Najważniejsze jest to, czego nie widać

Wojciech Eichelberger – urodził się w Warszawie w roku 1944. Psycholog, psychoterapeuta i trener.
Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego (praca magisterska "Poziom aspiracji a odporność na stres").
Po studiach przez trzy lata pracował w placówkach lecznictwa psychiatrycznego, m.in. w
eksperymentalnym Oddziale Leczenia Odwykowego. W roku 1970 podjął kilkuletnie studia
doktoranckie w Instytucie Psychologii UW, zakończone absolutorium. W tym czasie, w latach 1972 -
73 uczestniczył w przygotowaniach do programu środowiskowej terapii schizofrenii - "Synapsis".

W roku 1973 współtworzył nowatorski Oddział Terapii i Rozwoju Osobowości  - OTIRO,  w  którym
pracował  do  roku  1978.  Następnie  uczestniczył  w  tworzeniu  Laboratorium  Psychoedukacji  w
Warszawie,  renomowanej  i  pierwszej  w  Polsce  placówki  psychoterapii,  treningu  i  szkolenia
działającej nieprzerwanie od 1978 roku. Członkiem zespołu Laboratorium pozostał do roku 2004.

Stypendysta Instytutu Psychoterapii Gestalt w Los Angeles (1976) i Zen Center of Rochester (1980).
W latach 1980/81 pracownik i działacz ruchu Oświaty Niezależnej. W latach 1981- 1985
współzałożyciel i działacz podziemnego Komitetu Oporu Społecznego i członek redakcji pisma KOS.

Autor  i  współautor  wielu  popularnych  książek  z  pogranicza  psychologii,  antropologii  i  duchowości
(m.in.: "Jak wychować szczęśliwe dzieci", "Pomóż sobie daj światu odetchnąć", "Kobieta bez winy i
wstydu", "Zdradzony  przez  ojca", "Siedem  boskich  pomyłek",  "Ciałko",  "Zatrzymaj  się",  "Alchemia
Alchemika",  "Krótko  mówiąc",  "Dobra  miłość",  „Quest.  Twoja  droga  do  sukcesu“).  Współtwórca
programów telewizyjnych popularyzujących wiedzę i refleksję z obszaru psychologii egzystencjalnej
("Okna",  "Być  tutaj",  "Nocny  Stróż").  Publikuje  wywiady,  felietony  i  eseje  m.in.  w  "Gazecie
Wyborczej",  "Zwierciadle",  "Charakterach",  "Wysokich  Obcasach",  "Polityce",  "Więzi",  "Życiu
Duchowym", "Pulsie Biznesu".

Współtwórca i dyrektor Instytutu Psychoimmunologii w Warszawie. W swoich projektach
szkoleniowych i terapeutycznych odwołuje się do koncepcji terapii integralnej, która oprócz psychiki
bierze pod uwagę ciało, energię i duchowość człowieka.

„Najważniejsze jest to,

czego nie widać”

–

rozmowa z

Wojciechem Eichelbergerem

Jedna z myśli Konfucjusza brzmi: „Jeśli chodzi o drugiego człowieka - nie potępiać, nie
wyśmiewać, lecz zrozumieć“. Dlaczego urzeczywistniana jest tak rzadko i przez tak
nielicznych?

Nie  każdy  jest  Konfucjuszem.  Jest  wiele  świetnych  wskazówek  sformułowanych  przez
mądrych, oświeconych ludzi. Ale żeby móc je stosować, lub choćby tylko wziąć pod uwagę,
to  trzeba  najpierw  mieć  dojrzałą  mentalność  i  rozbudzoną  duchowość.  Wtedy  dopiero
dostrzegamy w takich zaleceniach i wskazaniach cnotę i wartość. Nie wystarczy coś usłyszeć.
Potrzebna  jest  pozytywna,  wewnętrzna  odpowiedź  na  to,  co  słyszymy  i  gotowość  do
stosowania takich zaleceń w praktyce życiowej. By sprostać radzie Konfucjusza trzeba mieć
dużo  wewnętrznego  spokoju,  ugruntowane  poczucie  własnej  wartości,  zdolność  do
dopuszczania  innych  poglądów  i  punktów  widzenia.  Tymczasem  coraz  więcej  z  nas  ma
problemy  z  poczuciem  własnej  wartości,  co  sprawia,  że  żyjemy  w  poczuciu  zagrożenia  i
zwalczamy wszystko, co inne i różne. Dopóki osią naszej tożsamości są nasze poglądy, a nie
dojrzała  duchowość,  która  je  mieści  i  przekracza,  dopóty  nie  będzie  w  nas  przestrzeni  na
akceptowanie inności. Wygląda na to, że w światowym dyskursie społecznym, politycznym i
religijnym tej przestrzeni nie przybywa, lecz ubywa. To źle wróży dla pokoju na świecie.

System  gospodarki  rynkowej  i  obecnie  kształtujący  się  model  społeczeństwa  usługowo  –
informacyjnego  wynajduje  coraz  bardziej  wyrafinowane  metody,  żeby  człowieka  zastąpić
konsumentem,  a  z  wszelkich  wartości  –  intelektualnych,  duchowych,  moralnych  –  uczynić
towar lub produkt. Jakie dostrzega Pan zagrożenia płynące z tego kierunku, w którym podąża
tzw. cywilizowany świat?

