Działalność inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego
w latach 1999-2004
!
"#
$%
&'''()**+,-
.
!
/
0 )1)**2
3
)**2
-
4 5
!
!
4
4
"
6
$
7
,- 8
5
$%
-9
!
$
7 $%
5
7
4
5
4
$
5 4
!
5
5
5
$
-: !$%
&)
6
6
-
4
)&
-
7
7
5
$
4
- -
4
6
;
7
-<
6
$
$
$
5
-
=
6
7
;
&'''()**+ (
!
!
$
<
>
5
$
(
!
!
$
? 5
/ !
-
! ) @*@
4
) +&A
4
=
3+
4A&+
5
&3
5
4 5 ;
A&
)**+ -
2
1. Specyfika inwestycji komunalnych
Warunkiem wykonania większości zadań samorządu jest możliwość dysponowania
przez jego jednostki organizacyjne majątkiem trwałym oraz konieczność jego rozbudowy,
modernizacji, a często - tworzenia od podstaw. Cechą charakterystyczną inwestycji
jednostek samorządu terytorialnego jest, iż w znakomitej większości są to specyficzne
inwestycje infrastrukturalne, a mianowicie:
− rozbudowa infrastruktury, która służy przede wszystkim świadczeniu usług
o charakterze użyteczności publicznej (np. infrastruktury drogowej), nie zapewnia
przyszłych dochodów albo przynosi dochody, ale na poziomie zbliżonym do poziomu
kosztów eksploatacji zbudowanych obiektów,
− wzrost infrastrukturalnych wydatków inwestycyjnych powoduje w przyszłości wzrost
wydatków bieżących na ich eksploatację, które często nie znajdują pokrycia
w przychodach,
− rozwój infrastruktury nie tylko poprawia warunki życia mieszkańców, ale także sprzyja
rozwojowi działalności gospodarczej, co wprawdzie stwarza szanse zwiększenia
przyszłych dochodów własnych samorządu; jest to jednak wpływ pośredni i odległy
w czasie.
Finansowanie inwestycji stanowi ten element wydatków budżetowych samorządu
terytorialnego, który w długim okresie pokrywany jest tylko dochodami jednostek
samorządu. Wprawdzie istnieje możliwość pozyskiwania przychodów stanowiących
najczęściej zewnętrzne, zwrotne źródła zasilania finansowego, a także możliwość
przesuwania części dochodów zaoszczędzonych w poprzednich latach na lata następne, to
jednak w dłuższym okresie tylko i wyłącznie dochody pozostają ostatecznym źródłem
finansowania wszystkich wydatków. Dzieje się tak, ponieważ zwrot środków pozyskanych
z zewnątrz musi być sfinansowany z dochodów, a ściślej z nadwyżki dochodów ponad
poziom wydatków bieżących niezbędnych do sfinansowania z uzyskanych dochodów.
2. Dochody jako źródło finansowania inwestycji
Objęty badaniami sześcioletni okres od 1999 r., w którym zaczął funkcjonować w Polsce
samorząd terytorialny na trzech poziomach – gminnym, powiatowym i wojewódzkim – do
2004 r. nie jest okresem, w którym powinna wystąpić pełna zgodność między poziomem
dochodów i wydatków, w tym wydatków inwestycyjnych (nie podważa to jednak
stwierdzenia, że ostatecznym źródłem finansowania inwestycji samorządu są jego dochody).
W dłuższym, choć tylko sześcioletnim okresie wyraźniejsze stają się te powiązania
i zależności, których nie może pokazać analiza oparta na danych z jednego roku. Wskazać
jednak należy, że zestawienia obejmujące dłuższe okresy obciążone są mankamentami
związanymi z ograniczoną porównywalnością danych. Czynnikami zakłócającymi
porównywalność danych w omawianym okresie były, obok niewielkich zmian w podziale
administracyjnym kraju, zmiana statusu miasta stołecznego Warszawy oraz zmiany zakresu
zadań realizowanych przez poszczególne poziomy samorządu terytorialnego.
Z dniem 27 października 2002 r. ze związku 11 gmin – dzielnic miasta, Warszawa została
przekształcona w miasto na prawach powiatu
1
. W efekcie liczba gmin zmniejszyła się
1
Ustawa z 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy (Dz. U. Nr 41, poz. 361 z późn. zm.).
3
z 2 425 do 2 412, natomiast wzrosła z 65 do 66 liczba miast na prawach powiatu, co
zasadniczo zmienia wyniki porównań między poszczególnymi typami jednostek samorządu
terytorialnego, zważywszy, że m. st. Warszawa realizowało znaczącą część wszystkich
wydatków inwestycyjnych samorządu terytorialnego (od 10,1% w 1999 r., poprzez 13,2%
w 2002 r. do 6,5% w 2004 r.). Trudność ta została częściowo wyeliminowana poprzez
wyodrębnienie m. st. Warszawy w zestawieniach za lata 2001-2004 jako odrębnego typu jst,
natomiast w zestawieniach za lata 1999 i 2000 dane dla m. st. Warszawy wliczane były do
kategorii gmin (co wpływało na zawyżenie wielu porównywanych wielkości), przy czym
w tej grupie jednostek obok gmin o charakterze miejskim, miejsko – wiejskim i wiejskim
wyodrębniano gminy i związek m. st. Warszawy.
Wspomniane wyżej zmiany ustawowych zadań realizowanych przez poszczególne
poziomy samorządu terytorialnego w najwyższym stopniu wpłynęły na wielkość dochodów
i wydatków powiatów, a tym samym miast na prawach powiatu. Było to następstwem
wyłączenia z budżetów powiatów obligatoryjnego finansowania powiatowych komend
policji, inspekcji sanitarnej i inspekcji weterynaryjnej, które pierwotnie stanowiły
państwowe służby, inspekcje i straże zespolone z budżetem powiatu. Zmienił się również
sposób finansowania polityki regionalnej realizowanej przez województwa samorządowe na
podstawie wprowadzonych do realizacji w 2001 r. kontraktów wojewódzkich. Na niepełną
porównywalność danych znacząco wpłynęły liczne zmiany klasyfikacji budżetowej, w tym
najbardziej zasadnicza, wprowadzona od 2001 roku
2
. Mimo wspomnianych ograniczeń,
obraz działalności inwestycyjnej jst oparty na danych z okresu sześciu lat jest z całą
pewnością pełniejszy od wynikającego z analiz rocznych.
Ze względu na długookresową ścisłą zależność poziomu wydatków budżetowych jst,
w tym wydatków inwestycyjnych, od wielkości realizowanych dochodów, analizę wydatków
inwestycyjnych jst poprzedzono omówieniem zmian, jakie w sześciu latach nastąpiły
w poziomie realizowanych przez jst dochodów.
W 1999 r. zrealizowane przez jst dochody wynosiły 64 888 088 tys. zł a w 2004 r.
91 503 977 tys. zł, przy czym w pierwszym roku funkcjonowania trzech poziomów
samorządu terytorialnego gminy realizowały 49,9% dochodów wszystkich jst, w tym 7,1% -
gminy m. st. Warszawy, 29,9% - miasta na prawach powiatu, 15,2% - powiaty i 5,1% -
województwa samorządowe. W 2004 r. dochody gmin stanowiły 44,1% dochodów
wszystkich jst, m. st. Warszawy - 6,5%, miast na prawach powiatu - 28,2%, powiatów -
13,6% i województw - 7,6%. Wzrosła więc waga dochodów realizowanych przez gminy
(bez m. st. Warszawy) i województwa, a obniżyła się w pozostałych typach jst, w tym m. st.
Warszawa.
Zmiany: zadań realizowanych przez poszczególne typy jst, sposobu ich finansowania
oraz innych czynników określających poziom dochodów jst, w tym polityki państwa wobec
poszczególnych poziomów samorządu oraz umiejętności jednostek w zakresie pozyskiwania
dochodów własnych i transferów z budżetu państwa spowodowały znaczne różnice
w dynamice dochodów tych jednostek. Na dynamikę dochodów budżetowych jst w 2004 r.
silny wpływ wywarła zmiana ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego
3
oraz
dobra koniunktura gospodarcza, wpływająca na wzrost dochodów budżetu państwa, a tym
2
Rozporządzenie Ministra Finansów z 18 lipca 2000 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów i wydatków oraz
przychodów i rozchodów (Dz. U. Nr 59, poz. 688 z późn. zm.).
3
Ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 203, poz. 1966).
4
samym wzrost udziałów jst w dochodach budżetu państwa oraz przysługującej im subwencji
i dotacji.
