy, gdyby te dwie rzeczy chciały i

ść

w parze i rodzaj

ludzki miałby głow

sist

gnist

i mocn

ycie dwa razy i

wiele razy dłu

sze i zdrowsze i bardziej beztroskie ni

dzi

Tymczasem wykonawcy, zaj

ci przy naszym powstaniu, zastanawiali si

czy lepiej,

eby zrobi

ród

cy dłu

ej a gorszy, czy te

krócej, i doszli wspólnie do przekonania,

e ze wszech miar ka

powinien wybra

raczej

ycie krótkie a lepsze, ni

dłu

sze a gorsze.

Dlatego ochronili głow

cienk

, a mi

ęś

niami i

gnami

nie; tym bardziej

e ona zgi

ęć

nie ma. Tote

zgodnie z tym wszystkim,

na ciało m

ęŜ

czyzny nasadzona została głowa bardziej spostrzegawcza i

drzejsza, ale za to słabsza. I

gna z tego powodu i w len sposób

bóg na wierzchu głowy umie

cił naokoło i koło D szyi je okleił

podobnie i wierzchołki szcz

ki nimi przywi

zał pod spodem twarzy. A

inne po wszystkich członkach rozsiał, spajaj

c staw ze stawem.

A ustom naszym jako urz

dzenie dali ci, co nas urz

dzali, z

by, j

zyk

i wargi ze wzgl

du na sprawy niezb

dne i sprawy najlepsze. Tak dzi

usta wyposa

one. Wej

cie do ust obmy

lili ze wzgl

du na sprawy

niezb

dne, a wyj

cie ze wzgl

du na rzeczy najlepsze. Bo niezb

dne

jest to wszystko, co wchodzi do

rodka i daje po

ywienie ciału, a

strumie

słów, który wypływa na zewn

trz a słucha rozumu, jest

najpi

kniejszy i najlepszy ze wszystkich strumieni.

A głowy nie mo

na było zostawi

tak,

eby

wieciła goł

ze wzgl

du na nieumiarkowane zmiany podczas pór roku w obu

kierunkach, ani te

lekko patrze

na to,

eby była cała osłoni

ta i

pa, i niewra

liwa pod zwałami mi

ęś

ni. Otó

z materiału mi

wysuszonego została oddzielona wi

ksza resztka, jako łupina, która

teraz nazywa skór

. Ona si

dzi

ki wilgoci, panuj

cej naokoło

mózgu, zeszła brzegami i obrastaj

c naokoło, przyodziała cał

głow

A wilgo

, podchodz

ca pod szwy, zwil

yła i zakleiła skór

na wierzchu

głowy,

gaj

c j

lam niby na w

zełek. A ró

norodna posta

szwów

powstała pod wpływem pot

gi obrotów i po

ywienia; zrobiło si

ich

cej, gdy te wi

cej ze sob

walczyły, a mniej, je

eli mniej.

I t

cał

skór

naokoło podziurkowało bóstwo ogniem. Poprzez te

dziurki zacz

ła si

wilgo

wydobywa

na zewn

trz, i jej cz

ęś

ci mokre

i ciepłe, o ile były czyste, ulatywały, a mieszanina o tym samym
składzie co skóra, podnoszona ruchem i wyrzucana na zewn

trz,

wyci

gała si

w długie nitki - tak cienkie, jak w

skie były otwory.

Poniewa

jednak była powolna, wi

c odpychało j

otaczaj

ce powietrze

z powrotem do

rodka pod skór

, i ona si

tam zakorzeniała. W ten

sposób wytworzył si

w skórze ród włosów, spokrewniony ze skór

, bo

jak rzemie

, ale twardszy i g

stszy skutkiem ci

nienia, które

wywierało zimno na ka

dy włos oddalaj

cy si

od skóry i ochładzaj

pod ci

nieniem.

W ten sposób twórca zrobił nasz

głow

włochat

, posługuj

c si

przyczynami wymienionymi. Szło mu o to,

eby włosy, zamiast mi

sa,

stanowiły okrycie i ubezpieczenie okolicy mózgu – lekkie i mog

latem i zim

dawa

cie

i okrycie, a nie przeszkadza

adnym

stopniu wra

liwo

ci.

A naokoło palców ze splotu

gna, skóry i ko

ci, z tych trzech

składników zrobił si

jeden materiał wysuszony, taka twarda skóra,

wykonana z pomoc

tych współczynników, a najwi

ksz

przyczyn

była

l o przyszło

ci i wzgl

d na to, co miało by

e z m

ęŜ

czyzn miały

urodzi

kobiety i inne zwierz

ta, to wiedzieli ci, którzy nas

zbudowali, i wiedzieli,

e wiele stworze

do wielu celów u

ycia

paznokci b

dzie potrzebowało. Dlatego zaraz przy powstawaniu ludzi

zało

yli tworzenie paznokci. Zatem w tym celu i z tych powodów

zrobili tak,

e na ko

cach r

k i nóg wyrosła skóra, włosy i

paznokcie. Kiedy ju

wszystkie cz

ęś

ci i członki

ywej istoty

miertelnej były zrosłe razem i wypadało jej z konieczno

ci mie

ycie w ogniu i w powietrzu, i ona dlatego i pod wpływem tych

ywiołów topniała i miała ich coraz mniej w sobie, bogowie

zapobiegaj

temu. Natur

, pokrewn

naturze ludzkiej, zmieszali z

innymi ideami i spostrze

eniami tak,

e powstała inna istota

ywa i

tej daj

ycie. Te dzisiaj kultywowane drzewa i ro

liny i nasiona,

które rolnicy wychowali, s

u nas zadomowione - przedtem istniały

tylko rodzaje dzikie - one s

starsze od ro

lin uprawnych. Wi

wszystko, co tylko ma

ycie w sobie, najsłuszniej powinno by si

nazywa

istot

. To, o czym teraz mówimy, ma w sobie trzeci

posta

duszy, któr

nale

y umiejscowi

dzy przepon

a p

pkiem. Ona

nie ma rozumu, nie my

li i nie ma

adnego swego zdania, ma tylko

spostrze

enia przyjemne i przykre i po

Ŝą

dania. Ona jest od pocz

tku

do ko

ca bierna, kr

ci si

tylko sama w sobie i około siebie, ruch

pochodz

cy z zewn

trz odpycha, własnego ruchu u

ywa, ale pochodzenie

jej nie dało tego,

eby mogła dojrze

z własnej natury i jako

obrachowa

. Wi

yje i nie jest niczym innym ni

istot

, ale

trwa na miejscu i zakorzeniona tkwi, bo ruchu samodzielnego jest
pozbawiona.
Te wi

c wszystkie rodzaje stworzyli pot

ęŜ

niejsi od nas dla nas

słabszych jako po

ywienie, zaczem i w samym naszym ciele powycinali

kanały, jak si

rowy prowadzi w ogrodzie, aby je niejako strumie

niego napływaj

cy zraszał. Naprzód wi

c przewody kryte pod zrostem

skóry z mi

sem - takie dwie

yły grzbietowe poprowadzili w dół -

przewód podwójny, jak i ciało ma dwie strony bli

niaczo podobne:

praw

i lew

. Uło

yli je obok kr

gosłupa, bior

c w

rodek rdze

rozrodczy, aby ten jak najbardziej bujał i

eby stamt

d i na inne

ęś

ci dobroczynny strumie

z góry spływał i zwil

ał je równomiernie.

