Ogólny zarys historii kobiecych nakryć głowy
Fryzura oraz nakrycie głowy przez stulecia było i w pewnym stopniu nadal jest, wyznacznikiem
statusu socjalnego, przynależności do grupy społecznej lub też stanu cywilnego. Nie służyło tylko
celom estetycznym, choć właśnie w ten sposób postrzegamy to współcześnie.
Poniżej przedstawiam krótką historię kobiecych nakryć głowy oraz fryzur w Europie, poczynając
od XI w
W wieku XI rozpuszczone włosy u kobiet to rzadkość. Dla wygody i
higieny zazwyczaj pleciono je w warkocze, przy czym kobiety
zamężne i starsze przykrywały włosy welonem lub chustą. Chusta,
zazwyczaj prostokątna, była często albo przytrzymywana przez
obręcz, lub też zawinięta wokół głowy i szyi, z końcami
opadającymi na plecy (rys. 1.), a materiał, z którego ją wykonano,
świadczył o społecznej pozycji niewiasty: chłopki nosiły chusty
lniane, kobiety zamożniejsze z cienkiego lnu lub też z jedwabiu. To
proste i funkcjonalne nakrycie głowy zachowało się, szczególnie na
wsi, przez kilkaset lat.
Początek wieku XII przyniósł niewiele zmian. Włosy dalej pleciono w warkocz, a częściej w dwa, a
elegantki, oprócz przeplatania warkoczy wstęgami często doplatały, dla uzyskania pożądanej
długości, sztuczne włosy. W wyższych warstwach społecznych owalny welon powoli wypierał
prostokątne chusty.
Przytrzymująca welon obręcz świadczyła o statusie właścicielki:
zazwyczaj była to wąska obręcz bez ozdób, zamożniejsze damy
posiadały obręcze nieco szersze i lekko rozszerzone ku górze, często
wysadzane kamieniami (rys. 2.). Oczywiście w przypadku
królowych, księżnych i innych szlachcianek prostą obręcz często
zastępowała korona lub diadem, odpowiedni dla pozycji damy. W
drugiej połowie XII wieku pojawia się podwijka (barbette), pasek
materiału przechodzącego pod brodą i mocowany szpilką na czubku
głowy. Ten element nakrycia głowy, razem z upiętą chustą lub
welonem można było zauważyć jeszcze w XV w.
Ilustracja 2: Rys 2
Ilustracja 1: Rys 1
Pod koniec XII w. można również zauważyć wzrastającą popularność jeszcze jednego elementu:
oprócz zwyczajnej podwijki występowała również chustka szczelnie okrywająca dekolt i szyję,
zwana kwefem (wimple): tak jak i podwijka, pozostanie ona w modzie przez co najmniej następne
dwa stulecia, a w niektórych zakonach kobiecych kwef wraz z welonem noszony jest do dziś.
Wiek XIII jest praktycznie zdominowany przez komplet, jaki tworzy obręcz i podwijka, choć teraz
często, szczególnie wśród niewiast uboższych, metalowa obręcz jest zastąpiona obręczą ze sztywnej
płóciennej listwy.
Włosy są albo splecione w warkocze i ułożone z tyłu
głowy na karku, albo przytrzymywane przez siateczkę
(pątlik, crispinette, crinale, fret). Stopniowo prosta
listwa płócienna ewoluuje i przekształca się w
niewysoką płaską czapeczkę, sztywny czepiec, często
zaprasowany w drobne karby i wyższy (rys. 3.), albo po
prostu ozdobiona jest falbanką (rys. 4.). W ostatnim
przypadku włosy, szczególnie u kobiet wyższego stanu,
są najczęściej trefione, układane na żelazkach i
rozpuszczone.
Oczywiście oprócz tych najbardziej popularnych nakryć głowy,
w dalszym ciągu noszono welon z przepaską, chustkę z
kwefem lub też samą obręcz, głównie w przypadku młodych
dziewcząt. Używano również akcesoriów bardziej
praktycznych jak kapelusze, zakładane na włosy w siateczce,
albo kaptury, noszone zazwyczaj w czasie chłodów i podróży.
