1
Źródło:
Wapiennik, E. (2007). Structures and organizations for supporting the employment of disabled
people. In A. Daskalopoulos, K. Czerwińska, & J. Kuczyńska-Kwapisz (red.), Good Practices in
Rehabilitation of Persons with Disabilities. Italy-Poland-Greece. Warszawa: Wydawnictwo APS.
Organizacje i instytucje zajmujące się problematyką zatrudnienia
osób niepełnosprawnych w Polsce.
Osoby z niepełnosprawnością w Polsce, tak jak inni obywatele polscy, mają prawo do
korzystania z usług i instrumentów rynku pracy, w tym z poradnictwa zawodowego i
pośrednictwa pracy. Zadania w tym zakresie realizowane są przede wszystkim przez instytucje
rynku pracy na podstawie ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy (dalej jako ustawa o promocji zatrudnienia). Działania przewidziane w
tej ustawie w dużej części finansowane są ze środków Funduszu Pracy, który jest państwowym
funduszem celowym. Przychodami Funduszu Pracy są m.in. obowiązkowe składki, które
opłacają pracodawcy. Instytucjami rynku pracy są przede wszystkim publiczne służby
zatrudnienia, niepubliczne agencje zatrudnienia świadczące usługi w zakresie
pośrednictwa, poradnictwa zawodowego, doradztwa personalnego i pracy tymczasowej,
instytucje szkoleniowe i rady zatrudnienia. Publiczne służby zatrudnienia tworzą organy
zatrudnienia. Na poziomie krajowym jest to minister właściwy do spraw pracy, na poziomie
wojewódzkim – wojewodowie i marszałkowie, a na poziomie powiatu – starostowie.
Większość zadań województwa i powiatu w zakresie polityki rynku pracy realizują wojewódzkie
i powiatowe urzędy pracy. Przy ministrze właściwym do spraw pracy, marszałkach
województwa i starostach istnieją również rady zatrudnienia, które są organami opiniodawczo-
doradczymi w sprawach polityki rynku pracy. Są to odpowiednio: aczelna Rada
Zatrudnienia, wojewódzkie rady zatrudnienia i powiatowe rady zatrudnienia. W skład rad
zatrudnienia wchodzą przedstawiciele organizacji związkowych i organizacji pracodawców,
jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych zajmujących się statutowo
problematyką rynku pracy oraz przedstawiciele nauki.
Ustawa o promocji zatrudnienia to ustawa o charakterze powszechnym, która ma
zastosowanie do wszystkich obywateli. Określa ona jednak również pewne działania dodatkowe
stosowane wobec osób znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w tym wobec
osób niepełnosprawnych, które posiadają status bezrobotnego. Wśród działań tych wymienić
2
można m.in. szkolenia, staże, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy i prace interwencyjne.
Z tych usług i instrumentów rynku pracy mogą skorzystać także osoby niepełnosprawne, które są
zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy jako poszukujące pracy i niepozostające w
zatrudnieniu.
1
Obok działań o charakterze ogólnym określonych w ustawie o promocji zatrudnienia, w
Polsce istnieje szereg innych rozwiązań o charakterze szczególnym służących wspieraniu
zatrudnienia osób z niepełnosprawnością, skierowanych tylko do tej grupy społecznej. Określa je
ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych (dalej jako ustawa o rehabilitacji).
Wykonanie zadań wynikających z ustawy o rehabilitacji nadzoruje Pełnomocnik Rządu
do Spraw Osób iepełnosprawnych będący sekretarzem stanu w ministerstwie do spraw
zabezpieczenia społecznego. Do zadań Pełnomocnika należy m.in. opracowywanie oraz
opiniowanie
aktów
normatywnych
dotyczących
zatrudnienia
i
rehabilitacji
osób
niepełnosprawnych. Organem doradczym Pełnomocnika jest Krajowa Rada Konsultacyjna do
Spraw Osób iepełnosprawnych (dalej jako Rada). Stanowi forum współdziałania na rzecz
osób niepełnosprawnych organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz
organizacji pozarządowych. Rada m.in. opiniuje projekty założeń polityki zatrudnienia,
rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych i projekty aktów prawnych
mających lub mogących mieć wpływ na sytuację osób niepełnosprawnych.
Zadania wynikające z ustawy o rehabilitacji realizowane są przede wszystkim ze środków
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób iepełnosprawnych (dalej jako Państwowy
Fundusz). Jest to państwowy fundusz celowy, którego przychodami są przede wszystkim wpłaty
pracodawców, którzy nie zatrudniają wystarczającej liczby osób niepełnosprawnych. W Polsce
wspieranie osób z niepełnosprawnością oparte jest w dużej mierze na systemie kwotowym –
pracodawcy zatrudniający co najmniej 25 pracowników, jeżeli nie osiągają minimum 6%
wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, mają obowiązek dokonywania wpłat na
Państwowy Fundusz. Przy realizacji swoich celów Państwowy Fundusz ściśle współpracuje z
samorządami wojewódzkimi i powiatowymi. Samorządy na realizację określonych zadań
otrzymują środki Funduszu na podstawie specjalnego algorytmu. Środki Państwowego Funduszu
1
Ustawa o rehabilitacji z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych.