Potem rozszczepili

yły około głowy i jedne pomi

dzy drugie w

przeciwne strony przepletli - jedne z prawej strony ciała na lew

, a

drugie skierowali z lewej strony na praw

eby zarazem powi

głow

z ciałem - nie tylko za pomoc

skóry. Głowa przecie

nie była

na ciemieniu naokoło okryta

gnami. A tak

e i na to,

eby si

stany

pobudzenia,

zwi

zane

spostrze

eniami,

obu

stron

rozchodziły po całym ciele.
St

d za

urz

dzili rozprowadzanie cieczy w jaki

taki sposób,

który łatwiej potrafimy dojrze

, je

eli si

naprzód porozumiemy na

tym punkcie,

e ka

dy materiał, zbudowany z cz

stek mniejszych, nie

przepuszcza cz

stek wi

kszych, a zbudowany z wi

kszych nie potrafi

utrzyma

i nic przepu

mniejszych. A ogie

ma cz

stki najmniejsze

ze wszystkich. Dlatego przechodzi przez wod

, ziemi

i powietrze i

przez

materiały

nich

zło

one

nic

nie

jest

dla

niego

nieprzepuszczalne. To samo trzeba sobie pomy

o naszym brzuchu,

kiedy do niego wpadaj

pokarmy i napoje, to on ich nie przepuszcza na

zewn

trz, ale powietrza i ognia, poniewa

maj

stki mniejsze ni

te, z których on sam si

składa, utrzyma

w sobie nie mo

e. Otó

tych

ywiołów u

ył bóg celem rozprowadzenia cieczy z brzucha do

ył.

Uprz

dł sie

z powietrza i z ognia tak

jak wi

cierze, która ma u

wej

cia dwa wpusty. Jeden z nich zrobił znowu rozdwojony. Od tych

wpustów rozpi

ł jakby liny naokoło przez cał

sie

do jej ko

ców.

Wewn

trzn

stron

sieci zrobił cał

z ognia, a wpusty i cz

ęść

główn

z powietrza. Wzi

ł t

sie

i obło

ył ni

wymodelowan

istot

ten sposób. Jeden z dwóch wpustów wło

ył w usta, a

e był on

podwójny, wi

c jeden przewód przeprowadził do płuc wzdłu

arteryj, a

drugi do brzucha obok arteryj. Drugi wpust rozszczepił na dwoje i oba
zako

czenia umocował w przewodach nosowych, zbiegaj

ce si

razem. Tak

e kiedy drugi przewód prowadz

cy do ust nie działa, to przez ten

napełniaj

wszystkie strumienie i tamtego te

. A drug

ęść

cierza rozpi

ł we wn

trzu naszego ciała naokoło i tak zrobił,

to wszystko wtedy raz mi

kko spływa do wpustów, które s

z powietrza,

a raz si

wpusty wzdymaj

, a sie

, poniewa

ciało jest rzadkie,

zanurzona w nim zw

ęŜ

a si

rodkowi przez ciało, to znowu rozszerza

na zewn

trz, a uwi

zione w jej

rodku promienie ognia id

w jedn

i w drug

stron

za pr

dem powietrza, i to si

dzieje nieustannie,

jak długo

yje istota

miertelna. To zjawisko ten, który nazwy

nadawał, oznaczył, powiemy, nazw

wdechu i wydechu. Cała ta robota i

ten stan przypadł naszemu ciału w udziale, aby zraszane i ochładzane
mogło si

ywia

. Bo kiedy oddech wchodzi do

rodka i

wychodzi na zewn

trz, a za nim biegnie ogie

, wewn

trznie z nim

zwi

zany, unosi si

w brzuchu na górze w t

i w tamt

stron

i jak

tylko wejdzie, to pokarmy i napoje chwyta, topi je i na drobne cz

ęś

rozbiera i przez przewody, którymi sam wychodzi, przeprowadza je i
wylewa do

ył, jakby ze

ródła do kanałów, a strumienie

ył

rozprowadza po ciele, jak po w

wozie górskim. Zobaczymy jeszcze raz

stan oddychania, pod wpływem jakich przyczyn on si

taki zrobił, jaki

jest obecnie. Otó

tak. Poniewa

nie istnieje

adna pró

nia, w któr

by mogło wst

, co si

porusza, a powietrze wychodzi z nas na

zewn

trz, wi

c to ka

demu ju

jasne,

e nie w pustk

, tylko

odpycha powietrze s

siaduj

ce. A odpychane odp

dza zawsze to, które

mu bliskie, i według tej konieczno

ci wszystko si

ci i wtłacza

do tego miejsca, z którego powietrze wyszło, wpada tam, wypełnia

przewody powietrzne i biegnie za oddechem i wraz z nim. I to si

dzieje wszystko równocze

nie, jakby si

koło obracało. Dlatego

e nie

adnej pró

ni. Dlatego obj

ść

piersi i płuc po wydechu wypełnia

znowu powietrzem otaczaj

cym, które przez porowate mi

so do

rodka wnika i obiega naokoło pod ci

nieniem. A kiedy powietrze znowu

w odwrotnym kierunku przez ciało wychodzi, wpycha powietrze wdychane
z powrotem do otworu ust i do nozdrzy. A przyczyn