Największe  zagrożenia  wiążą  się  z  tym,  że  przestajemy  myśleć,  pytać,  rozmawiać  i
poszukiwać.  Unikamy  wątpliwości  i  niejasności.  Stajemy  się  konsumentami  -  nie  tylko
produktów,  ale  również  idei,  koncepcji  światopoglądowych  i  religijnych,  a  nawet  -
duchowości.  A  to  oznacza,  że  tracimy  podstawowy  wymiar  człowieczeństwa,  jakim  jest
zdolność  do  aktywnego  zgłębiania  rzeczywistości  i  siebie  samego  oraz  uznawania  za
rozstrzygające  tylko  tych  rozwiązań,  które  potwierdza  nasze  osobiste  doświadczenie.  W
naszym  życiu  intelektualnym  i  duchowym  zaczyna  dominować  spożywany  w  pośpiechu  i
bezmyślnie fast food.

W Stanach Zjednoczonych 32 procent dzieci w wieku od dwóch do siedmiu lat i 26 procent
dzieci do lat dwóch ma w swoim pokoju telewizor, wstawiony tam przez własnych rodziców.
To  tylko  jeden  z  tysięcy  przykładów  na  to,  że  postkapitalizm  i  kultura  konsumpcyjna  robią
wszystko,  aby  ograniczyć  do  minimum  lub  wręcz  wyeliminować  autonomiczne  poczucie
wartości człowieka, ponieważ zależy im na tym, żeby dobre mniemanie o sobie i szacunek do
siebie  był  w  jak  największym  stopniu  uzależniony  od  opinii  innych.  Dlaczego  udaje  się  to
czynić z taką skutecznością?

Rodzice albo nie mają czasu na budowanie głębszych relacji z dziećmi, albo są bezradni, bo
czują,  że  mają  niewiele  do  zaproponowania.  Przyczynia  się  do  tego  ogromne  tempo
technologicznego  rozwoju  w  obszarze  komunikacji,  informacji  i  edukacji.  Pokolenia
rodziców  żyją  w  zupełnie  innym  świecie  niż  ich  dzieci.  To  są  nieporównywalne  światy  i
nieporównywalny  rodzaj  doświadczeń,  więc  coraz  trudniej  się  porozumieć.  Rodzice,  którzy
mają  teraz  między  40  a  50  lat,  czyli  średnio  licząc  ich  dzieci  są  w  wieku  lat  15  –  25  lat,
wyrośli w zupełnie innej rzeczywistości, w inny sposób przyswajali wiedzę o świecie i życiu.
Żyli  w  otoczeniu  ideowym  i  intelektualnym  wymagającym  refleksji,  poszukiwania,
samodzielności i inicjatywy. Nierzadko także odwagi. Tak więc na przestrzeni dwóch pokoleń
wytworzyła  się  mentalna  przepaść.  Brakuje  wspólnego  języka.  Bezradni  rodzice  w  coraz
większym  stopniu  pozostawiają  wychowanie  dzieci  telewizorowi  i  Internetowi.  A  tam
obowiązującą  ideologią  jest  konsumeryzm.  Wszystkie  firmy,  korporacje,  media,  instytucje
usługowe,  partie  polityczne  a  nawet  organizacje  religijne  pracują  nieustannie  nad  tym,  aby
wykreować  swoich  konsumentów  i  sprzedać  swój  towar.  Konsumowanie  urosło  do  rangi
cnoty, ponieważ napędza koniunkturę i przynosi społeczeństwu dobrobyt. Niestety, wyłącznie
materialny.  W  indoktrynację  pro-konsumencką  angażowane  są  ogromne  pieniądze,  morze
energii,  pomysłowości  i  twórczej  myśli.  Cała  pop-kultura  jest  nią  przesiąknięta.  To
nieuchronnie  wpływa  na  nasze  postrzeganie  świata  i  nasze  wybory.  Technologicznie  i
materialnie  świat  rozwija  się  z  niespotykaną  wcześniej  szybkością,  lecz  ludzie  coraz  mniej
myślą,  są  coraz  mniej  autonomiczni  i  szczęśliwi.  Z  niedawno  opublikowanej  Diagnozy
Społecznej  2007  wynika,  że  zaledwie  dziesięć  procent  Polaków  dostrzega  istotną  wartość  w
demokracji.  Pozostałym  jest  wszystko  jedno,  jaki  będzie  ustrój  i  kto  będzie  nimi  rządził.
Wygląda  na  to,  że  zatracamy  instynkt  społeczny  i  polityczny.  Konsumpcja  i  budowanie
materialnego bezpieczeństwa stały się najważniejsze. Stąd już krok tylko do konsumpcyjnego
totalitaryzmu  na  wzór  chiński.  Erich  Fromm  w  „Ucieczce  od  wolności“  opisał  podobną
sytuację na podstawie doświadczeń Niemiec lat 30. Naziści zdobyli władzę obiecując ludziom
bezpieczeństwo,  dobrobyt,  złudzenie  wielkości  i  wyjątkowości  -  i  podsuwając  ogłupiałemu
narodowi  gotowe  obiekty  klasowej  i  rasowej  nienawiści.  Gotowość  do  tego,  aby  w  imię
takich populistycznych iluzji i obietnic rezygnować z demokracji i praw człowieka, świadczy
o tym, że dane społeczeństwo traci instynkt przetrwania.