Dynamika dochodów jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999-2004 (w %)
Wyszczególnienie
2000/1999 2001/2000 2002/2001 2003/2002 2004/2003 2003/1999 2004/1999
POLSKA, w tym:
111,9
109,6
100,6
98,9
115,6
122,0
141,0
gminy ogółem*, z tego:
106,9
93,0
107,4
104,3
111,8
111,4
124,6
- miejskie
106,8
108,3
104,1
105,8
111,4
127,5
142,0
- miejsko–wiejskie
106,4
109,2
106,5
103,1
112,2
127,7
143,3
- wiejskie
107,5
107,5
110,0
104,5
111,8
132,8
148,4
m. st. Warszawa
106,3
116,5
96,4
88,7
123,1
105,9
130,3
miasta na prawach powiatu
112,2
108,7
99,5
95,8
114,3
116,3
132,9
powiaty
127,5
107,4
90,9
90,7
112,2
112,8
126,7
województwa samorządowe
112,7
124,2
91,7
108,2
152,7
138,9
212,0
* na spadek łącznej dynamiki dochodów gmin w 2001 r. i niską ich dynamikę za okres 2003/1999 wpłynęło wyłączenie
w 2001 r. z dochodów gmin dochodów uzyskanych przez gminy m. st. Warszawy.
Efektem tych zmian w 2004 r. był największy od 1999 r. wzrost dochodów jst,
szczególnie imponujący w województwach. Z pozostałych pięciu lat okresu objętego analizą
najkorzystniejszymi dla dochodów wszystkich jst były lata 2000 i 2001 (spadek poziomu
dochodów łącznie wszystkich gmin w 2001 r. wynikał z wyłączenia z tej grupy dochodów
uzyskiwanych przez m. st. Warszawę). W pozostałych latach wzrost dochodów utrzymywał
się jedynie w gminach, a w 2003 r. – również w województwach. W miastach na prawach
powiatu (również w m. st. Warszawa) oraz w powiatach lata 2002 i 2003 przyniosły spadek
dochodów, przy czym dla m. st. Warszawy szczególnie niekorzystny był rok 2003.
Zestawione liczby pokazują dynamikę dochodów w ujęciu nominalnym. Uwzględnienie
23,5% inflacji, jaka miała miejsce w sześciu latach objętych analizą oznacza, że realny
wzrost dochodów był znacznie niższy.
Swoboda dysponowania dochodami jednostek na poszczególnych poziomach samorządu
terytorialnego wiąże się z udziałem w ich dochodach budżetowych dochodów własnych.
Udział dochodów własnych w ogólnej kwocie dochodów budżetowych jst w latach 1999-2004 (w %)
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
POLSKA, w tym:
43,7
41,7
40,8
41,9
43,5
51.5
gminy ogółem*, z tego:
54,6
52,5
47,7
46,3
47,3
48,2
- miejskie
61,0
60,2
59,1
58,6
59,0
61,6
- miejsko–wiejskie
51,8
50,2
49,5
48,1
48,9
50,0
- wiejskie
41,8
39,5
39,9
38,2
39,7
39,6
m. st. Warszawa
83,9
79,7
73,0
73,3
73,0
81,2
miasta na prawach powiatu
48,7
48,4
47,6
49,2
52,7
60,4
powiaty
6,2
7,9
8,3
10,5
11,3
24,9
województwa samorządowe
17,9
16,0
13,4
15,7
15,9
59,1
* w latach 1999 i 2000 łącznie z m. st. Warszawą.
Z zestawienia dynamiki dochodów budżetowych jst oraz udziału w nich dochodów
własnych w pierwszych pięciu latach funkcjonowania samorządu na trzech poziomach
podziału administracyjnego wynika, że województwa i gminy zawdzięczały wzrost swoich
5
dochodów ogółem zwiększonym transferem z budżetu państwa (obniżył się udział
dochodów własnych). Najbardziej widoczny spadek udziału dochodów własnych wystąpił
w m. st. Warszawie, co skutkowało niewielkim nominalnym wzrostem ogólnej kwoty
dochodów budżetowych i spadkiem ich realnego poziomu. Zakres swobody w dysponowaniu
dochodami wyznaczony udziałem dochodów własnych na przestrzeni 5 lat zwiększył się
jedynie w powiatach i miastach na prawach powiatu. W powiatach jednak do końca
funkcjonowania starej ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego był on
bardzo niski, stąd zmiany dochodów własnych nie mogły wywierać znaczącego wpływu na
dynamikę ogólnej kwoty dochodów powiatów. Przeciętny udział dochodów własnych
łącznie wszystkich jst w 2003 r., po trzyletnim obniżeniu, wrócił do poziomu z 1999 r.
przekraczającego nieco 43%.
Rok 2004 przyniósł efekty zmian ustawy o dochodach jednostek samorządu
terytorialnego. Zgodnie z założeniami zmiana zasad ustalania niektórych dochodów jst
zapewniła wyraźną podwyżkę udziału dochodów własnych w ogólnej kwocie dochodów
budżetowych, jednak nie była ona w równym stopniu korzystna dla jednostek na wszystkich
poziomach samorządu terytorialnego. Głównymi beneficjentami tych zmian były
województwa, których gwałtowny wzrost dochodów w 2004 r. związany był ze wzrostem
udziału dochodów własnych (z 15,9% w 2003 r. do 59,1% w 2004 r.). Wyraźny wzrost
udziału dochodów własnych nastąpił również w powiatach (z 11,3% w 2003 r. do 24,9%
w 2004 r.), chociaż nadal jednostki te w największym stopniu zależą od transferów z budżetu
państwa. Przeciętnie zwiększył się również udział dochodów własnych w dochodach
budżetowych gmin, jednak na tym poziomie samorządu zmiana była niewielka i wystąpiła
jedynie w gminach o charakterze miejskim i miejsko-wiejskim. Gminy wiejskie, podobnie
jak pozostałe typy gmin, osiągnęły w 2004 r. wzrost dochodów, jednak nie umocniły swojej
samodzielności ekonomicznej (nie zmniejszyły uzależnienia od transferów z budżetu
państwa).
Tradycyjnie zakres swobody dysponowania dochodami w jst wiąże się z poziomem
udziału dochodów własnych, wiadomo jednak, że swoboda ta nie oznacza możliwości
przeznaczenia dowolnej części dochodów własnych na wydatki inwestycyjne. W praktyce
istotna jest wysokość nadwyżki uzyskiwanych przez jst dochodów nad wysokością
wydatków związanych z realizacją zadań o charakterze obligatoryjnym. W uproszczeniu
można przyjąć, że łączna kwota wydatków bieżących posiada obligatoryjny charakter,
a wysokość dużej części wydatków w tej grupie regulowana jest przepisami prawa. Przy
takim założeniu wolną kwotę, którą można przeznaczyć na sfinansowanie inwestycji
w zrównoważonym budżecie stanowi różnica między uzyskiwanymi w ciągu roku
dochodami a poziomem wydatków bieżących. Ponieważ budżet nie musi zamykać się
saldem zerowym, a może być równoważony przychodami i rozchodami (najczęściej
środkami uzyskiwanymi z zewnątrz i ich spłatami), z wyliczonej różnicy (wolnej kwoty)
można sfinansować wyższe wydatki inwestycyjne korzystając z przychodów (kredytów,
pożyczek i emisji papierów wartościowych), albo realizować niższe wydatki inwestycyjne,
przeznaczając część wyliczonej różnicy na spłatę zobowiązań związanych z wcześniej
realizowanymi inwestycjami. Jeśli w dłuższym okresie suma wolnych kwot nie równa się
sumie wydatków inwestycyjnych, musi to oznaczać zmianę stopnia zadłużenia jst co
przedstawia poniższe zestawienie.
6
Suma wolnych kwot (różnic między dochodami a wydatkami bieżącymi) i wydatków inwestycyjnych zrealizowanych
przez jst w latach 1999-2004 (w tys. zł)
Wyszczególnienie
6-letnia suma
wolnych kwot w latach
1999-2004
6-letnia suma
wydatków
inwestycyjnych
w latach
1999-2004
Relacja wydatków
inwestycyjnych do
wolnych kwot
w %
(3:2)
1
2
3
4
POLSKA, w tym:
67 560 055
79 638 920
117,9
gminy ogółem, z tego:
35 466 383
39 913 168
112,5
- miejskie
6 892 397
7 805 928
113,3
- miejsko–wiejskie
10 077 059
11 770 141
116,8
- wiejskie
15 859 458
17 429 221
109,9
m. st. Warszawa
5 883 969
8 063 770
137,0
miasta na prawach powiatu
15 188 921
20 550 734
135,3
powiaty
5 096 779
6 098 727
119,7
województwa samorządowe
8 561 468
7 920 399
92,5
W okresie sześciu lat łącznie wszystkie jst w kraju zrealizowały inwestycje o 17,9%
wyższe od kwot, które stanowią nadwyżkę dochodów po sfinansowaniu z nich wydatków
bieżących. Oznacza to, że nie tylko w poszczególnych latach, ale i w dłuższym okresie część
inwestycji jst sfinansowana była z narastającego zadłużenia (z kredytów, pożyczek lub
emisji papierów wartościowych). Wyjątek stanowiły województwa, których zrealizowane
w 6 latach wydatki inwestycyjne były wyższe od sześcioletniej sumy kwot dochodów
pozostających po sfinansowaniu wydatków bieżących. Podkreślić jednak należy, że do
2003 r. województwa, podobnie jak i inne jst, realizowały inwestycje wyższe od możliwości
finansowych określonych zrealizowanymi w tym okresie dochodami. Zmiana sytuacji
w 2004 r. związana była z gwałtownym wzrostem dochodów osiągniętym w tym roku przez
województwa. W najmniejszym stopniu, szczególnie w gminach wiejskich, sześcioletnia
kwota wydatków inwestycyjnych przekraczała sześcioletnie możliwości sfinansowania ich
uzyskanymi dochodami, natomiast największą (ponad 35%) część sześcioletnich wydatków
inwestycyjnych sfinansowano z przychodów w miastach na prawach powiatu oraz
w wyodrębnionym w zestawieniach m. st. Warszawie. Relacja sumy wydatków inwestycyjnych
do sumy wolnych kwot obliczona dla pierwszych pięciu lat okresu objętego porównaniami,
wskazywała na wyższy stopień finansowania inwestycji jst przychodami z kredytów,
pożyczek czy emisji papierów wartościowych. Łącznie dla wszystkich jst pięcioletnia kwota
wydatków inwestycyjnych była o 23,2% wyższa od pięcioletniej sumy kwot dochodów jakie
pozostawały w poszczególnych latach po zrealizowaniu dochodów bieżących. W miastach
na prawach powiatu nadwyżka ta wynosiła 44,6%, w m. st. Warszawie – 36,7%, w powiatach
– 27,0%, w gminach – 13,3% i w województwach – 8,1%.