pocz

tku tego

wszystkiego trzeba przyj

ąć

. Ka

ywa istota ma w swym wn

trzu we

krwi i w

yłach ciepło, jakby w niej było jakie

ródło ognia. I to,

my przyrównali do siatki wi

cierza i

e jest przeci

gni

te przez

rodek a całe uplecione z ognia, a reszta, co na zewn

trz, z

powietrza. A trzeba si

zgodzi

e ciepło z natury rzeczy idzie na

zewn

trz, na swoje miejsce, do

ywiołu sobie pokrewnego. A

istniej

dwie drogi na zewn

trz: jedna przez powierzchni

ciała, a

druga przez usta i nos, wi

c powietrze, chc

c wyj

ść

pierwsz

drog

wywołuje obrót koło drugiego wyj

cia. Tutaj obracane powietrze,

wpadaj

c do ognia, ogrzewa si

, a wychodz

ce ochładza si

. Kiedy si

tak ciepłota zmienia i powietrze koło drugiego wyj

cia robi si

cieplejsze, zwraca to ogrzane z powrotem bardziej w tamt

stron

lec

c do swojego

ywiołu i wprawia w obrót to, które jest po drugiej

stronie. I to powietrze, które wci

ąŜ

tego samego doznaje i wci

ąŜ

samo oddaje, wytwarza koło wahaj

ce si

w ten sposób w t

i tamt

stron

pod wpływem jednego i drugiego, i tak powoduje powstawanie

wdechu i wydechu.
T

drog

nale

y dochodzi

przyczyn i tego, co si

dzieje przy

xxxvii stawianiu baniek lekarskich, i przyczyn łykania, i praw ciał
rzucanych w gór

i biegn

cych po ziemi, i które d

ki wydaj

szybkie i powolne, wysokie i niskie; one lec

raz niezgodnie, bo nie

podobne do ruchu w nas, który pod ich wpływem powstaje, a innym

razem brzmi

harmonijnie dzi

ki podobie

stwu. Bo d

ki wolniejsze

doganiaj

ce si

ruchy wcze

niej zacz

te i szybsze, kiedy one

do nich upodabniaj

, one pó

niej doł

czaj

do nich i

pobudzaj

je - doganiaj

c nie narzucaj

innego ruchu i nie powoduj

zamieszania, tylko daj

pocz

tek nowemu ruchowi wolniejszemu a

podobnemu do tego szybszego, który ustaje, i w ten sposób wywołuj

jedno wra

enie, zmieszane z wysokiego i niskiego. St

d przyjemno

ść

dla głupich, a rado

ść

dla m

drych, bo to jest na

ladowanie harmonii

boskiej w ruchach

miertelnych.

A wszelkie spływanie wód, a jeszcze i spadanie piorunów, a te c
przedziwne zjawiska przyci

gania bursztynów i magnesów - w tym

wszystkim nie ma nigdzie

adnego przyci

gania, ale poniewa

adna

pró

nia nic istnieje, wi

c te rzeczy si

w kółko jedne na drugie

cisn

, rozkładaj

i wi

ąŜą

znowu i zamieniaj

ze sob

swoje

siedliska i ka

de idzie do swego. Kto porz

dnie szuka, temu si

uka

Ŝą

rzeczy cudownie powi

zane tymi stanami, które si

przeplataj

D i

przenikaj

nawzajem.

Tak te

i wci

ganie oddechu, od którego si

ten tok my

li zacz

ł,

xxxviii w ten sposób i z tych powodów zachodzi, jak si

to poprzednio

powiedziało. Bo ogie

rozcina pokarmy i unosi si

w gór

we wn

trzu

ciała i razem z oddechem wychodzi, a kiedy unosz

c si

w gór

wpada z

brzucha do

ył, wypełnia je, czerpi

c stamt

d cz

stki poci

te, i

dlatego to u wszystkich istot

ywych po całym ciele płyn

strumienie

pokarmu.

wie

o poci

te cz

stki pochodz

od istot pokrewnych - jedne

z owoców, drugie z ziół, które nam bóg wła

nie do tego celu z ziemi

wyprowadził, aby nam słu

yły za po

ywienie. One maj

kolory

ró

norodne skutkiem zmieszania. Ale najwi

cej prze

wituje w nich

barwa czerwona. T

cech

naturaln

wytwarza ogie

, który tnie i

odbija si

w wilgotno

ci. Dlatego barwa soku płyn

cego w ciele ma

wygl

d taki, jaki

my przeszli. Nazywamy go krwi

. To jest ciecz

ywcza dla mi

sa i dla całego ciała, sk

d si

da cz

stka

nawadnia i wypełnia siedlisko tego, co ulega wypró

nieniu. A sposób

wypełniania

opró

niania

odbywa

tak,

jak

wszech

wiecie odbywa ruch wszystkich rzeczy, dzi

ki któremu wszystko,

co pokrewne, biegnie do siebie wci

ąŜ

, dzieli i odsyła ka

dy nasz

składnik do postaci jemu pokrewnej, a zawarto

ść

krwi, rozdrobniona w

naszym wn

trzu i obj

ta jakby wszech

wiatem - bo taka jest budowa

dej istoty - musi na

ladowa

ruch wszech

wiata. Wi

c do

ywiołu

sobie pokrewnego leci ka

da z cz

stek rozdrobnionych wewn

trz i

wypełnia z powrotem miejsce w danej chwili opró

nione. I je

odchodzi wi

cej, ni

nadpływa, wszystko zaczyna marnie

, a je

mniej, to ro

nie. Wi

c w młodej budowie ka

dej

ywej istoty, poniewa

ona ma jeszcze nowe trójk

ty jakby z surowych, pierwotnych

ywiołów,

c one mocno przystaj

jedne do drugich i cała masa ciała jest

delikatnej konsystencji, bo dopiero co si

urodziła z rdzenia a

wykarmiła si

na mleku. Dlatego ona te trójk

ty, które ma w sobie, a

które przyszły z zewn

trz, bo z nich si

składaj

pokarmy i napoje, i

to s

trójk

ty starsze od jej własnych i słabsze, wi

c ona je

pokonywa i rozcina swymi trójk

tami nowymi i robi zwierz

wielkim,

karmi

c je wieloma istotami podobnymi. Ale kiedy korze

trójk

tów

zmi

knie, dlatego

e w ci

gu wielu lat stoczył wiele walk z wieloma

innymi, wtedy ju

nie mo

e rozcina

na podobie

stwo własne cz

stek

pokarmu, które wchodz

rodka, natomiast cz

stki przychodz

ce z

zewn

trz z łatwo

rozkładaj

stki własne. W ten sposób cała

istota

ywa podupada i ginie, i ten stan nazywa si

staro

W ko

cu, kiedy wi

zy, uczepione o trójk

ty rdzenia, ju

puszcza

zaczynaj

, rozlu

nione skutkiem pracy, zlu

niaj

znowu wi

zy duszy, a

ona "wyzwolona" zgodnie ze sw

natur

z rozkosz

wylatuje. Bo

wszystko, co jest przeciw naturze, jest bolesne, a wszystko, co si

dzieje zgodnie z natur

, przyjemne. I tak samo

mier

od chorób i ran

jest bolesna i gwałtowna, a

mier

, która zgodnie z natur

na ko

przychodzi, ze staro

ci, jest najmniej bolesna ze wszystkich rodzajów

mierci i raczej przebiega przyjemnie ni

przykro.