Ryszard  Kapuściński  pisał,  że  podróżując  po  świecie  zauważa  tysiące  różnic  kulturowych  i
obyczajowych,  ale  jest  jedna  cecha  wspólna  wszystkim  krajom  i  częściom  świata  –
nierówności  społeczne.  Są  one  uderzające  zarówno  w  skali  globalnej,  między  różnymi
państwami i regionami świata, jak i w skali lokalnej, czyli wewnątrz poszczególnych krajów.
W jaki sposób ten drastyczny podział wpływa na człowieka?

Bardzo negatywnie. Szczególnie na tych, którzy są w gorszej sytuacji. W ich sercach, z
pokolenia na pokolenie, kumuluje się upokorzenie, rozgoryczenie i agresja, a ich umysły
zostają owładnięte przez resentymenty i prymitywną, biało-czarną wizję rzeczywistości. Jeśli

w  takiej  sytuacji  znajdzie  się  znaczna  liczba  ludzi  to  powstaje  tzw.  rewolucyjny  potencjał,
który w końcu wybucha  i demoluje dany kraj. Dlatego naiwne, prymitywne i krwawe próby
naprawy  świata,  jak  łeb  Hydry  odradzają  się  w  dziejach  naszej  cywilizacji.  Utopia
komunistyczna próbowała ten mechanizm wyłączyć, ale okazało się, że ludzka skłonność do
zagarniania  władzy,  dominacji,  dzielenia  i  kreowania  konfliktów  działa  nieuchronnie  i  nie
sposób odgórnie, systemowo zadekretować dobra, uczciwości i pokoju. Uwolnienie się od tej
skłonności  nie  leży  w  mocy  ani  ideologów  ani  polityków,  lecz  jest  wyzwaniem  dla  naszej
indywidualnej  i  zbiorowej  duchowości.  Pewnie  dlatego  po  dziejowym  rozczarowaniu
komunizmem  i  totalitaryzmem  ustaje  dyskurs  ideologiczny  i  polityczny,  a  jego  miejsce
zajmuje  coraz  bardziej  gwałtowny  dyskurs  religijny.  Pojawiają  się  nawet  próby  tworzenia
państw  teokratycznych.  Ale  zataczający  coraz  szersze  kręgi  dyskurs  religijny  też  nie  potrafi
się  uwolnić  od  przekleństwa  walki  o  władzę,  dominację  i  dążenia  do  wyeliminowania
konkurencji - co może z czasem doprowadzić do zbrojnych konfrontacji na tle religijnym na
światową  skalę.  I  tu  wracamy  do  Konfucjusza,  który  wskazuje  na  podstawowy,  jednoczący
wszystkich i wszystko, wymiar egzystencji duchowej. Dopóki go nie poznamy przez własne
doświadczenie,  to  odruchowo  będziemy  uznawać  innych  za  gorszych  lub  za  wrogów.
Konsumeryzm z założenia podkręca w nas skłonność do konkurencji i tym samym pośrednio
sprzyja tworzeniu społecznego rozwarstwienia. A przecież są wśród nas tacy, którzy nie dają
rady. Nie dlatego, że coś jest z nimi nie tak, lecz dlatego, że urodzili się w kiepskim miejscu,
że nie mieli szansy się wielu rzeczy nauczyć, że nie mieli dostępu do informacji i do wiedzy.
Dopóki  duchowo  i  mentalnie  nie  przekroczymy  naszego  egocentryzmu,  nie  będziemy  w
stanie  właściwie  odpowiadać  na  potrzeby  takich  ludzi.  Wtedy  postępujące  rozwarstwienie
doprowadzi  do  powstania  sytuacji  jak  z  Orwella.  Będzie  klasa  pracowników,  której  zamiast
wynagrodzenia  dostarczać  się  będzie  wirtualnych  lub  narkotycznych  igrzysk  oraz  warstwa
zarządzająca. W gruncie rzeczy też nieszczęśliwa ze względu na uwikłanie w konsumpcyjną
konkurencję  o  atrybuty  statusu.  Czas  dostrzec  z  całą  wyrazistością,  że  wyzwanie,  które  stoi
przed ludzkością ma od zarania wymiar duchowy.

Francuski  filozof  współczesności  Gilles  Lipovetsky  pisze:  „Do  niedawna  warunkiem
koniecznym  istnienia  i  funkcjonowania  społeczeństwa  był  obyczaj.  Obecnie  w  grę  wchodzi
moda,  która  aktualnie  jest  ważniejsza  od  tradycji,  ponieważ  społeczeństwo  masowej
konsumpcji, jego ekonomia i życie codzienne jest oparte na tym, co efemeryczne i zmienne.
Społeczeństwo mody jest oparte na uwodzeniu“. Czy rzeczywistość, w której jedyną stałą jest
szybka i nieustanna zmienność, nie czyni z człowieka linoskoczka stąpającego po coraz wyżej
zawieszonej linie?

