plik

Problematyka łemkowska w kontekście stosunków polsko-ukraińskich do

1947 r.

Zagadnienie Łemków, traktowanych czy to jako naród, czy jako grupa etniczna,

pełne  jest  nie  rozwiązanych  przez  naukę  zagadek.  Pewien  porządek  w  tej  kwestii  wnosi
teoria  mówiąca,  że  każdy  jest  członkiem  tego  narodu,  do  którego  się  poczuwa.
Sformułowanie to jest pełne humanizmu, ale dla organizatora życia politycznego  kraju jest
nie do przyjęcia. Druga Rzeczpospolita w imię ładu wewnętrznego zainteresowana była, by
udowodnić  Łemkom,  że  nie  są  Ukraińcami,  docelowo  zaś  ustawić  ich  na  kursie
konfrontacyjnym wobec ukraińskich nacjonalistów. Z racji wspierania tych działań, zwanych
akcją  rewindykacyjną,  przez  ówczesne  autorytety  akademickie  trudno  dziś  jednoznacznie
wyrokować,  czy  badania  etnograficzne  były  podstawą  akcji,  czy  też  wtórnie  -  naukowym
wspieraniem założonej tezy, skorelowanej z interesem państwa. Bez względu na ostateczny
osąd (grupa etniczna czy naród) Łemkowie galicyjscy byli obiektem manipulacji polityków,
hierarchii  kościelnej  i  służb  specjalnych:  austriackich,  rosyjskich,  ukraińskich  i  polskich.
Niejasność  ocen,  potoczność  sądów,  wojskowe  i  polityczne  asekuranctwo  sprawiły,  że
podczas akcji „Wisła” nie wzięto pod uwagę ani lewicowych sympatii łemkowskich wsi, ani
odnoszenia się z rezerwą do działań UPA. Zadana Łemkom przez polskie powojenne władze
wspólnota losu z Ukraińcami zniweczyła cały sens akcji rewindykacyjnej.

Od proklamacji państwa ukraińskiego w 1991 r. istnieje zasadnicza

rozbieżność ocen co do stanu faktycznego. Łemkowie traktowani jako etniczna

grupa ukraińska mają prawo oczekiwać wsparcia przez „kraj macierzysty”,
traktowani zaś jako odrębny naród nadal nie mają odniesienia do żadnego z

organizmów państwowych.

***

W niniejszym opracowaniu postaram się jedynie uporządkować pewne bezsporne już

dziś fakty, zasygnalizować genezę i znaczenie poszczególnych rozbieżnych teorii na temat
Łemków i Łemkowszczyzny, a przede wszystkim podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, jak
rodzenie się, rozprzestrzenianie i społeczna akceptacja bądź negacja poszczególnych, często
tworzonych i uzasadnianych politycznie teorii wpłynęła na los tejże grupy etnicznej
(narodu?), na funkcjonujące do dziś w powszechnej świadomości stereotypy, wreszcie w jaki
sposób kwestia łemkowska stała się składową stosunków polsko-ukraińskich.

Zagadnienie etnogenezy Łemków do dziś rodzi kontrowersje. Ścierają się tu

stanowiska nauki polskiej i ukraińskiej, a także poglądy samych Łemków, oparte raczej na
przekonaniu i wierze niż wynikach naukowych badań.

Niektórzy badacze ukraińscy twierdzą, iż obecność elementu ruskiego w Karpatach

sięga czasów Rusi Kijowskiej obejmującej, ich zdaniem, tereny znacznie dalej wysunięte na
zachód niż przyjmuje historiografia polska. Po upadku Rusi ludność ta wyparta została w
głąb gór przez ekspandujące polskie osadnictwo.

W nauce polskiej dominuje teoria (Dobrowolski, Reinfuss, Czajkowski i. in.)

uznająca  wykształcenie  się  grupy  łemkowskiej  w  wyniku  nawarstwienia  się  na  starsze
polskie  osadnictwo  rolne  fali  osadnictwa  wołosko  –  ruskiego,  które  wchłonęło  i
zasymilowało słabszy żywioł polski (analogicznie słowacki po południowej stronie Karpat).
Osadnicy  wołoscy  to  grupa  o  złożonej  strukturze  narodowościowej,  z  przewagą  elementu
rumuńskiego  i  albańskiego.  Po  północnej  stronie  Karpat  pojawili  się  już  w  XIV  w.,  a  od
wieku XV sukcesywnie zasiedlali obszar późniejszej Łemkowszczyzny.

   Bazując  przede  wszystkim  na  opracowaniu  Ewy  Michny  Łemkowie,  grupa  etniczna
czy  naród?  przedstawię  teraz  podstawowe  fakty  kształtujące  oblicze  polityczne
Łemkowszczyzny przed wysiedleniami 1947 r.

Badacze wyróżniają zazwyczaj trzy podstawowe orientacje żywe na

Łemkowszczyźnie  od  2.  poł.  XIX  w.  Najwcześniej  pojawiła  się  orientacja  staroruska,
oparta  na  klerze  greckokatolickim,  antypolska  i  lojalistyczna  wobec  Austrii,  bazująca  na
krytyce ruchu narodowo-ukraińskiego i nawiązująca do tradycji Rusi  Kijowskiej i Halicko-
Włodzimierskiej.  W  latach  60-tych  XIX  w.  wyodrębnił  się  też  nurt  ukrainofilski,
nawiązujący  do  tradycji  kozackiej  i  uznający  istnienie  narodu  Rusinów  –  Ukraińców,  a
pamiętać  należy,  iż  jest  to  dopiero  okres  budzenia  się  świadomości  narodowej  samych
Ukraińców w Galicji Wschodniej. Trzecią orientacją, która pojawiła się w wyniku ewolucji
poglądów  działaczy  staroruskich,  był  rusofilizm  podkreślający  związki  Rusi  z  Rosją,  w
swych korzeniach wiążący się z ideologią rosyjskiego panslawizmu. Osłabienie Austrii w 2.
poł.  XIX  w,  wzrost  nacisków  polonizacyjnych  oraz  aktywności  stronnictwa  ukraińskiego
każe lojalistycznie dotąd wobec Austrii nastawionym greckokatolickim starorusinom szukać
oparcia  w  Moskwie,  w  jej  języku  i  prawosławnej  religii.  Ruch  ten  nie  od  razu  obejmuje
jednak  wszystkich  starorusinów.  Jeszcze  w  okresie  międzywojennym  wszystkie  trzy  nurty
występowały  obok  siebie.  Należy  jednak  zauważyć,  iż  w  czasach  II  RP  różnice  pomiędzy
oboma antyukraińskimi nurtami na poziomie wsi zacierały się niemal zupełnie.