A sk

d si

choroby bior

, to chyba jasne i ka

demu. Poniewa

bowiem s

cztery

ywioły, z których ciało si

składa, a mianowicie

ziemia, ogie

, woda i powietrze, wi

c ich nadmiar i niedostatek

nienaturalny i przemieszczanie si

ich z wła

ciwego na nie swoje

miejsce, a tak samo, je

li ogie

i inne

ywioły, bo jest ich wi

cej

jeden, przyjmuj

stki nie odpowiadaj

ce ka

demu z nich, i

wszelkie tym podobne rzeczy wywołuj

zaburzenia i choroby. Bo kiedy

przeciw naturze wszystko robi i miejsce zmienia, wtedy si

ogrzewa to, cokolwiek przedtem chłodło, a to, co suche, robi si

potem mokre i lekkie, i ci

ęŜ

kie, i wszelkim mo

liwym przemianom

ulega.  Jedynie  tylko  wtedy,  tak  twierdzimy,  gdy  jedno  i  to  samo  do
tego  samego  według  tego  samego  i  w  ten  sam  sposób  i  proporcjonalnie
przybywa  i  ubywa,  mo

e to samo zosta

sob

i trwa

w zdrowiu. A

cokolwiek w jakim

wzgl

dzie temu uchybi, odchodz

c na zewn

trz, lub

przychodz

c, to najprzeró

niejsze przemiany i choroby i niezmierzone

zniszczenie wywoła.
Poniewa

istniej

i drugorz

dne zwi

zki naturalne, wi

c kto chce

rozwa

, temu si

nasuwa drugie rozwa

anie: chorób. Wobec tego,

e z

tych zwi

zków składa si

rdze

, ko

ść

, mi

so i

gno, a jeszcze i

krew, chocia

w innym sposobie, ale z tego samego, wi

c inne choroby

powstaj

po wi

kszej cz

ęś

ci tak jak te przedtem, ale najwi

ksze

choroby przychodz

i s

ęŜ

kie w nast

puj

cych okoliczno

ciach.

Kiedy powstawanie tych rzeczy przebiega w odwrotnym kierunku, wtedy
one si

psuj

. Bo w sposób naturalny mi

ęś

nie i

gna robi

krwi, a

gno z włókien przez zrost, a mi

ęś

nie z materiału

skrzepłego, który si

oddziela z włókien. A znowu od

gien i

ęś

ni odchodz

cy materiał t

gi i tłusty równocze

nie przykleja

ęś

nie do ko

ci, a zarazem od

ywia ko

ść

naokoło szpiku i powoduje

jej wzrost. A ciecz przecedzona przez g

sto

ść

ci, najczystsza,

zło

ona z trójk

tów najgładszych i najbardziej

wiec

cych, spływa z

ci kroplami i odwil

Ŝą

szpik. Je

eli si

w ten sposób odbywa

wszystko, to z reguły panuje zdrowie - choroba za

, kiedy na odwrót.

Bo kiedy topi

ce si

so wyrzuca do

ył, co si

stopiło, wtedy

krew, zawarta w

yłach wraz z powietrzem w wielkiej obfito

ci i

ró

norodno

ci barw i goryczy i kwasów i soli, zawiera jeszcze ró

rodzaje

ółci i limf i ró

nych flegm. Wszystko to si

wtedy rozpada i

psuje, i naprzód psuje sam

krew, a ciału ju

adnego po

ywienia nie

dostarcza, płynie tylko

yłami na wszystkie strony, nie ma ju

zgoła

porz

dku obrotów naturalnych, jedno drugiemu szkodzi, bo

adne nic

nie ma z drugiego, atakuje wszystko, co w ciele zdrowe i co siedzi na
swoim miejscu, niszczy to i topi. Najstarsze cz

ęś

ci mi

sa, je

eli si

stopi

, s

niestrawne i czerniej

od dawnego zapalenia, a

e s

całkiem prze

arte, wi

c s

gorzkie i szkodz

całemu ciału, które

jeszcze nie jest zepsute. Czasem, zamiast goryczy, kwas ma w sobie
ten czarny kolor, kiedy si

gorycz bardziej rozcie

czy. Czasem znowu

gorycz przesi

kła krwi

ma kolor wi

cej czerwony, a jak si

do niej

domiesza czer

, to zielonawy. A jeszcze bywa,

e si

ółty kolor

pomiesza z gorycz

, kiedy si

stopi młode mi

so pod wpływem ognia

około płomienia. Wspóln

nazw

ółci obj

li to wszystko albo jacy

lekarze, albo kto

, kto umiał patrze

na wiele rzeczy i to

niepodobnych do siebie, a dojrze

tkwi

cy w nich jeden rodzaj,

nadaj

cy si

na nazw

dla nich wszystkich. Z innych rodzajów

ółci, o

których si

mówi, ka

da dostała osobn

nazw

według koloru. A limfa,

ta z krwi, to jest płyn łagodny, ale ta z czarnej i z kwa

nej

ółci

jest ostra, kiedy si

pod wpływem ciepła pomiesza ze słono

. Taka

nazywa si

kwa

flegm

. A ta znowu wraz z powietrzem wytopiona z

młodego i delikatnego mi

sa, jak to si

nasyci powietrzem, a wilgo

to obejmie naokoło, robi

banieczki - z osobna niewidoczne, bo

zbyt małe, ale wszystkie razem daj

mas

widoczn

, biał

. Barw

biał

maj

dlatego,

e tworzy si

piana. Zatem ten cały stop delikatnego

sa razem z powietrzem nazywamy biał

flegm

. Z flegmy

wie

wytworzonej jest płyn potu i łez, i co tam innego takiego ciało co
dzie

leje, kiedy si

oczyszcza.

Wszystko to staje si

narz

dziem chorób, kiedy si

krew nie napełnia

z pokarmów i z napojów, jak natura wymaga, ale jej przybywa z powodów
wprosi przeciwnych, wbrew prawom natury. Kiedy choroby ka