Bez  wątpienia  zmienność  zdominowała  nasze  życie  społeczne  i  osobiste.  Z  drugiej  strony
potrzeba  stałości  stanowi  naszą  naturalną  potrzebę  od  początku  istnienia.  Wyraża  się  ona  w
poszukiwaniu i tworzeniu grup odniesienia zaspokajających potrzebę przynależności. A więc
grup  połączonych  wspólnym  językiem,  obyczajem,  kulturą,  rytuałami  i  światopoglądem.  To
bardzo ważne, ale nie może się stać zbyt ważne. Może, bowiem, prowadzić do zamknięcia się
na odmienność i inność. Ksenofobia polega na przekonaniu, że otwieranie się na odmienność
i  inność  grozi  utratą   własnej  autonomii  i  odmienności.  Mądrość,  z  której  czerpie  również
Konfucjusz,  polega  na  zdolności  dostrzegania  jedności  w  różnorodności  i  różnorodności  w
jedności.  Wtedy  można  czerpać  z  różnorodności  ogromną  siłę  i  radość.  Jeśli  ważne  jest  dla
nas,  aby  zachować  naszą  tożsamość  i  odrębność,  to  naszym  obowiązkiem  jest  pozwolić
innym na to samo. Nie mamy prawa uważać się za lepszych i zwalczać tych, którzy są inni.
Zwalczamy  ich  wtedy,  kiedy  stanowią  dla  nas  zagrożenie,  a  to  znaczy,  że  nasz  system

wartości i przekonań jest nie dość głęboko zakorzeniony i chwiejny. Potrzebujemy wroga, by
utwierdzać  się  w  tym,  w  co  ponoć  głęboko  wierzymy.  Potrzebę  stałości  i  przynależności
można  zaspokajać  tak,  by  jednocześnie  pozwalać  innym  być  innymi  i  dawać  im  wybór  -  do
jakiej grupy czy tradycji pragną przynależeć, jak chcą się ubierać i zachowywać. Pogodzenie
potrzeby stałości ze zmiennością oraz potrzeby jedności i przynależności z różnorodnością to
chyba  największe  ze  współczesnych  wyzwań  ludzkości.  To  –  prócz  religii  –  drugi
najistotniejszy  temat,  wokół  którego  w  różnych  częściach  świata  toczą  się  zażarte  debaty.
Także  w  Unii  Europejskiej  trwa  zasadnicza  batalia  między  potrzebą  zjednoczenia  i
wspólnoty,  a  potrzebą  zachowania  odrębności  i  możliwości  różnienia  się.  Niestety  spór  jest
ustawiony  na  zasadzie  alternatywy:  albo  jedno,  albo  drugie.  Uniemożliwia  to  racjonalną
debatę i jest przejawem tego samego błędnego przekonania, o którym mówiliśmy wcześniej.
Czas by zdobyć się na dostrzeganie różnorodność w jedności i jedności w różnorodności. Do
tego właśnie nawołuje od tysiącleci Konfucjusz.

Jacek Santorski powiedział mi w wywiadzie, że wolnorynkowy system ekonomiczny i kultura
konsumpcji  jest  światem  stworzonym  przez  i  dla  „wilków“,  czyli  tych  około  dwudziestu
procent społeczeństwa, którymi on jako psycholog biznesu się zajmuje. Natomiast pozostałe
osiemdziesiąt procent stanowią „owce“, którym - jak powiedział - nawet nie wie jak pomóc i
co doradzić, bo ta rzeczywistość jest dla nich szczególnie trudna. Czy, patrząc z perspektywy
psychologicznej,  nie  lepsze  byłoby  stworzenie  systemu  gospodarczego,  w  którym  to  nie
„wilki“  narzucałyby  większości  swoje  warunki  i  w  którym  „owce“  mogłyby  spokojnie  i
bezpiecznie żyć?

