opiekun_w_domu_pomoc_społ_346[04].Z1.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1 Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2 Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3 Metody pracy socjalnej i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4 Metody pracy z ludźmi starszymi

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w kształtowaniu umiejętności rozpoznawania potrzeb

i problemów podopiecznych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, które powinieneś mieć
opanowane, aby przystąpić do pracy z poradnikiem,

−

cele kształcenia programu jednostki modułowej,

−

materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów,

−

zestaw  ćwiczeń,  które  umożliwiają  Ci  nabycie  umiejętności  praktycznych,  zawierający
wykaz  materiałów,  środków  dydaktycznych  do  realizacji  ćwiczenia  oraz  pytania
sprawdzające  wiedzę  potrzebną  do  wykonania  ćwiczenia.  Zaliczenie  ćwiczeń  jest
dowodem  osiągnięcia  umiejętności  praktycznych  określonych  w  programie  jednostki
modułowej,

−

sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,

−

sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,

−

literaturę.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

346[04].Z1

Działalność opiekuńcza

346[04].Z1.01

Planowanie

i organizowanie pracy

opiekuńczej

346[04].Z1.02

Stosowanie metod pracy

socjalnej

346[04].Z1.03

Rozpoznawanie potrzeb

i problemów podopiecznych

346[04].Z1.04

Wykonywanie zabiegów

higieniczno-pielęgnacyjnych

346[04].Z1.05

Pomaganie osobom

niepełnosprawnym w korzystaniu

z programów rehabilitacyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

wskazywać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej,

−

identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania,

−

identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,

−

identyfikować zasady planowania pracy,

−

identyfikować podstawowe kwestie społeczne,

−

charakteryzować strukturę pomocy społecznej,

−

identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną,

−

formułować i wyrażać opinie,

−

aktywnie słuchać,

−

formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji,

−

uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności,

−

określić konsekwencje niepełnosprawności,

−

określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych,

−

zdiagnozować problemy osoby niepełnosprawnej, ich źródła, przejawy oraz wpływ na
funkcjonowanie podopiecznego,

−

zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności,

−

rozpoznać patologie społeczne, ich źródła i przejawy,

−

scharakteryzować metody rewalidacji osób z niedorozwojem umysłowym, niewidomych,
niesłyszących, głucho-niewidomych, starych i przewlekle chorych,

−

opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie
podopiecznego,

−

opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych
możliwości,

−

scharakteryzować proces starzenia się organizmu człowieka,

−

rozpoznać problemy psychosomatyczne człowieka starego,

−

zaktywizować seniorów do pracy nad własnym rozwojem,

−

dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji socjalnej
podopiecznego,

−

wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje

4.1.1. Materiał nauczania

Osoby niepełnosprawne stanowią około15 % populacji w rozwiniętych gospodarczo

krajach Unii Europejskiej. Z danych uzyskanych w wyniku narodowego powszechnego spisu
przeprowadzonego w 2002 roku wynika, iż osoby niepełnosprawne stanowią w Polsce 14,3%
ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą
niepełnosprawną lub za taką się uważa.

Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawności jest trudne. W życiu każdego człowieka

pojawiają się momenty mniejszych lub większych możliwości czy też ograniczeń fizycznych.
To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do
pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele
przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.

Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO): osoba

niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności
funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie
sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek
oraz czynniki zewnętrzne.

Tabela 1. Poziomy niepełnosprawności

biologiczny

społeczny

psychologiczny

Dysfunkcjonalność organizmu

Niezdolność do pełnego
uczestnictwa w życiu społecznym:

−

pełnienia ról społecznych,

−

podejmowania odpowiedniej
aktywności społecznej.

Utrata, częściowa lub pełna,
zdolności do podmiotowego
organizowania własnego działania,
co utrudnia zaspokojenie potrzeb
i wywiązywanie się z zadań
narzucanych przez otoczenie
społeczne

Niepełnosprawność ogólnie można podzielić na:

−

wrodzoną,

−

nabytą.
Reakcje, w związku z nabyciem defektu fizycznego lub doświadczaniem poważnej

choroby,  określa  się  mianem  traumy  psychicznej.  Informacje  o  nowym  położeniu  dotyczą
spraw  podstawowych  i  pojawiają  się  nagle,  doprowadzając  do  wystąpienia  przeżyć
wstrząsających całym życiem psychicznym człowieka. Przeżycia te dzielimy następująco (za
S. J. Kohl):
1)  walka o przeżycie – strach, bezradność,
2)  wyobrażenie śmierci,
3)  zaburzenia myślenia – myślenie chaotyczne, nieuporządkowane,
4)  odczucia fantomowe – poczucie dezorientacji we własnym ciele,
5)  lamentowanie,
6)  próby  zrozumienia  kalectwa  –  irracjonalne  obwinianie  siebie,  innych,  losu  za  to,  co  się

wydarzyło,

7) przymus wyobrażania sobie własnego ciała – próby usunięcia uszkodzonego fragmentu

ciała ze świadomości, obawa o to, czy nie nastąpi rozwój procesu chorobowego,

8)  samotność,
9)  utrata ról społecznych,
10)  ograniczenie aktywności zawodowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ilość i czas koncentracji na poszczególnych przeżyciach jest zróżnicowany. To, co dla

jednej osoby ma znaczenie podstawowe, dla innej może być nieistotne.

Inaczej sytuacja u osób z wrodzonymi dysfunkcjami ciała. Cierpienie tych osób nie ma

znamion traumy. Informacje o istniejących anomaliach somatycznych dochodzą do ich
świadomości w sposób stopniowy i osoby te, mają czas na przystosowanie się psychiczne do
niepełnosprawności.

Biorąc za kryterium podziału rodzaj niesprawności, wyróżniamy:

1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzenia narządów zmysłu, do których

należą:

−

osoby niewidome i słabowidzące,

−

osoby niesłyszące i słabosłyszące.

2. Osoby z niesprawnością fizyczną, do których należą:

−

osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu,

−

osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych.

3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą:

−

osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną,

−

osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące na

epilepsję – z zaburzeniami świadomości.

Osoby niewidome i słabo widzące

Można dokonać wielu podziałów osób niewidomych w zależności od kryteriów, jakimi

będziemy się kierowali. Mogą to być następujące podziały:
1. Ze względu na czas powstania niepełnosprawności:

−

osoby niewidome od urodzenia,

−

osoby ociemniałe, które utraciły wzrok po 5 roku życia.

2. Ze względu na stopień niepełnosprawności:

−

osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawna I grupa, lub osoba całkowicie

niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji),

−

osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (dawna II grupa, lub osoba

całkowicie niezdolna do pracy).

3. Ze względu na możliwości wzrokowe:

−

osoby całkowicie niewidome bez poczucia światła,

−

osoby niewidome z poczuciem światła,

−

osoby słabo widzące, szczątkowi widzące, niedowidzące.

4. Ze względu na rodzaj schorzenie:

−

osoby o ustabilizowanym widzeniu,

−

osoby o zmiennym widzeniu.

5. Ze względu na rodzaj choroby:

−

osoby z obniżoną ostrością,

−

osoby z ograniczonym polem widzenia.

6. Ze względu na wielość chorób

−

osoby tylko niewidome,

−

osoby ze sprzężoną niepełnosprawnością (cukrzyca, SM, głuchoniewidomi).

Polska definicja opracowana przez Polski Związek Niewidomych rozróżnia osoby ze

względu na stopień uszkodzenia narządów wzroku:
1. Osoby niewidome – zalicza się do nich dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od

urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek
cokolwiek widzieli.

2. Osoby ociemniałe – zalicza się do nich wszystkich bez względu na wiek, którzy

posługiwali się wzrokiem lecz go utracili nagle lub stopniowo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Osoby szczątkowo widzące – zalicza się do nich ludzi, bez względu na wiek, którzy mają

bardzo dużą, lecz nie całkowitą utratę wzroku.

4. Osoby niewidome to takie, które mają orzeczony określony znaczny lub umiarkowany

stopień niepełnosprawności spowodowany chorobą narządu wzroku, niezależnie od czasu
zaistnienia ich powstania.

5. Osoba słabo widząca to ta, która mimo standardowej korekcji ma trudności

z planowaniem  i/lub  wykonaniem  czynności,  ale  która  może  poprawić  swoje
funkcjonowanie  wzrokowe  przez  wykorzystanie  pomocy  optycznych  i  nieoptycznych,
dostosowanie  otoczenia  i/lub  używanie  technik  związanych  z  poruszaniem  się
w otoczeniu (A. Corn).
Brak wzroku powoduje:

−

niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń
i postępu myśli,

−

ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych,

−

ograniczenie samodzielności,

−

zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości,

−

utrudnioną orientację przestrzenną i społeczną,

−

zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania
społecznego przez naśladownictwo,

−

ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych,

−

uczucie osamotnienia,

−

blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności,

−

ograniczenie swobody ruchu,

−

występowanie stanów frustracyjnych.

Głuchota i niedosłuch

Głuchota i niedosłuch – stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu

pełnej głuchoty:
1) lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli) – ograniczenia w słyszeniu mowy,
2) umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli) – trudności w słyszeniu potocznej

mowy, jednak możliwy jej odbiór bez aparatu,

3) znaczny niedosłuch (70–90 decybeli) – konieczny jest odpowiedni aparat wspomagający

rozumienie mowy drogą słuchowa,

4) głuchota – (więcej niż 90 decybeli) – mowa potoczna nie jest rozumiana bez pomocy

aparatury i treningu słuchu.
Wady słuchu mogą być:

−

dziedziczne (występują też u innych członków rodziny),

−

wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży),

−

nabyte.
Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie.

Niesprawność fizyczna

Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji

osób  niepełnosprawnych,  można  zatem  powiedzieć,  że  dysfunkcje  narządu  ruchu  stanowią,
obok innych rodzajów schorzeń,  najczęstszą przyczynę  niepełnosprawności w  naszym kraju.
Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby
o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Osoby z uszkodzeniem
anatomicznej  budowy  narządu  ruchu  –  osoby  te  mają  uszkodzenia  kości  i  mięśni  kończyn,
spowodowane urazami lub amputacjami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Niepełnosprawność fizyczna

Osoby z zaburzeniami czynności motorycznych:

−

porażenie – całkowite zniesienie czynności ruchowych (paraliż, bezwład )

−

niedowład – częściowe zniesienie czynności ruchowych – obniżenie sprawności
i poprawności wykonywania ruchów, osłabienie ich siły, spowolnienie ruchów, itp.
Główne postacie porażenia lub niedowładu to:

−

hemiplegia – połowiczne porażenia jednej strony ciała

−

paraplegia – porażenie kończyn dolnych

−

teraplegia (kwadroplegia) – porażenie wszystkich czterech kończyn
Osoby z deformacjami narządu ruchu – deformacje te objawiają się nieprawidłowościami

lub uszkodzeniami anatomicznej budowy narządu ruchu lub poszczególnych jego elementów.
Mogą one być spowodowane wadami wrodzonymi lub chorobami kości i mięśni narządu
ruchu, zwłaszcza chorobami reumatycznymi.

Problemy związane z niepełnosprawnością ruchową obejmują różnorodne aspekty życia

człowieka – od niedostosowania środowiska zewnętrznego do problemów jednostki.

Niemożność zaspokojenia wielu potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa

i niezależności może powodować stany stresowe i frustracyjne.
Niepełnosprawność psychiczna

Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym, ogólnym

funkcjonowaniem  intelektualnym  z  jednocześnie  występującym  ograniczeniem  w  zakresie
dwóch  lub  więcej  spośród  następujących umiejętności przystosowawczych:  porozumiewania
się,  samoobsługi,  trybu  życia  domowego,  uspołecznienia,  korzystania  z  dóbr  społeczno-
-kulturalnych,  samodzielności,  troski  o  zdrowie  i  bezpieczeństwo,  umiejętności  szkolnych,
organizowania czasu wolnego i pracy.

Według Światowej Organizacji Zdrowia, która przyjęła za kryterium podziału

upośledzenia umysłowego iloraz inteligencji wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia:

−

upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50–75),

−

upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35–50),

−

upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20–35),

−

upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0–20).

Osoby z niepełnosprawnością

fizyczną

Osoby z zaburzeniami

czynności motorycznych

Osoby ze zdeformowanymi

narządami ruchu

Porażenie

Niedowład

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przyczyny upośledzenia umysłowego:

−

prenatalne – warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem
(dziedziczne, wrodzone),

−

postnatalne – powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy
okołoporodowe, niedotlenienie).
Dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazują niedostateczne zrozumienie treści,

swoje  myśli  wyrażają  w  sposób  rozległy,  używając  często  niewłaściwych  wyrażeń.
Wypowiedzi ich nie mają logicznej spójności. Proces spostrzegania jest zwolniony i ma wąski
zakres, podobnie jest z koncentracją uwagi. Konsekwencją tego są trudności w wykonywaniu
zadań, które wymagają zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie. Charakterystyczna
dla  tych  dzieci  jest  również   pamięć  mechaniczna.  W  ich  umyśle  występuje  zjawisko
perseweracji  –  czyli  uporczywego  powracania  myślą  do  jakiegoś  zagadnienia,  przedmiotu,
które przestały  być  już aktualne. To zjawisko zaznacza się silniej przy zadaniach pisemnych
niż  ustnych  odpowiedziach.  Pomimo  upośledzonej  zdolności  myślenia  abstrakcyjnego,
u dzieci  tych  zachowana  jest  zdolność  nauczenia  się  mowy,  a  także  czytania,  pisania
i liczenia.

Terminem „upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym” obejmuje się stopień

umiarkowany  i  znaczny  niepełnosprawności  intelektualnej.  Jednostki  upośledzone  w  takim
stopniu mają bardziej zaburzoną funkcję receptorów i analizatorów. Zakłóceniu ulegają liczne
procesy psychiczne, np.: uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie i mowa. Szczególnie dotyczy
to możliwości spostrzegania otaczającej ich rzeczywistości. Zakres spostrzegania jest o wiele
większy  niż  u  lekko  upośledzonych.  Dzieci  te  charakteryzuje:  wolniejsze  tempo
spostrzegania,  słabsza  pamięć,  ubogi  zasób  słownictwa,  myślenie  konkretno-obrazowe,  co
powoduje trudności w uogólnianiu i rozumieniu niektórych pojęć (np.: pojęć abstrakcyjnych:
czasu, przestrzeni, itp.).

U dziecka głębiej upośledzonego umysłowo istnieje jednak silna potrzeba

komunikowania  się  z  otoczeniem.  Pojęcie  komunikowania  się  obejmuje  różne  formy
zachowania  się  dziecka  i  jego  relacji  z otoczeniem.  Dzieci  te  porozumiewają  się zgodnie  ze
swymi  możliwościami,  tak  za  pomocą  form  słownych,  jak  i  form  bezsłownych.  Ich
wypowiedzi są często bełkotliwe, zamazane. Pojawiają się agramatyzmy. Nie zawsze mowa –
jako  instrument  służący  porozumiewaniu  się  –  wykształca  się  należycie.  Czasami  jednak
pozostaje zachowane rozumienie, a niekiedy nawet i jego brak.

Z uwagi na duże opóźnienia i zaburzenia mowy, szczególnego znaczenia nabierają

pozawerbalne  sposoby  komunikowania  się  z  otoczeniem,  takie  jak:  gestowe,  mimiczno-
-dotykowe,  gestowo-dotykowe,  mimiczno-wokalne,  wokalno-gestowe,  wokalno-dotykowe.
Znajomość tych  sygnałów pozwoli zrozumieć potrzeby, dążenia, stany emocjonalne i relacje
na otrzymane polecenia.