Stronnictwo rusofilskie prowadziło propagandę m. in. za pomocą czasopism, w tym

gazety „Łemko”. Znacznym poparciem kleru greckokatolickiego cieszyły się też powstające
od 1873 r. czytelnie im. Kaczkowskiego, proponujące m. in. rosyjską klasykę.

W 2. połowie XIX w. intensyfikuje się także działalność stronnictwa proukraińskiego. W 1868

powstaje we Lwowie Towarzystwo Oświatowe „Proświta”, w 1902 i 1904 jej filie dla Łemkowszczyzny
Zachodniej w Nowym Sączu i dla Wschodniej w Sanoku. Także „Proświta” zakładała własne czytelnie.

Kontynuacją tej działalności było powołanie we Lwowie w 1932 r. Komisji Łemkowskiej, która

uruchomiła Bibliotekę Łemkowską wydająca literaturę ukraińską. O ile na wschodzie działalność
„Proświty” przynosiła rezultaty, o tyle na zachodzie ukrainofile zmuszeni byli oddziaływać na Łemków

poprzez organizacje o charakterze gospodarczym, czyli instytucje pomagające rozwiązywać realne
bytowe potrzeby, a nie - abstrakcyjne często - polityczne zagadnienia. Klęskę ich działalności

przyniosła tam nadmierna aktywność w zwalczaniu rusofilizmu.

Działalność obu stronnictw przybierała charakter coraz ostrzejszej rywalizacji, którą

Austria  starała  się  wygrywać.  Monarchia  zaniepokojona  wzrostem  sympatii  rusofilskich
(promoskiewskich)  czyniąc  pierwszy  krok  do  rozbicia  stronnictwa  wytoczyła  w  1882  r.
proces działaczom świętojurskim (grekokatolikom) oskarżając ich o agenturalną działalność
na  rzecz  Rosji  i  propagowanie  prawosławia.  Stanowiło  to  niejako  wstęp  do  wydarzeń  z
okresu I wojny światowej, kiedy ok. 5000 Łemków – rusofili trafiło do obozu w Talerhofie.
Prześladowania  dotknęły  jednak  nie tylko  moskalofili, ale również  starorusinów oraz  ludzi
nieuświadomionych. Aresztowań dokonywano na podstawie dokumentów CK administracji,

z przyczyn oczywistych infiltrującej tenże ruch już przed wojną, jednak Łemkowie winą za
denuncjacje obarczali Ukraińców. Nie sądzę aby jedno wykluczało drugie, jako że już przed
wojną naturalnym źródłem informacji o moskalofilach musieli być ich ideowi przeciwnicy –
ukrainofile.  Mit  Talerhofu  stał  się  podstawą  legendy  martyrologii  Rusinów,  powstawały
Komitety Talerhofskie, których działaczami były wybitne postaci związane ze zwalczaniem
nurtu  ukrainofilskiego.  Talerhof  stał  się  więc  dla  Łemków  starorusinów  i  moskalofili
(ogólnie:  nie-Ukraińców)  ważnym  elementem  kształtującym  ich  tożsamość,  składnikiem
zespołu podstawowych elementów narodowej (wspólnej) kultury.

Istotny jest fakt, iż zaprezentowany problem upoważnia do zastosowania pojęcia

„stosunków  ukraińsko-łemkowskich”,  brzmiącego  być  może  zaskakująco,  ale
potwierdzającego  niemożność  kwalifikowania  Łemków  a  priori  jako  części  narodu
ukraińskiego,  a  kwestii  łemkowskiej  jako  oczywistej  składowej  stosunków  polsko-
ukraińskich.

Podobny efekt przyniosło męczeństwo pioniera łemkowskiego prawosławia, ks.

Maksyma  Sandowycza  (Gorlickiego),  kanonizowanego  w  1994  r.  przez  Polski
Autokefaliczny  Kościół  Prawosławny.  Analogiczne  poczucie  wspólnej  krzywdy  połączyło
później  Łemków  obu  orientacji  jednakowo  cierpiących  podczas  akcji  „Wisła”,  nie
zjednoczyło jednak grupy. Podczas I wojny triumfowali ukrainofile; starorusini i moskalofile
trafili  do  Talerhofu.  W  okresie  II  RP  sytuacja  się  odwróciła,  na  przywileje  mogli  liczyć
Łemkowie nie-Ukraińcy.

Po pierwszej wojnie światowej nastąpiła na Łemkowszczyźnie wyraźna polaryzacja:

na jej zachodnim obszarze przewagę osiągnęli moskalofile i starorusini, na wschodnim zaś –
ukrainofile.

W tym też okresie niezwykle istotnym zjawiskiem jest narastanie poczucia
wspólnoty z Łemkami (Rusnakami) żyjącymi po południowej stronie głównego

grzbietu Karpat, czyli na terytorium Czechosłowacji. (…)

po zakończeniu wojny

następuje polityczne uaktywnienie się Łemków, dążących do zabezpieczenia swej

przyszłości pod względem ekonomicznym, społecznym i narodowym. Po obu

stronach Karpat powstają lokalne organizacje i komitety łemkowskie, w których

dyskutuje się o przyszłości Łemkowszczyzny. Ośrodkiem tego ruchu był Preszów w

Słowacji, gdzie utworzono tzw. karpato-ruską radę narodową.