Wydaje się więc, że im dłuższy okres objęty porównaniami, tym bliższy związek
wieloletniej wielkości wydatków inwestycyjnych i wielkości dochodów jakie – po
zrealizowaniu wydatków bieżących – mogą być przeznaczone na sfinansowanie tych
inwestycji. Teoretycznie jednak proces narastania rozbieżności między wielkością
wydatków inwestycyjnych i kwotami, jakie mogą być przeznaczone z dochodów na ich
sfinansowanie może utrzymywać się aż do momentu, w którym jst osiągną dopuszczalny
przepisami prawa poziom zadłużenia.
7
3. Wydatki inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego
Wielkość wydatków inwestycyjnych poszczególnych typów jst określona jest z jednej
strony możliwościami finansowymi, a z drugiej - charakterem realizowanych zadań.
Obydwa czynniki łącznie decydują o udziale poszczególnych typów jst w ogólnej kwocie
samorządowych wydatków inwestycyjnych.
Struktura wydatków inwestycyjnych według typów jst w latach 1999-2004 (w %)
Struktura wydatków inwestycyjnych
Struktura
dochodów
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2004
POLSKA, w tym:
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
gminy ogółem*, z tego:
58,5
56,4
41,7
45,2
50,2
49,8
44,1
- miejskie
11,5
10,5
9,3
8,9
9,4
9,4
10,6
- miejsko–wiejskie
15,8
14,0
13,7
14,9
15,3
15,2
14,3
- wiejskie
21,1
19,3
18,7
21,4
25,5
25,2
19,2
m. st. Warszawa
10,1
12,7
11,8
13,2
6,6
6,5
6,5
miasta na prawach powiatu
28,0
28,2
27,9
24,5
22,5
23,8
28,2
powiaty
5,1
7,2
9,0
7,7
8,2
8,5
13,6
województwa samorządowe
8,4
8,2
9,6
9,4
12,6
11,4
7,6
* w latach 1999 i 2000 łącznie z m. st. Warszawą
W okresie sześciu lat funkcjonowania samorządu terytorialnego na trzech poziomach
podziału administracyjnego wyraźnie zmniejszył się w procesie realizacji inwestycji
samorządowych udział miast na prawach powiatu, a w ostatnich dwóch latach
i m. st. Warszawy, zwiększył się natomiast udział powiatów i województw. Nie uległa
wyraźniejszej zmianie waga inwestycji realizowanych przez gminy (w latach 1999 i 2000 dane
dla gmin obejmowały również wydatki inwestycyjne m. st. Warszawy), chociaż nastąpiły
pewne przetasowania wewnętrzne. Zmniejszył się udział inwestycji realizowanych przez
miasta, a wzrosło znaczenie inwestycji finansowanych z budżetów gmin wiejskich. Warto przy
tym zwrócić uwagę na 19% udział tego typu gmin w ogólnej kwocie dochodów jst przy 25%
ich udziale w zrealizowanych przez jst w 2004 r. wydatkach inwestycyjnych.
Wydatki inwestycyjne realizowane w okresie funkcjonowania trójpoziomowego systemu
samorządu terytorialnego przez poszczególne typy jst wykazywały dosyć niepokojącą
tendencję.
Udział wydatków inwestycyjnych w ogólnej kwocie wydatków budżetów jst w latach 1999-2004 (w %)
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
POLSKA, w tym:
18,6
17,4
16,7
15,9
15,2
16,2
gminy ogółem*, z tego:
21,8
20,6
17,4
17,2
16,9
18,1
- miejskie
20,1
18,1
15,8
14,3
13,3
14,5
- miejsko–wiejskie
20,6
18,1
17,2
17,0
15,8
16,8
- wiejskie
21,5
19,5
18,5
18,9
19,6
20,9
m. st. Warszawa
27,6
31,8
26,2
27,6
15,9
15,5
miasta na prawach powiatu
17,2
16,1
15,3
13,1
12,0
13,6
powiaty
6,4
7,5
9,1
8,1
8,8
10,1
województwa samorządowe
31,6
28,7
27,8
28,7
32,8
28,8
* w latach 1999 i 2000 łącznie z m. st. Warszawą
8
Powszechnym zjawiskiem w latach 1993-2003 jest spadek udziału wydatków
inwestycyjnych w ogólnej kwocie wydatków budżetowych jst. Wystąpił on szczególnie
wyraźnie w gminach o charakterze miejskim oraz w miastach na prawach powiatu, w latach
2003 i 2004 – również w m. st. Warszawie. Być może, ujawnia się w ten sposób
prawidłowość, polegająca na wzroście wydatków bieżących związanych z eksploatacją
i remontami obiektów infrastrukturalnych w jednostkach o wysokim stopniu takiego
zagospodarowania, co wpływa na ograniczenie ich możliwości inwestycyjnych.
Prawidłowość tę najlepiej ilustrują dane dotyczące realizacji zadań jst w zakresie transportu.
Jednostki, które najwięcej inwestują w budowę i modernizację dróg, największą część
swoich wydatków związanych z transportem muszą przeznaczać na ich eksploatację, czyli
na wydatki bieżące. W gminach, które na inwestycje transportowe przeznaczają niecałe 20%
swoich wydatków inwestycyjnych, wydatki bieżące stanowią łącznie nieco poniżej 45%
łącznie wszystkich wydatków klasyfikowanych w dziale Transport i łączność, natomiast
m. st. Warszawa, przeznaczające około 70% swoich wydatków inwestycyjnych na
rozbudowę infrastruktury w transporcie, na utrzymanie i eksploatację stworzonych w ten
sposób zasobów musi przeznaczać 67% wszystkich wydatków klasyfikowanych w dziale
Transport i łączność. W miastach na prawach powiatu, powiatach i województwach wydatki
na budowę dróg stanowią 40% – 45% wydatków inwestycyjnych, a udział wydatków
bieżących w ogólnej kwocie wydatków działu Transport i łączność mieści się w granicach
60% – 62,5%. Widać więc wyraźnie, że rozbudowana infrastruktura w tym dziale wymaga
zwiększenia wydatków bieżących na ich utrzymanie, co ogranicza nadwyżkę dochodów,
jaka może być bezpiecznie przeznaczona na sfinansowanie inwestycji.
Warto podkreślić, że ogromna większość wydatków inwestycyjnych gmin, miast na
prawach powiatu oraz wyodrębnionego z nich m. st. Warszawy realizowana jest w wyniku
samodzielnych decyzji podejmowanych przez organy tych jednostek i finansowana jest
z wygospodarowanych przez nie środków, natomiast znaczna część inwestycji powiatów
i większość inwestycji województw finansowana jest z dotacji celowych. W 2003 r. dotacje
celowe o charakterze inwestycyjnym finansowały 8,6% inwestycji gmin, 9,4% wydatków
inwestycyjnych miast na prawach powiatów, 13,7% tych wydatków m. st. Warszawy, 36,8%
inwestycji powiatów i 77,2% - województw. Wahania udziału wydatków inwestycyjnych na
poziomie powiatów i województw zależały więc w poważnym stopniu (a przede wszystkim
w przypadku województw ) od skali dofinansowania z budżetu państwa.
W latach 1999-2004, w zestawieniu udziałów wydatków inwestycyjnych w ogólnej
kwocie wydatków budżetowych poszczególnych typów jst szczególną uwagę zwracają
zmiany odnotowane w ostatnim roku. Zdecydowany wzrost dochodów jst skierowany był
w większym stopniu na zwiększenie wydatków inwestycyjnych, a w mniejszym – na wzrost
realizacji zadań bieżących. Wyjątek stanowią województwa, których dochody w 2004 r. były
o ponad połowę wyższe od zrealizowanych w 2003 r. Ponad 50% wzrostowi dochodów
towarzyszyło jednak obniżenie udziału wydatków inwestycyjnych z 32,8% do 28,8%, co
sugeruje silniejszy wzrost wydatków bieżących.