Nabywanie umiejętności komunikacyjnych u dzieci upośledzonych jest trudne,

szczególnie  wtedy,  gdy  w  grę  wchodzi  naruszona  sprawność  ruchowa,  wady  sensoryczne,
brak  rozumienia,  czy  też  anatomiczne.  Dzieci  te  mają  trudności  w  opanowaniu  mowy,  nie
wysyłają  one  wystarczająco  czytelnych  sygnałów  komunikacyjnych,  słabo  nawiązują
kontakty  z  spoza  kręgu  najbliższych  lub  nie  nawiązują  ich  wcale.  Dlatego  należy  uczyć  je
takich sposobów komunikacji, które by były w pełni dla nich zrozumiane, i aby mogły za ich
pomocą nawiązywać stosowne do swych potrzeb i możliwości kontakty z najbliższymi.

Do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się dzieci głębiej upośledzonych umysłowo,

bardzo ważne są sprawności, takie jak: odbieranie bodźców sensorycznych i ich integrowanie.
Sprawności  te  są  często  w  małym  stopniu  opanowane,  a  ich  uczenie  się  przebiega  bardzo
wolno.  Dziecko  napotykając  na  niepowodzenia  załamuje  się  i  rezygnuje,  wycofuje  się
z wykonywania  zadań.  Taka  sytuacja  nie  sprzyja  ogólnej  aktywności  poznawczej  jednostki
i jeszcze  bardziej  ogranicza  jego  możliwości  rozwojowe.  W  tym  przypadku  ważna  jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

metoda pozytywnego wzmacniania, czyli organizowania dziecku takiego środowiska,
w którym będą dominować nagrody, pochwały, w którym będzie osiągało sukcesy i będzie
akceptowane przez innych.

Pomimo wielu ograniczeń, dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają

radość, wolę życia i zainteresowanie otoczeniem oraz potrzebę komunikowania się
i nabywania nowych doświadczeń.

Zaburzeniami osobowości występują u około 2,1% – 18% populacji, częściej u ludzi

młodych i mężczyzn.

Podział zaburzeń osobowości (zgodnie z ICD – 10):

1) Specyficzne zaburzenia osobowości – głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce

zachowań (dotyczą myślenia, emocji, spostrzegania). Ujawniają się już w okresie
dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłego życia.
Wyróżniamy wśród nich:

−

osobowość paranoiczna – nadmierna wrażliwość na niepowodzenie i odrzucenie,
długotrwałe przeżywanie przykrości, podejrzliwość i tendencja do dostrzegania wszędzie
wrogości, nawracające i nieuzasadnione podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej
partnera, stosowanie „spiskowej teorii” do wyjaśniania wszelkich wydarzeń,

−

osobowość schizoidalna – ograniczenie kontaktów z innymi ludźmi, chłód emocjonalny,
mała zdolność do wyrażania uczuć i dostrzegania uczuć przeżywanych przez innych,
niepodejmowanie działań mających na celu poszukiwanie przyjemności, samotność, brak
wrażliwości na obowiązujące normy i zwyczaje społeczne,

−

osobowość chwiejna emocjonalnie – tendencja do działań impulsywnych bez
uwzględniania konsekwencji tych działań , brak stabilności emocjonalnej, niezdolność do
planowania własnej przyszłości, skłonność do wybuchów gwałtownego gniewu
i gwałtownych zachowań. Tu też osobowość borderline.

−

osobowość  antyspołeczna  (dyssocjalna)  –  nieliczenie  się  z  normami  społecznymi,
z uczuciami  innych  osób,  lekceważeniem  norm  i zobowiązań  społecznych,  trudność
w utrzymywaniu  stałych  związków  z  innymi  osobami,  łatwość  reagowania  agresją
i zachowaniami gwałtownymi,  nieadekwatnymi do sytuacji,  niezdolność do przeżywania
poczucia winy,

−

osobowość  histeryczna  –  nadmierna  ekspresja  emocji,  dramatyzowanie,  podatność  na
wpływy,  płytka  i  chwiejna  uczuciowość,  nadmierna  koncentracja  na  własnej  osobie,
własnym  wyglądzie.  Często  są  to  osoby  egocentryczne,  uwodzicielskie  w  zachowaniu
i manipulujące innymi przy osiąganiu własnych celów,

−

osobowość

obsesyjno-kompulsywna

–

nadmierna

dokładność,

skrupulatność,

powątpiewanie, ostrożność, nadmierna pedanteria i uległość wobec konwencji
społecznych, sztywność, upór, trudności w podejmowaniu decyzji, pojawianie się
natarczywych myśli lub impulsów,

−

osobowość lękliwa – ciągłe i wszechogarniające poczucie napięcia i niepokoju, poczucie
niższości w stosunku do innych ludzi, niechęć do wchodzenia w bliższe związki z innymi
ludźmi, poczucie społecznego nieprzystosowania.

−

osobowość  zależna  –  nieumiejętność  podejmowania  decyzji,  nadmierna  zależność  od
bliskich  i podporządkowanie  im  swoich  potrzeb,  zachęcanie  innych  do  przejmowania
odpowiedzialności  za  swoje  ważne  decyzje  życiowe,  spostrzeganie  siebie  jako  osoby
bezradnej, niekompetentnej, bezsilnej.

2) Zaburzenia nawyków i popędów (pozbawione wyraźnej i racjonalnej motywacji

powtarzanie działań, które zazwyczaj szkodzą podmiotowi i innym osobom):

−

patologiczny hazard – intensywny, trudny do opanowania popęd do gry,

−

patologiczne podpalanie (piromania),

−

patologiczne kradzieże (kleptomania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niemożność powstrzymania się od kradzieży przedmiotów niepotrzebnych, które są

następnie wyrzucane, oddawane lub kolekcjonowane. Kradzieże poprzedza narastające
napięcie, przechodzące w poczucie zadowolenia w czasie ich trwania.
3) Zaburzenia identyfikacji płciowej i preferencji seksualnych:

−

transseksualizm – pragnienie bycia uznanym za osobę płci przeciwnej, niezadowolenie
z posiadania anatomicznych cech płciowych,

−

transwestytyzm – nie występuje tutaj pragnienie trwałej zmiany płci,

−

fetyszyzm – konieczność posiadania pewnych przedmiotów jako bodźców do
uzyskiwania pobudzenia oraz satysfakcji seksualnej,

−

ekshibicjonizm,

−

pedofilia,

−

sadomasochizm.
Zaburzenia psychiczne to utrudnienia funkcjonowania społecznego i/lub psychicznego

jednostki, noszące znamiona cierpienia, zlokalizowane wokół objawu osiowego.

Zaburzenie psychiczne wg definicji w DSM – IV: „klinicznie znaczące zachowanie lub

zespół  czy  wzorzec  psychologiczny,  który  pojawia  się  u  danej  osoby  i  wiąże  się
z cierpieniem,  upośledzeniem  (pogorszeniem  w  jednej  lub  wielu  ważnych  dziedzinach
funkcjonowania),  znacznie  zwiększonym  ryzykiem  śmierci,  bólu,  upośledzenia  lub  utraty
wolności. Dodatkowo ten objaw lub wzorzec nie może być po prostu zgodną z oczekiwaniami
reakcją  na  konkretne  wydarzenia,  takie  jak  na  przykład  śmierć  ukochanej  osoby”  (Gross,
McIlveen).
1.  Psychozy  endogenne  –  są  wynikiem  czynników  wewnętrznych  np.  uszkodzenie  mózgu,

wadliwy system przemiany materii:

−

psychozy schizofreniczne,

−

psychozy afektywne, np. cyklofrenia, paranoja, obłęd,

2. Egzogenne

zaburzenia

psychiczne

uwarunkowane

czynnikami

zewnętrznymi,

np. związkami toksycznymi (alkohol, ołów).

3. Psychozy reaktywne – wywołane silnym urazem psychicznym.
4. Psychozy wieku inwolucyjnego – związane z procesami starzenia się, np. melancholia

starcza, charakteropatia, starcza choroba Alzheimera.

5. Depresje np. wieku dojrzewania, poporodowa, starcza.
6. Zaburzenia wieku rozwojowego:

−

zaburzenia destrukcyjne,

−

zaburzenia emocjonalne,

−

zaburzenia nawyków i odżywiania,

−

zaburzenia rozwoju,

−

zaburzenia identyfikacji z płcią.

7. Nerwice, np. neurastenia, histeria, nerwica lękowa, nerwica natręctw.
Schizofrenia

Ryzyko zachorowania na schizofrenię wynosi około 0, 85%. Statystycznie najczęściej

pojawia się pomiędzy okresem dojrzewania a 35 rokiem życia. Wśród czynników
predysponujących do zapadnięcia na tą chorobę wymienia się:

−

czynniki genetyczne,

−

czynniki przed – i okołoporodowe,

−

czynniki psychodynamiczne i rodzinne,

−

stresy i czynniki psychospołeczne.
Wyróżniamy trzy podstawowe (osiowe) objawy schizofrenii:

1. Autyzm – skupienie uwagi chorego na swoich przeżyciach wewnętrznych, co przyczynia

się do utraty kontaktu ze światem zewnętrznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Zaburzenia życia uczuciowego – rozszczepienie i obniżenie uczuciowości wyższej; utrata

związków emocjonalnych z otoczeniem i pogłębianie autyzmu; reakcje emocjonalne stają
się nieadekwatne.

3. Rozszczepienie osobowości – brak więzi pomiędzy poszczególnymi funkcjami

psychicznymi, np. paramimia, zaburzenia toku myślenia, ambiwalencja uczuć.
„10 tez o schizofrenii” – informacje na podstawie materiałów Światowego Towarzystwa

Psychiatrycznego:
1. Schizofrenia jest chorobą i wymaga leczenia. Nikomu nie można przypisywać winy za

zachowanie.

2. Schizofrenia jest chorobą o wielu wymiarach i nie jest tylko chorobą mózgu. Przebieg

choroby jest bardzo różny.

3. Schizofrenia jest nie tylko chorobą, jest także doświadczeniem chorej osoby i grupy

najbliższej otaczającej tę osobę (zwłaszcza rodziny) – nierzadko łatwiej unieść ciężar
choroby niż wyzwolonych jej przebiegiem doświadczeń.

4. Schizofrenia nie jest chorobą dziedziczną, nie wiadomo co jest przenoszone,

najprawdopodobniej sprzyjająca zachorowaniu cecha podatności a nie sama choroba.

5. Schizofrenia nie jest chorobą nieuleczalną i rokowanie jest zróżnicowane.
6. Jest schizofrenia – nie ma „schizofreników”, zawsze obok chorych można dostrzec

zdrowe aspekty funkcjonowania u każdej chorej osoby.

7. Chory na schizofrenię nie przestaje być człowiekiem, osobą, obywatelem. Choroba nie

podważa człowieczeństwa chorych, nie narusza ludzkiej godności, nie ogranicza praw
(poza wyjątkowymi sytuacjami), nie pozbawia ani słabości ani talentów, choć może je
uwypuklać.

8.  Chorzy na schizofrenię nie zagrażają innym bardziej niż osoby zdrowe.
9.  Chorzy na schizofrenię oczekują szacunku, zrozumienia i pomocy.
10.  Schizofrenia  rzuca  światło  na  pytania  egzystencjalne  o  granice  poznawalności  świata

i własnych przeżyć, o granice między złudzeniem a rzeczywistością, o kryteria prawdy
i fałszu.

Choroby afektywne

Choroby afektywne to grupa zaburzeń psychicznych polegających na okresowym

występowaniu zaburzeń nastroju, emocji, aktywności w postaci zespołów depresyjnych,
a u niektórych również zespołów maniakalnych:

−

choroba afektywna jednobiegunowa – występują tylko stany depresyjne, rzadziej tylko
maniakalne,

−

choroba afektywna dwubiegunowa (cyklofrenia) – występują zespoły depresyjne
i maniakalne.
Cyklofrenia charakteryzuje się przemiennym występowaniem wyraźnych okresów

depresji i manii, które mogą, ale nie muszą być przedzielane okresami bez zaburzeń. Objawy
psychotyczne występują głównie w okresach manii i objawiają się stałym pobudzeniem,
wygórowaną samooceną, nastawieniami wielkościowymi, nieprzemyślanym wydawaniem
pieniędzy, nierozważnymi kontaktami seksualnymi.
Zespoły zaburzeń psychicznych

Zespół psychoorganiczny – zespół objawów, które mogą powstać na skutek uszkodzenia

tkanki mózgowej. Czynniki powodujące jego powstanie mogą być różnorodne:

−

zatrucie, np. alkoholem,

−

zakażenie, np. zapalenie mózgu,

−

uraz,

−

zmiany niedokrwienne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zespół psychoorganiczny dzieli się ogólnie na 3 typy:

1. Typ oligofreniczny – upośledzenie sprawności, powstaje bardzo wcześnie, przed lub

krótko po porodzie – inaczej upośledzenie umysłowe.

2. Typ otępienny – powstaje u człowieka, który sprawność posiada, dominuje obniżenie

sprawności intelektualnej i zaburzenia pamięci.

3. Typ charakterologiczny – dominują zmiany charakteru, natomiast obniżenie sprawności

intelektualnej może być niewielkie.
W symptomach tego zespołu można wyróżnić grupy objawów, które w różnym natężeniu

występują u wszystkich dorosłych:

−

zaburzenia pamięci (dotyczą początkowo pamięci świeżej, później dochodzi do utraty
pamięci dawnej),

−

obniżenie sprawności myślenia (dochodzi do niego z różnych przyczyn, najdłużej
pozostają te czynności, które były najlepiej wykształcone i najdłużej ćwiczone,

−

zmiany życia uczuciowego (obniżenie uczuć wyższych, chwiejność uczuć, drażliwość,
wybuchowość),

−

zmiany charakteropatyczne (niekorzystne zmiany charakteru),

−

inne objawy np. odwrócenie rytmu dnia, nasilanie się pewnych objawów nocą.
W zależności od występowania i nasilenia objawów można wyróżnić:

−

zespół psychoorganiczny otępienny,

−

zespół psychoorganiczny charaketropatyczny.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaka jest definicja osoby niepełnosprawnej?
2.  Jakie są poziomy niepełnosprawności?
3.  Jakie przeżycia pojawiają się na skutek stania się osobą niepełnosprawną?
4.  Jakie wyróżniamy rodzaje niepełnosprawności?
5.  Jakie są podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej?
6.  Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością?
7.  Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej?
8.  Co oznacza termin upośledzenie umysłowe?
9.  Jakie wyróżniamy rodzaje zaburzeń osobowości?
10.  Jakie są osiowe objawy schizofrenii?
11.  Jakie są przyczyny otępienia?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ następstwa – konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą dotycząca problemów osób niepełnosprawnych,
2) okreslić

ograniczenia

osób

niepełnosprawnych

poziomie

biologicznym,

psychologicznym i społecznym,

3)  opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli,
4)  zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozycje literatury na temat osób niepełnosprawnych (ewentualnie komputer z dostępem
do Internetu),

−

arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica,

−

magnesy,

−

wzór tabeli:

Konsekwencje

Rodzaj

niepełnosprawności

biologiczne

społeczne

psychologiczne

SENSORYCZNA

USZKODZENIE NARZĄDU

WZROKU

USZKODZENIE

NARZĄDU SŁUCHU

FIZYCZNA

PSYCHICZNA

Ćwiczenie 2

Korzystając z informacji zawartych w Poradniku dla ucznia oraz z dostępnej literatury

dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia umysłowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo,
2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich

stopnia niepełnosprawności pod kątem:

−

umiejętności interpersonalnych,

−

wyrażania emocji,

−

komunikacji,

−

zdolności do samoobsługi,

−

zdolności uczenia się,

−

zdolności do pracy

3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia

upośledzenia:

−

lekkiego,

−

umiarkowanego,

−

znacznego,

−

głębokiego,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo (ewentualnie komputer
z dostępem do Internetu),

–

arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica, magnesy.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku
Pan Krzysztof ma 73 lata, jest emerytowanym pracownikiem naukowym uniwersytetu.