Oczywiście, że byłoby lepiej. Pomijając to, że kategorie są silnie i zbyt  grubo  wartościujące
to,  jeśli  istotnie  osiemdziesiąt  procent  stanowią  „owce“,  to  w  systemie  demokratycznym
właśnie  one  powinny  wprowadzać  w  nurt  życia  społecznego  rozwiązania  systemowe,  które
wyrównywałyby szanse dla społecznie upośledzonych i pozwalały uniknąć groźnego zjawiska
dziedziczenia  tego  upośledzenia.  Na  tym,  że  Polskie  rozwiązania  systemowe  w
niedostatecznym  stopniu  uwzględniają  postulat  solidarności  społecznej,  swój  kapitał
polityczny zbudowała populistyczna koalicja PIS-Samoobrona-LPR. Jej otumaniony elektorat
nie  jest  w  stanie  dostrzec  tego,  że  głosząc  ideę  solidarnego  państwa  koalicja  ta  w  swojej
praktyce  politycznej  i  gospodarczej  jest  czysto  liberalna.  Liberalny  system  gospodarczy  jest
świętą krową, której nikt nie śmie dotknąć. Chociażby dlatego, żeby nie  być posądzonym o
komunizowanie  czy  socjalizowanie.  Sławomir  Sierakowski  z  „Krytyki  Politycznej“  słusznie
zauważa,  że  w  Polsce  nie  istnieje  lewica.  Żadne  z  ugrupowań  naszej  sceny  politycznej  nie
proponuje  zmian  systemowych  w  obszarze  gospodarki  i  finansów.  A  bez  podjęcia  takich
działań  rozwarstwienie  społeczne  nie  zniknie.  Nasza  lewica  stwarza  jedynie  pozory
lewicowości,  a  prawica  uwodzi  upokorzoną  część  społeczeństwa  demagogią  i  populizmem.
Po katastrofie realnego socjalizmu PRL i osiemnastu latach wyśmiewania wszystkich, którzy
próbowali  podnosić  ideały  opiekuńczego  państwa  i  mądrzejszej  redystrybucji  dochodu
narodowego  -  nikt  z  obecnych  na  polskiej  scenie  politycznej  nie  może  się  odważyć  na
lewicowość.  Jedynym  środowiskiem,  które  publicznie  się  w  tej  sprawie  wypowiada  jest
Krytyka  Polityczna.  To  oczywiste,  że  rozwarstwienie  społeczne  jest  ubocznym  skutkiem
funkcjonowania całkowicie uwolnionego rynku. Ale bynajmniej nie chodzi o to, by wracać do
pomysłów  ekonomii  socjalistycznej.  Potrzebny  jest  ustrój  gospodarczy,  który  ekonomicznie
stoi  mocno  na  nogach,  ale  jednocześnie  działa  w  taki  sposób,  że  likwiduje  pogłębiającą  się,
dziedziczną  niesprawiedliwość  społeczną.  W  Diagnozie  Społecznej  2007  okazało  się
wprawdzie, że ekonomiczne rozwarstwienie społeczne się nie pogłębia. Oby. Nie załatwia to

jednak  sprawy  dalece  ważniejszej;  rozwarstwienia  na  poziomie  mentalnym  i  intelektualnym
w  rejonach  zaniedbanych  cywilizacyjnie  i  kulturowo.  Tam  żyją  ludzie  pozostawieni  na
pastwę komercyjnych telewizji i tabloidowej prasy, sprzedających informacyjno-rozrywkową
papkę  w  najgorszym  gatunku.  Potrzeba  rozległych  i  radykalnych  działań,  aby  uniknąć  tego,
co  dzieje  się  na  przykład  ze  społeczeństwem  amerykańskim.  Stany  Zjednoczone  są
najbogatszym  państwem  na  świecie  ze  wspaniałą  ekonomią,  ale  zarówno  rozwarstwienie
mentalne  i  materialne  jest  tam  ogromne  i  ciągle  narasta.  Znaczna  część  amerykańskiego
społeczeństwa  to  analfabeci,  niewiedzący  nic  o  świecie.  Nikt  im  nie  proponuje  refleksji,  nie
dostarcza istotnych informacji, nie angażuje w żadną debatę. Wygląda na to, że Amerykanie
zwolna stają się doskonałymi, bezmyślnymi konsumentami. W Polsce zmierzamy w tę samą
stronę.  Już  widać  pierwsze  „sukcesy“  na  tej  drodze.  Ratunkiem  nie  są  anachroniczne
postulaty  środowisk  konserwatywnych  próbujących  cofnąć  koło  historii.  Trzeba  twórczego,
śmiałego  myślenia  poszukującego  rozwiązań  uwzględniających  kierunek  i  dynamikę  zmian
na  świecie.  Próby  cofnięcia  się  do  wieku  XIX  czy  XX  są  skazane  na  klęskę.  Szkoda  na  nie
czasu i energii.

W  świecie,  który  tylko  na  pokaz  i  coraz  bardziej  obłudnie  odwołuje  się  do  powiedzenia
autorstwa Królika z „Alicji w Krainie Czarów“: „Najważniejsze jest to, czego nie widać“, tak
naprawdę  wszelkie  pragnienia,  marzenia,  działania  i  zachowania  zostają  obecnie
zredukowane przez kulturę konsumpcyjną do „mieć“, a jeśli „być“ to najlepiej na pokaz, czyli
też  „mieć“.  Co  się  dzieje  i  co  się  stanie  z  człowiekiem,  który  egzystuje  w  rzeczywistości,
gdzie w istocie obowiązuje maksyma, że najważniejsze jest to, co widać?