Ilustracja 3: Rys 3
Ilustracja 4: Rys 4
W następnym stuleciu praktycznie już nie widuje się kobiet,
choćby i wysokiego rodu, z rozpuszczonymi włosami. Nadal,
tak jak i w drugiej połowie XIII w., występuje kwef, podwijka,
siateczka, obręcz metalowa lub płócienna, wszystkie te elementy
noszone w różnych konfiguracjach: siateczka z podwijką i
obręczą, sam kwef, z obręczą, welon i kwef bez podwijki lub
wszystko razem, kwef, podwijka i obręcz z welonem (rys. 5.).
Włosy dalej splatano w warkocze, lecz układano je po bokach głowy w tzw. baranie rogi, styl, który
na zachodzie Europy można zauważyć już pod koniec poprzedniego stulecia i który będzie
dominował przez następne 150 lat. W połowie wieku można zauważyć już różne style tej fryzury,
tym bardziej że nie zawsze przykrywano ułożone warkocze welonem (rys. 6.), pojawia się również
nowa, zmodyfikowana wersja obręczy, metalowej, z metalowymi cylindrami imitującymi siateczkę,
w których chowano warkocze po obu stronach twarzy.
Ilustracja 5: Rys 5
Ilustracja 6: Rys 6
Cylindry te mogły mieć kształt walców albo
prostopadłościanów, z różnymi wariacjami, często też
były zdobione (rys. 7.). Diadem taki podkreślał modne
w
tym okresie wysokie i wypukłe czoło. Nadal w użyciu
pozostawała również wąska metalowa obręcz, noszona
zazwyczaj w komplecie z kwefem na nisko ułożonych
warkoczach. Proste chustki i welony natomiast zaczęły
przybierać coraz ozdobniejsze formy. Początkowo
obszywano tylko welon falbanką, wkrótce jednak
pojawiły bardziej wyszukane wersje, gdzie welon był
obszyty kilkoma rzędami sztywno ułożonych falbanek,
łagodnie otulających twarz (rys. 8.). Czepiec taki,
zwany kruslerem, pochodził najprawdopodobniej z
Czech i cieszył się największą popularnością w Polsce i
w
Niemczech, na zachodzie Europy był rzadziej
spotykany.
Krusler, w różnych formach, przetrwał aż do połowy XV w. Oczywiście oprócz ozdobnych
diademów i kruslerów, w pracy czy po domu noszono zwykłe chustki, często też do pracy na
dworze, w upale, zakładano słomkowy kapelusz chroniący przed słońcem, przy chłodzie zaś i w
sytuacjach, gdzie bardziej wyszukane nakrycia głowy byłyby niepraktyczne, np., na polowaniach,
kobiety nosiły wzorowane na męskich kaptury (ryc.10). Pod koniec wieku można zauważyć nowy
element nakrycia głowy, a mianowicie wypchany wałek, często zastępujący metalową obręcz na
nisko upiętych warkoczach, lub też, dla podwyższenia fryzury, kładziony na diademie z cylindrami.
Wiek XV zadziwia niesamowitą różnorodnością nakryć głowy. Pierwsza połowa to kontynuacja i
rozwój mody końca XIV w., szczególnie w zakresie diademów z cylindrami, wałków czy
kruslerów.
Ilustracja 7: Rys 7
Ilustracja 8: Rys 8
W pierwszych latach
można zauważyć ozdobne
upięcie chust, w tym
również kruslerów, na
dużo wyżej niż w XIV w.
upiętych warkoczach, lub
też na drucianych rożkach
(rys. 10.), nakrycie głowy
modne przez przynajmniej
następne pół wieku. W
związku z wyższym
upinaniem warkoczy
przekształceniu uległy też
diademy: cylindry nie
wisiały już nisko przy
policzkach, teraz
znajdowały się wyżej, nad uszami i były zdecydowanie szersze. Wałki, jeszcze w pierwszych latach
XV w. kładzione na płask, w latach dwudziestych,
z powodu wyżej wymienionej mody, zaczęły
przybierać subtelny kształt litery "U".