Przez wiele lat pracował jako wykładowca matematyki, uzyskał tytuł doktora habilitowanego.
W  wieku  65  lat  przeszedł  na  emeryturę,  wolny  czas  spędzał  na  podróżach  i  lekturze,
prowadził  bogate  życie  towarzyskie  –  miał  grupę  dobrych  znajomych,  z  którymi  grywał
w brydża.  Obecnie  został  przywieziony  do  szpitala  przez  Pogotowie  Ratunkowe,  gdyż
przewrócił  się  w  mieszkaniu.  Ponieważ  nie  był  w  stanie  się podnieść, żona  pana  Krzysztofa
wezwała lekarza.

Pan Krzysztof sprawiał wrażenie osoby zagubionej. Nie wiedział gdzie się znajduje

(mówił:  „dworzec”),  nie  pamiętał  aktualnej  daty  („1976”),  błędnie  podawał  własne  dane
osobowe.  Poproszony  o  podpis  przy  przyjęciu  do  szpitala  nie  potrafił  użyć  długopisu.  Nie
pamiętał  też  imienia  swojej  żony  –  twierdził,  że  umarła  kilka  lat  temu,  nie  poznawał  osoby
stojącej  obok.  Na  proste  pytania:  „czy  boli?”  „czy  chce  się  panu  pić?”  potrafił  udzielić
odpowiedzi  „tak”  lub  „nie”.  Przy  bardziej  skomplikowanych  odpowiadał  „nie  wiem”  lub
milczał. Podczas badania leżał spokojnie, jego twarz pozostawała bez wyrazu.

Żona pacjenta przypomniała sobie, że około 5 lat po przejściu na emeryturę pan

Krzysztof  stał  się  bardziej  nerwowy.  Szczególnie  irytował  go  „nieporządek  i  bałagan
w domu”. Objawiało się to tym, że „ciągle coś nie było na swoim miejscu”. Pacjent często nie
mógł  znaleźć  okularów,  pantofli,  zegarka.  Stopniowo  przestał  widywać  się  ze  znajomymi,
twierdził,  że  „rozmowy  go  męczą”.  Nie  wykazywał  dawnego  zainteresowania  polityką,
przestał  czytać  książki.  Wolny  czas  spędzał  na  spacerach.  Niestety,  trzy  lata  temu  zabłądził
w pobliskim parku, trafił do domu dzięki spotkanej sąsiadce. Po tym zdarzeniu nie wychodził
sam z domu, „bo można łobuzów w parku spotkać”. Spędzając czas w domu stawał się coraz
bardziej bezczynny, stracił wszelkie zainteresowania. „Siedział tylko w fotelu i myślał, nic nie
mówił”.  Stopniowo  utracił  zdolność  do  posługiwania  się  sztućcami,  nie  poznawał  swoich
dzieci. Około pół roku przed przyjęciem do szpitala u chorego wystąpił silny lęk, twierdził, że
w domu są złodzieje, próbował uderzyć swoją żonę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z opisem przypadku,
2)  wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3)  zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności, wykorzystując wiedzę zawartą w materiałach

dla ucznia,

4)  przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować chorobę,
5)  uporządkować zapisy,
6)  zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
7)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozycje literatury na temat rodzajów niepełnosprawności i typów chorób, (ewentualnie
komputer z dostępem do Internetu),

−

arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica,

−

magnesy.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj objawy choroby psychicznej na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku
Marcin zawsze był idealnym dzieckiem, spokojnym, grzecznym i wrażliwym. Nie

sprawiał  problemów  wychowawczych,  w  szkole  uczył  się  dobrze  aż  poszedł  do  liceum.
Według matki tam przestał się uczyć, wolał godzinami grać na gitarze. Siedział sam w pokoju
i  brzdąkał. Nigdy  nie  miał zbyt wielu kolegów, w liceum właściwie z  nikim  nie utrzymywał
znajomości.  Gdy  zaczął  opuszczać  zajęcia,  interweniował  wychowawca  klasy,  sugerując,  że
chłopak  może  przyjmować  narkotyki.  Matka  nigdy  nie  znalazła  żadnych  dowodów  na
uzależnienie  syna,  on  sam  także  zaprzeczał.  Gdy  nie  przeszedł  z  III  do  IV  klasy,  matka
Marcina  zdecydowała  się  załatwić  mu  indywidualny  tok  nauki.  Chłopak  podszedł  do  tego
obojętnie. Stwierdził  tylko, że  „dla  niego  liczy się tylko  muzyka,  ona go wypełnia”. Jeszcze
więcej  czasu  poświęcał  grze  na  gitarze,  równocześnie  matka  pacjenta  zauważyła,  że  coraz
gorzej  mu  wychodziło  „grał  bez  ładu  i  składu,  taką  kocią  muzykę”.  Po  około  pół  roku
bezskutecznych prób zarzucił naukę w liceum. Stał się bezczynny, „nawet grać już mu się nie
chciało,  siedział  tylko  w  swoim  pokoju,  palił  papierosy  i  rozmyślał”.  Budziło  to  irytację
rodziców  –  „ojciec  mu  powiedział,  że  jak  się  nie  chce  uczyć,  to  niech  się  do  jakiej  roboty
weźmie”.  Nie  zmieniło  to  zachowania  Marcina.  Ostatnie pół  roku  spędzał  w swoim pokoju,
wychodząc tylko aby zjeść i do toalety. Nie rozmawiał z nikim, zapytany o cokolwiek mówił
„nie wiem”  lub  milczał.  W  jego pokoju panował bałagan – porozrzucane śmieci,  niedopałki,
resztki jedzenia.

Kilka dni przed wizytą u psychiatry Marcin zaczął zachowywać się inaczej. Rodzice

zauważyli,  że  często  podchodzi  do  okna  i  obserwuje  przejeżdżające  przed  domem
samochody.  W  swoim  pokoju  pozasłaniał  szczelnie  okna,  nie  otwierał  ich  nawet  podczas
upałów.  W  nocy  świecił  światło,  nie  spał.  Pytał  się  rodziców,  czy  nie  mogliby  się
przeprowadzić w spokojniejsze miejsce. Zaniepokojona matka zawiozła Marcina do lekarza.

W trakcie rozmowy z lekarzem niechętnie opowiadał o sobie, stale się uśmiechał bez

powodu.  Nie  potrafił  podać  aktualnej  daty,  stwierdził,  że  „nie  interesuje  się  tym”.
W rozmowie  często  gubił  temat,  przerywał  w  pół  zdania.  Zapytany  o  swoje  zachowanie
w ciągu ostatnich kilku dni powiedział, że  boi się o swoje życie. Był  pewien, że samochody
specjalnie  jeżdżą  pod  jego  oknami,  że  jest  śledzony,  a  odpowiedzialny  za  całą  sytuację  jest
sąsiad.  Słyszał  głos  sąsiada,  jak  naradzał  się  z  innymi  ludźmi  i  knuł  spisek  pod  oknami
mieszkania.  Marcin  nie  powiedział  nikomu o  swoich problemach  –  podejrzewał  bowiem,  że
„w domu sąsiad założył podsłuchy”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z opisem przypadku,
2)  wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3)  przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikować chorobę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów

charakteryzujących konkretną chorobę psychiczną.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozycje literatury na temat chorób psychicznych (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu),

−

arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica,

−

magnesy.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności?



2) określić konsekwencje niepełnosprawności?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia

4.2.1. Materiał nauczania

Rodzaje i typologia potrzeb człowieka

Pewne rodzaje potrzeb odczuwane są w tym samym zakresie przez wszystkich ludzi,

np. potrzeby  biologiczne (jedzenia,  fizjologiczne). Potrzeby społeczne to te, które odczuwają
członkowie  wielu  różnych  grup  społecznych  i o których  społeczeństwo  sądzi,  że  w  ich
zaspokojeniu  muszą  jednostce  dopomóc  instytucje  publiczne,  np.  potrzeby  edukacyjne,
ochrony zdrowia, potrzeby powołania instytucji  leczących  narkomanów. Jednocześnie każdy
człowiek  posiada  potrzeby  indywidualne,  co  jest  związane  z  niepowtarzalnością  rozwoju
fizycznego,  psychospołecznego  i  kulturowego  jednostki.  Znajomość  własnych  potrzeb
umożliwia  jednostce  lepsze,  bardziej  sprawne kierowanie  swoim  życiem.  Można przyjąć,  że
potrzeby  stale ulegają przemianom. Przeobrażeniom ulegają zwłaszcza procesy zaspokajania
potrzeb i formy, w jakich potrzeby objawiają się.

W literaturze brak do tej pory jednej, zgodnie przyjętej definicji terminu potrzeba.

Najczęściej autorzy posługują się definicją ujmującą potrzebę jako „brak czegoś
wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania
w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby”.

Cechy potrzeb:

−

uruchamiają motywację przedmiotową (zaspokojenie = posiadanie przedmiotu
pożądania) oraz psychiczną (zaspokojenie pragnień, dążeń sfery emocjonalnej),

−

stanowią siłę napędową lub hamującą aktywność człowieka,

−

pomagają wyznaczać cele,

−

są siłą mobilizującą do poszukiwania prawdy,

−

są uwarunkowane kulturowo lub biopsychicznie, czyli – inaczej mówiąc – pomiędzy
odczuwaniem braku a potrzebą stoją czynniki kulturowe i biopsychiczne.

Tabela 2. Klasyfikacje dychotomiczne potrzeb.

Lp.

Autor klasyfikacji

Rodzaje potrzeb

A. Maslow

niedostatku

rozwoju

W. Szewczuk

pierwotne

wtórne

K. Obuchowski

powszechne

indywidualne

T. Tomaszewski

obiektywne

subiektywne

A. Kamiński

społeczne

jednostkowe

S. Rubinsztejn

materialne

duchowe

Z. Dąbrowski)

pozytywne

negatywne

Potrzeby leżą u podstaw wszystkich ludzkich zachowań. W swojej koncepcji Abraham

Maslow ukazuje nam hierarchię potrzeb. Istotą podziału jest wyróżnienie potrzeb niedostatku
i potrzeb rozwoju, wzrostu.

Tabela 3. Hierarchia potrzeb według Maslowa.

1. potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna)
2. potrzeby wiedzy i zrozumienia (np. posiadanie wiedzy o świecie)

Góra hierarchii

3. potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji)
4. potrzeby szacunku i uznania (np. dominacji, sławy, respektu)
5. potrzeby przynależności i miłości
6. potrzeby bezpieczeństwa (np. opieki i oparcia, braku lęku)

Dół hierarchii

7. potrzeby fizjologiczne (np. jedzenia, odpoczynku, seksualne)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (z dołu hierarchii) cechuje następująca

prawidłowość:  im  więcej  działań  na  rzecz  ich  zaspokojenia  tym  ich  mniejsze  nasilenie
(potrzeby  te  wynikają  więc  z  niedostatku).  Natomiast  zaspokojenie  potrzeb  z  samej  góry
hierarchii  np.  samorealizacji,  powiększa  obszar  dalszych  możliwych  działań  i  powoduje
nasilenie potrzeby.
Przyczyny niezaspokojenia potrzeb

Wyróżniamy dwa rodzaje przeszkód:

a) bezwzględne – wspólne dla wszystkich osób okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie

danej potrzeby, np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzi do
niezaspokojenia potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych,

b) względne – dotyczą tylko jednostek, które:

−

są nieprzystosowane,

−

nie potrafią zmienić sposobu zaspokojenia danej potrzeby,

−

łatwo rezygnują.

Niezaspokojenie potrzeb psychospołecznych niesie za sobą następujące skutki:

−

dominantę niezaspokojonej potrzeby,

−

wyparcie ze świadomości,

−

zaspokojenie w wyobraźni,

−

fiksacja – sztywny upór,

−

rezygnacja,

−

antyspołeczne wypaczenie osobowości,

−

choroby (np. somatyczne, nerwice),

−

uzależnienia.

Potrzeby w różnych fazach rozwojowych

Wiek stanowi zmienną, która decyduje o generowaniu się nowych potrzeb,

a przeobrażaniu już istniejących, a także o zmianie sposobu zaspokajania ich i udziału
jednostki w tym procesie. Sprawia to, iż w różnych fazach swojego życia człowiek dąży do
zaspokojenia nieco odmiennych potrzeb.
Potrzeby dzieciństwa

Potrzeby dzieciństwa najbardziej uwidaczniają się w początkowych okresach życia

człowieka. Są to:
1)  potrzeba przywiązania (bliskość fizyczna, a potem psychiczna),
2)  potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku,
3)  potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych,
4)  potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju,
5)  potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów,
6)  potrzeba  własnej  niezależności  w  działaniu  i  stosunkach  z  innymi  (potrzeba  poczucia

autonomii i samokontroli).

Potrzeba przywiązania

Potrzeba ta pojawia się już w okresie noworodkowym i jest charakterystyczna dla całego

dzieciństwa.  Przejawia  się  w  dążeniu  do  posiadania  kogoś  bliskiego,  kto  stale  będzie
utrzymywał  kontakt  z  dzieckiem.  Potrzebę  tą  można  zaspokoić  poprzez  właściwą  opiekę,
która polega między innymi na:

−

koncentrowaniu uwagi na dziecku,

−

przemawianiu do dziecka z pozytywną intonacją,

−

wykonywaniu ruchów i gestów np. głaskanie,

−

fizycznym, bezpośrednim kontakcie z matką.
Niezaspokojenie potrzeby dziecko sygnalizuje poprzez płacz. Potrzeba przywiązania jest

dla dziecka tak samo ważna jak pokarm czy ciepło. Brak lub niewłaściwa opieka matki (lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

innej  stałej  opiekunki)  może doprowadzić do ciężkich zaburzeń  somatycznych,  regresji  formy
zaspokojenia tej potrzeby. U dziecka w wieku 6–12 miesięcy rozłąka z matką wywołuje często
emocjonalne  poczucie  odrzucenia,  co  z  kolei  powoduje  zahamowanie  czynności  ruchowych
i motorycznych.  Przywiązanie  uczuciowe  jest  bowiem  warunkiem  stałości,  bezpieczeństwa
i wzmacnia siły dziecka, przyczyniając się do wzrost jego aktywności własnej.