[i]

Niemal równolegle z powstaniem w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej

niepodległość ogłosili też we Lwowie Ukraińcy, powołując Zachodnio-Ukraińską Republikę
Ludową (ZUNR), do której swój akces 4 listopada 1918 zgłosiła Ukraińska Powiatowa Rada
Narodowa  na  powiat  sanocki.  W  Wisłoku  Wielkim,  miejscowości  położonej  na  zachód  od
Komańczy, greckokatolicki proboszcz o. Pantalejmon Szpylka zainicjował zwołanie wieców
ludowych,  najpierw  w  Wisłoku  Wlk.,  4.  listopada  zaś  w  Komańczy,  podczas  którego
proklamowano  utworzenie  „Republiki  Komańczańskiej”  i  przyłączenie  jej  do  ZUNR.
Reprezentacja  obszaru  obejmującego  ok.  30  wsi  w  dolinach  Osławy,  Osławicy  i  górnego
Wisłoka

[ii]

dotarła do Stryja zgłaszając gotowość podporządkowania się władzy ZUNR.

Lokalna  enklawa  lwowskiej  republiki  powołała  na  zasadzie  pospolitego  ruszenia  swą  siłę
zbrojną  –  milicję,  zorganizowaną  w  myśl  prostych  zasad:  jeden  mężczyzna  z  każdego
gospodarstwa;  formacja  utrzymać  się miała  z  podatku  nałożonego  na  miejscowych  Żydów.
Republika Komańczańska, tocząc walki z polską milicją z Zagórza i Sanoka, przetrwała do
trzeciej  dekady  stycznia  1919  r.  Żadna  z  wsi  położonych  na  zachód  od  Wisłoka  (czyli  na

Łemkowszczyźnie Centralnej i Zachodniej), z niewyjaśnionych do dziś przyczyn, nie
przyłączyła się do ruchu. Zastanawiający jest również brak kontaktu władz Republiki z
działaczami ukraińskimi organizującymi podobne działania w Lutowiskach i Baligrodzie.

Istotne politycznie, także zagrażające integralności państwa polskiego wydarzenia miały miejsce na
Łemkowszczyźnie Zachodniej. Tu jednak, w przeciwieństwie do Komańczy, dążenia separatystyczne

przejawili Łemkowie starorusini i moskalofile.

5 grudnia 1918 r. zwołano we Florynce wiec. Celem było sformułowanie żądań

ludności i powołanie do życia organizmu o charakterze politycznym i administracyjnym,
który byłby w stanie zrealizować postulaty ludności i zapewnić jej swobodę życia społeczno-
politycznego, prawa i autonomię.

[iii]

Wiec ten zgromadził przedstawicieli 130 wsi

łemkowskich z Beskidu Sądeckiego i zachodniej części Beskidu Niskiego. Najważniejszym
postulatem  było  utrzymanie  jedności  terytorium etnicznego  karpackich  Rusinów w  ramach
jednego  państwa.  Początkowo  dominowała  koncepcja  związków  z  Rosją  (na  jednym  ze
zjazdów  podjęto  uchwałę  o  powołaniu  Russkogo  Uriadu  i  wcieleniu  Łemkowszczyzny  do
Rosji,  tego  też  domagano  się  -  jak  pisze  Olszański  -  na  konferencji  w  Paryżu),  później
pojawiła się koncepcja związku z Czechosłowacją (stąd kontakty z Ruską Radą w Preszowie,
postulującą  m.  in.  przyłączenie  do  Czechosłowacji  także  Rusi  Zakarpackiej).  Całkowicie
odcięto  się  natomiast  od  narodowego  ruchu  ukraińskiego.  Wiec  powołał  Naczelną  Radę
Łemkowszczyzny  z  siedzibą  we  Florynce,  która  stała  się  tym  samym  stolicą  tego  quasi-
państwowego tworu.

Podjęte w styczniu 1919 r. próby nakłonienia Czechosłowacji do aneksji

Łemkowszczyzny nie powiodły się, spowodowały natomiast (dopiero teraz) zdecydowaną
reakcję strony polskiej. Teren Łemkowszczyzny obsadziły służby graniczne, wprowadzono
też obostrzenia administracyjne dotyczące strefy nadgranicznej.

Kolejną próbę utworzenia „rządu” łemkowskiego podjęto we Florynce w marcu 1920

r.  Podczas  konferencji  aktywistów  łemkowskich  powołano  wówczas  Radę  Zwierzchnią
Łemkowskiej Rusi i jej Komitet Wykonawczy  (…). W uchwalonym memorandum  Łemkowie
domagali  się  przeprowadzenia  na  ich  ziemiach  (po  obu  stronach  Karpat)  plebiscytu  w
sprawie przynależności państwowej. Nie było już jednak w tym czasie mowy o rzeczywistym
sprawowaniu  władzy.  W  styczniu  1921  r.  członków  Komitetu  aresztowano;  w  czerwcu  w
Nowym  Sączu  odbył  się  jednodniowy  (!)  proces  zakończony  uniewinnieniem  oskarżonych
(…),  mimo  postawionego  im  ciężkiego  zarzutu  zdrady  stanu.  Uznano,  że  działali  oni  w
dobrej  wierze,  wykonując  wolę  ludu.

[iv]

Jarosław Moklak stwierdza jednak, iż podobne

działania w niektórych wsiach wywoływały sprzeciw proukraińsko nastawionej ludności.

Chociaż trudno przeceniać znaczenie tych „państw”(...) ich powstanie

dowodzi, że Łemkowie już w tym okresie czuli potrzebę decydowania o swoim losie.

Niechęć do podziału południowych i północnych terenów Łemkowszczyzny świadczy

o narastaniu więzi ogólnołemkowskiej, która zaczyna dominować i wypierać

sympatie rusofilskie.

[v]

Istnienie tych organizmów politycznych (republik w Komańczy i Florynce -

przyp. G.D.)

miało istotny wpływ na kształtowanie świadomości narodowej Łemków

i stanowi tę część dziedzictwa historycznego, do którego odwołują się

przedstawiciele obu grup, legitymizując swoje obecne dążenia.

[vi]

Okres międzywojenny przynosi dalszą rywalizację obu stronnictw. Przebiega ona na polu

gospodarczym, oświatowym, wydawniczym, a także wyznaniowym.