dy rodzaj

sa rozpuszczaj

, ale zostaj

nienaruszone ich pierwiastki, to

jeszcze pół biedy. Bo z łatwo

e wtedy przyj

ść

polepszenie. Ale

kiedy zachoruje to, co przymocowuje mi

ęś

nie do ko

ci, i krew,

oddzielaj

ca si

z włókien i

gien, ko

ciom nie przynosi

ywienia ani mi

ęś

ni do ko

ci nie przykleja, ale z

wiec

cej i

gładkiej, i mocnej robi si

szorstka, słona i suchawa od złego

ywiania, w tym stanie cała krew rozciera si

znowu pod mi

ęś

nie i

gna i odstaje od ko

ci, a mi

ęś

nie trac

korzenie i

gna

zostawiaj

obna

one l pełne słono

ci. Doł

czaj

znowu do obiegu

krwi i powi

kszaj

schorzenia, poprzednio omówione. To s

ęŜ

kie

choroby ciała, ale jeszcze ci

ęŜ

sze bywaj

od nich, kiedy ko

ść

skutkiem g

sio

ci mi

sa dosiatecznego oddechu czerpa

nie mo

rozgrzewa si

pod wpływem zgnilizny i zepsuta po

ywienia nie

przyjmuje, tylko na odwrót sama si

do niego c dostaje, roztarta. Ono

idzie do mi

ęś

ni, a mi

so wpada do krwi i powoduje to,

e wszystkie

choroby staj

ostrzejsze od tych przedtem. A najgorsza ze

wszystkich choroba przychodzi wtedy, kiedy rdze

przez jaki

niedobór

albo jaki

nadmiar zachoruje. Wtedy przychodz

choroby najwi

ksze i

najbardziej

miertelne. Wtedy całe przyrodzenie ciała z konieczno

płynie w kierunku odwrotnym.
Powstawanie trzeciego rodzaju chorób trzeba sobie tłumaczy

trojako. Jedne powstaj

z powietrza, drugie z flegmy, a trzecie z

ółci. Bo kiedy płuca, które dostarczaj

ciału powietrza, nie maj

czystych przewodów, bo je pozatykały

cieki i tutaj powietrze nie

dochodzi, a tam przychodzi go wi

cej, ni

potrzeba, wtedy cz

ęś

ci,

które nie dostaj

ochłody, zaczynaj

gni

, a gdzie indziej powietrze

gwałtem si

przez

yły przeciska i razem je skr

ca, ciało topi i przy

samym jego

rodku si

zatrzymuje i u przepony. Na tym ile powietrze

wywołuje cz

sto nieprzeliczone choroby, bolesne i poł

czone z

obfitymi potami.
A nieraz z mi

sa rozło

onego w ciele robi si

powietrze i, nie

mog

c wyj

ść

na zewn

trz, sprawia takie same m

ki jak te, które

przychodz

z zewn

trz. Najwi

ksze za

, kiedy si

umie

ci około

gien i tych

yłek tam, spowoduje obrzmienie wi

zadeł i

gien

przyległych, i w ten sposób zaczyna ci

ąć

w stron

przeciwn

one. Od tego wła

nie stanu zaburzenia napi

ęć

harmonijnych nazwano te

choroby t

ęŜ

cami i napi

ciami wstecznymi. Lekarstwo na nie te

jest

przykre. Bo gor

czki najlepiej lecz

takie rzeczy.

A biała flegma, dlatego

e w niej zostaje złe

powietrze zamkni

te w banieczkach, je

eli ono sobie nie znajdzie

wyj

cia na zewn

trz ciała, jest łagodniejsza, ale zawsze robi ciało

pstrym, wywołuj

c na nim białe liszaje i tym pokrewne schorzenia.

Biała flegma, je

eli si

pomiesza z czarn

ółci

, a rozprzestrzeni

na obroty w głowie, które s

najbardziej boskie, i zacznie je

przewraca

, to je

li to zrobi we

nie, jest łagodniejsza. Ale jak si

rzuci na człowieka czuwaj

cego, trudniejsza z ni

rada. Ta choroba

jest natury

tej, wi

c najsłuszniej si

nazywa

Regma

kwa

słona

jest

ródłem

wszystkich

chorób

kataralnych. A poniewa

ró

ne miejsca, w które ona spływa, wi

c te

choroby dostały ró

ne nazwy. A wszystkie tak zwane zapalenia w ci

powstaj

skutkiem tego,

e si

pali i płonie, a to wszystko przez

ół

. Ona, je

eli sobie zrobi wytchnienie na zewn

trz, to kipi i

wyrzuca ró

ne wrzody, a zamkni

ta w

rodku wywołuje liczne schorzenia

zapalne. Najwi

ksze, kiedy si

z czyst

krwi

pomiesza i włóknom

popsuje ich porz

dek. One s

rozproszone we krwi, aby w niej była

zachowana proporcja cienko

ci i grubo

ci,

eby krew pod wpływem

ciepła jako płynna z rzadkiego ciała nie wypływała, ani znowu, zbyt
g

sta,

eby si

nie robiła nieruchawa i nie obracała si

z trudno

yłach. Otó

włókna pilnuj

wła

ciwego stosunku tych rzeczy - ju

laka si

wytworzyła ich natura. Je

eliby kto

te włókna nawet w

umarłej krwi i na chłodzie zebrał razem, to rozpływa si

cała reszta

krwi, a jak je zostawi

, to pod wpływem zimna otaczaj

cego pr

dko

krzepn

. Wi

c kiedy włókna, zawarte we krwi, maj

tak

zdolno

ść

ół

", która z natury jest star

krwi

i z powrotem z mi

ęś

ni wtapia

do krwi, je

eli jest ciepła i wilgotna i po trochu zrazu wpada,

krzepnie jednak pod wpływem włókien, a kiedy krzepnie i ostudza si

gwałtem, wyrabia mróz i dreszcze. A kiedy jej napływa wi

cej, wtedy

ona swoim gor

cem przemaga włókna, kipi i rozrzuca je nieporz

dnie, i

eli potrafi swoj

przewag

przeprowadzi

do ko

ca, dociera a

do rdzenia, przepala i rozrywa wi

zy duszy, które tam s

- niby cumy

okr

tu, i wyzwala dusz

. A je

eli jej jest mniej i ciało si

opiera

topieniu, wtedy ona, pokonana, albo si

po całym ciele rozchodzi,

albo przez

yły zeschni

ta do jamy dolnej, albo do górnej, niby bieg

z miasta, w którym rokosz powstał, wylatuje z ciała i robi biegunki i
dyzenterie i wszystkie tego rodzaju schorzenia.
Ciało, które zachorowało najbardziej z nadmiaru ognia, wyrabia
ustawiczne zapalenia i gor

czki, które z powietrza, to gor

czki

jednodniowe. Trzydniowe to z wody, dlatego

e woda jest bardziej

oci

ęŜ

ała od powietrza i ognia. A z ziemi, poniewa

ona ma czwart

du, najwi

ksz

z nich wszystkich oci

ęŜ

ało

ść

, wi

c oczyszcza si

cztery razy dłu

szych okresach czasu i robi gor

czki czterodniowe;

pozby

ich trudno.