Zaspokojenie potrzeby przywiązania, a więc przynależności i miłości, jest szczególnie

istotne dla dziecka chorego, niepełnosprawnego, dla którego zachowanie rodziców jest
potwierdzeniem ich miłości.
Potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku

Aktywność małego dziecka ogranicza się początkowo do najbliższego środowiska,

w którym  uczy  się  bawiąc,  manipulując  różnymi  przedmiotami  i  zabawkami.  Otoczenie
poznaje  za  pomocą  zmysłów  smaku,  dotyku,  węchu  i  wzroku.  Postępujący  rozwój  dziecka
sprawia,  iż  dąży  ono  do  kontaktu  z  innymi  osobami,  do  poznawania  własnego  najbliższego
otoczenia.  Niezaspokojenie  tej  potrzeby  aktywności  powoduje  negatywne  skutki  w  dalszym
rozwoju  dziecka.  Ograniczenie  kontaktu  z  rówieśnikami,  mały  dostęp  do  przedmiotów
(np. zabawek)  może  doprowadzić  do  powstawania  problemów.  Dziecku  należy  bowiem
zapewnić, odpowiednio do wieku, stymulację bodźcową.
Potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych

Zabawa przez naśladowanie sprawia, że dziecko uczy się różnych ról społecznych. Wraz

z rozwojem dziecka  charakter zabaw ulega zmianie. Stają  się one  bogatsze, bowiem dziecko
umiejscawia  w  nich  swoje  własne  doświadczenia  z  kontaktów  z  innymi,  ich  zachowania,
słowa.  W  niektóre  role  dziecko  wchodzi  bezpośrednio,  np.  brata,  przedszkolaka,  kolegi,
chorego.  Do  pełnieni  tych  ról  musi  się  przygotować,  a  więc  zaspokojenie  potrzeby
eksperymentowania różnych ról warunkuje rozwój społeczny dziecka.
Potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju

Poczucie własnego wzrostu i rozwoju stanowi podstawę do zadowolenia, do uzyskania

samodzielności w zaspokajaniu swoich potrzeb. Jest warunkiem akceptacji siebie, co sprzyja
z kolei powstawaniu pozytywnych interakcji z innymi ludźmi.
Potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów

Realizacja tej potrzeby przypada na wiek 3–7 lat. Następuje wzrost samodzielności

dziecka,  która  początkowa  powinna  być  wspomagana  przez  opiekuna.  Podejmowanie
aktywności  kończących  się  sukcesem  jest  bardzo  ważne  dla  dalszego  rozwoju  dziecka,
ponieważ  stanowi  czynnik  mobilizujący  do  dalszego  działania.  Akceptacja  buduje  poczucie
własnej  wartości  i  zaspokaja  potrzebę  bezpieczeństwa.  W  związku  z  tym  należy  szanować
prawa dziecka do jego dziecka do jego własności osobistej, dotrzymywać obietnic, szanować
godność dziecka.
Potrzeba własnej niezależności w działaniu i stosunkach z innymi

Dziecko najczęściej nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Korzysta

więc  z  pomocy  innych  bliskich  osób.  Jednocześnie  pragnie  stać  się  choć  w  niewielkim
stopniu  niezależne.  Uniemożliwienie  dziecku  realizacji  tej  potrzeby,  wyręczanie  dziecka
i ograniczanie  swobody  powoduje  silne reakcje  emocjonalne  (płacz, krzyk, ucieczkę).  Może
też  w  efekcie  doprowadzić  do  utraty  zaufania  do  siebie  i  własnych  sił,  zahamować
samodzielność  dziecka.  Potrzeba  ta  pojawia  się  na  różnych  etapach  życia  dziecka.  Jej
realizację  ogranicza  między  innymi  nadopiekuńcza  postawa  rodziców.  Aby  umożliwić
dziecku jej zaspokojenie należy rozwijać jego samodzielność, dać mu nią się cieszyć oraz nie
hamować poczucia niezależności.

Zaspokojenie potrzeb dziecka i generowanie nowych możliwe jest dzięki właściwej

opiece, która zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka. Blokada w ich
zaspokojeniu prowadzi do zaburzeń w zachowaniu dziecka, a w konsekwencji znajduje wyraz
w ujemnych rysach osobowości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potrzeby dziecka niepełnosprawnego:
1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni.
2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi – rówieśnikami zarówno sprawnymi jak

i niesprawnymi. Przyczynia się to do rozwoju psychicznego i społecznego dziecka.

3. Potrzeba opieki, pomocy przy równoczesnym zapewnieniu samodzielności. Jej

zaspokojenie wymaga pozytywnej postawy rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka
w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Możliwości dziecka
dzięki pozostawieniu mu pewnych obszarów samodzielności podlegać będą
wzmocnieniu.

4. Potrzeba niezależności – uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do

uniezależnienia się od opiekunów – rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu
możliwości dziecka.

5. Potrzeba uznania. Dziecko niepełnosprawne jak każde inne potrzebuje uznania dla siebie

samego  okazywanego  przez  najbliższych,  opiekunów.  Uznanie  to  może  być  wyrażane
w chwaleniu  nawet  najdrobniejszych  osiągnięć  dziecka,  w  budzeniu  pewności,  że
dziecko jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest.
Najważniejszą  i  jednocześnie najtrudniejszą w realizacji  jest potrzeba akceptacji dziecka

niepełnosprawnego.  Opieka  i  wychowanie  dziecka  niepełnosprawnego  są  pełne  napięć
i niepokojów.  Jednakże  jej  pełnienie  bez  pełnej  akceptacji  powoduje  wystąpienie  silnego
konfliktu  wewnętrznego,  mającego  nieuchronny,  a  przy  tym  negatywny  wpływ  na
funkcjonowanie  psychiczne  i  społeczne  rodziców  oraz  rozwój  dziecka,  zaburzając  jego
motywację do wzrostu oraz osłabiając i opóźniając efekty rehabilitacji.

Tabela 4. Wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego.

Obszar zachowania

Kategoria zachowania

Wewnętrzna zgoda rodziców na
indywidualny, powolniejszy przebieg
rozwoju dziecka

−

zdawanie sobie sprawy z niepełnosprawności dziecka,

−

akceptowanie odmienności społecznej rodziny,

Poznanie i zrozumienie potrzeb
dziecka

−

dostrzeganie jego pozytywnych cech,

−

rozwijanie potencjałów dziecka,

−

umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie,

Konstruktywna praca nad rozwojem
dziecka

−

stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia
niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji,

−

wymagania dostosowane do możliwości dziecka,

−

dostrzeganie nowych cech w zachowaniu i rozwoju dziecka,

−

dostosowanie formy kształcenia do potencjału intelektualnego
dziecka,

Pozytywne uczucia

−

obdarowywanie dziecka uczuciem miłości,

−

dążenie do kontaktu z dzieckiem,

Rozwijanie przez rodziców własnych
potencjałów

−

zdolność do odpoczynku i realizacji własnych zainteresowań
i innych celów życiowych bez poczucia winy.

Mechanizmy psychologiczne funkcjonowania osoby niepełnosprawnej

Jednostka przystosowując się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia

somatycznego przechodzi przez następujące etapy:
1)  szok – „To nie ja”,
2)  oczekiwanie poprawy – „Jestem chory, ale wyzdrowieję”,
3)  lament – „Wszystko jest stracone”,
4)  obrona  A  (zdrowa)  –  „Idę  do  przodu,  bez  względu  na  to”,  sprzyja  rozwiązywaniu

problemów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) obrona B (neurotyczna) – czasowo obniża napięcie emocjonalne, związane

z uświadamianiem sobie defektu ciała, w wyniku zastosowania różnych mechanizmów
obronnych, nie prowadzi ani do rozwiązania problemu, ani do poprawy funkcjonowania
psychologicznego,

6) przystosowanie – „To jest trudne, ale nie takie znów złe”.
Potrzeby osób starszych

Proces starzenia się uwarunkowany jest w znacznym stopniu przez kształt życia jaki

wiódł człowiek w dorosłym życiu. Aktywny tryb życia sprawia, że pierwsze oznaki starzenia
się pojawiają się znacznie później niż u jednostek prowadzących monotonny i bierny tryb
życia.

Na samopoczucie człowieka wpływają również: dobry stan zdrowia, silne ciało,

sprawność umysłowa. Trudno więc określić jednolity model potrzeb człowieka starszego.

Potrzeby każdego człowieka ulegają wraz z wiekiem zmianom w zakresie:

−

siły występowania potrzeb – niektóre są odczuwane bardziej intensywnie (np. potrzeba
samourzeczywistnienia) inne zaś słabną nie mając takiego znaczenia jak w poprzednich
okresach życia,

−

możliwości zaspokajania potrzeb, na które ma wpływ system wartości, słabnące
motywacje,

−

sposobów zaspokojenia potrzeb, gdyż zmianie ulega sytuacja życiowa człowieka,
np. z powodu zaprzestania pracy zawodowej, ograniczenia kontaktów społecznych.
Szczególnego

znaczenia

życiu człowieka starszego nabierają potrzeby

psychospołeczne:
1. Potrzeba przynależności (integracji, towarzystwa). Zaspokajana przez:

−

kontakty z innymi osobami,

−

więź z dawnym środowiskiem,

−

identyfikację z nowym środowiskiem,

−

dobre stosunki z rodziną,

−

miejsce osoby starszej w rodzinie.

2. Potrzeba użyteczności i uznania. Zaspokajana przez:

−

dodatkowe zatrudnienie na emeryturze,

−

wykonywanie różnych zajęć na rzecz rodziny,

−

udział w formach aktywności społecznej,

−

subiektywnie dobrą ocenę własnej sytuacji.

3. Potrzeba niezależności. Zaspokajana przez:

−

samodzielność ekonomiczną,

−

niezależność przestrzenną,

−

możliwość decydowania o ważnych dla siebie sprawach.

4. Potrzeba bezpieczeństwa (fizycznego, psychicznego). Zaspokajana przez:

−

oparcie w rodzinie i poza nią,

−

doznawanie opieki ze strony bliskich osób,

−

znajomość miasta i funkcjonowanie w nim,

−

zdrowie i dobre samopoczucie we własnym mieszkaniu i osiedlu,

−

korzystanie z pomocy instytucji.

5. Potrzeba satysfakcji życiowej. Zaspokajana przez:

−

zadowolenie z własnego miejsca w środowisku,

−

adaptację do zmiennych

−

szacunek otoczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mechanizmy identyfikowania problemów

Brak zgodności pomiędzy możliwościami człowieka, a stawianymi mu wymaganiami

przez otoczenie rodzi sytuacje problemowe. Ich przyczyny związane są z:

−

brakiem równowagi w procesie zaspokajania potrzeb,

−

niesprzyjającymi okolicznościami wynikającymi, np. ze stanu zdrowia, miejsca
zamieszkania,

−

nadmiernymi oczekiwaniami lub ich brakiem ze strony otoczenia,

−

brakiem aspiracji, dążeń ze strony osoby do zmiany swojej sytuacji życiowej,

−

brakiem umiejętności, zdolności radzenia sobie w sytuacji trudnej,

−

zakłóceniami w procesie zaspokajania potrzeb, np. opóźnienie w zaopatrzeniu
ortopedycznym.
Identyfikacja problemów w obszarze pracy socjalnej wymaga zastosowania technik

służących  rozpoznawaniu  potrzeb,  wśród  których  wyróżniamy  obserwację,  rozmowę,
wywiad,  analizę  dokumentów.  Jedną  z  najczęściej  stosowanych  technik  rozpoznawania
problemów,  głównie  osób  niepełnosprawnych  jest  połączony  z  aktywnym  słuchaniem
wywiad. Technika ta polega na kierowanej rozmowie, w której biorą udział co najmniej dwie
osoby:  prowadzący  wywiad  i  respondent.  Celem  wywiadu  jest  uzyskanie  informacji
potrzebnych  do  poznania  i  zrozumienia  sytuacji  klienta,  aby  w  konsekwencji  udzielić  mu
właściwej pomocy.

Warunki skutecznego przeprowadzenia wywiadu jako rozmowy:

−

jasno określone cele rozmowy,

−

używanie języka dostosowanego do poziomu respondenta (podopiecznego),

−

otwartość i akceptowanie podopiecznego,

−

empatia,

−

wiarygodność,

−

używanie niewerbalnych sposobów komunikowania się,

−

zapewnienie możliwości wyboru miejsca rozmowy przez podopiecznego,

−

aktywne słuchanie, pozwolenie na swobodne wypowiedzi bez przerywania,

−

kierowanie rozmową przez przeprowadzającego rozmowę.
Osoba prowadząca rozmowę powinna posiadać następujące umiejętności:

−

skupiania się i słuchania,

−

odzwierciedlania uczuć,

−

parafrazowania,

−

zadawania pytań (rzeczowych, jasnych),

−

podsumowania rozmowy.
Aktywne słuchanie polega na zachęcaniu rozmówcy do szerszego ujawniania siebie,

swoich  doświadczeń  oraz  zapamiętywanie  informacji  przekazywanych  przez  mówiącego.
Zdarza  się,  że  pod  wpływem  emocji  (np.  lęku,  gniewu)  rozmówca  traci  główny  wątek
wypowiedzi,  gubi  się,  wówczas,  dzięki  uważnemu  słuchaniu  możemy  powrócić  do
porzuconego toku rozmowy.  W celu  skutecznego rozpoznawania problemów podopiecznego
ważna jest umiejętność łączenia wielu technik rozpoznawania potrzeb np. rozmowa połączona
z aktywnym słuchaniem i obserwacją.

Problem społeczny oznacza zjawiska o średnim zasięgu, które są dotkliwe dla ludzi

i przez  to  negatywnie  przez  nich  oceniane.  W  celu  ich  usunięci  konieczna  jest  zbiorowa
interwencji  społeczna.  Problem  społeczny  to  także  rozbieżność  między  tym  co  jest,  a  tym
czego  by  się  chciało.  Dla  wyjaśnienia  jego  istoty  stosuje  się  wiele  koncepcji  i  założeń.
Problem społeczny można postrzegać jako rezultat:

−

patologii społecznej,

−

dezorganizacji społecznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

konfliktu wartości,

−

dewiacji,

−

opinii publicznej,

−

wystąpienia wielu przyczyn.
Źródłem problemów społecznych jest organizacja społeczna i sposób działania instytucji

w kilku ważnych procesach:

−

dystrybucji dóbr i usług,

−

alokacji pracy,

−

zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa,

−

edukacji i dostępu do informacji,

−

zapewnienia opieki zdrowotnej.
Wyróżniamy dwa typy problemów społecznych:

−

warunki, zjawiska i sytuacje naruszające normy i wartości społecznie akceptowane,

−

społecznie generowane warunki, sytuacje wywołujące psychiczne i materialne straty
pewnej części populacji.
Najważniejsze problemy społeczne osób niepełnosprawnych związane są z:

−

brakiem możliwości włączenia się lub całkowitego powrotu do czynnego życia
(głównym powodem są bariery architektoniczne, urbanistyczne i komunikacyjne),

−

wysoce niewystarczającą pomocom w zakresie rehabilitacji medycznej, zaopatrzenia
w sprzęt ortopedyczny i pomocniczy, rehabilitacji społecznej i zawodowej (brak pracy
dla osób niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności).

Polskie współczesne problemy społeczne:

−

patologie społeczne,

−

uzależnienia (alkoholizm, narkomania),

−

zachowania patologiczne (dezorganizacja rodziny – rodziny problemowe, dysfunkcyjne),

−

bezrobocie,

−

bieda, bezdomność,

−

neurozy i choroby psychiczne,

−

problemy ludzi starych,

−

trudności adaptacyjne okresu transformacji,

−

bierność i bezradność, niski poziom zaradności i gotowości do samopomocy,

−

niski poziom świadomości ekologicznej,

−

konflikty społeczne oraz mała umiejętność ich rozwiązywania.

Mechanizmy identyfikowania problemów społecznych to:

−

odwoływanie się do opinii publicznej,

−

odwoływanie się do ekspertów,

−

odwoływanie się do osób o znaczącej pozycji społecznej,

−

odwoływanie się do ruchów i organizacji społecznych.

Patologie społeczne

Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana

z rozwojem  społeczeństw.  Początkowo  termin  patologia  (z  gr.  pathos  –  cierpienie,  logos  –
nauka)  był  używany  w  medycynie,  a  dopiero  w  końcu  XIX  wieku  zaczęto  odnosić  go  do
zjawisk  społecznych.  Wykorzystano  wówczas  ten  termin  do  określania  działań  ludzkich
przeciwstawnych  ideałom  stabilizacji,  własności,  oszczędności,  solidarności  rodzinnej
i sąsiedzkiej. Od końca XIX wieku powstało wiele definicji patologii społecznej.