3
są również przekazywane innym podmiotom realizującym zadania wynikające z ustawy o
rehabilitacji. Ze środków Państwowego Funduszu odbywa się również miesięczne
dofinansowanie do wynagrodzeń niepełnosprawnych pracowników zatrudnionych na chronionym
rynku pracy oraz, z pewnymi wyjątkami, na otwartym rynku pracy. Środki Państwowego
Funduszu przeznacza się również na realizację programów wspieranych ze środków
pomocowych Unii Europejskiej na rzecz osób niepełnosprawnych.
Tak jak ustawa o promocji zatrudnienia nakłada na samorządy zadania w zakresie polityki
rynku pracy, tak ustawa o rehabilitacji nakłada na samorządy szereg zadań w zakresie działań na
rzecz rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych. Do zadań samorządu
województwa należy m.in. opracowywanie i realizacja wojewódzkich programów pomocy w
realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy zakładom
pracy chronionej oraz dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności
zawodowej. Przy marszałkach województw tworzy się wojewódzkie społeczne rady do spraw
osób niepełnosprawnych, które są organami opiniodawczo-doradczymi. W skład wojewódzkich
rad wchodzą przedstawiciele działających na terenie województwa organizacji pozarządowych,
fundacji oraz przedstawiciele wojewody i jednostek samorządu terytorialnego (powiatów i gmin).
Do ich zadań należy m.in. inspirowanie przedsięwzięć zmierzających do integracji zawodowej i
społecznej osób niepełnosprawnych. Zadania powiatów na rzecz osób niepełnosprawnych
finansowane ze środków przekazywanych przez Państwowy Fundusz realizowane są przede
wszystkim przez powiatowe centra pomocy rodzinie i powiatowe urzędy pracy. Do zadań
powiatu realizowanych przez powiatowe urzędy pracy należą m.in. opracowywanie i realizacja
powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji
zawodowej i zatrudniania oraz przestrzegania praw osób niepełnosprawnych, a także
pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych, ich szkolenie oraz
przekwalifikowanie. Natomiast do zadań powiatu realizowanych przez powiatowe centra pomocy
rodzinie należą m.in. dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii
zajęciowej. Także w powiatach powoływane są organy opiniodawczo-doradcze, którymi są
powiatowe społeczne rady spraw osób niepełnosprawnych. W skład rad powiatowych wchodzą
przedstawiciele działających na terenie powiatu organizacji pozarządowych, fundacji oraz
przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego (powiatu i gmin). Zadaniem rad
4
powiatowych jest m.in. inspirowanie przedsięwzięć zmierzających do integracji zawodowej i
społecznej osób niepełnosprawnych.
Osoba z niepełnosprawnością może zostać w Polsce zatrudniona na otwartym lub na
chronionym rynku pracy. Na otwartym rynku pracy może zostać zatrudniona także osoba
niepełnosprawna, która posiada orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy pod warunkiem
jednak, że jej stanowisko pracy uzyska pozytywną opinię Państwowej Inspekcji Pracy.
Państwowa Inspekcja Pracy nadzoruje i kontroluje również przestrzeganie przez pracodawców
prawa pracy.
2
W Polsce istnieją również dwa rodzaje zakładów oferujących osobom z
niepełnosprawnością zatrudnienie chronione: zakłady pracy chronionej (sheltered workplaces) i
zakłady aktywności zawodowej (occupational workshops). Zakłady pracy chronionej
zatrudniają osoby niepełnosprawne niezależnie od stopnia ich niepełnosprawności, a pracodawca,
który chce uzyskać status zakładu pracy chronionej musi osiągnąć odpowiedni wskaźnik
zatrudnienia osób z niepełnosprawnością wynoszący pomiędzy 30 a 40 procent w zależności od
stopnia niepełnosprawności.
3
Z kolei głównym celem zakładów aktywności zawodowej jest
zatrudnianie osób z niepełnosprawnością w stopniu znacznym, muszą one również osiągać
zdecydowanie wyższy wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych pracowników w porównaniu z
zakładami pracy chronionej.
4
Jest to względnie nowa formą zatrudnienia chronionego w Polsce -
pierwszy zakład tego typu został utworzony w 2000 roku.