Zmiany rozmiarów inwestycji realizowanych przez jst w ostatnich sześciu latach
najdokładniej ilustruje dynamika tych wydatków.
9
Dynamika wydatków inwestycyjnych jst w latach 1999-2004 oraz w okresie 2004/1999 (w %)
Wyszczególnienie
2000/1999
2001/2000
2002/2001
2003/2002
2004/2003
2004/1999
POLSKA, w tym:
115,0
104,3
96,2
92,8
120,5
121,2
gminy ogółem*, z tego:
110,3
77,0
104,4
103,0
119,7
103,3
- miejskie
110,1
91,6
92,7
97,8
121,2
99,7
- miejsko–wiejskie
108,6
102,5
104,3
95,6
119,4
116,3
- wiejskie
108,9
101,3
110,3
110,2
119,4
144,8
m. st. Warszawa
117,8
97,4
107,2
46,3
119,5
78,4
miasta na prawach powiatu
115,6
103,3
84,6
85,1
127,4
102,9
powiaty
129,4
131,8
81,9
98,1
124,9
201,2
województwa samorządowe
116,0
121,1
94,5
124,1
109,3
163,6
* w latach 1999 i 2000 – łącznie z m. st. Warszawą
Spadek poziomu wydatków inwestycyjnych gmin w 2001 r. oraz ich niewielki wzrost
w 2004 r. w porównaniu z 1999 r. przede wszystkim wynika z wyłączenia od 2001 r.
z wydatków inwestycyjnych gmin inwestycji m. st. Warszawy. Jednocześnie w 2001 r.
w niewielkim stopniu zwiększyły się wydatki inwestycyjne gmin wiejskich i miejsko-
wiejskich, przy wyraźnym spadku rozmiarów inwestycji realizowanych przez miasta. Cały
okres sześcioletni był korzystny jedynie dla inwestycji gmin wiejskich i miejsko-wiejskich.
Mimo ponad 20% wzrostu tych wydatków w 2004 r. gminy miejskie nie osiągnęły poziomu
wydatków inwestycyjnych jakie realizowały w 1999 r.
Największy wzrost wydatków inwestycyjnych w stosunku do 1999 r. osiągnęły powiaty
i województwa, jednak wzrost ten nie miał charakteru stabilnego. Lata 2002 i 2003 nie były
zbyt korzystne dla inwestycji powiatów, jednak bardzo dynamiczny wzrost wydatków
inwestycyjnych w latach 2000 i 2001 oraz w 2004 r. spowodował, że porównanie wydatków
inwestycyjnych zrealizowanych w 2004 r. z wydatkami roku 1999 wypadło bardzo
korzystnie. Całe sześciolecie, poza 2002 r., korzystne było dla wydatków inwestycyjnych
województw, chociaż w ostatnim roku wzrost ten w stosunku do 2003 r. nie przekroczył
10% przy 50% wzroście dochodów. W miastach na prawach powiatu spadek rozmiarów
inwestycji realizowanych w 2002 i 2003 r. był zbyt duży, by mógł być zniwelowany
niewielkim ich wzrostem osiągniętym w latach wcześniejszych, jednak w wyniku poprawy
sytuacji w 2004 r. ostatecznie poziom wydatków inwestycyjnych zrealizowanych w tym
roku przewyższył nieznacznie wielkość z 1999 r. Dla m. st. Warszawy najmniej korzystnym
rokiem okazał się 2003, który zaważył na wynikach porównań w całym sześcioleciu.
Przypomnieć należy, że inflacja, jaka dokonała się w sześciu ostatnich latach, o 23,5%
obniżyła realną wartość inwestycji zrealizowanych w 2004 r. w stosunku do wydatków
z 1999 r.
Zestawienie poziomu wydatków inwestycyjnych poszczególnych typów jst
w przeliczeniu na jednego mieszkańca w latach 1999-2004 pokazuje te same kierunki zmian,
jakie wynikają z przedstawionej wcześniej dynamiki, pozwala ponadto ocenić różnice,
między regionami kraju. W analizowanym okresie następowały jednocześnie zmiany liczby
ludności, które zapewne były zróżnicowane przestrzennie, jednak nie były one na tyle
widoczne, by podważyć wymowę liczb ilustrujących zmiany poziomu wydatków
inwestycyjnych.
10
Wydatki inwestycyjne jst w przeliczeniu na jednego mieszkańca w latach 1999-2004 według typów jst i województw (w zł)
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
POLSKA, w tym:
316,8
341,8
356,7
343,3
322,2
388,5
gminy ogółem*, z tego:
263,5
274,2
224,5
234,3
243,9
291,5
- miejskie
223,7
221,6
203,5
188,8
186,6
226,6
- miejsko–wiejskie
229,0
217,1
221,3
230,6
224,2
267,1
- wiejskie
238,9
235,8
239,3
263,5
292,5
348,6
m. st. Warszawa
764,3
1 036,8
1 003,7
1 076,1
479,7
572,3
miasta na prawach powiatu
298,3
324,6
336,2
285,0
247,4
316,2
powiaty
23,0
34,8
48,7
39,9
39,8
49,6
województwa samorządowe
26,7
28,2
34,1
32,3
40,5
44,3
Województwa:
Dolnośląskie
380,6
414,1
370,3
316,3
309,8
389,2
Kujawsko-pomorskie
246,4
278,5
315,7
268,0
249,1
281,0
Lubelskie
217,0
237,7
248,5
253,6
289,6
335,1
Lubuskie
312,5
238,1
348,8
323,4
343,7
383,4
Łódzkie
259,7
244,2
279,1
274,9
277,4
348,4
Małopolskie
290,2
291,0
350,3
348,5
343,1
383,3
Mazowieckie
450,3
562,6
588,1
586,7
384,7
516,2
Opolskie
299,8
246,0
228,6
195,2
207,4
293,9
Podkarpackie
312,8
293,3
316,5
300,1
363,9
384,7
Podlaskie
296,0
282,6
329,5
287,6
333,4
415,0
Pomorskie
329,0
374,6
377,8
345,9
323,4
376,8
Śląskie
296,5
329,7
340,6
340,2
335,8
410,3
Świętokrzyskie
288,6
345,6
309,5
286,4
353,4
423,2
Warmińsko-mazurskie
228,4
235,3
248,7
292,4
335,7
376,7
Wielkopolskie
320,4
308,2
322,9
323,9
314,8
351,8
Zachodniopomorskie
331,1
334,6
339,0
303,3
253,4
331,2
* w latach 1999 i 2000 – łącznie z m. st. Warszawą.
Niski poziom wydatków inwestycyjnych powiatów oraz województw wiąże się
z charakterem realizowanych przez nie zadań. Z ich budżetów finansowana była budowa
poważnych obiektów o znaczeniu ponadgminnym, w przypadku województw – o charakterze
regionalnym, jednak w przeliczeniu na jednego mieszkańca wydatki te stanowiły niewielkie
kwoty. Podstawową część zadań służących świadczeniu usług publicznych realizowały
gminy, stąd ich około 50% udział w tworzeniu infrastruktury.
Szczególną uwagę zwraca niski i ulegający obniżce do 2003 r. poziom wydatków
inwestycyjnych miast na prawach powiatu, które winny realizować zarówno zadania gminne jak
i powiatowe, w związku z czym powinny dysponować odpowiednią infrastrukturą. Do tej grupy
jednostek należą duże miasta, najczęściej o osiągniętym już wysokim poziomie
zagospodarowania, jednak niewiele jest wśród nich miast, które nie mają potrzeby
modernizowania systemów wodociągowych, kanalizacji lub przebudowy systemu
komunikacyjnego. Okazuje się jednak, że przy podwyższonych kosztach eksploatacji
posiadanego majątku, jednostki te niewielką część swoich dochodów mogą przeznaczyć na
inwestycje (w 2004 r. miasta na prawach powiatu przeznaczyły na inwestycje zaledwie 13,6%
swoich wydatków). Przypomnieć należy, że stan stworzonej przez nie infrastruktury i kłopoty
11
z jej modernizacją decydują o warunkach życia i pracy około 30% ludności kraju. Niski poziom
oraz – do 2003 r. - malejącą tendencję wykazywały również wydatki inwestycyjne gmin
o charakterze miejskim. Trudno i tu uznać, że niewielkie wydatki inwestycyjne miast wiążą
się z brakiem potrzeb w tym zakresie.
W zestawieniu wydatków inwestycyjnych zwraca uwagę duże zróżnicowanie
terytorialne. W 1999 r. najwyższy poziom wydatków inwestycyjnych osiągały jst
województwa: mazowieckiego (w głównej mierze z uwagi na poziom wydatków
inwestycyjnych m. st. Warszawy) oraz stosunkowo dobrze gospodarczo rozwiniętych
województw: dolnośląskiego, pomorskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego.