M. Jarosz uważa, że patologia społeczna jest zbiorem różnorodnych typów dewiacji

społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Patologia społeczna według M. Lipki to „... określone postawy, zachowania i sytuacje

życiowe młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują
ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju  jednostki, grupy  lub całego społeczeństwa,
a  polegają  na  niedostrzeganiu  obowiązujących  przepisów  prawa,  norm  moralnych,
obyczajowych  i  kulturowych  oraz  na  odrzuceniu  lub  nieposzanowaniu wartości  obiektywnie
zgodnych z wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju”.

Patologie społeczne odnoszą się więc do zachowań ludzkich, które odbiegają od pewnych

norm  społecznych  i  etycznych.  Skutkiem  tego  są  powszechne  zjawiska  zaburzeń
emocjonalnych,  trudności  w  kontaktach  interpersonalnych  i  świadomość  wyobcowania  ze
środowiska  społecznego.  W  wielu  przypadkach  niemożność  odnalezienia  się  w  złożonej
rzeczywistości  społecznej  i  stworzenia  sobie  pewnych  stałych  zasad  postępowania
doprowadza  do  utraty  wiary  w  sens  życia  i  poczucia  egzystencjalnej  pustki.  Konsekwencją
takiej  sytuacji  jest  chęć  oderwania  się  od  świata,  ucieczki  od  groźnej  i  niezrozumiałej
rzeczywistości.  Dotyka  to  często  ludzi  młodych.  Potęguje  ten  stan  kryzys  wartości  i  sensu
życia.  Zakłada  on  przewartościowania  aksjologiczne,  zastępowanie  jednych  wartości  przez
inne, konkurencyjne.

Podstawą badań w patologii społecznej mogą być następujące problemy:

−

pierwszy – dotyczy zjawisk związanych z życiem jednostki i określany jest mianem
patologii indywidualnej,

−

drugi – obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii
rodziny,

−

trzeci – stanowią ujemne zjawiska powstające w grupach organizacyjnych.

Grupy zjawisk patologicznych:
1) zjawiska kryzysowe np. bezrobocie, niepewność pracy, brak perspektyw, zagrożenie

moralne, zagubienie, niepewność,

2) zagrożenia dla otoczenia przyrodniczego człowieka,
3) zagrożenia bezpieczeństwa np. przez narastające przestępstwa, afery, narkomanię,

dewiacje seksualne, dysfunkcjonalność rodziny.

4) konflikty o różnym charakterze i różnych rozmiarach przestrzennych.
Pojęcie i podział sytuacji społecznych

Sytuacja społeczna wg Stanisława Miki to takie okoliczności, w których obok podmiotu

(jednostki)  bezpośredniego,  występują  inni  ludzie.  Ci  inni  obserwują  nasze  zachowanie
(sposób  mówienia,  wykonywania  poszczególnych  czynności,  postawę  ciała)  i  na  tej
podstawie  w  ich  świadomości  powstaje  obraz  osoby,  jednostki.  Wyróżnić  można  2  rodzaje
sytuacji społecznej:
1.  Sytuacje  społeczne,  w  których  inni  ludzie  występują  w  sposób  bezpośredni.  Inni  ludzie

mogą występować w sytuacjach bezpośrednich społecznych jako:

−

jednostki indywidualne,

−

grupy lub członkowie grupy, ma świadomość przynależności do niej, zajmuje

określoną pozycję społeczną, pełni określone role. Mówiąc o sytuacjach grupowych
chodzi nam przede wszystkim o tzw. grupy, np. grupy studenckie, seminaryjne, klasa
szkolna, grupa pracownicza, kontakt między członkami tej grupy ma charakter
bezpośredni (twarzą w twarz),

−

duże zbiorowości nie zintegrowane tak jak widownia w teatrze, czy tłum kibiców na

meczu. Te duże nie zintegrowane zbiorowości oddziaływają na nas jako całość –
psychologia tłumu,

−

inni ludzie w sytuacjach społecznych, w których my uczestniczymy mogą

występować jako przedstawiciele różnych instytucji czy organizacji. Spostrzegamy je
wówczas jako reprezentantów danej instytucji (poczty, telewizji).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Sytuacje społeczne w których inne osoby występują w sposób pośredni. Wyróżniamy

dwa rodzaje sytuacji społecznych, w których inni występują wobec nas w sposób
pośredni:

−

inni ludzie występują w sytuacjach społecznych w formie materialnych produktów

swoich czynności, działań, te ich wytwory, produkty oddziaływają na nas, są źródłem
informacji o ich autorach,

−

ponadto inni ludzie mogą występować bezpośrednio w formie tzw. niematerialnych

produktów swego działania, np. język będący narzędziem porozumiewania się, normy
społeczne, normy moralne, zwyczaje czy obyczaje, poglądy czy różne ideologie.

Sytuacje społeczne mają wpływ na:

−

procesy spostrzegania,

−

procesy pamięci,

−

procesy motywacyjne,

−

osiągnięcia w wykonywaniu różnych czynności i działań,

−

funkcjonowanie człowieka w wielkich zbiorowościach ludzkich.
Funkcjonowanie ludzi w wielkich zbiorowościach ludzkich (sytuacjach społecznych)

charakteryzują przede wszystkim ograniczone i spłycone kontakty z innymi osobami, a także
anonimowość tych kontaktów. W konsekwencji prowadzi to do szeregu niepożądanych
zjawisk, takich jak mała gotowość pomocy innym, a także częstsze niż w małych grupach
zachowania o charakterze antyspołecznym.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest potrzeba?
2.  Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne?
3.  Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku?
4.  Jakie są przyczyny niezaspokojenia potrzeb?
5.  Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych?
6.  Czym charakteryzują się  potrzeby okresu dzieciństwa?
7.  Do czego prowadzi niezaspokojenie potrzeb dziecka?
8.  Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne?
9.  Jakie są wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego?
10.  Jakie  etapy  musi  przejść  osoba  niepełnosprawna,  aby  przystosować  się  do  obecnego

stanu?

11.  W czym przejawiają się potrzeby osób starszych?
12.  Co to są sytuacje problemowe?
13.  Co może być źródłem problemów?
14.  Jakie techniki w pracy socjalnej służą rozpoznawaniu problemów?
15.  Jakie warunki powinny być spełnione dla przeprowadzenia skutecznego wywiadu?
16.  Co to jest problem społeczny?
17.  Jakie występują typy problemów społecznych?
18.  Jakie najważniejsze problemy społeczne występują obecnie w Polsce?
19.  Co to są zjawiska patologiczne?
20.  Jak należy rozumieć pojęcie sytuacji społecznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w 3–4 osobowej grupie,
2) zapoznać się z artykułem bądź opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej,

np. upośledzonej umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,

3) scharakteryzować rodzaj niepełnosprawności,
4) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera artykułu,

opisu,

5) zaprezentować na forum całej grupy efekty pracy grupy i uzasadnienie przyjętego

rozwiązania,

6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – scharakteryzowaniu potrzeb różnych grup

osób niepełnosprawnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opisy sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej,

–

artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych.

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy potrzeb zawartych w klasyfikacji potrzeb A. Maslowa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać partnerów do pracy w 4–5 osobowej grupie,
2)  przypomnieć sobie klasyfikację potrzeb według A. Maslowa,
3)  określić:

−

sposoby zaspokajania potrzeb,

−

skutki niezaspokojenia potrzeb,

4)  opracować wyniki swojej pracy uwzględniając każdą potrzebę,
5)  wyniki pracy umieścić w tabeli na dużym arkuszu papieru,
6)  zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
7)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat hierarchii potrzeb według A Maslowa,

−

duże arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica flip-chart.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy zasad funkcjonowania instytucji i organizacji realizujących zadania

z zakresu pomocy społecznej i określ rodzaje problemów osób niepełnosprawnych – klientów
owych instytucji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie

instytucji,

2) uczestniczyć w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji pomocy społecznej

oraz organizacji społecznych realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,

3) uzyskać informacje o:

−

celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucje lub organizację,

−

świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę,

−

skali problemów osób niepełnosprawnych zgłaszających się do placówki o pomoc,

4) sporządzić sprawozdanie z pobytu w placówce,
5) uczestniczyć

zajęciach

podsumowujących

ćwiczenie, mających na celu

uporządkowanie zebranych informacji, które posłużą do wykonania następnego
ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

lista instytucji i organizacji pomocy społecznej działających w danej miejscowości/
regionie.

Ćwiczenie 4

Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na

podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać partnerów do pracy w 4–5 osobowej grupie,
2)  przeanalizować materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 3,
3)  uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:

−

obszar działania instytucji,

−

problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,

4)  opracować szatę graficzną mapy,
5)  wydrukować przygotowany przez grupę materiał lub przygotować plakat,
6)  zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
7)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 3,

−

ulotki,

−

foldery,

−

papier,

−

komputer,

−

drukarka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych?



2) zdiagnozować problemy osoby niepełnosprawnej, ich źródła, przejawy

oraz wpływ na funkcjonowanie podopiecznego?



3) zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości

i umiejętności?



4) rozpoznać patologie społeczne, ich źródła i przejawy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Metody pracy socjalnej i rehabilitacji osób

niepełnosprawnych

4.3.1. Materiał nauczania

Rewalidacja, pojęcie kompensacji biologicznej, psychologicznej i społecznej

Rehabilitacja i rewalidacja osób niepełnosprawnych.
Pojęcie rewalidacja używane jest naprzemiennie z pojęciem rehabilitacja. W węższym

znaczeniu  pojęcia  te  oznaczają  działania  zmierzające  do  przywrócenia  w  miarę  możliwości
poprzedniego  stanu  sprawności  psychofizycznej.  W  szerszym,  zgodnie  z  definicją  WHO,
oznaczają  działania  mające  na  celu,  wyćwiczenie  lub  przywrócenie  jednostce  możliwie
najwyższej  sprawności  oraz  przystosowanie  do  społecznych  zadań  pomimo  istniejących
braków poprzez skoordynowane działania medyczne, socjalne, szkoleniowe oraz zawodowe.

Cele rehabilitacji:

−

zmniejszenie liczby osób, które ze stanu dysfunkcji, odpowiadającego niższym stopniom,
przechodzą do grupy bardziej zaawansowanego ograniczenia sprawności,

−

uzyskanie poprawy stanu zdrowia przez osoby z wyższych stopni ograniczonej
sprawności do poziomu funkcjonowania zbliżonego do sytuacji osób bez dysfunkcji.
Powyższym celom służą następujące działania:

−

korekcyjne lub wspomagające osobę niepełnosprawną, aby sama radziła sobie w obszarze
funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność,

−

zwiększające lub umożliwiające określoną samodzielność osoby niepełnosprawnej przez
zastosowanie urządzeń technicznych lub specjalnej aparatury,

−

zastępujące osobę niepełnosprawną w tych okolicznościach lub zadaniach, w których
nastąpiła jej pełna niesprawność, a jednocześnie nie jest możliwe zastosowanie urządzeń
umożliwiających uzyskanie samodzielności.
Rehabilitacja stosowana jest głównie wobec tych chorych, którzy w wyniku choroby lub

długotrwałej  hospitalizacji  utracili  umiejętności  potrzebne  w  codziennym  funkcjonowaniu.
Rehabilitacja jest ciągłym, trwającym procesem społecznym, wynikającym z działań różnych
instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych, charytatywnych, fundacji, którego celem jest
stworzenie  takich  warunków,  aby  osoba  niepełnosprawna  mogła  powrócić  do  pełni  zdrowia,
a w  wypadku  braku  takiej  możliwości  wykształciła  mechanizmy  kompensacyjne,  które
zastąpiłyby utracone funkcje organizmu.

Kompensacja jest złożonym procesem uzupełniania, wyrównywania braków oraz

zastępowania  (substytucji)  deficytów  rozwojowych,  narządów  i  przystosowywania  się  na
innej  możliwej  drodze.  Jej  istota  polega  na  odtwarzaniu  czynności  całego  narządu  ruchu,
zmysłu  lub  poszczególnych  jego  części  za  pomocą  środków  zastępczych  organizmu
ludzkiego.

Kompensacja może być:

−

bezpośrednia,

−

pośrednia.
Możliwości kompensacyjne zależą od takich czynników jak: wiek, ogólny stan zdrowia,

rozległość uszkodzenia i jego przyczyny, systematyczność usprawniani uszkodzonego
narządu.

Rodzaje kompensacji:

1. Kompensacja biologiczna – należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych,

np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Kompensacja biologiczno-psychiczna – zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami

sensorycznymi, np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania
alfabetem Braille’a.

3. Kompensacja psychospołeczna-organizacja grupy tak, aby dać możliwość działania

osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej nieudolności lub
zahamowań.

4. Kompensacja społeczna – to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających

pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy.

5. Kompensacja opiekuńcza – zapewnienie opieki nad dziećmi oraz osobami niezdolnymi

do samodzielnego życia.

6. Kompensacja wychowawcza – dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym.

Tabela 5. Rodzaje rehabilitacji.

Rodzaje rehabilitacji

Charakterystyka

Medyczna

−

polega na stymulacji procesu leczniczego głównie poprzez aktywność ruchową i
psychiczną,

Społeczna

−

zmierza do przywrócenia samodzielności społecznej osobie, która jest jej
pozbawiona, a tym samym znajduje się poza nawiasem normalnego życia
społecznego,

−

polega na wyrabianiu zaradności osobistej i pobudzaniu aktywności społecznej
osoby niepełnosprawnej oraz kształtowaniu umiejętności samodzielnego
wypełniani ról społecznych,

−

zajmuje się edukacją osób zdrowych w celu zrozumienia potrzeb i pełnej
akceptacji osób niepełnosprawnych,

Psychiczna

−

polega na udzieleniu osobie niepełnosprawnej pomocy w pokonywaniu oporów
psychicznych związanych z niepełnosprawnością oraz w przystosowaniu się do
otoczenia,

−

prowadzą ją specjaliści oraz nieprofesjonaliści (rodzina, znajomi),

Zawodowa

−

polega na przywróceniu zdolności do aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych,

−

tworzenie odpowiednio przystosowanych stanowisk pracy dla osób
niepełnosprawnych.

Polski model rehabilitacji charakteryzuje:

−

powszechność – rehabilitacja musi być powszechna, czyli dostępna bezpłatnie każdemu,
kto jej potrzebuje,

−

wczesne zapoczątkowanie – rozpoczynanie rehabilitacji już w czasie leczenia,

−

zespołowość – rehabilitacja powinna być prowadzona przez zespół wielospecjalistyczny,

−

ciągłość – rehabilitacja powinna być ciągła i nieprzerwana.
Rehabilitacja osób niepełnosprawnych wspierana jest przez sieć placówek prowadzonych

przez organizacje pozarządowe oraz placówki działające w systemie pomocy społecznej, np.
środowiskowe domy samopomocy, domy pomocy społecznej.

Pomoc społeczna umożliwia przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych tym, którzy

nie są w stanie sami ich pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
Wspiera ich w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im
życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest
także zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających
do usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.

Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw

zabezpieczenia  społecznego,  wojewodowie)  i  samorządowej  (marszałkowie  województw,
starostowie  na  poziomie  powiatów  oraz  wójtowie,  burmistrzowie  (prezydenci  miast)  na
poziomie  gmin.  Realizując  zadania  pomocy  społecznej  współpracują  oni,  na  zasadzie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi
kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.