5
Osoby z niepełnosprawnością mogą
skorzystać również z rehabilitacji zawodowej oferowanej przez warsztaty terapii zajęciowej
(occupational therapy workshops), które są miejscem rehabilitacji zawodowej osób
niepełnosprawnych. Celem ich działania jest pozyskanie lub przywrócenie osobom
niepełnosprawnym zdolności do zatrudnienia poprzez terapię zajęciową.
6
W Polsce działa również wiele organizacji pozarządowych realizujących zadania w
zakresie promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością, w tym tzw.
organizacje parasolowe. Przykładem takiej organizacji jest Polskie Forum Osób
iepełnosprawnych, które jest członkiem European Disability Forum. Organizacja ta zrzesza
stowarzyszenia i związki stowarzyszeń osób niepełnosprawnych o zasięgu ogólnopolskim. Jego
2
Ustawa z dnia 6 marca 1981 roku o Państwowej Inspekcji Pracy.
3
Ustawa o rehabilitacji.
4
tamże
5
„Rights of People with Intellectual Disabilities. Access to Education and Employment. Poland.” OSI/EUMAP,
Budapest 2005.
6
Ustawa o rehabilitacji.
5
członkami są: Polski Związek Głuchych, Polski Związek iewidomych, Polskie
Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Ogólnopolska Federacja
Organizacji Osób iesprawnych Ruchowo, obejmujące swoją działalnością kilkaset tysięcy
osób niepełnosprawnych
7
. Na terenie poszczególnych województw istnieją także sejmiki osób
niepełnosprawnych stanowiące związek stowarzyszeń działających na rzecz osób
niepełnosprawnych, których celem jest m.in. reprezentowanie interesów środowiska osób
niepełnosprawnych. Przykładem sejmiku, który prowadzi działania na rzecz zatrudnienia osób z
niepełnosprawnością jest Wrocławski Sejmik Osób Niepełnosprawnych, autor programu
zatrudnienia wspomaganego (supported employment) osób niepełnosprawnych „Trener Pracy
Wspomaganej”, który od 2000 roku działa we Wrocławiu.
8
Ważne zadania realizują również organizacje zrzeszające pracodawców osób
niepełnosprawnych. Przykładem takiej organizacji jest Polska Organizacja Osób
iepełnosprawnych (POPON), która jest największym związkiem pracodawców zrzeszającym
przedsiębiorców zatrudniających osoby niepełnosprawne licząca obecnie ponad 600 członków.
Oprócz działań na rzecz pracodawców POPON prowadzi również działania na rzecz samych
osób niepełnosprawnych.
9
Współpraca
z
organizacjami
pozarządowymi
działającymi
na
rzecz
osób
niepełnosprawnych należy do zadań m.in. Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób
Niepełnosprawnych, Zarządu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
samorządu województwa i powiatu.
10
Organizacje pozarządowe mogą m.in. realizować usługi
rynku pracy zlecane im przez samorząd wojewódzki lub powiatowy czy prowadzić agencje
zatrudnienia.
11
Przykładem takich działań są Centra Doradztwa Zawodowego i Wspierania
Osób iepełnosprawnych Intelektualnie (Centra DZWONI) prowadzone przez Polskie
Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Są to instytucje szkoleniowe oraz
agencje zatrudnienia w zakresie pośrednictwa pracy, doradztwa personalnego oraz poradnictwa
zawodowego.
12
Organizacje pozarządowe realizują także, na zlecenie Państwowego Funduszu,
7
Informacje pochodzą ze strony internetowej Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych www.pfon.org.pl.
8
Rights of People with Intellectual Disabilities. Access to Education and Employment. Poland.” OSI/EUMAP,
Budapest 2005.
9
Informacje pochodzą ze strony internetowej Polskiej Organizacji Pracodawców Osób Niepełnosprawnych
www.popon.pl.
10
Ustawa o rehabilitacji.
11
Ustawa o promocji zatrudnienia.
12
6
zadania w zakresie rehabilitacji zawodowej.
13
Często prowadzą zakłady pracy chronionej,
zakłady aktywności zawodowej czy warsztaty terapii zajęciowej.
14
Na zakończenie warto również wspomnieć o roli, jaką pełnią sądy w związku z
wprowadzeniem do polskiego ustawodawstwa przepisów antydyskryminacyjnych wynikających
z Dyrektywą Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku w sprawie ustanowienia ogólnych
ram równego traktowania przy zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu. Osoby niepełnosprawne,
poszkodowane w następstwie naruszenia przez pracodawcę zasady równego traktowania mają
prawo dochodzenia swoich praw przed sądem pracy. Sprawy dotyczące dyskryminacji w
zakresie zatrudnienia można także kierować do Rzecznika Praw Obywatelskich.
15
13
Ustawa o rehabilitacji.
14
“Rights of People with Intellectual Disabilities. Access to Education and Employment. Poland.” OSI/EUMAP,
Budapest 2005.
15
tamże
7
8