Królik z „Alicji w Krainie Czarów“ miał absolutnie rację – „Najważniejsze jest to, czego nie
widać“.  Najważniejsze  jest  to,  co  się  nie  rzuca  w  oczy  -  czyli  tło.  A  my  zapominamy,  że
figura nie może istnieć bez niewidocznego tła i widzimy już tylko figury. Mówimy, zatem o
kryzysie duchowości, o zaniku ciekawości tego, o co w życiu chodzi, o niechęci do pytania o
sens  narodzin  i  śmierci  i  o  to,  co  w  międzyczasie  ma  się  wydarzyć  -  czyli  pytania  o  istotę
misji ludzkiego życia. Ta refleksja jest we współczesnym świecie zastępowana intelektualno-
duchowym  fast  foodem  i  konsumpcyjną  pogonią.  Niestety,  dotyczy  to  większości  ludzi.  Na
tym  polega  nasze  pyrrusowe  ekonomiczne  zwycięstwo,  zasmucający  sukces  konsumpcyjnej
indoktrynacji.  Przekonano  nas,  że  liczy  się  tylko  „mieć“,  a  nawet  jak  „być“,  to  na  niby  i  na
pokaz, czyli też „mieć“... To niedobrze wróży. Machina cywilizacji konsumpcyjnej będzie się
rozkręcać  coraz  bardziej,  co  może  doprowadzić  do  wyczerpania  zasobów  i  cierpliwości
planety  a  w  konsekwencji  do  katastrofy.  Rozpędzona  lokomotywa  iluzji  konsumpcyjnego
szczęścia  prędzej  czy  później  zderzy  się  z  jakąś  ścianą.  Najprawdopodobniej  będzie  nią
wytrzymałość  planety.  A  robimy  wszystko  i  coraz  więcej,  żeby  wytrącić  Ziemię  z
homeostazy.  Gdy  planeta  będzie  zmuszona  się  zresetować,  to  koszty  będą  nieobliczalne.
Może wtedy- ci, którzy przeżyją – opamiętają się.

Szkoda, że dopiero tak ostateczne środki mają szansę przemówić nam do świadomości...

Można było pomyśleć o oszczędzaniu paliw, energii i ochronie środowiska, dużo wcześniej.
Już  na  początku  lat  70.  ekolodzy  opublikowali  Raport  Rzymski,  w  którym  ostrzegali  przed
globalnym  ociepleniem  i  skutkami  zatrucia  atmosfery  w  związku  z  dalszym  rozwojem
cywilizacji.  Jednak  nikt  nie  wziął  tego  pod  uwagę.  Dopiero  teraz,  kiedy  zasoby  ropy  się

kończą,  z  klimatem  dzieją  się  dziwne  rzeczy  i  może  to  nas  kosztować  bardzo  dużo  -
zaczynamy  się  zastanawiać,  co  robić,  by...  uniknąć  kosztów.  Liberalna  gospodarka  reaguje
wyłącznie  na  konieczności  ekonomiczne.  To  podstawowy  mechanizm  regulujący  w
makroskali  nasze  zachowania.  Nie  rozum,  nie  refleksja,  lecz  rachunek  ekonomiczny.  Zatem
tkwimy  w  ewidentnych  błędach  póki  się  nie  przestaną  opłacać.  To  samobójcza  strategia
ignorująca wizje zagrożeń i zadłużająca nas bez reszty wobec przyszłych pokoleń.

W pewnym wywiadzie z Januszem Głowackim dziennikarka zasugerowała, że jego sztuki
teatralne nie są zbyt bliskie jej pokoleniu, ponieważ opowiadają o ludzkiej niemocy,
niespełnieniu, klęsce. Na co dramaturg powiedział: „Mnie zawsze będą bliżsi przegrani“. Czy
pęd do sukcesu skupionych na sobie i swoich potrzebach jednostek osłabia ich wrażliwość do
tego stopnia, że już nie tylko nie rozumieją tych, którym się w życiu nie powiodło, ale nawet
nie chcą o nich czytać?

Gdy naszą jedyną  wizją szczęścia jest konsumpcyjny sukces, to czytanie  o ludziach, którym
się  nie  powiodło,  psuje  nam  przyjemność.  Ostrzega,  że  niepowodzenie  przydarzyć  również
nam albo sugeruje, że nasz sukces wydarzył się być może czyimś kosztem. Wtedy zaczynamy
stawiać  sobie  trudne  pytania  w  rodzaju:  kim  byłbym,  gdybym  wszystko,  co  zdobyłem  i
posiadam  z  jakiegoś  powodu  utracił?  Czy  jestem  tym,  co  osiągnąłem  i  co  posiadam,  czy
czymś  więcej  albo  mniej?  Iluzja  konsumpcyjnego  szczęścia,  która  jest  główną  osią
indoktrynacji  konsumpcyjnej  jest  niebywale  pociągająca,  ale  intelektualnie  nie  sposób  jej
obronić. Każda głębsza refleksja może ją zburzyć. Dlatego unikamy zadawania sobie pytań i
nie  chcemy  czytać  o  ludziach  zmagających  się  z  trudnym  losem,  którzy  wprawdzie  ponieśli
konsumpcyjną  klęskę,  ale  za  to  w  wymiarze  psychicznym  i  duchowym  stali  się  być  może
bardziej  ludzcy.  Pracuję  w  miejscu,  które  zostało  stworzone  po  to  by  zapobiegać
niebezpieczeństwom  grożącym  ludziom  zapracowanym  i  goniącym  za  mirażem
konsumpcyjnej szczęśliwości. Próbujemy sprawić, żeby byli mądrzy przed szkodą. To nigdy
nie jest proste. Oczywiście trafiają do nas też ludzie obolali i rozczarowani, którzy odkryli, że
przez wiele lat wdrapywali się mozolnie po drabinie przystawionej do złej ściany.