Pomoc społeczna polega w szczególności na:

−

przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń,

−

pracy socjalnej, rozumianej jako działalność zawodowa, ułatwiająca osobom i rodzinom
funkcjonowanie w społeczeństwie,

−

prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,

−

analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy
społecznej,

−

rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy.
Główne cele pomocy społecznej:

−

wsparcie osób i rodzin w przezwyciężeniu trudnej sytuacji życiowej, doprowadzenie –
w miarę możliwości – do ich życiowego usamodzielniania i umożliwienie im życia
w warunkach odpowiadających godności człowieka,

−

zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej – dla osób nie posiadających
dochodu lub o niskich dochodach, w wieku poprodukcyjnym i osobom
niepełnosprawnym,

−

zapewnienie dochodu do wysokości poziomu interwencji socjalnej osobom i rodzinom
o niskich dochodach, które wymagają okresowego wsparcia,

−

zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym skutkami patologii społecznej,
w tym przemocą w rodzinie,

−

integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie,

−

stworzenie sieci usług socjalnych adekwatnych do potrzeb w tym zakresie.
Państwo polskie zapewnia swoim obywatelom wiele różnych świadczeń pomocy

społecznej. Można tu wymienić między innymi: usługi opiekuńcze dla osób samotnych,
organizowanie dziennych i stałych domów pomocy i ośrodków opiekuńczych, domów dla
przewlekle chorych, dla dzieci upośledzonych umysłowo.

Metody pracy rewalidacyjnej z różnymi grupami osób niepełnosprawnych
Istnieje wiele metod pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo. Ich

dobór uwarunkowany jest przez:

−

cel i zadania oddziaływań,

−

sytuację osoby (wiek, potrzeby, stopień upośledzenia, możliwości i ograniczenia),

−

realne warunki, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole lub szkoła
specjalna, ośrodek rehabilitacyjny).
Wiele z metod można stosować wobec jednego pacjenta/klienta, gdyż wzajemnie się

uzupełniają  np.  w  przedszkolu  specjalnym,  czy  integracyjnym  główną  metodą  jest  zabawa
manipulacyjna,  ruchowa,  tematyczna,  niedyrektywna,  itp.;  w  „szkole  życia”  dominującą
w pierwszym  etapie  kształcenia  jest  metoda  ośrodków  pracy  oraz  naśladowanie,
doświadczanie,  ćwiczenie  poprzez  działania praktyczne,  możliwe  w  naturalnych  warunkach.
W  placówkach  tego  typu  stosuje  się  w  ograniczonym  zakresie  metody  nauczania
podstawowych  technik  szkolnych,  głównie  czytania  i  pisania,  metody  terapii  zajęciowej,
terapii  logopedycznej,  metody  relaksacyjne,  zabawowe  i  inne  –  w  zależności  od  potrzeb.
Natomiast  w  ośrodkach  rehabilitacyjnych  główny  nacisk  położony  jest  na  usprawnianie,
w związku  z  tym  dominują  tu  metody  indywidualnej  rehabilitacji  prowadzonej  przez
specjalistów, np. logopedę, fizjoterapeutę. Domy pomocy społecznej nastawione są na opiekę
nad podopiecznymi, naukę samoobsługi, uspołecznianie i terapię zajęciową.

Wszystkie ośrodki stosują na ogół metody o nachyleniu behawioralnym – gospodarka

żetonowa, system kar i nagród – oraz metody porozumiewania się za pomocą gestów,
symboli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Celem rehabilitacji niewidomych jest przygotowanie ich do samodzielnego życia,

a warunkiem tego jest wszechstronny rozwój umysłowy, moralny, społeczny. Prowadzona
jest ona na dwóch poziomach:

−

rehabilitacji podstawowej,

−

rehabilitacji zawodowej.
Osoby niewidome lub słabowidzące mają ograniczoną swobodę poruszania się.

W związku z tym uzależnione są od przewodnika i otoczenia, co w konsekwencji prowadzi do
utraty poczucia własnej wartości, utrudnia zdobywanie doświadczeń, nie pozwala na podjęcie
nauki lub pracy.

Kształcenie umiejętności samodzielnego poruszania się i orientacji przestrzennej

następuje poprzez:

−

naukę technik ochraniających,

−

ustalenie kierunku marszu,

−

poznawanie właściwości otoczenia,

−

odnajdowanie upuszczonych przedmiotów (metoda spirali, metoda siatki),

−

posługiwanie się laską,

−

chodzenie po schodach,

−

korzystanie ze środków komunikacji miejskiej,

−

korzystanie z pomocy przewodnika.
W rehabilitacji osób słabowidzących i niewidomych bardzo ważne miejsce zajmuje

nauka komunikacji za pomocą pisma dotykowego. Alfabety dotykowe można podzielić na
dwa rodzaje:

−

pismo liniowe (np. system stworzony przez Williama Moona),

−

pismo punktowe (np. alfabet Braille’a).
Praca rewalidacyjna z osobami głuchymi i słabosłyszącymi powinna rozpoczynać się od

nauki mowy już od momentu spostrzeżenia u dziecka kłopotów ze słuchem, a więc
w przypadku głuchoty wrodzonej od najwcześniejszych tygodni życia niemowlęcia.

Drugim ważnym etapem w nauce mowy dziecka z wadą słuchu jest trening słuchu.
Jednocześnie należy zadbać o osiąganie przez dziecko głuche coraz większych

umiejętności umysłowych. W tym celu należy stosować metody prowadzące do wczesnego
opanowywania zdolności językowych między innymi przez:

−

naukę elementarnych środków komunikacji (mimika, gest, naśladownictwo),

−

naukę odczytywania mowy z ust w powiązaniu z czynnością (ważne jest by osoba
mówiąca była w odpowiedniej odległości i na odpowiedniej wysokości),

−

rozwój motoryki mówienia przy widocznych ruchach artykulacyjnych oraz na podstawie
odczuwalnych wibracji wspieranych pomocami technicznymi,

−

naukę formowania dźwięków przez naśladownictwo ruchów artykulacyjnych,

−

naukę częściowego postrzegania świata za pomocą słuchu,

−

ćwiczenia palców jako przygotowanie do przekazywania znaków palcowych,

−

stosowanie prostego języka w porozumiewaniu się z dzieckiem,

−

pomoc w rozumieniu komunikatów poprzez włączanie innych zmysłów.
Ważnym sposobem porozumiewania się osób z wadą słuchu jest język migowy.

Bariery rehabilitacji

Do najczęściej wymienianych barier należą:

−

bariery psychologiczne,

−

bariery społeczne,

−

bariery prawne,

−

bariery architektoniczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bariery psychologiczne – trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej

z niepełnosprawnością. Opóźniają i obniżają efekty procesu rehabilitacji. Mogą polegać na
mechanizmie zaprzeczania lub wycofania. Łączą się z silnymi emocjami, uniemożliwiającymi
podjęcie niezbędnych decyzji, ważnych w procesie rehabilitacji.

Bariery społeczne – różnorodne negatywne reakcje środowiska społecznego, niechęć,

wrogość, obojętność. Prowadzą do ograniczenia kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, do
ich izolacji oraz są głównym czynnikiem ograniczenia procesów adaptacyjnych
i integracyjnych. Ich ograniczenie wymaga długotrwałego procesu edukacji społecznej w celu
zmiany postaw i stereotypów wiążących się z niepełnosprawnością.

Bariery prawne – stwarza ustawodawstwo, które w wielu punktach jest sprzeczne

z intencjami rehabilitacji, np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne
dla samego niepełnosprawnego i może powodować manipulację i ograniczać pracę tych osób.

Bariery architektoniczne – wszelkie bariery utrudniające poruszanie się osoby

niepełnosprawnej  w  terenie  i  jego  najbliższym  otoczeniu  (schody,  drzwi).  Likwidacja  tego
rodzaju  barier  wymaga  przestrzegania  prawa  budowlanego.  Pomimo  nakładów  finansowych
stanowi  istotny  element  oddziaływania  na  postawy  społeczne,  zwraca  uwagę  także  na
trudności osób niepełnosprawnych.
Metody pracy socjalnej

Metody pracy socjalnej to uporządkowane procedury (diagnostyczne oraz interwencyjne)

i strategie planowego wywoływania zmian w jednostkach, grupach, społecznościach.

Modele praktyczne pracy z indywidualnym przypadkiem:

1. Podejście psychologiczne – psychoanaliza koncentruje się na tkwiących w jednostce

przyczynach trudności, np. nieuświadomione potrzeby, słabe ego, poczucie niższości,
podatność na stres oraz przyczyny ekonomiczne tj. brak wykształcenia, konflikty
rodzinne. Interwencja poprzez:

−

dyskusje na temat aktualnej sytuacji klienta,

−

analizę doświadczeń z przeszłości, które mogą wyjaśnić obecne trudności.

2. Podejście problemowe – przyjmuje założenie, że ludzkie życie to nieustający proces

rozwiązywania problemów. Koncentruje się na teraźniejszości. Interwencja poprzez:

−

ustalenie co jest problemem,

−

analiza problemu,

−

rozwiązanie problemu

−

wybór rozwiązania.

3. Podejście skoncentrowane na zadaniu – rozszerzenie modelu problemowego; silnie

koncentruje się na aktualnych przyczynach trudności klienta. Interwencja poprzez:

−

uzgodnienie z klientem problemu,

−

ustalenie kontraktu i zadań do wykonania,

−

pokazanie korzyści z podjętych działań.

4. Podejście strukturalne – zakłada, że problemy indywidualne podopiecznego są przyczyną

dezorganizacji społecznej lub patologią. Podstawą tego podejścia jest kontrakt
z podopiecznym oraz maksymalne wsparcie dla podopiecznego w jego środowisku.

5. Podejście systemowe koncentruje się na pracy socjalnej poprzez:

−

pomoc ludności, wspieranie ich,

−

ustanawiane powiązania między ludnością a zasobami pomocy społecznej,

−

przełamanie barier biurokratycznych,

−

wywieranie wpływu na politykę społeczną,

−

udzielanie materialnego wsparcia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby (procedury) pracy z indywidualnym podopiecznym:
1. Sposoby (procedury) ukierunkowane na sferę poznawczą podopiecznego poprzez:

−

podnoszenie poczucia własnej wartości,

−

podnoszenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji,

−

podnoszenie świadomości,

−

modyfikowanie atrybucji (przekonań na temat przyczynowości).

2. Sposoby (procedury) nastawione na zachowania podopiecznego:

−

wzmacnianie,

−

modelowanie,

−

przydzielanie zadań.

3. Sposoby (procedury) nastawione na emocje podopiecznego:

−

odreagowanie,

−

relaksacja,

−

przezwyciężanie depresji.

Modele praktyczne pracy z grupą
1. Model terapii całościowej lub inaczej celów naprawczych jest zorientowany klinicznie.

Grupa spełnia tu rolę czynnika zmiany i ma za zadanie wspierać jednostkę.

2. Model umiejętności społecznej – powstaje i trwa z powodu społecznie określonych

interesów, np. Rada Rodziców.

3.  Model celów opartych na wzajemności – zarówno jednostce jak i społeczeństwu.
4.  Model eklektyczny – łączy w sobie kilka powyższych.
Sposoby (procedury) pracy  z grupą

Sposoby (procedury) modyfikujące sferę poznawczą nie różnią się od sposobów

ukierunkowanych  na  pracę  z  jednostką.  Zmierzają  do  zmiany  przekonań  członków  grupy
(rodziny),  jeśli  są  one  zniekształcone  lub  wzmacniania  tych  przekonań,  jeśli  zachodzi  taka
potrzeba.  Szczególnego  znaczenia  nabierają  oddziaływania  na  członków  rodziny
podopiecznego  prowadzone  w  kierunku  zmiany etykiety  (np.  niezdolnego  do podejmowania
decyzji,  osoby  złośliwej,  itp.),  a  także  poszukiwanie  prawdziwych  przyczyn  takiego
zachowania  (np.  jako  następstw  choroby, złego traktowania  przez  członków  rodziny  nie zaś
celowego,  złośliwego  działania  podopiecznego).  Postępowanie  opiekuna  ukierunkowane  na
poszczególnych  członków  grupy  (rodziny)  może  przyczyniać  się  do  lepszego  zrozumienia
potrzeb i oczekiwań obu stron relacji tj. podopiecznego i innych członków rodziny.

Sposoby (procedury) modyfikowania uczuć podopiecznego – to sposoby, którymi

opiekun wspomaga grupę (rodzinę), aby pomogła swojemu bliskiemu w wyrażaniu uczuć, nie
zaś  zaprzeczaniu,  czy  ukrywaniu  ich. Pomoc ta  dotyczy także  pomocy wzajemnej  członków
grupy  poprzez  relaksację,  odreagowanie  czy  inne  sposoby  opisane  wcześniej.
Niepełnosprawność  jest  często  ciężkim  doświadczeniem  dla  samego  podopiecznego  jak
i pozostałych  osób  w  rodzinie.  Radząc sobie w tej trudnej  sytuacji  stosuje  on  różne  sposoby
wypierające,  np.  takie  uczucia  jak  gniew  i  strach.  Wiele  osób  ukrywa  uczucia  troski
i czułości,  co  sprawia,  że  wzrasta  poczucie  dystansu  wobec  innych.  Wymienione  wcześniej
techniki  modyfikowania  uczuć  są  pomocne  w  rozpoznawaniu  własnych  emocji  i  orientacji
w stosunku emocjonalnym do niepełnosprawnego członka rodziny.

Sposoby (procedury) modyfikowania zachowań podopiecznego. Podobnie jak w pracy

z indywidualnym  przypadkiem  sposoby  modyfikowania  zachowań  to:  wzmacnianie,
modelowanie  oraz  przydzielanie  zadań  związanych  z  pełnieniem  określonych  ról  w  grupie.
Członkowie grupy (rodziny) mogą uczyć się sposobów wzajemnego wzmacniania zachowań,
dając  sobie  wsparcie  w  sytuacjach  trudnych.  Różnią  się  oni  także  zdolnościami
przystosowawczymi  stąd  dobre  efekty  daje  modelowanie  poprzez  np.  opisywanie  przez
opiekuna pożądanych zachowań innego członka rodziny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wpływową strategią modyfikowania zachowań jednostki w grupie jest pełnienie ról:

−

związanych z funkcjami (np. głowy rodziny, zabezpieczającego byt materialny),

−

sytuacyjnych (np. chorego, niepełnosprawnego),

−

związanych z interakcjami społecznymi (np. mediatora w sporze rodzinnym).

Modele praktyczne pracy środowiskowej

Model A – rozwoju lokalnego. Celem działania jest przywrócenie społeczności jako

całości do samodzielnego rozwiązywanie swoich problemów. Dokonuje się tu jak najwięcej
aktywizacji osób, grup i instytucji, aby skupić ich wokół wspólnych celów.

Model B – planowanie społecznego. Działanie skoncentrowane na rozwiązywaniu

konkretnych problemów społecznych, np. walka z ubóstwem, przestępczością, bezdomnością.
Strategia działania oparta jest o planowanie społeczne, realizowane przez profesjonalne
służby społeczne we współpracy z rządem i samorządem lokalnym.

Model C – akcji społecznej. Celem działania jest zmiana zasad dystrybucji władzy lub

zasobów na korzyść najbardziej upośledzonych grup społecznych, a następnie mobilizacja
opinii publicznej i organizowanie akcji nacisku na władze w celu wymuszenia konkretnych
reform.