Robert Potocki zwraca uwagę na znaczną przemianę ideową ruchu staroruskiego w

okresie  międzywojennym.  Ruch  ten  wcześniej  już  przestał  się  odwoływać  do  spuścizny
kozackiej  i  dziejów  Rusi  Kijowskiej,  a  jego  ewolucja  programowa  zmierzała  w  kierunku
jedności etnicznej z Rosją, jednak po Rewolucji wizja wielkiego państwa ruskiego ustąpiła
miejsca orientacji narodowo-łemkowskiej.

Aby zrozumieć genezę i przebieg „wojny o rząd dusz”, jaka rozegrała się na

Łemkowszczyźnie w okresie międzywojennym, należy skrótowo przynajmniej przedstawić
historię kształtowania się wyznaniowej specyfiki regionu.

Wołoscy osadnicy (opieram się tu na dominującej w polskiej nauce koncepcji pochodzenia

Łemków ) zasiedlający, począwszy od XV w., Beskid Niski byli wyznania prawosławnego. Żyjąca tu

wcześniej ludność polska była rzymskokatolicka, nie obyło się więc bez tarć na tle religijnym, choć

prawosławnych osadników potrzebnych do zagospodarowania ogromnych karpackich połaci
przyjmowano z otwartymi rękami nawet w dobrach stanowiących własność rzymskokatolickich

biskupów. Wspomniane animozje doprowadzały w efekcie nawet do podziałów wsi. Jednym z

przykładów są Lipinki, gdzie, jak stwierdziła lustracja, osiedlono Wołoszę, którzy się ani wiarą ani
obyczajami ze starymi kmieciami nie zgodzili

[vii]

, z których w konsekwencji takiego stanu rzeczy przed

1564 r. wyodrębniła się ruska wieś Rozdziele.

  Unia brzeska 1596 r. na tradycyjnie konserwatywnej łemkowszczyźnie przyjmowana
była  ze  szczególnymi  oporami.  Po  pierwsze  -  sama  diecezja  przemyska  porzuciła
prawosławie dopiero w 1692 r. , po drugie - wiele jeszcze dziesięcioleci minęło, nim, często
bardzo  drastycznymi  metodami,  udało  się  „nawrócić  schizmatyków”  na  unię.  Biorąc  pod
uwagę konserwatyzm Łemków hierarchia greckokatolicka nie wprowadziła żadnych zmian w
liturgii  i  wystroju  cerkwi

[viii]

, dotyczy to jednak wyłącznie przełomu wieków i pierwszych

dziesięcioleci XVIII w. Później także na Łemkowszczyźnie dały o sobie znać m. in.
postanowienia synodu zamojskiego (1720), w znacznej mierze latynizującego architekturę i
obrządek greckokatolicki.

Kiedy w XIX w. w Galicji pojawił się ruch staroruski, znalazł on zwolenników przede

wszystkim  wśród  greckokatolickich  księży.  Konflikt  zaczął  się  pojawiać  tuż  przed  I  wojną
światową,  kiedy  to  na  Łemkowszczyznę  w  miejsce  starych  księży  o  przekonaniach
staroruskich i rusofilskich zaczęli przybywać duchowni orientacji ukraińskiej. Wywodzili się
oni  ze  wschodniej  części  diecezji  przemyskiej,  która  była  silnym  ośrodkiem
nacjonalistycznym  (ukraińskim).  (...)  zaczęli  oni  wykorzystywać  cerkiew  do
„uświadamiania”  swoich  parafian.  Spotkało  się  to  ze  sprzeciwem  Łemków,  którzy  w
większości  niechętnie  przyjęli  orientację  ukraińską.  Antagonizm  ukraińsko-staroruski
(rusofilski)  nie  był  jednak  jedynym  powodem  napięć  religijnych  na  Łemkowszczyźnie.
Istotnym  czynnikiem  była  również  konsolidacja  wyznawców  prawosławia  i  zatwierdzenie
autokefalii  cerkwi  prawosławnej  w  Polsce  (1924  -  przyp.  G.D.),  co  doprowadziło  do
uniezależnienia się jej od cerkwi rosyjskiej.

[ix]

Zapewne właśnie uniezależnienie to wpłynęło

na  poprawę  niekorzystnej  sytuacji  politycznej,  w  jakiej  znalazł  się  kościół  prawosławny  w
Polsce  międzywojennej.  Szeroko  zakrojona  ekspansja  prawosławia  na  Łemkowszczyźnie
rozpoczęła  się  w  1924  r.  Im  silniejsze  były  naciski  ukrainizacyjne,  tym  jej  szanse
powodzenia  były  większe.  W  początkowym  okresie  władze  polskie  popierały  Ukraińców
przeciwko  starorusinom  (szachując  nimi  moskalofili),  jednak  od  schyłku  lat  20.
konsekwentnie wspierano starorusinów w ich zmaganiach z nurtem proukrańskim.

Władze widziały w nich narzędzie zatrzymania propagandy proukraińskiej

prowadzonej przez cerkiew unicką. Prawosławną działalność ewangelizacyjną na
Łemkowszczyźnie władze II Rzeczpospolitej określały jako mniejsze zło, niż integrację tego
terenu z Galicją Wschodnią. Zarówno państwo jak i prawosławni zwalczali wszelkie
przejawy agitacji polityczno – narodowej oraz wysiłki ukrainizacyjne.

[x]

Niemały wpływ na rozwój prawosławia miała też sytuacja finansowa ludności

łemkowskiej  ceniącej  postawę  kleru  prawosławnego  nie  żądającego  za  posługi
duszpasterskie wygórowanych opłat. Misjonarze prawosławni wspierani byli przez zamożny
klasztor  poczajowski  oraz  ośrodki „białej”  emigracji  rosyjskiej  w  Polsce.  Nie można  także
pominąć niechętnego przyjmowania przez Łemków zmian w liturgii, jak choćby zastąpienie
określenia  „prawosławny”  tożsamym  z  nim  leksykalnie  pojęciem  „prawowierny”.  Potocki
podsumowuje:  Bieda  na  wsi,  konserwatyzm  Łemków,  nachalność  ruchu  ukraińskiego  i
kontrdziałania  starorusinów,  tendencje  separatystyczne  ale  i  dyskusje  wewnątrz  kościoła
greckokatolickiego  (sprawa  celibatu,  latynizm  czy  bizantynizm)  –  wszystko  to  powodowało,
że  cerkiew  prawosławna  na  Łemkowszczyźnie  jawiła  się  jako  ostoja  „ruskości”  i
nienaruszalności wartości religijnych.