Niewiele w przeliczeniu na jednego mieszkańca, wydawały na inwestycje jednostki
województw: lubelskiego, warmińsko–mazurskiego, kujawsko–pomorskiego czy łódzkiego.
W okresie pierwszych pięciu lat funkcjonowania trzech szczebli samorządu terytorialnego
nastąpiły wyraźne przesunięcia. Obniżce uległ poziom wydatków inwestycyjnych jst
województw: mazowieckiego, wielkopolskiego, zachodniopomorskiego, dolnośląskiego
i opolskiego, natomiast najbardziej spektakularny, a przy tym systematyczny wzrost nastąpił
w województwie warmińsko–mazurskim. Wzrosły również wydatki inwestycyjne jst
województw: małopolskiego, podkarpackiego, podlaskiego, śląskiego, świętokrzyskiego
oraz lubelskiego, jednak w tym ostatnim 2004 r. osiągnięty poziom inwestycji nadal nie
należy do wysokich. Rok 2004 wzmocnił dominującą pozycję jst województwa
mazowieckiego. Wzrósł również wyraźnie poziom wydatków inwestycyjnych jst
województwa wielkopolskiego, jednak powyżej 400 zł na inwestycje w przeliczeniu na
mieszkańca przeznaczały jedynie jst województw: świętokrzyskiego, podlaskiego i śląskiego
(obok inwestujących ponad 500 zł w przeliczeniu na mieszkańca jst województwa
mazowieckiego).
W sumie kierunki zmian poziomu wydatków inwestycyjnych wskazują na dokonujący
się proces ich wyrównywania. W 1999 r. w województwie o najintensywniej inwestujących
jst, poziom wydatków inwestycyjnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca dwukrotnie
przekraczał poziom wydatków jst województwa o najniższym poziomie inwestycji.
W 2004 r. relacja ta spadła do 1,8. Dużą rolę w procesie wyrównywania różnic odgrywają
bezzwrotne środki uzyskiwane z funduszy unijnych.
Ważniejsze kierunki inwestowania jst w latach 1999 i 2004 (w %)
Rolnictwo
i łowiectwo
Transport
i łączność
Gospodarka
mieszkaniowa
Administracja
publiczna
Wyszczególnienie
1999
2004
1999
2004
1999
2004
1999
2004
POLSKA, w tym:
8,0
10,8
17,9
34,9
6,7
5,1
3,0
2,7
gminy ogółem*, z tego:
8,9
15,8
14,3
23,9
6,9
4,5
2,9
2,3
- miejskie
0,0
0,0
12,8
21,0
8,9
11,1
3,1
2,8
- miejsko–wiejskie
8,6
11,1
9,5
21,2
5,4
5,1
2,3
2,1
- wiejskie
18,1
24,4
12,6
26,6
3,3
1,7
2,4
2,2
m. st. Warszawa
0,0
0,0
26,8
62,1
14,9
4,7
4,5
2,7
miasta na prawach powiatu
0,0
0,5
27,5
44,0
9,5
10,1
3,2
2,6
powiaty
0,1
0,0
13,4
45,1
0,2
0,7
5,9
5,1
województwa samorządowe
32,9
24,8
13,5
40,5
0,1
1,1
1,2
3,2
12
Oświata
i wychowanie
Ochrona zdrowia
Gospodarka
komunalna
Wyszczególnienie
1999
2004
1999
2004
1999
2004
POLSKA, w tym:
14,1
12,5
7,5
4,9
35,2
17,7
gminy ogółem*, z tego:
18,0
18,3
0,8
0,8
41,3
25,0
- miejskie
12,0
13,5
0,9
1,1
52,8
32,7
- miejsko–wiejskie
19,4
18,0
1,0
0,7
45,2
32,1
- wiejskie
27,0
20,3
0,7
0,7
32,8
17,8
m. st. Warszawa
3,9
8,0
0,3
43
39,7
6,9
miasta na prawach powiatu
9,7
6,9
5,1
3,9
37,1
19,7
powiaty
15,0
12,7
47,7
18,1
0,2
0,4
województwa samorządowe
1,1
1,1
37,1
15,2
8,1
1,5
* w 1999 r. – łącznie z m. st. Warszawą
Struktura działowa wydatków inwestycyjnych poszczególnych typów jst związana jest
z charakterem realizowanych przez nie zadań. Największe zróżnicowanie kierunków
inwestowania występuje w gminach, które znaczną część swoich inwestycji realizują
w gospodarce komunalnej, równie dużo przeznaczają na rozwój infrastruktury w transporcie
oraz po kilkanaście procent środków inwestycyjnych angażują w przedsięwzięcia,
w rolnictwie (wodociągi) i w oświacie. Miasta koncentrują swoje inwestycje w gospodarce
komunalnej, natomiast gminy wiejskie więcej inwestują w rolnictwie i oświacie, jednostki te
nie różnią się natomiast udziałem wydatków na budowę i modernizację infrastruktury
transportu. Miasta na prawach powiatu w większym stopniu niż gminy miejskie inwestują
w budowę i modernizację dróg, a w mniejszym w infrastrukturę oświatową i gospodarkę
komunalną. Koncentracja inwestycji w zakresie transportu widoczna jest szczególnie
w m. st. Warszawie. Dla powiatów charakterystyczny jest wysoki udział inwestycji
w transporcie i ochronie zdrowia, a dla województw - w ochronie zdrowia, w rolnictwie
(melioracje podstawowe i przeciwdziałanie klęskom żywiołowym) i transporcie. Z kierunków
inwestowania, nie ujętych w zestawieniu warto podkreślić, że w strukturze wydatków
inwestycyjnych województw 8,5% to udział wydatków na budowę infrastruktury
w dziedzinie kultury, natomiast w wydatkach inwestycyjnych powiatów 5,8% stanowi udział
wydatków na bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową.
Zmiany w strukturze działowej wydatków inwestycyjnych jst, jakie dokonały się
w minionym sześcioleciu, obejmowały przede wszystkim: zwiększenie wydatków
inwestycyjnych gmin na budowę dróg i gospodarkę wodną (klasyfikowaną w rolnictwie)
oraz spadek wydatków inwestycyjnych w gospodarce komunalnej. Zmniejszył się również
udział wydatków gmin wiejskich na budowę i modernizację placówek oświatowych.
Zwiększenie nacisku na rozbudowę infrastruktury transportowej widoczne jest również
w strukturze wydatków inwestycyjnych m. st. Warszawy i pozostałych miast na prawach
powiatu, w powiatach i województwach. Charakterystyczne jest ponadto istotne
zmniejszenie udziału wydatków powiatów i województw na rozbudowę bazy dla ochrony
zdrowia, na co niewątpliwie wpływają nasilające się trudności z utrzymaniem obiektów już
istniejących. Jednostki samorządu terytorialnego czują coraz większe potencjalne zagrożenie
koniecznością spłat zobowiązań ciążących na nadzorowanych przez nie publicznych
zakładach opieki zdrowotnej.
13
4. Przychody jako źródło finansowania inwestycji samorządowych i zadłużenie
jednostek samorządu terytorialnego
Możliwości sfinansowania zrealizowanych przez jst inwestycji w coraz większym
stopniu uzależnione są od wielkości wykorzystywanych środków zwrotnych w postaci
zaciąganych kredytów i pożyczek lub wyemitowanych papierów wartościowych. Wskazuje
na to zestawienie dynamiki dochodów jst, ich wydatków, w tym wydatków inwestycyjnych
i zadłużenia.
Dynamika dochodów budżetowych, wydatków, wydatków inwestycyjnych i zobowiązań jst w okresie 2004/1999 (w %)
Dochody budżetowe
Wydatki budżetowe
Wyszczególnienie
nominalnie
realnie**
nominalnie
realnie**
Wydatki
inwestycyjne
Zobowiązania
wliczane do
długu publ.
POLSKA, w tym:
141,0
117,5
138,8
115,3
121,1
308,8
gminy ogółem*, z tego:
124,6
101,1
124,7
101,2
103,2
202,9
- miejskie
142,0
118,5
138,9
115,4
99,7
183,5
- miejsko–wiejskie
143,3
119,3
142,5
118,9
116,3
217,2
- wiejskie
148,4
124,9
149,0
125,5
144,8
256,0
m. st. Warszawa
130,3
106,8
139,9
116,4
78,4
778,6
miasta na prawach powiatu
132,9
109,4
129,6
106,1
102,9
306,7
powiaty
126,7
103,2
127,2
103,7
201,2
2 687,3
województwa samorządowe
212,0
188,5
179,6
156,1
163,6
2 401,9
* w 1999 r. – łącznie z m. st. Warszawą
** wskaźnik inflacji liczony w stosunku do 1999 r. - 23,5%
Wyliczony wskaźnik dynamiki ogółem dla wszystkich gmin kraju obciążony jest błędem
wynikającym z uwzględnienia w łącznych danych dla gmin w roku wyjściowym (1999)
wielkości dochodów, wydatków i zadłużenia m. st. Warszawy. Okoliczność ta nie występuje
już w wydzielonych typach gmin i w wyodrębnionych w całym okresie 6 lat danych dla
m. st. Warszawy.