Podejście grupowe kładzie silny nacisk na indywidualizację w ramach grupy. Pracownik

zdaje  sobie  sprawę,  że  grupa  często  stanowi  całość,  ale  też  nie  wolno  mu  stracić  z  pola
widzenia  jednostki.  P.  Konopka  tłumaczy  też,  że  praca  z  grupą  jest  podejściem  świadomie
skierowanym  na  najpełniejszy  rozwój  jednostki  w  jej  relacji  do  grupy  i  na  opanowanie
umiejętności włączania się kiedy trzeba, a także wycofania się kiedy jest to potrzebne.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co oznaczają pojęcia rehabilitacja i rewalidacja?
2.  Jakie są rodzaje rehabilitacji?
3.  Na czym polega rehabilitacja społeczna?
4.  Na czym polega rehabilitacja zawodowa?
5.  Co to jest kompensacja i jakie są jej rodzaje?
6.  Co to jest adaptacja?
7.  Jakie formy aktywności wspomagają proces rehabilitacji zawodowej?
8.  Jakie cechy ma polski system rehabilitacji?
9.  Jakie są cele pomocy społecznej?
10.  Jakie metody wykorzystywane są w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo?
11.  Na czym polega rehabilitacja osób niewidomych?
12.  Na czym polega rehabilitacja osób głuchych i słabo słyszących?
13.  Jakie są rodzaje barier rehabilitacji?
14.  Na czym polega metoda pracy z indywidualnym przypadkiem?
15.  Na czym polega metoda pracy grupowej?
16.  Na czym polega metoda organizowania środowiska?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprezentuj (symulacje) samodzielne poruszanie się osoby niepełnosprawnej –

niewidomej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując

następujące zadania z zawiązanymi oczami:

−

przejście pomiędzy ławkami, krzesłami,

−

poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę,

−

spakować swoje rzeczy,

−

poruszanie się za pomocą laski.

2) podsumować ćwiczenie na forum grupy,
3) przeprowadzić dyskusję na temat tego, co sprawia osobie niewidomej największą

trudność.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opaska na oczy,

–

ławki,

–

krzesła,

–

drobne przedmioty,

–

laska.

Ćwiczenie 2

W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na

wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać koleżankę/kolegę do wykonania ćwiczenia w parze,
2)  jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku,
3)  jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu poza budynek,
4)  zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze,
5)  podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach,
6)  wziąć  udział  w  dyskusji  mającej  na  celu  uświadomienie  problemów  i  ograniczeń,

z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich,

7) podsumować ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wózek inwalidzki.

Ćwiczenie 3

Sporządź wykaz obiektów i instytucji z barierami architektonicznymi w Twoim miejscu

zamieszkania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić miejsca, które mogłaby odwiedzać osoba niepełnosprawna (np. poruszająca się

na wózku) mieszkająca w Twojej okolicy (sklep, przychodnia lekarska, urząd miasta,
gminy, poczta, bank itp.),

2) przeanalizować występowanie barier architektonicznych w tych obiektach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) wskazać instytucje dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych,
4) określić bariery architektoniczne występujące w wybranych obiektach niedostosowanych

do potrzeb niepełnosprawnych,

5) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy,
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica,

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

multimedialny projektor.

Ćwiczenie 4

Dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby oddziaływania w stosunku do

podopiecznego, na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku:
Agnieszka lat 17, upośledzona w stopniu umiarkowanym, bardzo chętna i otwarta na

kontakty  z  rówieśnikami  i  osobami  dorosłymi.  Bardzo  lubi  przebywać  w  otoczeniu  ludzi.
Samodzielnie  porusza  się  tylko  w  pobliżu  swojego  miejsca  zamieszkania.  Podczas  dalszych
wycieczek  towarzyszy  jej  mama.  Ma  starszego brata,  który  studiuje  za  granicą,  więc  widują
się rzadko. Ojciec dziewczyny  jest  marynarzem  i  często przebywa poza domem. Ulubionym
zajęciem  Agnieszki  jest oglądanie seriali telewizyjnych  i teleturnieji. Lubi  spacery  i  jazdę  na
rowerze.

Mama troszczy się o dziewczynę. Obecnie Agnieszka uczy się w specjalnej szkole

zawodowej, do której codziennie zawozi ją specjalny autobus.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać partnera do pracy w parze,
2)  zapoznać się z opisem przypadku,
3)  określić metody pracy socjalnej i procedury oddziaływania,
4)  wskazać cel oddziaływania,
5)  dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania,
6)  zaprezentować  wyniki  pracy  w  parach  na  forum  grupy  uzasadniając  wybór  metod

i sposobów oddziaływania,

7) podsumować ćwiczenie w dyskusji, ukazując zależność doboru metod i sposobów

oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

duże arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica flip-chart.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Zaplanuj wycieczkę do parku krajobrazowego z niewidomym podopiecznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić problemy i potrzeby osób niewidomych,
2) określić cele wyjścia do parku krajobrazowego uwzględniając zasady i metody

rewalidacji osób niewidomych,

3) wskazać możliwości i ograniczenia zorganizowania takiego wyjścia oraz zasoby

niezbędne do realizacji celu,

4)  opracować plan organizacji wycieczki,
5)  przedstawić wyniki swojej pracy na forum grupy,
6)  wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

źródła informacji dotyczące osób niepełnosprawnych,

–

papier,

–

mazaki.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować

metody

rewalidacji

osób

niedorozwojem

umysłowym, niewidomych, niesłyszących, głucho-niewidomych, starych
i przewlekle chorych?



2) opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na

funkcjonowanie podopiecznego?



3) opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem

jego własnych możliwości?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Metody pracy z ludźmi starszymi

4.4.1. Materiał nauczania

Czas życia człowieka zmienia się z pokolenia na pokolenie. Na podstawie dostępnych

źródeł uważa się, że człowiek 5 tysięcy lat temu żył około 20 lat. Człowiek XX wieku
wydłużył swoje życie o połowę. Na początku 1900 r. średnia długość życia mężczyzn w USA
wynosiła 48 lat, a dla kobiet 51 lat. W 1996 r. wynosiła ona odpowiednio 72 lata u mężczyzn
i 79 u kobiet. W wielu krajach obserwuje się starzenie populacji. Według ONZ populację
uważa się za starą, jeśli ponad 7 % ogółu ludności, ukończyło 65 lat. Zgodnie z przyjętą skalą
Europa jest dzisiaj w populacji świata najstarsza. Obecnie ponad 10 % ludności na świecie ma
60 i więcej lat. Prognozy mówią o dalszym wzroście liczby osób w takim wieku. Zakłada się,
że do 2050 r. taki wiek będzie miała co 5 osoba. Jednocześnie z każdym rokiem obserwuje się
wzrost liczby osób, które przekroczyły 90. rok życia.

Starzenie się jest więc naturalnym zjawiskiem, które zachodzi wcześniej lub później

w obrębie każdego gatunku. Jest to długotrwały, stopniowo rozwijający się proces, w wyniku
którego powstają w organizmie, obok zmian atroficznych, nowe mechanizmy zapewniające
utrzymanie przy życiu jednostki w danych warunkach.

Starzenie się należy odróżnić od starości, która ma, w przeciwieństwie do dynamicznego,

charakter statyczny i stanowi nieunikniony etap w życiu człowieka.

Tym szczególnym okresem w życiu człowieka zajmuje się odrębna nauka, zwana

gerontologią. Dyscyplina ta stara się ukazać wszelkie uwarunkowania aktywności starszych
ludzi, nie określając z góry, czy mamy do czynienia z rozwojem czy też obniżaniem się tej
aktywności pod wpływem wieku.

Starzenie uwarunkowane jest biologicznie przez czynniki genetyczne, oraz procesy

fizjologiczne odbywające się na poziomie komórki, tkanki czy narządu. Na proces starzenia
się wpływają również czynniki społeczne i psychologiczne, które maja wpływ na osobowość
człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe. Starzenie się przebiega więc na trzech
płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i społecznej.

Tabela 6. Objawy starzenia się.

Biologiczne

Psychologiczne

Społeczne

−

utrata sił i wytrzymałości fizycznej,

−

pogorszenie wzroku – soczewka
staje się grubsza i cięższa –
powoduje to upośledzenie widzenia
bliskich przedmiotów. Pierwszymi
objawami zmian mogą być, np.
kłopoty z czytaniem gazet
(drukowanych liter). Prawie u ¾
osób pomiędzy 65 a 70. rokiem
życia występuje dalekowzroczność,

−

pogorszenie pamięci krótkotrwałej,

−

upośledzenie słuchu,

−

spadek masy kośćca,

−

zmniejszenie wysokości ciała,

−

starzenie się skóry,

−

meno i andropauza,

−

zmiany w układzie sercowo-
-naczyniowym,

−

zmniejszona odporność organizmu.

−

słabnięcie funkcji spostrzegania,

−

zaburzenie systemu pamięci
krótkotrwałej i większa
podatność na bodźce
rozpraszające oraz spowolnienie
czasu reakcji powodują, że
człowiek w tym wieku gorzej
przyswaja sobie nowe treści,

−

zmniejszona zdolność
przystosowania się do zmian
zachodzących w bliższym lub
dalszym otoczeniu,

−

pogorszenie funkcjonowania
intelektualnego (po 60. roku
życia),

−

stępienie emocjonalne.

−

utrata ról społecznych,

−

izolacja społeczna
i psychiczna,

−

pogorszenie sytuacji
materialnej, związane
z przerwaniem pracy
zawodowej i przejściem
na emeryturę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zdolność przystosowania do okresu starzenia się zależy od wielu czynników:

−

dziedzicznych,

−

warunków życia,

−

rodzaju pracy człowieka,

−

samoświadomości własnej starości.

Geriatria

Geriatria to nauka zajmująca się chorobami wieku podeszłego. Na stworzenie odrębnej

dziedziny medycyny, charakterystycznej tylko dla jednego, ostatniego, okresu rozwoju
człowieka wpłynęło kilka cech:

−

zmiana zapadalności na poszczególne schorzenia,

−

wielonarządowość zmian chorobowych,

−

zatarcie charakterystycznej symptomatologii i zmiana dynamiki przebiegu chorób

−

gorsze rokowania co do wyleczenia i życia,

−

zmian oddziaływania na środki farmakologiczne.
Najczęstsze w wieku starczym zmiany to:

−

miażdżyca – wtórnie: zawał serca, udary mózgowe, otępienie starcze,

−

schorzenia zwyradniające narząd ruchu i/lub układ płucno – sercowy,

−

nowotwory.

Tabela 7. Występowanie dolegliwości w wieku starczym według częstotliwości.

Lp.

Objawy

Bóle stawów

Duszność wysiłkowa

Bezsenność

Otępienie

Upośledzenie pamięci

Bóle głowy

Brak łaknienia

Zawroty głowy

Przytępienie słuchu

Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego:
1. Zaburzenia psychiczne nieorganiczne:

−

choroby afektywne,

−

psychozy schizofreniczne i inne urojeniowe,

−

endogenna parafrenia.

2. Ostre zaburzenia psychotyczne:

−

psychozy z jakościowymi zaburzeniami świadomości,

−

halucynozy.

3. Zespoły otępienie.
4. Zaburzenia niepsychotyczne bez organicznego podłoża lub z takim podłożem.

Zespołem psychopatologicznym, charakterystycznym dla okresu starzenia się jest

otępienie.

Otępienie – to nieodwracalne obniżenie sprawności intelektualnej i zmiany osobowości

spowodowane uszkodzeniem tkanki mózgowej. Przyczyny otępienia można podzielić na:
a)  pierwotnie zwyrodnieniowe (otępienie starcze, otępienie przedstarcze),
b)  miażdżycowe,
c)  mieszane,
d)  inne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Otępienie starcze – jest wynikiem pierwotnego zwyrodnienia komórek nerwowych, które

jest bardzo podobne do zmian w chorobie Alzheimera, tylko zachodzi później, bo po 65 roku
życia. Problem dotyczy kilkunastu procent ludzi w tym wieku. Na obraz choroby składają się
następujące objawy:

−

pogorszenie funkcji pamięciowych,

−

postępująca dezorientacja,

−

obniżenie sprawności umysłowej,

−

zmiany życia emocjonalnego,

−

niepokój w nocy,

−

chód staje się sztywny, drobny, niepewny.
Choroba Alzheimera – zalicza się ją również do otępień pierwotnie zwyrodnieniowych,

przyczyną jest zbyt wczesne zwyrodnienie komórek nerwowych mózgu. Pojawia się między
45–65 rokiem życia.

Otępienie miażdżycowe – powstaje na skutek zmian miażdżycowych naczyń

mózgowych. Może pojawić się nagle po przebytym udarze lub rozwijać się stopniowo.

Inne rodzaje otępień – mogą powstawać na skutek:

−

zaburzeń hormonalnych,

−

niedoborów witaminowych,

−

zaburzeń przemiany materii.
Otępienie jest procesem nieodwracalnym i postępującym.
Drugim po otępieniu zespołem psychopatologicznym, występującym u osób w wieku

podeszłym jest depresja. Przyczyny rozpowszechnienia depresji związane są z czynnikami
o charakterze genetycznym (predyspozycje do chorób psychicznych) oraz ubocznie wynikają
z chorób somatycznych.

W porównaniu do depresji odczuwanej przez osoby młodsze u osób w starszych

występują:

Mniej nasilone:

−

nastrój depresyjny,

−

ekspresja myśli samobójczych,
Bardziej nasilone:

−

bezsenność,

−

hipochondria,

−

samobójstwa dokonane.
Trzy główne przyczyny śmierci w późniejszym wieku:

1)  tragiczne wypadki,
2)  zaburzenia krążenia,
3)  samobójstwa.

Bielecki wyróżnił 7 czynników predysponujących do podjęcia próby samobójczej:

−

proces starzenia się,

−

zniedołężnienie fizyczne,

−

utrata sił,

−

obawa przed niepodołaniem przeciwnościom życiowym,

−

poczucie samotności, związane z wiekiem, chorobą,

−

lęk przed zniedołężnieniem,

−

lęk przed cierpieniem fizycznym.

Metody pracy z ludźmi starszymi

Metody pracy z osobami starszymi polegają na oddziaływaniu na cztery sfery

podopiecznego:

−

sferę biologiczną – rehabilitacja medyczna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

sferę poznawczą,

−

sferę behawioralną,

−

sferę emocjonalną.
Podmiotem oddziaływania rehabilitacji jest niepełnosprawny człowiek, dlatego też wiele

osób starszych wymaga rehabilitacji nie tylko z powodu choroby, lecz również ze względu na
obniżanie się sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem.

Rehabilitacja osób starszych powinna być prowadzona wielopłaszczyznowo.

Jednocześnie musi, bardzo często z konieczności uwzględniać hierarchię potrzeb pacjentów,
koncentrując się przede wszystkim na rehabilitacji dotyczącej osiowego problemu(ów)
zdrowia, np. udaru mózgu, zawału serca, zapalenia płuc czy złamania szyjki kości udowej.

Podstawowym celem powinno być podtrzymanie i przywrócenie sprawności do

wykonywania podstawowych, a następnie złożonych czynności życia codziennego.
Rehabilitacja może być prowadzona w szpitalu, domu opieki, przychodni lub w domu
pacjenta. Optymalnie powinna być prowadzona przez wieloosobowy zespół (lekarze różnych
specjalności, fizjoterapeuci, pielęgniarki, pracownik socjalny, psycholog, terapeuta zajęciowy,
logopeda) koordynowany przez specjalistę rehabilitacji lub geriatrę.

Rehabilitacja medyczna wykorzystuje środki terapeutyczne fizjoterapii (kinezyterapię,

fizykoterapię  i  masaż),  terapię  zajęciową,  psychoterapię  i  poradnictwo  psychologiczne  oraz
zaopatrzenie  ortopedyczne.  Razem  z  rehabilitacją  społeczną  i  czasami  zawodową  stanowi
integralny  model  postępowania  rehabilitacyjnego  z  pacjentem  w  podeszłym  wieku.
Kinezyterapia,  czyli  leczenie  ruchem,  jest  najważniejszą  metodą  oddziaływania
w rehabilitacji

osób

starszych.

Obejmuje

ćwiczenia

lecznicze

oraz

metody

kinezyterapeutyczne.