[xi]

Pierwsze konwersje na prawosławie miały miejsce jeszcze przed pierwszą wojną

światową. W 1911 r. unię porzuciła część wiernych parafii w Grabiu – ich proboszczem
prawosławnym został Maksym Sandowycz. Znikoma ilość przypadków konwersji

[xii]

(bądź

jak chcą zwolennicy twierdzeń o „powrocie do wiary przodków” – rekonwersji) może
świadczyć o skuteczności austriackich przepisów utrudniających zmiany konfesji.

Początek masowej fali konwersji na prawosławie dało porzucenie unii w 1926 r.

przez  parafię  w  Tylawie,  stąd  nazwa  zjawiska  –  „schizma  tylawska”.  Na  prawosławie
przechodziły  bądź  całe  wsie  wraz  z  kapłanem,  bądź  wierni  bez  kapłana,  lub  też  -  co
prowadziło  do  szczególnie  ostrych  sporów  –  jedynie  część  wsi.  Podłożem  konfliktu  było
najczęściej  prawo  do  użytkowania  cerkwi.  W  wielu  miejscowościach  (jak  np.  w  Bartnem)
obok  greckokatolickiej  (nazywanej  dziś  starą)  powstawały  obiekty  prawosławne  (nowa
cerkiew).  Uboższe  wspólnoty  prawosławne  lub  te,  które  nie  zdążyły  jeszcze  postawić
własnego obiektu, budowały tzw. czasownie, czyli tymczasowe cerkwie. Ciekawy jest casus
Lipowca,  gdzie  bezpośrednią  przyczyną  konwersji  na  prawosławie  w  1929  r.  stała  się  (...)
odmowa  przyznania  przez  przemyskie  biskupstwo  greckokatolickie  funduszy  na  budowę
nowej cerkwi (stara XVII-wieczna chyliła się ku upadkowi). W latach trzydziestych cerkiew
wybudowano, mimo to lipowczanie nie wrócili do dawnego wyznania i z własnych środków
postawili  skromną  cerkiewkę  prawosławną.  W  ten  sposób  we  wsi  istniały  jednocześnie  aż
trzy  świątynie.

[xiii]

Naturalnym stał się konflikt pomiędzy duchownymi obu wyznań, gdyż

grekokatolikom zależało na utrzymaniu status quo, prawosławni natomiast walczyli o
nowych wiernych. Warto zaznaczyć, iż władze państwowe, jak już wspomniano wspierające
rozwój prawosławia, wydawały zgody na stawianie cerkwi i czasowni nawet bez
wymaganych przez prawo budowlane dokumentów.

Zjawisko konwersji miało największe rozmiary w latach 1926-28, w latach

trzydziestych osłabło, a w 1933 zupełnie zanikło; w tym czasie na prawosławie przeszło ok.
40  wsi.  Należy  zauważyć,  iż  żadna  z  wiosek  Wschodniej  Łemkowszczyzny,  a  przede
wszystkim żadna z tych, które poparły proukraińską Republikę Komańczańską, nie przeszła
na  prawosławie.  Jeśli  –  jak  się  przyjmuje  -  jednym  z  podstawowych  powodów  konwersji
była  niechęć  Łemków  do  prowadzonej  przez  cerkiew  greckokatolicką  propagandy
proukraińskiej, jest co całkowicie zrozumiałe. Podkreśla też wyraźną polaryzację stanowisk
pomiędzy proukraińską Łemkowszczyzną Wschodnią i odcinającym się przeważnie od tego

nurtu zachodem regionu.

  Wsparcie władz państwowych dla prawosławia ustało wraz z utworzeniem w 1934 r.
greckokatolickiej  Apostolskiej  Administracji  Łemkowszczyzny.  Nie  przychylono  się  co
prawda  w  pełni  do  próśb  unickich  duchownych  –  rusofili  wnioskujących  o  powołanie
odrębnej  diecezji,  wyłączono  jednak  spod  zwierzchnictwa  Diecezji  Przemyskiej  9
dekanatów

[xiv]

, podporządkowując je podległej wprost Watykanowi Administraturze. Obaj

przedwojenni  administratorzy:  ks.  Bazyli  Maściuch  i  ks.  Wasyl  Medwecki  utrzymywali
konsekwentny  kurs  antyukraiński;  sytuacja  zmieniła  się  dopiero  podczas  okupacji
niemieckiej, kiedy władzę objął ks. Aleksander Malinowski, w odróżnieniu od poprzedników
aktywny działacz ukraiński, urzędujący praktycznie do wkroczenia Armii Czerwonej w 1944
r.

Rolę i zadania stojące przed Apostolską Administracją Łemkowszczyzny należy
wyraźnie zróżnicować terytorialnie. O ile na Łemkowszczyźnie Zachodniej istotny

problem stanowiły sympatie rusofilskie i promoskiewskie (także prosowieckie)

łączące się z sympatiami wobec rosyjskiej cerkwi prawosławnej, o tyle na
Łemkowszczyźnie Wschodniej o wyraźnych tendencjach proukraińskich (Republika

Komańczańska) przesłanki do konwersji na prawosławie praktycznie nie istniały,
niebezpieczeństwo stanowił natomiast żywy tu nurt narodowo-ukraiński. Konwersje

na prawosławie, tzw. schizma tylawska 1926 r. nie objęły parafii położonych dalej
na wschód niż Tylawa, Lipowiec, Czeremcha. Jak zaznaczyłem w poprzednim

akapicie w skład AAŁ włączono jednak także unickie dekanaty zlokalizowane na

wschód od tej linii. Tu musiało więc chodzić wyłącznie o ograniczanie proukraińskiej
propagandy cerkwi greckokatolickiej podległej lwowskiemu metropolicie Andrijowi

Szeptyckiemu i przemyskiemu biskupowi Josafatowi Kocyłowskiemu.