Od czasu funkcjonowania samorządu terytorialnego na trzech poziomach podziału
administracyjnego kraju dochody jst wzrosły w większym stopniu niż ich wydatki, przy
czym prawidłowość ta nie dotyczyła gmin wiejskich, m. st. Warszawy oraz powiatów.
Wolniej od dochodów i ogólnej kwoty wydatków zmieniały się wydatki inwestycyjne jst,
jednak zmiany tych wielkości dla poszczególnych typów jst były różnokierunkowe. Bardzo
wyraźny wzrost wydatków inwestycyjnych nastąpił w powiatach, województwach i gminach
wiejskich. W miastach na prawach powiatu wydatki w 2004 r. były niewiele wyższe od
poziomu z 1999 r., a w m. st. Warszawie i gminach miejskich – niższe.
Zestawienie dynamiki dochodów i wydatków budżetowych ogółem z dynamiką
wydatków inwestycyjnych nie wskazuje na konieczność coraz większego zadłużania się dla
sfinansowania realizowanych przez jst inwestycji. Konieczność taka widoczna jest jedynie
w powiatach, których dochody wzrosły w mniejszym stopniu niż wydatki, a wydatki
inwestycyjne uległy podwojeniu. Podobna sytuacja występuje w gminach wiejskich, jednak
tu wzrost wydatków inwestycyjnych nie był tak spektakularny, chociaż ich poziom
w przeliczeniu na jednego mieszkańca ustępuje jedynie poziomowi wydatków
inwestycyjnych w m. st. Warszawie. W gminach miejsko-wiejskich, w m. st. Warszawie,
miastach na prawach powiatu i województwach wydatki inwestycyjne rosły znacznie
wolniej niż dochody i ogólna kwota wydatków budżetowych. Mimo to wliczane do długu
14
publicznego zobowiązania wszystkich typów jednostek dynamicznie rosły. Znacznie
szybciej od dochodów oraz wydatków inwestycyjnych wzrosły wydatki bieżące wszystkich
typów jst – poza powiatami - o około 50% w poszczególnych typach gmin, o 63,4% w m. st.
Warszawie, o 35,2% w miastach na prawach powiatu, o 22,1% w powiatach i o 87,0%
w województwie. Realizacja tych wydatków pochłaniała przyrosty dochodów, w związku
z tym inwestycje musiały być w coraz większej części finansowane z przychodów
zwrotnych. Nie wykluczone również, że część przyrostu zadłużenia jst wiązała się
z finansowaniem wydatków bieżących tych jednostek. Bardzo wysoka dynamika
zobowiązań powiatów i województw nie jest sygnałem ogromnego zadłużenia tych
jednostek, a wynika z bardzo ostrożnej polityki budżetowej tych jednostek w pierwszym
roku ich funkcjonowania, co wiązało się z niskim poziomem ich zobowiązań w tym roku.
Zestawienie kwoty wydatków inwestycyjnych zrealizowanych przez jst w latach 1999
i 2004 z wysokością uzyskanych w tych latach przychodów w postaci zaciągniętych
kredytów i pożyczek oraz emisji papierów wartościowych pokazuje, że coraz większa część
wydatków inwestycyjnych finansowana jest z wymienionych przychodów zwrotnych.
Wydatki inwestycyjne i przychody z kredytów, pożyczek oraz emisji obligacji jst w latach 1999 i 2004 (w tys. zł)
1999
2004
Wyszczególnienie
wydatki
inwestycyjne
przychody
zwrotne
sfinansowanie
inwestycji
przychodami
zwrotnymi
w %
wydatki
inwestycyjne
przychody
zwrotne
sfinansowanie
inwestycji
przychodami
zwrotnymi
w %
POLSKA, w tym:
12 243 930
1 556 367
12,7
14 834 417
6 136 230
41,4
gminy ogółem*, z tego:
7 157 234
883 582
12,3
7 391 542
2 992 191
40,5
- miejskie
1 403 747
224 966
16,0
1 400 120
612 797
43,8
- miejsko–wiejskie
1 934 618
299 224
15,5
2 249 377
1 010 953
44,9
- wiejskie
2 584 297
352 297
13,6
3 742 046
1 368 441
36,6
m. st. Warszawa
1 234 572
7 096
0,6
967 585
618 539
63,9
miasta na prawach powiatu
3 429 089
640 450
18,7
3 528 312
1 808 194
51,2
powiaty
624 959
26 990
4,3
1 257 186
659 071
52,4
województwa samorządowe
1 032 648
5 344
0,5
1 689 791
58 234
3,4
* w 1999 r. – łącznie z m. st. Warszawą
W 1999 r. przychody zwrotne finansowały 14-16% wydatków inwestycyjnych
poszczególnych typów gmin i około 19% wydatków inwestycyjnych miast na prawach
powiatu, natomiast m. st. Warszawa, województwa i powiaty bazowały przede wszystkim na
uzyskanych dochodach. W roku 2004 odsetek inwestycji finansowanych z przychodów
zwiększył się znacznie, szczególnie w powiatach i miastach na prawach powiatu. Niski
(chociaż znacznie wyższy od wyjściowego) stopień wykorzystania przychodów zwrotnych
dla sfinansowania inwestycji utrzymuje się nadal w województwach, których inwestycje
w 2003 r. w 77% finansowane były z dotacji celowych.
Zestawienie kwot wydatków inwestycyjnych i przychodów zwrotnych jest pewnym
uproszczeniem. Pokazuje wprawdzie pewne przeciętne proporcje, pamiętać jednak należy,
że część inwestycji w poszczególnych latach sfinansowana została z nadwyżek
wygospodarowanych we wcześniejszych okresach lub z wolnych środków (w 1999 r.
możliwości takich nie miały utworzone w tym roku powiaty i województwa), natomiast
15
zaciągnięte kredyty, pożyczki i wyemitowane papiery wartościowe mogły być wykorzystane
nie tylko dla sfinansowania inwestycji, ale i na pokrycie wydatków bieżących (chociaż takie
ich wykorzystanie powinno mieć charakter wyjątkowy) lub na zwrot wcześniej
zaciągniętych zobowiązań.
Zakres wykorzystywania przychodów w postaci kredytów, pożyczek i wyemitowanych
obligacji na zwrot wcześniej zaciągniętych zobowiązań w sposób przybliżony do
rzeczywistości ilustruje zestawienie wysokości deficytu (nadwyżki wydatków zarówno
bieżących jak i inwestycyjnych nad kwotą zrealizowanych dochodów) i kwot pozyskanych
przychodów zwrotnych.
Kwoty deficytu budżetowego oraz przychodów zwrotnych jst w latach 2000 i 2004 (w tys. zł)
2000
2004
Wyszczególnienie
deficyt
przychody
zwrotne
relacja
przychodów
do deficytu
(3:2)
w %
deficyt
przychody
zwrotne
relacja
przychodów
do deficytu
(6:5)
w %
1
2
3
4
5
6
7
POLSKA, w tym:
3 511 295
3 997 506
113,8
2 766 220
6 136 230
221,8
gminy ogółem*, z tego:
1 530 831
1 931 669
126,2
1 666 195
2 992 191
179,6
- miejskie
446 051
519 273
116,4
268 735
612 797
228,0
- miejsko–wiejskie
498 989
612 522
122,8
876 106
1 010 953
115,4
- wiejskie
585 791
621 667
106,1
521 356
1 368 441
264,9
m. st. Warszawa
397 049
178 207
44,9
273 699
618 539
226,0
miasta na prawach powiatu
1 330 865
1 761 004
132,3
598 588
1 808 194
302,1
powiaty
161 639
195 927
121,2
215 658
659 071
305,6
województwa samorządowe
90 911
108 905
119,8
12 097
58 234
481,4
* w 2000 r. - łącznie z m. st. Warszawą
W zestawieniach pominięto rok 1999 ze względu na nieporównywalność danych
ujmowanych w sprawozdaniach budżetowych jst. Wykazywane w sprawozdaniach
przychody zwrotne ujmowano w tym roku jedynie w takiej wysokości, jaka służyła
sfinansowaniu deficytu. Od 2000 r. sprawozdawczość daje pełny obraz wysokości
przychodów, w tym zaciąganych kredytów, pożyczek i wyemitowanych papierów
wartościowych. Pozwala to ocenić na ile upowszechnia się proces wykorzystania
przychodów zwrotnych w celu spłaty wcześniej zaciągniętych zobowiązań.
W 2000 r. pozyskane przez jst przychody zwrotne były o 14% wyższe od wysokości
sumy deficytów tych jednostek, które zrealizowały w tym roku wydatki wyższe od
dochodów. Można więc przypuszczać, że w takiej wielkości zostały wykorzystane na spłatę
wcześniejszego zadłużenia lub osiadły na rachunkach bankowych stanowiąc tzw. „wolne
środki” wykorzystywane w latach następnych. W 2004 r. przychody zwrotne były już
o 122% wyższe od sumy deficytów jst, trudno więc przypuszczać, że w takiej wysokości
osiadły jako niewykorzystane w tym roku „wolne środki”. Zapewne poważna ich część
posłużyła spłacie wcześniej zaciągniętych kredytów i pożyczek lub została wykorzystana na
zakup wyemitowanych obligacji komunalnych. Zjawisko to w najszerszym zakresie
wystąpiło w województwach, powiatach i miastach na prawach powiatu. W 2003 r. sytuacja
taka najbardziej zaznaczyła się w miastach na prawach powiatu i gminach miejskich.