(...) dobry i silny/ to ciągle jeszcze dwóch ludzi“ – pisze Wisława Szymborska w wierszu
„Schyłek wieku“. Co gorsza dobry, kiedy staje się silny, często traci wrażliwość na świat i
drugiego człowieka. Czy to brak pokory, autonomii, świadomości i miłości, które są jednymi
z ośmiu cnót stanowiących kolejne etapy w Pana książce „Quest. Twoja droga do sukcesu“?

Jeśli dobry, stając się silnym, przestaje być dobry, to znaczy, że od początku nie był naprawdę
dobry.  Konsumpcyjny  sukces,  posiadanie,  pozory  mocy,  które  się  z  tym  wiążą,  mogą  nas
czynić  mniej  wrażliwymi  na  innych.  Częściej  dzieje  się  tak  z  ludźmi,  którzy  szybko
awansowali  społecznie  i  materialnie.  Cierpią  wtedy  na  to,  co  nazywam  „kompleksem
Kopciuszka  na  balu”.  Chcą  się  odciąć  od  swoich  korzeni,  zapomnieć,  skąd  się  wzięli,
stworzyć nową, fikcyjną wizję swojej osoby, czyli tzw. image. Ale im bardziej się o to starają
tym bardziej czują się na tym balu zagrożeni. Jeśli ktoś poważnie potraktuje ich przebranie i
np.  zakocha  się  w  nich  albo  powierzy  im  bardzo  odpowiedzialna  i  eksponowaną  funkcję  to
ich niepokój rośnie, bo boją się, że grozi im dekonspiracja i kompromitacja. Ten mechanizm
powoduje, że uporczywie i gorączkowo próbują zapomnieć o wszystkim, co było w ich życiu
trudne, co przynosiło cierpienie i upokorzenie, dystansując się od ludzi i środowisk, które im

przypominają  o  ich  korzeniach.  Ale  „bez  korzeni  nie  ma  skrzydeł”  –  jak  zauważył  Bert
Hellinger - więc im bardziej próbują odciąć się od korzeni tym mniej pewnie się czują. Warto
czerpać  ze  swych  doświadczeń,  jakiekolwiek  one  były.  Niedobrze  jest  życie  szatkować  na
fragmenty  a  potem  jedne  wyrzucać  a  inne  zatrzymywać.  Nasze  życie  jest  procesem,  który
trzeba szanować i rozumieć. Im więcej zrozumiemy ze swojego życia tym większa szansa na
bycie empatycznym i współczującym.

W książce „Quest. Twoja droga do sukcesu“ jest takie zdanie: „Prawdziwe poszukiwanie
zaczyna się od wątpliwości lub pytania“. Jakie pytania i wątpliwości towarzyszyły Panu przy
pisaniu książki, która ma być istotnym przewodnikiem po życiu dla innych?

Zawarte  w  książce  wątpliwości  i  pytania  są  podzielane  przez  trójkę  jej  autorów  –  Pierre’a
Forthomme’a, Francoisa Naila i mnie. Wielu dotąd nie udało się nam rozwiązać. Ale jesteśmy
ludźmi,  którzy  nie  boją  się  wątpliwości  i  pytań.  Uważamy,  że  stanowią  konieczny  początek
wszystkich  twórczych  i  wartościowych  rozwiązań.  Koniec  poszukiwań,  do  których  zaprasza
ta książka jest zarazem nowym początkiem. Wskazujemy na to, że proces zaczynający się od
wątpliwości, czyli pokory i kończący się rozwiązaniem, czyli wolnością, jest procesem, który
się nigdy nie zatrzymuje. Nieuchronnie pojawią się następne wątpliwość i pytania. Im dalej w
las,  tym  więcej  drzew.  Z  im  wyższej  góry  patrzymy,  tym  więcej  z  niej  widać.  Ta  książka
została napisana jako odpowiedź na pytania i problemy ludzi biznesu, z którymi przychodzą
do  konsultantów  biznesowych,  couchów  i  psychologów  zajmujących  się,  tzw.  miękkimi
kompetencjami. Stało się dla nas oczywiste, że istnieje potrzeba stworzenia dla ludzi biznesu
przewodnika  zapraszającego  do  egzystencjalnej  refleksji  i  ponad  wyznaniowej  duchowej
wrażliwości. Miałem okazję przeprowadzić już kilka warsztatów szkoleniowych na podstawie
tej książki. Uczestnicy są na początku zaskoczeni. Potem zaczynają się wciągać i rozkręcać.
Na  koniec  mówią,  że  wreszcie  poczuli  się  poważnie  potraktowani  i  cieszą  się,  że  mogli
myśleć i rozmawiać o najważniejszych dla nich, ludzkich sprawach. Okazuje się, że potrzeba
egzystencjalnej refleksji - choć stłumiona i przygaszona przez konsumpcyjną indoktrynację -
ciągle w ludziach żyje. Trzeba jednak wielu starań, by żyła nadal i była obecna w przestrzeni
publicznej.  Chwała  wszystkim  poetom,  artystom,  pisarzom  i  duchownym,  którzy  się  o  to
starają.