Fizykoterapia wykorzystuje bodźce fizyczne w leczeniu i profilaktyce.
Obejmuje światłolecznictwo, elektroterapię, laseroterapię, termoterapię, balneoterapię,

leczenie polem magnetycznym i ultradźwiękami.

Duże znaczenie ma masaż leczniczy, który wraz z ćwiczeniami biernymi jest z jednej

strony dobrze tolerowany z drugiej zaś jest niejednokrotnie z konieczności jedną
z nielicznych metod możliwych do zastosowania u zniedołężniałych pacjentów.

W rehabilitacji osób starszych często stosowane jest zaopatrzenie ortopedyczne: protezy,

ortezy i sprzęt pomocniczy (kule, laski, podpórki, wózki, specjalne obuwie).

Często potrzebne są także urządzenia ułatwiające samoobsługę i zapewniające

bezpieczeństwo (np. odpowiednie wyposażenie kuchni i łazienki, sprzęt ułatwiający mycie
i ubieranie się).

Ważna jest aktywizacja podopiecznych, która powinna objąć wszystkie możliwe zakresy:

−

czynności codziennego życia,

−

czynności higieniczne i porządkowe w najbliższym otoczeniu,

−

czynności wykonywane na rzecz innych podopiecznych (pomoc innym daje poczucie
przydatności),

−

aktywność i kontakty ze środowiskiem poza miejscem zamieszkania.

Rehabilitacja w wybranych schorzeniach
Choroby sercowo-naczyniowe

Rehabilitacja kardiologiczna znajduje coraz większe zastosowanie u osób w starszym

wieku. Dotyczy to w szczególności pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, po zawale
mięśnia sercowego i z niewydolnością krążenia.

Trening w rehabilitacji kardiologicznej może odbywać się po wnikliwej kwalifikacji

lekarskiej, w tym po wykonaniu kardiologicznej próby wysiłkowej. Intensywność ćwiczeń nie
powinna przekraczać 60–80% rezerwy częstości skurczów serca. W czasie ćwiczeń należy
oceniać tolerancję wysiłku pacjenta i regularnie kontrolować tętno.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ ruchu

Badania z ostatnich lat wykazują, że możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej pod

wpływem treningu o charakterze siłowym (oporowym) u osób starszych, nawet w bardzo
zaawansowanym wieku. Osoby starsze poddane treningowi siłowemu mają procentowy
przyrost masy i siły mięśniowej podobny do osób młodych. Poprawie ulega również gibkość,
równowaga i koordynacja ruchów.

W rehabilitacji po leczeniu operacyjnym złamań należy dążyć do jak najszybszej

mobilizacji pacjenta. W leczeniu zachowawczym główny nacisk należy położyć na
zapobieganie zanikom mięśni, przykurczom i odleżynom.
Udar mózgu

W postępowaniu rehabilitacyjnym należy wyznaczać realistyczne cele i terminy ich

osiągnięcia. W pierwszym okresie usprawniania podstawową rolę odgrywa prawidłowa
pielęgnacja (ułożenie zapobiegające wadliwemu ustawieniu kończyn, profilaktyka odleżyn,
zapobieganie powikłaniom płucnym, zakrzepicy żylnej), a także kinezyterapia.

Opiekun w domu pomocy społecznej wykonuje zawód, którego podstawowym zadaniem

jest pomoc osobom niepotrafiącym sobie poradzić w obliczu utraty sprawności,
samodzielności wynikającej z chorób, czy też upośledzenia.

Jego działanie – praca wiąże się z świadczeniem pomocy o charakterze pielęgnacyjnym

oraz z pracą socjalną polegającą na wspieraniu, aktywizowaniu podopiecznego.

W pracy opiekuna w domu pomocy społecznej wymagana jest także właściwa postawa

etyczna. W procesie pomagania osoba sprawująca opiekę zobowiązana jest do przestrzegania
prawa podopiecznego do decydowania o sobie, uszanowania jego potrzeb, postaw i wartości.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czym zajmuje się gerontologia?
2.  Jakie są biologiczne objawy starości?
3.  Jakie są psychologiczne objawy starości?
4.  Jakie są społeczne objawy starości?
5.  Od czego zależy zdolność przystosowawcza do okresu starzenia się?
6.  Jakie są najczęstsze stany patologiczne dla okresy starzenie się?
7.  Jakie czynniki predysponujących osoby starsze do podjęcia próby samobójczej?
8.  Co to znaczy, że rehabilitacja osób starszych powinna być wielopłaszczyznowa?
9.  Jakie są metody pracy z osobami starszymi?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie załączonego opisu przypadku, rozpoznaj objawy choroby oraz zaprojektuj

plan udzielenia pomocy.

Opis przypadku
Pani Maria (65 lat) trafiła do szpitala z powodu uciążliwego bólu głowy. Z pacjentką

rozmawiał  psychiatra.  Rozmowa  z  pacjentką  była  trudna  do  nawiązania.  Patrzyła  na
pytającego,  śledziła  ruchy  warg,  po  pewnym  czasie  namysłu  odpowiadała  „nie  wiem”  lub
„nie pamiętam”.  Nie  umiała podać swojej daty urodzenia, ani  imienia syna. Powiedziała, że
mieszka z mężem, zdziwiła się, że jest obecnie w szpitalu. Podczas rozmowy była pogodna,
nie  uskarżała  się  na  nic.  Od  syna  uzyskano  informację,  że  stan  pani  Marii  pogorszył  się
znacznie  od  dwóch  lat,  czyli  od  śmierci  męża.  Już  wcześniej  miała  kłopoty  z  pamięcią,  nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wychodziła z domu, zakupy zlecała synowi. Po śmierci męża czuła się bardzo źle, przeważnie
siedziała  w  fotelu,  nic  jej  nie  interesowało.  Pod  wieczór  się  ożywiała.  Raz  zdarzyło  się,  że
w nocy  prowadziła  rozmowę  z  nieżyjącym  mężem,  tak  jakby  był obok  niej.  Kilka dni  przed
przyjęciem  do  szpitala  pani  Maria  zanieczyściła  się  po  raz  pierwszy  kałem.  Nie  potrafiła
wyjaśnić,  co  się  stało.  Syn  twierdzi,  że  trudno  z  mamą  nawiązać  rozmowę,  trzeba  jej
wielokrotnie  powtarzać  te  same  rzeczy,  a  i  tak  ich  nie  zapamiętuje.  Często  siedzi  w  fotelu
i płacze. Ostatnio, kiedy przyszła jej siostra, bardzo się przestraszyła, gdyż jej nie poznała.

Pani Maria na nic poważnie nie chorowała, zawsze była osobą żywą i aktywną. Czasem

skarżyła się tylko na ból głowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z opisem przypadku,
2)  wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3)  przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikować chorobę,
4)  ułożyć plan kompleksowej pomocy z zachowaniem hierarchii,
5)  określić  i wypisać  metody  i techniki  wykorzystane w trakcie realizacji opieki  nad osobą

starszą,

6) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
7) wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

poradnik dla ucznia,

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica,

–

magnesy.

Ćwiczenie 2

Weź udział w debacie na temat tezy „Starość to przykry, nieubłagalny los”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2)  znaleźć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3)  jeżeli jesteś członkiem grupy popierającej tezę – przygotować argumenty na jej poparcie,
4)  jeżeli  jesteś  członkiem  grupy  negującej tezę –  przygotować  argumenty  potrzebne  do  jej

zanegowania,

5)  podzielić się zadaniami z innymi członkami grupy,
6)  jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczyć poszczególnych mówców,
7)  jako  pilnujący  czasu  –  dopilnować,  aby  każdy  mówca  zmieścił  się  w  wyznaczonym

czasie (3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),

8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę, zabierać głos w debacie według

ustalonego porządku,

9) jako obserwator przysłuchać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty (dyskusja

plenarna) na temat zadań państwa w zakresie kształtowania właściwej polityki
społecznej.

10) podsumować ćwiczenie i zaprezentować wnioski z debaty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Ułóż arkusz obserwacji zachowań pomocny w diagnozie potrzeb i problemów

podopiecznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z metodami konstruowania arkuszy obserwacji zachowań,
2)  ustalić obszary aktywności podopiecznego, które będą podlegać obserwacji,
3)  przygotować arkusz obserwacji zachowań,
4)  gotowy arkusz przedstawić na forum grupy,
5)  wziąć udział w dyskusji na temat przydatności sporządzonego narzędzia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier,

−

komputer,

−

drukarka.

Ćwiczenia 4

Dobierz techniki aktywizujące podopieczną na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku
Pani X ma 77 lat, cierpi na osteoporozę. W wyniku upadku doznała urazu kręgów

lędźwiowych i obecnie trudno jej się samodzielnie poruszać. Wymaga pomocy
w czynnościach życia codziennego. Kiedyś była osobą bardzo zasadniczą i aktywną, lubiła
czytać ksiązki, robótki na drutach. Obecnie całe dnie spędza bezczynnie w łóżku, wstaje tylko
do toalety. Niechętnie uczestniczy w aktywnych zajęciach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z opisem przypadku,
3)  wskazać cel swojego oddziaływania,
4)  dobrać odpowiednie techniki aktywizujące,
5)  zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
6)  wziąć  udział  w  dyskusji  podsumowującej  przebieg  ćwiczenia  i  mającej  na  celu  ocenę

sposobu prowadzenia negocjacji i reagowania na informację zwrotną.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować proces starzenia się organizmu człowieka?



2) rozpoznać problemy psychosomatyczne człowieka starego?



3) zaktywizować seniorów do pracy nad własnym rozwojem?



4) dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji

socjalnej podopiecznego?



5) wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5.  Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem.
6.  Jeżeli  się  pomylisz,  to  skreśl  krzyżykiem  błędną  zakreśloną  kółkiem  odpowiedź,

a następnie otocz kółkiem odpowiedź prawidłową.

7.  Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
8.  Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi.
9.  Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu, to osoby z niepełnosprawnością

a)  fizyczną.
b)  psychiczną.
c)  sensoryczną.
d)  złożoną.

2. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje,

zachowana  zdolność  czytania  i  pisania,  to  cechy  charakterystyczne  dla  osób
upośledzonych w stopniu
a)  głębokim.
b)  znacznym.
c)  umiarkowanym.
d)  lekkim.

3. Ignorowanie norm społecznych, głównie moralnych, brak satysfakcji z wykonywanych

obowiązków, brak poczucia winy, to zachowania typowe dla osobowości
a)  cyklotymicznej.
b)  antyspołecznej.
c)  nadagresywnej.
d)  paranoidalnej.

4. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego, to typowe objawy

a)  schizofrenii.
b)  cyklofrenii.
c)  choroby Alzheimera.
d)  depresji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Do potrzeb ludzkiego rozwoju niższego rzędu według A. Maslowa należą potrzeby

a)  estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia.
b)  estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne.
c)  estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne.
d)  przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.

6. Potrzeby dominacji, sławy i respektu należą do grupy potrzeb

a)  przynależności i miłości.
b)  szacunku i uznania.
c)  wiedzy i rozumienia
d)  estetycznych.

7. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która

a)  jest przystosowana.
b)  łatwo się poddaje.
c)  nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby.
d)  wypiera ją ze świadomości.

8. Wspieranie samodzielności dziecka ważne jest w zaspokojeniu potrzeby

a)  przywiązania.
b)  odczuwania.
c)  szacunku.
d)  aktywności własnej.

9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez

a)  akceptowanie odmienności społecznej rodziny.
b)  dążenie do kontaktu z dzieckiem.
c)  stosowanie  adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia  niepełnosprawności dziecka

metod rehabilitacji.

d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie.

10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno

przejawiać się w
a)  stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów.
b)  stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka.
c)  chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka.
d)  wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.

11. Obrona A – „Idę do przodu, bez względu na to” stosowana przez osobę niepełnosprawną

w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja
a)  rozwiązywaniu problemów.
b)  zaakceptowaniu niepełnosprawności.
c)  czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego.
d)  poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.

12. Źródłem problemów społecznych jest

a) niezadowolenie jednostki z obecnej sytuacji społecznej.
b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno-

-gospodarczym.

c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki.
d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Celem rehabilitacji społecznej nie jest

a)  ograniczenie izolacji społecznej.
b)  przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy.
c)  przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról.
d)  udzielanie pomocy i wsparcia psychicznego.

14. Społeczne bariery rehabilitacji to

a)  wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność jednostki.
b)  utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
c)  trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności.
d)  utrudnienia  w  poruszaniu  się osoby  niepełnosprawnej  w  mieszkaniu  i  w  najbliższej

okolicy.

15. Wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia

jednostki lub grupy to cel kompensacji
a)  opiekuńczej.
b)  biologicznej.
c)  społecznej.
d)  wychowawczej.

16. Metoda pracy indywidualnej z podopiecznym, skoncentrowana na sferze poznawczej ma

na celu
a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do życia

społeczności lokalnej.

b) zmianę

zachowań

najbliższego

otoczenia

(rodziny)

stosunku

niepełnosprawnego.

c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka.
d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji przez

osobę niepełnosprawną.

17. Społeczne objawy starzenia się uwidaczniają się poprzez

a)  zaburzenia pamięci.
b)  słabnięcie funkcji spostrzegania.
c)  utratę ról społecznych.
d)  stępienie emocjonalne.

18. Przystosowanie się do okresu starzenia się zależy od

a)  warunków życia i przebytych chorób somatycznych.
b)  rodzaju pracy człowieka i czynników genetycznych.
c)  miejsca zamieszkania i samoświadomości własnej starości.
d)  wielkości rodziny i statusu materialnego.

19. Pogorszenie się funkcji pamięciowych, dezorientacja, obniżenie sprawności umysłowej,

to typowe objawy
a)  otępienia.
b)  choroby afektywnej.
c)  schizofrenii.
d)  halucynozy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Auleytner

J.,

Głąbicka

K.:

Polityka

społeczna,

pomiędzy

opiekuńczością

a pomocniczością. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000

2.  Bauman Z.: Socjologia, Zysk i S-ka, Poznań 1996
3.  Bromley D.B.: Psychologia starzenia się, PWN, Warszawa 1999
4.  Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji.

Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002

5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu a zadania pracowników

socjalnych. W: Biblioteka Pracownika Socjalnego, Śląsk, Katowice 2000

6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,

Gdańsk 2001

7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,

Wrocław 2000

8.  Dubois B., Miley K.: Praca socjalna. Interart, Warszawa 1996
9.  Dykcik W. (red): Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998
10.  Firlit – Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych, Zysk I S-ka, Poznań 1996
11.  Garvin  Ch.,  Seabury  B.:  Działania  interpersonalne  w  pomocy  socjalnej.  Interart,

Warszawa 1996

12. Jarosz M.: Samobójstwa ucieczka przegranych. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa

1997

13. Johnson D.: Podaj dłoń. IPZiT, PTP, Warszawa 1995
14. Kawczyńska – Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, BPS,

Warszawa 1998

15. Kazimierczak T., Łuczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. BPS, Warszawa

1996

16. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PZWL,

Warszawa 1999

17. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny,

Interart, Warszawa 1995

18. Kuczyńska – Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących.

BPS, Warszawa 1996

19. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych. Rzeszów

1997

20. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi, BPS, Katowice

2002

21. Melibruda

J.:

Ja-Ty-My,

Psychologiczne

możliwości

ulepszania

kontaktów

międzyludzkich. Nasza księgarnia, Warszawa 1980

22. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2001
23. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi

niepełnosprawnych. Raport z badań. Warszawa 1995

24. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie,

Interart, Warszawa 1996

25. Nowicka A., Ochoczenko H. (red): Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach

globalnych przemian społeczno-gospodarczych. Tom 1. Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2006

26. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa –

Poznań 1984

27. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1993