Otó

choroby ciała tak powstaj

. A choroby psychiczne na tle stanu

ciała w ten sposób.

e chorob

duszy jest brak rozumu to trzeba

przyzna

. A s

dwa rodzaje nierozumu: obł

kanie i głupota. Wi

c ka

cierpienie, na które kto

zapada, czy to na jeden z tych stanów, czy

na drugi, trzeba nazywa

chorob

. A przesadne rozkosze i zgryzoty

trzeba uwa

za najwi

ksze choroby dla duszy. Bo człowiek oddany

rozkoszom albo znajduj

cy si

w stanie wprost przeciwnym pod wpływem

zgryzoty

pieszy si

eby jedno uchwyci

nie w por

, a drugiego

unikn

ąć

, i ani dojrze

niczego, ani usłysze

nale

ycie nie potrafi,

cieka si

tylko i zgoła wtedy nie umie kierowa

rozumem. Kto ma

nasienia du

o i ono mu si

w rdzeniu przelewa i tak

ma natur

jak

drzewo, które nad miar

o owoców wydaje, ten wiele za ka

dym razem

k znosi i wiele rozkoszy zdobywa, kiedy po

Ŝą

da, i w zwi

zku z tym

płodzi, ale wi

ksz

ęść

ycia w obł

kaniu sp

dza przez najwi

ksze

rozkosze i zgryzoty i dusz

ma chor

i głupi

dzi

ki swojemu ciału.

Taki nie uchodzi za chorego, ale za charakter zły dobrowolnie.
A tymczasem rozpusta seksualna po wielkiej cz

ęś

ci jest chorob

duszy, wywołana stanem jednego składnika, który dlatego

e ko

ci s

rzadkie, rozpływa si

po ciele i nasyca je wilgotno

. I prawie

wszystko, co si

nazywa rozwi

zło

i co si

ludziom zarzuca w

sposób obel

ywy, jakoby byli

li umy

lnie, to si

im niesłusznie

zarzuca. Bo nikt nie jest zły umy

lnie. Tylko skutkiem jakiej

wadliwej konstytucji ciała i przez niewła

ciwe wychowanie człowiek

zły staje si

złym. Tego nikt nie lubi, a ka

demu mo

e si

przydarzy

niechc

cy. I na odwrót, je

eli chodzi o zgryzoty, to tak

samo za po

rednictwem ciała dusza si

wielkiego zła nabawia. Bo

gdziekolwiek soki z kwa

nych i słonych flegm i soki gorzkie i

ółciowe po ciele bł

, a nie znajd

sobie odetchnienia na

zewn

trz, tylko zamkni

te w

rodku mieszaj

swój oddech do obrotów

duszy, & wywołuj

ró

norodne schorzenia psychiczne, wi

cej i mniej, i

ksze, i mniejsze. Dostaj

do trzech siedlisk duszy i zale

nie

od tego, do którego si

dostan

, wywołuj

ró

ne rodzaje zgry

liwo

i przygn

bienia i ró

ne postacie zuchwało

ci i strachu, a tak

e złej

pami

ci i głupoty.

Oprócz tego, kiedy na takie złe konstytucje zaczn

działa

złe

ustroje pa

stwowe i mowy, które si

w pa

stwie publicznie i prywatnie

słyszy, a oprócz tego i nauczanie od dzieci

cych lat si

doł

czy,

które si

zgoła nie przyczynia do uleczenia tych rzeczy - to

na tej

drodze psujemy si

wszyscy, którzy jeste

li bez

adnej złej woli

z naszej strony, a tylko z dwóch przyczyn. O co zawsze wi

cej nale

obwinia

rodziców ni

dzieci i wychowawców bardziej ni

wychowanków.

A stara

, o ile kto mo

e, i za pomoc

wychowania, i za pomoc

studiów i nauk zła unikn

ąć

, a jego przeciwie

stwo osi

ąć

Ale to ju

jest inny rodzaj rozwa

. Natomiast odwrotn

stron

tego tematu, zagadnienie, jak dba

o ciało i o nastawienia duchowe i

jakie przyczyny składaj

na ich zachowanie w cało

ci, to poda

wypada i przystoi. Słuszniej przecie

mówi

o tym, co dobre, ni

tym, co złe. Wszystko, co dobre, jest pi

kne, a to, co pi

kne, nie

obejdzie si

bez miary. Istota

ywa te

, je

eli ma by

taka, trzeba

przyj

ąć

jako proporcjonaln

. Je

li chodzi o proporcje, to dobrze

spostrzegamy

zestawiamy

le,

najwi

kszych

najdonio

lejszych nie przemy

lamy, chocia

je posiadamy. Je

eli

chodzi o stany zdrowia i choroby, o zalety i wady, to

adna proporcja

i dysproporcja nie ma wi

kszej wagi ni

ta, która zachodzi pomi

dzy

sam

dusz

i ciałem samym. My wcale na to nie patrzymy i nie

zastanawiamy si

nad tym,

e gdy dusza mocna i ze wszech miar wielka

dzi w postaci słabszej i mniejszej i kiedy znowu wprost przeciwnie

dobior

ciało i dusza, wtedy niepi

kna jest cała istota

ywa. Bo

jest nieproporcjonalna ze wzgl

du na proporcje najdonio

lejsze. A

przeciwnie zestrojona stanowi dla tego, co umie patrze

, widowisko

najpi

kniejsze i najbardziej kochane. A jak ciało ma nogi za długie

albo cierpi na jak

ąś

inn

dysproporcj

, bo czego

tam ma za du

wtedy i brzydkie jest przy robocie: m

czy si

bardzo i naci

ga i

przez niezgrabno

ść

upadki powoduje i staje si

powodem niezliczonych

nieszcz

ęść

dla siebie samego. To samo trzeba sobie pomy

i o tej

cało

ci zło

onej, któr

nazywamy istot

e gdy w niej

silniejsza od ciała gniewem si

wielkim unosi, wtedy nim całym

wstrz

sa i chorobami je od wewn

trz napełnia, a kiedy si

do jakich

nauk albo bada

gorliwie we

mie, nadwer

ęŜ

a ciało, a kiedy si

nauczaniem albo za

artymi dyskusjami publicznymi i prywatnymi zajmie

i wda si

w spory i w sprzeczki, wtedy ciało ogniem przepala i

wyniszcza i nacieczenia

ga, a lak zwanych lekarzy przewa

nie w

bł

d wprowadza, bo oni przez ni

składaj

win

na czynniki niewinne.