Po  przeczytaniu  „Twojej  drogi  do  sukcesu“  zacząłem  żałować,  że  to  nie  autorzy  tej  książki
stworzyli  nasz  ludzki  świat,  bo  wtedy  byłby  ludzki  nie  tylko  z  nazwy  i  stałby  się
wymarzonym miejscem we Wszechświecie. Ostatni rozdział, który jest poświęcony wolności,
przypomina piękny wiersz napisany prozą. Czy jednak niebotyczny pułap duchowy i głęboka
umiejętność  odczuwania  siebie,  jakie  mamy  w  tym  rozdziale,  są  w  ogóle  osiągalne  dla  tak
dalece niedoskonałej istoty, jaką jest człowiek?

Oczywiście,  że  tak.  Ta  możliwość  znajduje  się  w  zasięgu  ręki,  bliżej  niż  czubek  własnego
nosa.  By  sobie  to  uświadomić  trzeba  tylko  nieustannie,  w  każdej  sytuacji,  pamiętać  o  tle.
Innymi  słowy  praktykować  pokorę,  która  stanowi  niezbędny  początek  „Twojej  drogi  do
sukcesu“. Pamiętać o istocie wszystkiego, co nas spotyka i pytać o to, kim jest ten, komu się
to  wszystko  przydarza.  Także  o  to,  kim  będziemy  w  ostatnich  chwilach  życia,  jak  przejść
przez  ucho  igielne,  czy  da  się  coś  przenieść  na  drugą  stronę?  W  książce  „Quest”,  napisanej
lekko  i  zwięźle,  pokazujemy,  że  poszukiwania  egzystencjalne  i  duchowe  nie  są  czymś

dostępnym jedynie duchownym, teologom i filozofom, że są uniwersalną potrzebą zwykłych
ludzi. Fakt, że pana tak poruszył ostatni rozdział książki, też o tym świadczy. Najwyraźniej
przeczuwa pan, o co chodzi, na czym polega wolność. W przeciwnym razie by pan tego w
ogóle nie zauważył. Gdy coś nas porusza i zachwyca, to możemy być pewni, że obcujemy z
niezrealizowanym wymiarem naszego własnego istnienia.

Przypowieść o rybce, która podsłuchując ludzi dowiedziała się, że jest coś takiego jak woda i
że ta tajemnicza substancja ma tyle wspaniałych właściwości, czy propozycja podróży przez
życie nie w przedziale wagonu przy ograniczającym pole widzenia oknie, ale na dachu
pociągu, albo wręcz w helikopterze, skąd widać początek wędrówki, przebywaną drogę i cel -
to są sugestie budujące i rozwijające naszą świadomość, ale czy i jak wiele osób potrafi Pana
zdaniem dostrzegać niezwykłość zwykłości, o którą tu przede wszystkim chodzi?

Myślę,  że  bardzo  wiele  osób  to  potrafi,  tylko  trzeba  je  do  tego  zachęcić  i  pokazać  drogę.
Przypowieść  o  rybce  otwiera  ludziom  oczy  i  skłania  do  refleksji;  może  ja  też  jestem  rybką,
która szuka wody. Daje ona też wgląd w sytuację świętych i proroków. Są w położeniu rybki,
która odnalazła wodę. Nikt ich nie może zrozumieć.  Ludzie nie mogą im uwierzyć, że w tej
wodzie od zawsze pływają – mało tego, że nie są różni od tej wody. Anegdoty i przypowieści
są  przytoczone  w  tej  książce  po  to,  by  dać  ludziom  trochę  oddechu,  by  poczuli  się  mniej
uwikłani  w  konsumpcyjne  szaleństwo.  Jest  tam  też  dramatyczna  przypowieść  o  człowieku,
który utracił rodzinę i cały dorobek życia. Zrozpaczony, zapytał mnicha, czy zna jakieś słowo,
które  mogłoby  go  pocieszyć.  A  ten  napisał  mu  na  tabliczce:  „uważaj“.  Nic  poza  tym.  Czyż
można  nie  zainteresować  się  tym,  co  ten  mnich  wiedział  i  widział  i  tym  skąd  czerpał  tak
niezłomną wiarę?

Nie chodzi o to, by z biznesmenów robić mnichów. Chodzi o to by ludzie nie stawiali
wszystkiego na jedną, w dodatku kiepską kartę, by ich życie nie było gorączkowe i obsesyjne,
napędzane lękiem.

„Wolność  to  zjednoczenie  ze  wszystkim,  co  się  przydarza,  z  każdym  działaniem,
odczuwaniem,  doświadczaniem  –  to  całkowite  otwarcie  się  na  tę  chwilę  wiecznego  procesu
powstawania  i  przemjiania“.  Czy  taki  głęboko  wtajemniczony  znawca  psychiki,  duszy  i
umysłu człowieka, jak Pan, potrafi osiągnąć stan, który opisuje to zdanie?

To nie ja osiągam ten stan. To on mnie czasami osiąga, gdy choć na chwilę uwalniam się
oddzielających, egocentrycznych myśli i wyobrażeń. Nie jest tak, że towarzyszy mi cały czas.
Ale zdarza się na tyle często, że pozwala nie zapominać o tle, dostrzegać, że wszystko się
przydarza w nieskończonej przestrzeni i nie jest od niej różne.

Rozmawiał Patryk Grząbka