Z utworzeniem AAŁ chronologicznie zbiegają się także inne działania obliczone na

ograniczanie wpływu nurtu proukraińskiego.

  Na Łemkowszczyźnie (a także na Huculszczyźnie) zastosowano typową dla polityki
narodowościowej  władz  wojskowych  (Ministerstwo  Spraw  Wojskowych)  w  latach
trzydziestych  (…)  taktykę  wygrywania  separatystycznych  nastrojów  małych  grup
kulturowych  (…)  przeciwko  nacjonalizmowi  dużych  grup  etnicznych  (  w  tym  wypadku
Ukraińców). U podstaw tej taktyki legła ocena, iż o ile polonizacja obu szczepów góralskich
wygląda  na  niemożliwą,  o  tyle  poczucie  odrębności  etnicznej  Łemków  i  Hucułów  wobec
Ukraińców  jest  czymś  realnym.

[xv]

Akcją na Łemkowszczyźnie kierował tzw. Wojewódzki

Komitet  Łemkowski  składający  się  z  przedstawicieli  Prezydium  Rady  Ministrów,  MSW,
MSWojsk,  kuratorów  Krakowskiego  i  Lwowskiego  Okręgu  Szkolnego  oraz  Łemków  –
starorusinów.  W  jego  prace  zaangażowało  się  także  Towarzystwo  Rozwoju  Ziem
Wschodnich.  Działalność  (…)  szła  w  trzech  kierunkach.  W  dziedzinie  politycznej  otaczano
opieką  organizacje  starorusińskie,  traktując  tzw.  moskalofilizm  jako  sojusznika  w  walce  z
wpływami ukraińskiego nacjonalizmu. Na polu oświatowym doprowadzono do usunięcia ze
szkół  powszechnych  nauczycieli  –  Ukraińców,  stworzono  sieć  łemkowskich  czytelni  i
towarzystw oświatowo-kulturalnych, w pisowni wprowadzono zaś alfabet łaciński. Wreszcie
na odcinku wyznaniowym popierano zjawisko przechodzenia Łemków na prawosławie, a dla
tych,  którzy  pozostali  przy  Unii  utworzono  osobną  administrację  apostolską  (…).  W  celu
uzasadnienia merytorycznych racji akcji polskiej Komitet Łemkowski inspirował i finansował
badania  naukowe  na  terenie  regionu,  prowadzone  przez  kadrę  profesorską  Uniwersytetu

Jagiellońskiego.

[xvi]

Pracami komisji kierował prof. Smoleński.

Ingerencja polityczna w warsztat i wyniki pracy naukowców – etnografów,

socjologów,  geografów  działających  na  Łemkowszczyźnie  pod  auspicjami  Towarzystwa
Rozwoju  Ziem  Wschodnich  była  jednak zapewne  znikoma,  o  czym  świadczyć  może  spora
rozbieżność  wniosków  historycznych,  do  jakich  doszli  poszczególni  badacze,  np.  Roman
Reinfuss i Krystyna Pieradzka.

[xvii]

Nie budzi dziś wątpliwości, że działalność TRZW zainicjowana została z pobudek

politycznych, stając się jednym z elementów polskiej akcji na Łemkowszczyźnie. W parze z
badaniami  naukowymi  szły  działania  na  polu  wyznaniowym  realizowane  choćby  poprzez
zaangażowanie  władz  państwowych  w  powstanie  i  działalność  AAŁ.  Była  to  więc  spójna
kampania zmierzająca do ograniczenia wpływów ukraińskich.

Język, jako ważny element systemu identyfikacji narodowej, także znalazł się w polu

zainteresowań  czynników  rządowych  i  administracyjnych.  Dialekt  łemkowski  jest  jedną  z
północno-wschodnich  gwar  języka  ukraińskiego,  jednak  na  podstawie  pewnych  cech
fonetycznych  i  leksykalnych  starorusini  stworzyli  z  niego  jeden  z  filarów  twierdzenia  o
stanowieniu  odrębnej  narodowości.  Dlatego  główny  ich  wysiłek  poszedł  w  kierunku
stworzenia  pisanego  języka  literackiego.  W  1935  r.  stworzono  podstawy  tego  języka,  a  w
dużym  stopniu  przyczynił  się  do  tego  wydany  w  Krynicy  elementarz  M.  Trochanowskiego
„Łemkowski bukwar”. Po łemkowsku zaczęto niebawem wydawać lokalną prasę i kalendarze
przeznaczone  dla  ośrodków  wiejskich.

[xviii]

Zdecydowanie sprzeciwiająca się tym

poczynaniom  Organizacja  Ukraińskich  Nacjonalistów  uważała,  że  (…)  „bukwar”,  w
przeciwieństwie  do  podręczników  ukraińskich,  jest  niezrozumiały  dla  ludności  rusińskiej.
Koła  ukraińskie  widziały  we  wprowadzeniu  podręcznika  próbę  polonizacji  Łemków.

[xix]

„Bukwar” pisany był dialektem spod Krynicy, (…) który brzmiał obco już na środkowej
łemkowszczyźnie, o Dolinie Osławy nie wspominając.

[xx]

Stanisław Kryciński wymienia

jednak miejscowości obecnej gminy Cisna (leżącej na wschód od Osławy)  – Solinkę i Buk,
gdzie  podręcznik  ten  przyjmowany  był  bez  zastrzeżeń.  W  innych  miejscowościach  na  tym
terenie  (np.  Krywe)  język  „bukwara”  określono  jako  „chamski-kacapski”.  Zdaniem
Krycińskiego różnica podejścia pokrywa się z nakreśloną przed wojną przez Falkowskiego i
Pasznickiego  granicą  pomiędzy  wsiami  łemkowskimi  i  bojkowskimi.  Oznaczałoby  to,  iż
nawet  najdalej  na  wschód  leżące  wsie  łemkowskie,  takie,  które  nigdy  z  ruchem
moskalofilskim i konwersjami na prawosławie się nie związały, akceptują ten język.