A kiedy si

znowu ciało urodzi ogromne i mocniejsze ni

dusza i

poł

czy si

z małym i słabym rozumem - wtedy, poniewa

w ludziach s

z natury dwa rodzaje po

Ŝą

: ludzie maj

ciało, wi

c po

Ŝą

daj

jadła,

e maj

pierwiastek najbardziej boski ze wszystkiego, co w nas,

c po

Ŝą

daj

rozumu - zatem poruszenia strony mocniejszej przewa

i powi

kszaj

to, co jest ich. A co nale

y do duszy, to robi

głuchym

i głupim, i bez pami

ci, i wywołuj

w człowieku chorob

najwi

ksz

głupot

. Jedyny ratunek dla jednego i dla drugiego:

adnych ruchów

duszy bez ruchów ciała ani ruchów ciała bez duszy - aby si

jedno

przeciw drugiemu ostało i

eby nabrały sił równych i zdrowia. Wi

ktokolwiek si

zajmuje matematyk

albo si

oddaje jakiej

innej

ęŜ

kiej pracy umysłowej, ten niech i ruchu ciała pilnuje, niech

uprawia gimnastyk

. A znowu, kto gorliwie ciało kształci, niech o

pracy umysłowej pami

ta i niech si

zajmuje przy tym muzyk

wszelkim umiłowaniem m

dro

ci, je

eli si

ma słusznie nazywa

knym, i dobrym.

Tak samo te

nale

y dba

o obie cz

ęś

ci, na

laduj

c posta

wszech

wiata. Bo ciało pod wpływem lego, co w nie wchodzi, pali si

rodku i ochładza, a znowu pod wpływem czynników zewn

trznych wysusza

i zwil

a i doznaje stanów, które za tym id

pod wpływem tych obu

ruchów. Wi

c gdy kto

trwa w spokoju, a potem ciało odda ruchom,

wtedy ono ulegnie i zginie. Ale je

eli kto

laduje t

, któr

ąś

nazwali karmicielk

i piastunk

wszechrzeczy, i swego ciała nigdy nie

zostawia w spokoju, ale je do ruchów zmusza i zawsze mu jakie

wstrz

ąś

nienia zadaje ogólne i chroni je zgodnie z natur

od zmian

wewn

trznych i zewn

trznych i wstrz

saj

c je w sposób umiarkowany

wprowadzi we wła

ciwy stosunek wzajemny stany, które po ciele chodz

i cz

ęś

ci jego wedle pokrewie

stw, jak si

to przedtem mówiło o

wszech

wiecie, ten nie poło

y wrogich pierwiastków obok siebie, aby

wszczynały wojny w ciele i choroby, a przyjazne składniki poło

one

obok siebie wytworz

zdrowie.

A spo

ród ruchów ruch samodzielnie wywołany w sobie samym m jest

najlepszy. Bo jest najbardziej pokrewny ruchowi umysłowemu i ruchowi
wszech

wiata. A ruch pod wpływem cudzym jest gorszy. A najgorszy,

eli ciało le

y spokojnie, a co

innego porusza je cz

ęś

ciami.

Dlatego spo

ród oczyszcze

i restytucyj ciała najlepsza odbywa si

pomoc

wicze

gimnastycznych. Na drugim miejscu z pomoc

tania -

czy to na okr

tach, czy jakkolwiek inaczej - wozi si

człowieka bez

trudu. A trzecia posta

ruchu, nieraz bardzo po

yteczna, kiedy si

musi, ale poza tym

adn

miar

nie do przyj

cia dla człowieka, który

ma rozum, to jest medyczne przeczyszczenie za pomoc

lekarstw. Bo

schorze

, które nie s

bardzo niebezpieczne, nie trzeba dra

lekarstwami.
Cała struktura chorób w pewien sposób odpowiada naturze istot

ywych. Przecie

i kompleks chorób ma swoje czasy oznaczone w

yciu,

czy to chodzi o cały gatunek, czy o istot

sam

dla siebie.

da ma przy urodzeniu wyznaczone

ycie, poza tym, co jej si

przydarzy z konieczno

ci. Bo przecie

trójk

ty ka

dej istoty c

ywej

od samego pocz

tku s

takie,

e potrafi

wystarczy

tylko na

pewien czas i poza ten kres nikt

nie potrafi. Wi

c tak samo ma

rzecz

tworzeniem

chorób.

eli

kto

wbrew

przeznaczonemu terminowi czasu przeszkadza lekarstwami, to lubi

z małych chorób robi

wielkie i z nielicznych liczne. Dlatego

wszelkimi

takimi

rzeczami

trzeba

kierowa

jak

dzie

mi,

przez

odpowiednie sposoby

ycia, je

eli kto

ma na to czas, a nie budzi

licha lekarstwami. Zatem o cało

ci istoty

ywej i o jej cz

ęś

cielesnej, w jaki sposób j

wychowywa

i jak wychowywa

siebie

samego, aby

w jak najwi

kszej zgodzie z rozumem, niech te słowa

wystarcz

. Oczywi

cie,

e to, co ma wychowywa

, musi by

jeszcze

przedtem według sił przygotowane tak,

eby było jak najpi

kniejsze i

najlepsze do tego wychowywania.

eby si

o tym wypowiedzie

wyczerpuj

co, trzeba by napisa

osobne dzieło samo dla siebie. Ale

tak, mimochodem, id

c za tym, co przedtem, mógłby kto

nie od rzeczy

w ten sposób rozwa

i mówi

dalej.

Jake

my to nieraz mówili,

e trzy rodzaje duszy w trzech miejscach

w nas mieszkaj

i ka

da z nich ma swoje poruszenia, tak samo i teraz

jak najkrócej powiedzie

trzeba,

e ta cz

ęść

duszy, która w

bezczynno

ci i trwa, i swoich ruchów nie wykonywa, musi by

konieczno

najsłabsza,

najt

ęŜ

sza

dzie

ta,

która

gimnastykuje. Dlatego trzeba pilnowa

eby ka

da cz

ęść

miała ruchy

proporcjonalne do innych. A o najwy

szej cz

stce naszej duszy trzeba

sobie tak pomy

e ka

demu z nas dal j

bóg jako ducha. To jest

to, co mieszka w nas, jak mówimy, na szczycie ciała i podnosi nas z
ziemi do pokrewie

stwa z niebianami, bo nie wydała nas ziemia, jak

liny, tylko z nieba jeste

my - mówi

c najsłuszniej. Bo tam, sk

pocz

tek wzi

ła nasza dusza, bóstwo nasz

głow

i korze

zaszczepiło

i prost

postaw

nadaje całemu ciału. Wi

c kto jest cały oddany

Ŝą

dzom i sporom i wiele sił i trudu w to kładzie, w tym musz

tkwi

same tylko mniemania

miertelne i w ogóle, o ile to tylko mo

liwe,

eby by

miertelnym, takiemu człowiekowi na niczym do tego celu nie

zbywa, bo on si

starał,

eby urosła jego cz

stka

miertelna. A ten,

który wiedz

ukochał

arliwie i powa

nie si

trudził szukaj

c prawdy

i najwi

cej to w sobie

wiczył, ten my

li ma nie

miertelne i boskie.