Utrzymywanie się jej w miastach na prawach powiatu może wskazywać na największe
16
kłopoty występujące w równoważeniu budżetów tych jednostek. Kłopoty takie nie powinny
występować w województwach, których dochody w 2004 r. wzrosły o 52,7%, a wydatki
tylko o 24,4%.
Mimo coraz szerszego zakresu korzystania jst z przychodów zwrotnych i rosnącego
stopnia zadłużania się tych jednostek, średnia relacja zaliczanych do długu publicznego
zobowiązań jst do ich dochodów daleka jest od ustawowego 60% limitu.
Relacja zaliczanych do długu publicznego zobowiązań jst do zrealizowanych przez nie dochodów w latach 1999-2004 (w %)
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
POLSKA, w tym:
9,5
12,9
15,4
19,2
21,8
20,9
gminy ogółem*, z tego:
11,5
14,8
17,1
17,5
18,4
18,7
- miejskie
15,6
20,3
21,4
21,2
21,2
20,2
- miejsko–wiejskie
13,7
17,1
18,5
19,6
20,8
20,7
- wiejskie
9,5
12,4
13,6
13,8
15,0
16,5
m. st. Warszawa
6,1
8,6
13,7
29,7
37,2
36,7
miasta na prawach powiatu
12,3
17,3
22,0
27,0
31,0
28,4
powiaty
0,6
3,0
3,7
7,3
11,0
11,9
województwa samorządowe
0,7
2,8
6,4
10,3
14,1
8,1
* w latach 1999 i 2000 – łącznie z m. st. Warszawą
Stopień zadłużenia jst do 2003 r. systematycznie wzrastał. Osiągnięty przez nie
w 2004 r. znaczny wzrost dochodów został wykorzystany nie tylko na sfinansowanie
wyższych wydatków inwestycyjnych, ale przyczynił się również do obniżenia wskaźnika
zadłużenia. Możliwość tę wykorzystały przede wszystkim województwa, ale również m. st.
Warszawa i inne miasta na prawach powiatu oraz gminy miejskie.
Nadal przeciętnie najsilniej obciążenie długiem odczuwają duże miasta, w tym m. st.
Warszawa. Stosunkowo dobra wydaje się natomiast sytuacja powiatów i województw,
jednak oceniając ich zadłużenie należy uwzględnić utrzymującą się do końca 2003 r. małą
swobodę w dysponowaniu pozyskiwanymi przez nie dochodami (udział dochodów własnych
w ogólnej kwocie ich dochodów budżetowych w 2003 r. wynosił odpowiednio 11,3%
i 15,9%, przy przeciętnym udziale dla wszystkich jst równym 43,5%).
Zestawione wielkości pokazują przeciętne obciążenie długiem poszczególnych typów jst.
Dane jednostkowe wskazują na duże zróżnicowanie sytuacji poszczególnych jednostek.
W 2003 r. w 66,8% gmin, w 37,5% miast na prawach powiatu, w 82,5% powiatów i 68,8%
województw wskaźnik zadłużenia nie przekraczał 20% (relacja zadłużenia do dochodów),
jednak na koniec 2003 r. w 17 gminach i jednym powiecie wskaźnik ten był wyższy od
ustawowej granicy 60%. Dla porównania, w 2004 r. nastąpiły zmiany w 61,5% gmin,
w 37,5% miast na prawach powiatu, w 80,3% powiatów i 87,5% województw wskaźnik
zadłużenia nie przekraczał 20%, a na koniec 2004 r. w 16 gminach wskaźnik ten był wyższy
od ustawowej granicy 60%.
Przy dużym zróżnicowaniu poziomu dochodów i udziału dochodów własnych istnieją
jednostki, dla których ustawowa granica zadłużenia jest czynnikiem krępującym swobodę
działania, jednocześnie jednak dla części jednostek nawet 20% zadłużenie może oznaczać
ciężar trudny do udźwignięcia, powodujący kłopoty płatnicze.
Mimo różnicy między prawną i ekonomiczną granicą zadłużania się jst wydaje się, że –
zgodnie z zestawionymi wskaźnikami zadłużenia – najtrudniejsza sytuacja utrzymuje się
17
w miastach na prawach powiatu; również w m. st. Warszawie. Gdyby wygospodarowaną
w 2004 r. przez te jednostki wolną kwotę (różnicę między osiągniętymi dochodami
budżetowymi a mającymi najczęściej obligatoryjny charakter wydatkami bieżącymi)
przeznaczyć wyłącznie na spłaty tworzących dług publiczny zobowiązań, to spłata tych
zobowiązań (przy utrzymywaniu się stałej wysokości kwoty wolnej) trwałaby 2,14 lat
(w Warszawie 3,16 lat). Przy tych samych założeniach gminy mogłyby spłacić swoje
zobowiązania po 1,12 roku, powiaty po 1,15 roku a województwa w 2,5 miesiącach.
Ponownie przypomnieć należy, że są to dane przeciętne. Ponadto, przyjęte założenia są
w pewnym sensie nierealne (musiałyby oznaczać całkowitą rezygnację z wydatków
inwestycyjnych) i przyjęte zostały tylko po to by wyraźniej pokazać ciężar zadłużenia.
Mimo wynikającej z tych wyliczeń dobrej sytuacji województw i powiatów ciężar
zadłużenia tych jednostek może być dla nich niebezpieczny, jeśli uwzględni się zadłużanie
ciążące na nadzorowanych przez nie zakładach opieki zdrowia.
Z procesów, jakie zachodziły w 2004 r. wynika, że nowe możliwości dla
zintensyfikowania działalności inwestycyjnej jst zapewniła uchwalona pod koniec 2003 r.
ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego
4
. Umacnia ona samodzielność jst
w gospodarowaniu dochodami (zwiększa udział dochodów własnych) oraz silniej wiąże
wysokość uzyskiwanych dochodów ze stopniem rozwoju gospodarczego własnego terenu
(wzrost udziałów jst w podatku dochodowym od osób fizycznych i od osób prawnych).
Powinno to trwale zwiększyć zainteresowanie rozbudową infrastruktury oraz ułatwić jej
finansowanie. Silnym bodźcem dla podejmowania inwestycji będą również udostępniane jst
środki z funduszy strukturalnych i Fundusz Spójności Unii Europejskiej, z których jednostki
nauczyły się korzystać w zakresie wyznaczonym dostępnością środków. Wprowadzone
zmiany w zapisach art. art. 45, 113 i 114 ustawy o finansach publicznych
5
usunęły formalne
bariery, które mogłyby ograniczać wykorzystanie tych środków.
5. Podsumowanie
Przegląd danych ilustrujących działalność inwestycyjną jednostek samorządu
terytorialnego w latach 1999-2004 na tle ich sytuacji dochodowej i stanu zadłużenia
prowadzi do następujących wniosków.
1.
W całym okresie funkcjonowania trzech szczebli samorządu terytorialnego występowały
znaczne wahania poziomu dochodów jst, związane nie tylko ze stanem finansów budżetu
państwa (co rzutowało na sytuację jst poprzez silne uzależnienie od transferów), ale
przede wszystkim ze zmianami polityki wobec poszczególnych poziomów samorządu
terytorialnego, między innymi z dodawaniem lub ujmowaniem realizowanych przez nie
zadań. Nowa ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w 2004 r.
podniosła poziom dochodów jst, wzmocniła również wyraźnie ich samodzielność
ekonomiczną, szczególnie najsilniej dotąd uzależnionych od budżetu państwa
województw i powiatów.
2.
Różne obciążenie poszczególnych typów jst zadaniami bieżącymi i sygnalizowane przez
nie ich niedofinansowanie, powodują zróżnicowanie poziomu nadwyżki dochodów nad
4
Zob. przypis nr 3.
5
Ustawa z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2003 r., Nr 15 poz. 148 z późn. zm.).
18
wydatkami bieżącymi, które mogą być przeznaczone na finansowanie działalności
inwestycyjnej. Potrzeby o charakterze inwestycyjnym w pierwszych pięciu latach
funkcjonowania trójpoziomowego systemu samorządu skłaniały jst do realizacji
wydatków inwestycyjnych w kwocie wyższej niż jst mogły przeznaczyć na inwestycje
z uzyskanych dochodów. Rosło więc zadłużenie jst – najsilniej w miastach na prawach
powiatu. Znaczny wzrost dochodów osiągnięty przez jst w 2004 r. umożliwił zmniejszenie
rozpiętości między sumą kwot wydanych w całym okresie 1999–2004 na inwestycje,
a kwotami jakie w tym okresie można było z uzyskanych dochodów na nie przeznaczyć.