Ilustracja 9: Rys 9
Ilustracja 10: Rys 10
Powoli też zaczęto zastępować wysoko ułożone i zazwyczaj zdobne w siateczkę warkocze
(truffeaux) poduszeczkami, które dawały coraz bardziej wygiętemu wałkowi stabilniejsze oparcie.
Taki rodzaj czepca, składający
się z dwóch bocznych
poduszeczek (templettes), z
przyszytego do nich wałka i
często przykrytego welonem,
lub stanowiącego oparcie dla
zawicia z chust i całkowicie
zakrywającego włosy w latach
20. i 30. charakteryzowała
tendencja do rozrostu zarówno
wzdłuz jak i wszerz (rys. 11.).
Jednak moda na przesadnie
szerokie czepce nie trwała
długo, już w połowie lat 30.
można zauważyć jako
dominujące nakrycie głowy
albo chustki i kruslery, upięte
na niewielkich templettes i
niezbyt szerokie czepce, które
z czasem zaczęły coraz
bardziej zyskiwać na
wysokości. Taki wysoki, lecz
stosunkowo wąski czepiec
nosił nazwę czepca siodłowego
z powodu charakterystycznego
wygięcia wałka i, z
różnymi modyfikacjami,
przetrwał aż do lat 80.
(rys. 12.).
Ilustracja 11: Rys 11
Ilustracja 12: Rys 12
Wałek, jako element konstrukcyjny i zdobniczy, był używany nie tylko przy czepcach siodłowych.
W latach 30. i 40. stanowił stały element czepców kobiecych i
męskich (chaperon), natomiast w drugiej połowie XV w.
można zauważyć popularność różnego rodzaju czepców
poduszkowych o rozmaitych kształtach, często
zróżnicowanych regionalnie: wysokie czepce poduszkowe
charakterystyczne są dla Niemiec drugiej połowy XV w., a
szersze czepce w kształcie misy i np. zdobne pawimi piórami
(girlandy) - występowały wyłącznie we Włoszech.
W połowie stulecia pojawia się nowe, stożkowate nakrycie
głowy, zwane hennin. Konstrukcja ta pochodziła ze wschodu i
szybko zdominowała dwory zachodniej Europy.
Czepiec ten, w formie ostrego lub też ściętego stożka, często
przykrywany był welonami, a utrzymywał się na głowie albo za pomocą metalowych ozdobnych
"zaczepów" za uszy, paska materiału pod brodą, lub też ujęcia w różnego rodzaju kapturek (rys.
13.).
Wtosunkowo częstą i bardzo efektowną odmianą hennin było upięcie na nim stelaży z drutów,
okrytego sztywnym ale delikatnym i przejrzystym materiałem, imitującym skrzydła motyla.
Cały czas dużą popularnością cieszą się
chusty i różnorodne zawicia, szczególnie w
Polsce, na południu Europy natomiast
noszono chętnie chusty o skręconych
końcach oraz małe czepce płócienne -
beretta (Włochy), w Hiszpanii natomiast
płasko ułożona z tyłu głowy chusta lub
welon przechodziły w bogato zdobiony i
okręcony galonami "futerał" na warkocz
(fryzura el tranzado).
W dalszym ciągu noszono kaptury - czarne
- zazwyczaj z długim ogonem (cornette),
otwarte i usztywnione nad czołem,
charakterystyczne głównie dla mieszczaństwa. W drugiej połowie XV w. kaptury nie posiadały już
cornette, często przypominały swą formą raczej krótki welon o wywiniętych brzegach (rys. 14.),
często też, jak już zostało to powiedziane wcześniej, występowały razem z hennin. Z tych
usztywnionych kapturków rozwiną się popularne w następnym stuleciu sztywne francuskie i
angielskie czepce.
Izabela Żebrowska
Ilustracja 13: Rys 13