Lata okupacji niemieckiej przyniosły zwrot na rzecz stronnictwa proukraińskiego.

Znów, jak za czasów austriackich, prześladowania objęły przedstawicieli nurtów
antyukraińskich.

Na okres ten przypada też apogeum konfliktu polsko-ukraińskiego. Powstaje pytanie,

czy Łemkowie w swej masie zostali weń wprzęgnięci, czy też sami wykazali inicjatywę
wspierając jedną ze zantagonizowanych stron.

Już we wrześniu 1939 r. na Łemkowszczyźnie miejscowa ludność pomagała
Niemcom w wychwytywaniu kurierów i uciekinierów starających się przedostać na Węgry i
do Rumunii (…) w Barwinku, w rejonie Dukli, w okolicach Rymanowa. Zaprzecza to
popularnej do dzisiaj w środowisku ukraińskim tezie o pełnej lojalności ludności łemkowskiej
wobec Polaków.

[xxi]

Tadeusz A. Olszański podkreśla jednak, iż wielu Łemków, zwłaszcza na

Zachodniej Łemkowszczyźnie, aktywnie uczestniczyło w działalności polskiego podziemia,

zajmując  się  właśnie  organizacją  przerzutów  na  Węgry.  Dalej  na  wschód  szlaki  kurierskie
AK  opierały  się  na  miejscowościach  polskich  (…)  Armia  Krajowa  ani  inne  polskie
podziemne  organizacje  niepodległościowe  nie  rozwinęły  w  Beskidzie  Niskim  swych
struktur.

[xxii]

Podstawową jednak kwestią, do dziś mgliście rysującą się w powszechnej
świadomości, jest postawa Łemków wobec Ukraińskiej Powstańczej Armii.

Do jesieni

1945 r. OUN-UPA nie zajmowała się terenami Beskidu Niskiego. Dopiero w

październiku tego roku ruszyła w rajd po Beskidzie Niskim grupa z kurenia „Rena”.

(…) Ówczesną sytuację najlepiej chyba ukazuje raport, który ten dowódca sporządził

po powrocie w Bieszczady: „Do nas i naszego ruchu odnoszą się z rezerwą i

niedowierzaniem, z chęci wyrobienia dobrej opinii u urzędowych czynników, prawie

każdy Ukrainiec-Łemko

[xxiii]

jest gotowy donieść o tym, co wie o naszym ruchu,

naszej pracy wśród ludzi, i z tego powodu masowo szerzy się tu donosicielstwo. (...)

Do nas odnoszą się jak do ludzi, którzy pouciekali z Armii Czerwonej, lub zawinili

czymś przed władzą i w związku z tym nie mają innego wyjścia niż siedzenie w lesie;

nazywają nas partyzantami, „leśnymi”, bardzo rzadko banderowcami, przy czym

wywodzą znaczenie tego określenia od słowa – banda, a w ogóle nie mówią o nas:

ukraińscy powstańcy. Doniesienie o nas na milicję uważają za swój obowiązek” .

[xxiv]

Mimo wysiłków terenowego dowództwa UPA liczba członków armii na

Łemkowszczyźnie sięgała jedynie kilkudziesięciu osób. Działające tu oddziały rekrutowały
się głównie z Ukraińców pochodzących z Pogórza Przemyskiego.

Rajdy po Beskidzie Niskim przeprowadzone w czerwcu / lipcu 1946 r. pokazały

kierownictwu  OUN-UPA,  iż  tamtejsza  organizacja  potrzebuje  silnego  wsparcia  z
zewnątrz.(…).  (Kolejna  -przyp.  G.D.)  ekspedycja,  objuczona  kilogramami  literatury
propagandowej,  we  wrześniu  1946  r.  wyruszyła  w  Beskid  Niski.

[xxv]

Był to już schyłkowy

okres wysiedleń Łemków do Związku Radzieckiego, prowadzonych na podstawie układu o
wymianie ludności zawartego pomiędzy Rządem USRR a PKWN 9 września 1944 r. ; które
objęły  jednak  głównie  Zachodnią  Łemkowszczyznę.  Łącznie  na  jego  mocy  do  ZSRR
wysiedlono ok. 500 000 Łemków i Ukraińców. Szczególnie w pierwszej fazie przesiedlenia
były  rzeczywiście  dobrowolne,  a  do  powodzenia  akcji  przyczyniły  się  zapewne  tak
zniszczenia będące efektem operacji dukielskiej 1944 r. jak i lewicowe oraz promoskiewskie
nastawienie mieszkańców tej części regionu. Tadeusz A. Olszański podaje, iż w gronie 480
tys.  wysiedlonych  znalazło  się  65  tys.  Łemków.  Zwraca  jednak  uwagę,  iż  konfrontacja
propagandowych  haseł  z  rzeczywistością  zastaną  w  nowych  miejscach  osiedlenia
powodowała przypadki nielegalnych lub półlegalnych powrotów do Polski.

Większa ilość Łemków zaangażowała się natomiast na zachodzie regionu w

działalność  Polskiej  Partii  Robotniczej,  tworzącej  także  łemkowskie  oddziały  Gwardii
Ludowej,  działające  głównie  w  jasielskiem  i  gorlickiem.  Ich  wkład  w  walkę  z  okupantem
upamiętnia odsłonięty w 1963 r. pomnik w Uściu Gorlickim. Wielu Łemków wstępowało też
ochotniczo do Armii Czerwonej.

Zasługi w walce z hitleryzmem, a nawet legitymacja PPR nie chroniły jednak

Łemków  przed  w  pełni  przymusowym  tym  razem  wysiedleniem  na  Ziemie  Odzyskane  w
ramach  akcji  „Wisła”  w  1947  r.  Liczbę  Łemków  wysiedlonych  podczas  tej  akcji  możemy
szacować  na  26  tys.;  wpisuje  się  ona  w ogólną  ilość  przesiedlonych  na  Ziemie  Odzyskane

podczas Akcji „W” zamykaną dziś cyfrą ok. 150 000 osób. Na ojcowiźnie pozostało ok. 2
tyś Łemków. Warto wspomnieć, iż W 3 lata po zakończeniu akcji wysiedlono jeszcze kilka
miejscowości tzw. Rusi Szlachtowskiej, od zachodu graniczącej z Łemkowszczyzną.

