Wojciech Jóźwiak
Perła dla słowianofilów
O książce Andrzeja Szyjewskiego 'Religia Słowian'
w Warszawie (Krakowskie Przedmieście, naprzeciwko
Uniwersytetu) znalazłem prawdziwą perłę - jest to książka Andrzeja Szyjewskiego pt. "Religia
Słowian". Najlepszy z polskich religioznawców, który kilkanaście już lat temu zadebiutował
rewelacyjną książką "Symbolika kruka" (obowiązkowa lektura dla szamanistów!) tym razem
przedstawia wyniki swoich studiów - jak widać długich i owocnych - nad pierwotną, etniczną
religią Słowian. Książka zachwyca. Czytałem ją z poczuciem, że każde słowo jest ważne - a
niektóre akapity wręcz smakowałem, czytając jeszcze raz od nowa! I pewnie jeszcze mnóstwo razy
do tej książki będą sięgał.
Zacząć trzeba od tego, że sprawa religii Słowian wygląda dość beznadziejnie. Mało jest grup
etnicznych, z których pierwotną kulturą zwycięskie chrześcijaństwo rozprawiło się tak dokładnie,
ścierając ją niemal bez śladu - tak jak to stało się w przypadku naszych przodków sprzed tysiąca lat.
Nie darmo pierwszy rozdział książki Szyjewskiego nosi tytuł "Religia bez źródeł". Bo ślad, jaki
został po mitach, wierze i religijnych obyczajach dawnych Słowian jest nadzwyczaj nędzny. Kilka
zdań w kijowskiej "Powieści minionych lat", gdzie wymieniono imiona Peruna, Chorsa i Mokoszy.
Wzmianki w niemieckich kronikach, gdzie przy okazji wojen z pogańskimi Połabianami wypomina
się im ich "błędy". Ślady słowiańskich grzechów przeciw pierwszemu przykazaniu w
średniowiecznych instrukcjach dla spowiedników. Plus materiały zebrane przez folklorystów -
późniejsze od autentycznego pogaństwa o kilkaset lat. Trzeba być niezmiernie biegłym
detektywem, żeby cokolwiek z tego odszyfrować. Nic dziwnego, że dawniejsi badacze, jak
Aleksander Brückner lub Henryk Łowmiański rozkładali w końcu ręce, oświadczając: nie wiemy i
nie będziemy wiedzieć. Jednak postępy religioznawstwa porównawczego w ostatnich
dziesięcioleciach pozwalają na rekonstrukcję z tych śladów, które pozostały. Dają też nowy wgląd
w stare zabytki.
W kolejnych rozdziałach Andrzej Szyjewski przedstawia poszczególne aspekty religii dawnych
Słowian. W rozdziale "Świat wyłowiony" przedstawia mit kosmogoniczny: opowieść o stworzeniu
świata, wspólnie przez Boga i Diabła. Bóg zstępuje z nieba i płynie łodzią po morzu, dosiada się
doń Diabeł, razem im jest za ciasno, Bóg postanawia temu zaradzić, wysyła Diabła na dno morza
po garść ziemi i z niej stwarza suchy lad. Dlaczego sam nie może zejść na dno? - Bo wody, jako
żywioł chaotyczny i mroczny, niebianinowi nie podlegają, on tam nie ma wstępu. A skąd w ogóle
owi "Bóg i Diabeł" w pogańskiej mitologii? - Bo pierwotnie byli na ich miejscu Perun i Weles, albo
podobna para bóstwa "górnego" i "dolnego", pod które potem podstawiono postaci chrześcijańskie.
W innych kontekstach Perun stał się Świętym Jerzym, a Weles przybrał imię Św. Mikołaja.
Opowieść o wyłowieniu świata przechowała się w ustnej ludowej tradycji Rusi i Polski.
Następny rozdział "Jak zwalczyć chaos" rozwija ten temat: dwóch boskich antagonistów, Boga
Gromowładcy i Boga Władcy Zmarłych, zarazem opiekuna ziemi i dawcy pomyślności - bo nie
chodzi tu wcale o walkę "dobra" ze "złem"; Słowianie byli dalecy od manichejskiego widzenia
świata. Dalej, w rozdziale "Wielki młyn" rekonstruuje słowiański obraz wszechświata, z
trójdzielnym kosmosem (podziemie-podwodzie, świat ludzi i niebo), z osią świata zaczepioną o
Gwiazdę Polarną i kosmicznym drzewem. Rozdział "Zaginieni bogowie" deszyfruje słowiański
panteizm, stara się odgadnąć funkcje poszczególnych bóstw, wymienianych przez kronikarzy.
Ciekawe, że Szyjewski nie odrzuca, jak czynią zwykle w ślad za Brücknerem inni autorzy,
świadectwa Jana Długosza, owych jego "Ład", "Lelów-Polelów" i "Dzidzielei". W rozdziale "W
obliczu bogów" dostajemy obraz religijnych obyczajów i zachowań naszych przodków. Mnie
zaciekawiło, że Autor nie uważa, aby budowanie świątyń praktykowali tylko Połabianie -
przeciwnie, twierdzi, że wszyscy Słowianie znali świątynie, nie tylko święte miejsca pod gołym
1