W województwach kwota tych dochodów stała się nawet wyższa od kwot wydanych na
inwestycje. Najmniej w tym zakresie poprawiła się sytuacja gmin.
3.
Ograniczenia finansowe i obawa przed nadmiernym zadłużeniem jst powodowały do
2003 r. systematyczny spadek udziału wydatków inwestycyjnych w ogólnej kwocie
wydatków budżetowych tych jednostek. Najbardziej widoczny był on w gminach –
szczególnie o charakterze miejskim oraz w miastach na prawach powiatu. W 2003 r.
jedynie w gminach wiejskich oraz powiatach i województwach kwoty przeznaczane na
inwestycje wyższe były od poziomu wydatków inwestycyjnych zrealizowanych w 1999 r.
Inwestycje jst zrealizowane w 2004 r. były już ponad 20% wyższe od ich wielkości
z początku okresu. Wzrost wydatków inwestycyjnych nadal nie obejmował jednak gmin
o charakterze miejskim i m. st. Warszawy, a w pozostałych miastach na prawach powiatu
nie przekroczył 3%.
4.
W całym sześcioletnim okresie bardzo widoczne było zróżnicowanie poziomu
przeliczonych na jednego mieszkańca wydatków inwestycyjnych jst poszczególnych
województw, chociaż towarzyszyły mu pewne przesunięcia wewnętrzne. W części
rozwiniętych gospodarczo województw poziom tych wydatków wysoki w 1999 r., w 2004 r.
uległ obniżeniu, natomiast w kilku słabiej rozwiniętych województwach jst w minionym
sześcioleciu poziom wydatków inwestycyjnych wyraźnie się zwiększył. Najsilniejszy wzrost
pozycji w rankingu inwestycyjnym województw osiągnęły jst województwa: świętokrzyskiego
(przesunięcie z 12 na 2 miejsce) podlaskiego (z 10 na 3), warmińsko-mazurskiego (z 15 na
10) i lubelskiego (z 16 na 13). Wysoką pozycję w rankingu inwestycyjnym utraciły natomiast
jst województw dolnośląskiego (przesunięcie z 2 na 5 miejsce), zachodniopomorskiego
(z 3 na 14), opolskiego (z 8 na 14) i wielkopolskiego (z 5 na 11). Przez cały czas niezmiennie
utrzymywał się najwyższy poziom wydatków inwestycyjnych realizowanych przez jst
województwa mazowieckiego.
5.
Kierunki inwestowania poszczególnych jst związane były z charakterem realizowanych
przez nie zadań. Zmiany, jakie następowały w strukturze wydatków inwestycyjnych
w sześciu latach polegały przede wszystkim na koncentracji wysiłków inwestycyjnych jst
na budowie i modernizacji dróg. Zmniejszył się natomiast udział wydatków inwestycyjnych
przeznaczonych na rozbudowę infrastruktury w ochronie zdrowia, gospodarce mieszkaniowej
i gospodarce komunalnej (ta ostatnia zmiana w pewnej mierze wynika ze zmian klasyfikacji
wydatków).
6.
Przy stosunkowo rosnącym poziomie dochodów jst w latach 1999-2003 i nieco
wolniejszym wzroście ogólnej kwoty wydatków budżetowych, wydatki inwestycyjne jst
19
w ujęciu nominalnym wykazywały stagnację, a realnie - malały. Mimo to dynamicznie
rosła kwota wliczanych do długu publicznego zobowiązań jst. Szybki wzrost zadłużenia
związany był między innymi z przyrostem obciążeń zadaniami absorbującymi wydatki
bieżące tych jednostek. Wyraźny wzrost dochodów osiągnięty przez jst w 2004 r.
zdynamizował wydatki inwestycyjne, wykorzystany został również dla zmniejszenia
ciężaru zadłużenia.
7.
Szybki przyrost zobowiązań jst przy stagnacji (realnym spadku) poziomu wydatków
inwestycyjnych do 2003 r. powodował, że coraz większa część wydatków inwestycyjnych
finansowana była z przychodów zwrotnych (kredytów, pożyczek i emisji obligacji).
W miastach na prawach powiatu stopień finansowania inwestycji przychodami
zwrotnymi zwiększył się z 18,7% w 1999 r. do 58,6% w roku 2003, w powiatach – z 4,3%
do 51,5%, w gminach miejskich - z 16% do 43,6%, w województwach – z 0,5% do
17,5%. Poprawa, która nastąpiła w 2004 r. nie objęła gmin oraz powiatów.
8.
Jednostki samorządu terytorialnego pozyskiwały przychody zwrotne (kredyty, pożyczki
i wyemitowane obligacje) o wartości przewyższającej sumę deficytów, co oznacza, że
część pożyczonych kwot (pomniejszona o niewykorzystane kwoty, stanowiące wolne
środki na rachunkach bankowych) przeznaczały na spłatę wcześniej zaciągniętych
zobowiązań. W 2000 r. kwota zaciągniętych zobowiązań wyższa była od sumy deficytów
jst o 14%, a w 2004 r. – już o 122%. Świadczyć to może o narastających trudnościach
w utrzymaniu płynności finansowej jst.
9.
Poziom zadłużenia jst, mimo znacznego wzrostu w minionych sześciu latach, daleki jest
od ustawowych granic. Przeciętnie wskaźnik zadłużenia dla wszystkich jst zwiększył się
z 9,5% w stosunku do dochodów w 1999 r. do 21,8% w 2003 r., jednak w 2004 r. obniżył
się do 20,9%. W miastach na prawach powiatu, których budżety najsilniej obciążone są
wliczanymi do długu publicznego zobowiązaniami, wskaźnik zadłużenia w 2003 r.
sięgnął już 31,0%, a w 2004 r. obniżył się do 28,4%. Funkcjonujące od początku 2004 r.
nowe zasady kształtowania niektórych dochodów jst zwiększyły ich samodzielność
finansową, podnosząc formalną zdolność do spłacania zaciągniętych zobowiązań. W tym
samym kierunku działał wyraźny wzrost dochodów jst. Beneficjentami zmian
wynikających z nowej ustawy o dochodach jst były przede wszystkim dotąd najmniej
samodzielne ekonomicznie, powiaty i województwa, nie zmieniła się natomiast sytuacja
gmin, a w gminach o charakterze wiejskim udział dochodów własnych w 2004 r. nawet
się nieco obniżył. Nie powinno więc dziwić, że w tych jednostkach proces narastania
zadłużenia nie został zahamowany. Relacja zaliczanych do długu publicznego
zobowiązań do zrealizowanych przez te jednostki dochodów w 1999 r. wynosiła 9,5%,
w 2003 r. wzrosła do 15,0%, a w 2004 r. do 16,5%.
10.
Zmiana ustawy o dochodach jst przez zwiększenie samodzielności ekonomicznej jst
i zwiększenie poziomu ich dochodów, zdynamizowała wyraźnie ich wydatki inwestycyjne.
Nie ma jednak prostej zależności między tempem wzrostu dochodów i tempem przyrostu
wydatków inwestycyjnych. W województwach, których dochody w 2004 r. wzrosły
w stosunku do 2003 r. najbardziej – o 52,7%, wzrost wydatków inwestycyjnych wyniósł
tylko 9,3%, natomiast miasta na prawach powiatu zwiększyły swoje wydatki inwestycyjne
20
o 27,4%, przy wzroście dochodów równym 14,3%. W następnych latach trudno
oczekiwać równie znaczącego wzrostu dochodów. Nie powinno to jednak zahamować
wzrostu wydatków inwestycyjnych, jeśli uwzględni się możliwości tkwiące w korzystaniu
ze środków unijnych w postaci funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności.
11.
Utrzymujące się zróżnicowanie poziomu wydatków inwestycyjnych jst określone jest
w jakiejś mierze charakterem potrzeb poszczególnych regionów, jednak w decydującym
stopniu wynika z możliwości finansowych jst, a dokładniej z wysokości kwot jakie
z dochodów jst można przeznaczyć na inwestycje po zrealizowaniu wydatków bieżących.
Obligatoryjny charakter tych wydatków i konieczność utrzymania ich na poziomie
zapewniającym nieprzekraczalne minimum zaspokojenia potrzeb powoduje, że nadwyżka
dochodów, która może być wykorzystana na cele inwestycyjne posiada wynikowy, a więc
zmieniający się w ciągu roku charakter. Przesądza to o niskiej realności planów
inwestycyjnych, czemu w pewnej mierze mogłoby przeciwdziałać rozdzielenie budżetu na
bieżący i inwestycyjny. Ponadto, rozwiązanie takie zapobiega wykorzystaniu dochodów
z majątku na cele bieżące, posiada jednak poważny mankament - usztywnia gospodarkę
finansową jst. Rozdzielenie budżetu jst na części: bieżącą i inwestycyjną urealni ocenę
zadłużenia danej jst do jej faktycznych możliwości. Aktualnie obowiązujące uregulowania
w art. 113 i 114 ustawy o finansach publicznych nie odnoszą progów zadłużenia i obsługi
długu do faktycznej sytuacji finansowej danej jst.