Na nowych miejscach osiedlenia Łemkowie spotykali się z reguły z niechęcią

zagospodarowanych już od niedawna Polaków, głównie repatriantów zza  Buga. Łemkowie
obciążeni  byli  stereotypem  Ukraińca  –  rezuna,  co  było  szczególnie  istotne  w  kontekście
sąsiedztwa  z  Polakami  pochodzącymi  z  Wołynia  i  Galicji  Wschodniej.  Niewątpliwie
przyczyniło  się  to  do  szybkiej  asymilacji  do  jakiej  prowadziła  rezygnacja  z  podkreślania
swej  odrębności  od  Polaków.  Znalezienie  się  w  nowym,  całkowicie  obcym  środowisku
wzmocniło jednak podstawy identyfikacji wewnątrzgrupowej, opartej na schemacie „swój  -
obcy”, co więcej przyczyniło się do utrwalenia określenia „Łemko”, które nie kumulowało
tak negatywnych skojarzeń jak „Ukrainiec”.

Działania podjęte przez władze PRL w 1947 r. po raz pierwszy w historii nie opierały
się na wygrywaniu antagonizmów wewnątrzłemkowskich; wszyscy Łemkowie, tak

ukraino- jak i rusofile, zostali potraktowani jednakowo. Teoretycznie powinno to

wzmocnić, jak każde wspólne tragiczne doświadczenie historyczne, wewnętrzną
spójność w obrębie grupy, jak się jednak okazało dawne podziały przetrwały nie

tylko w okresie zaraz po wysiedleniach, ale żywe są do dziś. Jeśli akcja „Wisła”
służyć miała zniwelowaniu czynnika ukraińskiego w nowym, homogenicznym

społeczeństwie, za paradoks można uznać postawę wielu Łemków twierdzących, iż
Ukraińcami poczuli się dopiero podczas wysiedleń.

Łemkowie, którzy pozostali w Beskidzie Niskim to głównie kolejarze, leśnicy i

pracownicy  przemysłu  naftowego  –  fachowcy,  bez  których  niemożliwe  byłoby
funkcjonowanie odradzającej się gospodarki. Jedynie w dwóch przypadkach – w Komańczy
i  Krempnej  pozostawiono  ich  pod  opieką  własnego  greckokatolickiego  duszpasterza.
Możliwe  przez  krótki  okres  po  październiku  1956  r.  powroty  na  ojcowiznę  były  znacznie
utrudnione przez wcześniejsze dekrety i  ustawy  wywłaszczające byłych  właścicieli. Swych
lasów  Łemkowie  nie  odzyskali  do  dzisiaj,  natomiast  liczne  były  przypadki  odkupywania
przez nich własnych domostw od polskich osadników, którzy zdążyli już przybyć w Beskid
Niski.

Grzegorz Demel

Bibliografia:

Beskid Niski – przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, Pruszków 2002.

Chojnowski A.,

Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921 – 1939,

Wrocław 1979.

Czajkowski J.,

Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w

grupach etnograficznych, w: Łemkowie, t.2, red. Czajkowski J., Sanok 1998

Drozd R., Hałagida I.,

Ukraińcy w Polsce 1944-1989, Warszawa 1999.

Kryciński S.

Bieszczady. Słownik Historyczno-krajoznawczy. Część 2. Gmina Cisna., Warszawa

1996.

Kwilecki A.,

Fragmenty najnowszej historii Łemków, w: Materiały szkoleniowe SKPB,

Warszawa 1984, cyt. za:

Ruska Ludowa Republika Łemków, opr. Olszański T. A. w: Magury

88.

Michna E.,

Łemkowie. Grupa etniczna czy naród?, Kraków 1997

Moklak J.,

Łemkowszczyzna w Drugiej Rzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne i

wyznaniowe, Kraków 1997.

Potocki R.,

Wokół sporów religijnych na łemkowszczyźnie w latach 1926-1939, w: Biuletyn

Ukrainoznawczy, Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, z. 6, Przemyśl 2002.

10.

Motyka G.,

Tak było w Bieszczadach, Warszawa 1999

11.

Oszański T.A.,

Bieszczady 1918-19, Warszawa 1984

12.

Olszański T. A.,

W cieniu cerkiewnych wież. Problematyka wyznaniowa Łemkowszczyzny, w:

Beskid Niski – przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, Pruszków 2002.

13.

Olszański T. A.,

Zagłada łemkowszczyzny. Od września do wysiedleń.., w: Beskid Niski –

przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, Pruszków 2002.

14.

Reinfuss R.,

Śladami Łemków, Warszawa 1990.

15.

Reinfuss R.,

Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998.

16.

Ruska Ludowa Republika Łemków, opr. Olszański T. A., w: „Magury 88”, Warszawa 1988.

17.

Sowa A. L.,

Stosunki polsko-ukraińskie 1939-194, Kraków 1998

[i]

Ruska Ludowa Republika Łemków, opr. Olszański T. A. w: Magury 88, s. 45

[ii]

Jako pierwsze przyłączyły się: Czystohorb, Przybyszów, Karlików i Płonna, później, po wiecu w

Komańczy akces zgłosiły: Komańcza, Rzepedź, Turzańsk, Duszatyn, Prełuki, Maniów, Balnica,
Smolnik, Szczawne, Wola Michowa, Szczerbanówka, Solinka, Żubracze, Zubeńsko, Łupków,

Wysoczany, Osławica, Radoszyce, Dołżyca k. Komańczy, Mików i Mokre.

[iii]

Kwilecki A.,

Fragmenty najnowszej historii Łemków, w: Materiały szkoleniowe SKPB, Warszawa

1984, cyt. za:

Ruska Ludowa Republika Łemków, opr. Olszański T. A. w: Magury 88, s. 45

[iv]

Beskid Niski – przewodnik..., s. 282-283

[v]

Michna E.,

Łemkowie. Grupa etniczna czy naród?, s. 40

[vi]