eli prawdy dosi

gnie - musi chyba tak by

- o ile natura ludzka

e mie

w sobie nie

miertelno

ść

, jemu do tego celu na niczym nic

zbywa. A

e zawsze słu

ył temu, co boskie, i ma w sobie ducha

uporz

dkowanego nale

ycie, który z nim mieszka, wi

c osobliwie musi

szcz

ęś

liwy. A słu

ba dla ka

dego w ka

dym razie jedna: ka

ęść

duszy

eby miała wła

ciwe sobie po

ywienie i ruch. To im trzeba odda

. A

pierwiastek boski w nas ma ruchy pokrewne my

lom i obrotom

wszech

wiata. Za tymi powinien i

ść

dy i nasze obiegi w głowie,

popsute w zwi

zku z powstawaniem, prostowa

przez zapoznawanie si

harmoniami i obrotami wszech

wiata, upodobni

podmiot my

cy do

przedmiotu my

li według jego dawnej natury, a upodobniwszy osi

ąć

cel

ycia najlepszego, jakie bogowie ludziom zadali na teraz i na

potem.
I tak tedy nasze zadanie, dane nam na pocz

tku,

eby opowiedzie

wszech

wiecie a

do powstania człowieka, zdaje si

e ju

jest

prawie uko

czone. Bo jak powstały inne

ywe istoty, o tym wystarczy

wspomnie

pokrótce; nie ma

adnej potrzeby rozwodzi

nad tym

długo. W ten sposób mógłby kto

uwa

e zachowa lepsz

proporcj

odniesieniu do tych tematów. Wi

c w tym sposobie niech ta rzecz

dzie

powiedziana.

ęŜ

czy

ni,

którzy

powstali,

ale

byli

tchórzliwi i niesprawiedliwie przeszli

ycie, wedle wszelkiego

prawdopodobie

stwa przerodzili si

w kobiety n przy drugim przyj

ciu

wiat. I w tym czasie bogowie z tego powodu stworzyli miło

ść

która d

ąŜ

y do obcowania dwóch płci. Zbudowali istot

, która ma

dusz

- jedn

tak

istot

w nas, a drug

w kobietach, a w ten sposób

zrobili jedn

i drug

. Przewód dla napojów tam, gdzie on przyjmuje i

wyrzuca pod ci

nieniem powietrza napój, który przyszedł przez płuca

pod nerki do p

cherza, poł

czyli otworem z rdzeniem, który idzie z

głowy przez szyj

i przez stos pacierzowy. My

my go poprzednio

nazywali nasieniem. Rdze

, poniewa

ma dusz

w sobie i nabiera

powietrza, budzi tam, gdzie powietrze wci

ł,

Ŝą

yciodajnego

wytrysku i wywołuje w człowieku miło

ść

, która zmierza do płodzenia.

Dlatego u m

ęŜ

czyzn organy wstydliwe s

nieposłuszne i samowolne, jak

zwierz

, które nie ulega rozumowi, a d

gane o

cieniem

Ŝą

dzy wszystko

opanowa

próbuje. U kobiet znowu s

pochwy i macice c tak zwane z

tego samego powodu. To jest ukryte w ciele zwierz

, które chce rodzi

dzieci. Kiedy w okresie dojrzało

ci długi czas owoców nie wydaje,

cierpi i gniewa si

. Bł

dzi po całym ciele, zatyka przewody

powietrzne, odetchn

ąć

nie daje, w kłopoty najgorsze wp

dza i

wszelkiego rodzaju inne choroby powoduje, pok

d jednej i drugiej płci

Ŝą

dza i miło

ść

do tego nie skłoni,

eby, jak drzewa, owoc wydały, a

potem go zerwały. One wtedy, jak do ziemi urodzajnej, do macicy
niewidzialne dla swej mało

ci i niedokształcone istoty

ywe zasiewaj

i rozdzielaj

je na nowo. Potem tak

istot

ywi

we wn

trzu,

eby

tam urosła i była du

a, a potem j

wiatło wyprowadz

i oto j

wyko

czyli: powstała.

Kobiety wi

c i cała płe

ska w ten sposób powstała. A ród

ptaków przekształcił si

, wydaj

c pióra, zamiast włosów z m

ęŜ

czyzn

nie

złych,

ale

lekkich

zajmuj

cych

natur

rzeczy

nadziemskich, którzy jednak uwa

ali,

e najmocniejsze dowody w tej

dziedzinie zdobywa si

za pomoc

spostrze

wzrokowych. Tacy byli

naiwni.
A zwierz

ta czworono

ne wyszły z tych, którzy si

zgoła nie

zajmowali filozofi

i nie mieli

adnego spojrzenia na natur

wszech

wiata, bo nigdy si

nie posługiwali obrotami w głowie, a

słuchali tych cz

ęś

ci duszy, które w okolicy piersi mieszkaj

. Dzi

takiemu post

powaniu przednie ko

czyny i głowy, ci

ąŜą

ce ku ziemi

przez pokrewie

stwo z ni

, na ziemi oparli, a długie dostali głowy i

ró

norodne, zale

nie od tego, jak pod wpływem gnu

ci pozgniatały

obiegi ka

dego. Ich ród czworono

ny i wielono

ny z tej si

wyrodził przyczyny; bóg podstawił wi

cej punktów podparcia tym,

którzy rozumu mieli mniej, aby wi

cej po ziemi łazili. A najgłupsze

spo

ród nich i w ogóle całe ciało rozci

gaj

ce na ziemi, poniewa

na nic nóg nie było trzeba, stworzyli bez nóg, aby si

czołgały.

Czwarty

rodzaj,

zwierz

wodnych,

wyrodził

najbardziej

bezrozumnych i najgłupszych, których ci, co przemodelowa

dokonywali,

nie uwa

ali za godnych czystego oddechu, bo dusze mieli nieczyste

od wszelakich nieprawo

ci. Wi

c zamiast oddychania cienkim i czystym

powietrzem zostawili im oddychanie m

i gł

bok

wod

. St

pochodzi naród ryb i ostryg, i wszystkich zwierz

cych w wodzie.

Poniewa

to były istoty najgłupsze, wi

c za kar

dostały mieszkania

najgorsze. W ten sposób tedy wszystkie wówczas i dzi

przemieniaj

istoty

ywe jedne w drugie. Przemieniaj

zale

nie od tego,

czy rozum i głupot

trac

, czy zyskuj

Tak tedy powiedzmy,

e teraz ju

sko

czyła nasza opowie

ść

wszech

wiecie.

miertelne i nie

miertelne istoty

ywe ma w sobie i

napełniony jest nimi ten

wiat, istota

ywa, widzialna, widzialne

rzeczy obejmuj

ca, obraz swojego twórcy, bóg dostrzegalny zmysłami,

najwi

kszy i najlepszy i najpi

kniejszy i najdoskonalszy - stał si

ten jeden wszech

wiat i jest jednorodzony.

K O N I E C