Jerzy Kwiatkowski Dwudziestolecie międzywojenne 

 
Wprowadzenie 
Historia była jednym z głównych warunków otwierających epokę dwudziestolecia. Wojna zamurowała rozwój cywilizacji i kultury, 
ale  zaraz  później  nastąpił  rozkwit.  Wojna  przyniosła  rozwój  techniki,  demokrację(obalenie  starego  świata  monarchii,  klas), 
emancypację kobiet. Zaczęła się nowa epoka. Nastąpił rozwój fizyki(Einstein), odkrycia głębi ludzkiej(Freud). 
I Programy literackie 
Świadomość przełomu wyraziła się głównie w programach i manifestach lit.(gł. W 1 połowie dwudziestolecia). Nigdy nie odegrały 
one tak ważnej roli w polskiej literaturze l nie były tak obfite. Forma manifestów to sięgała od ulotki aż po całą książkę. Autorzy 
manifestów to nie byli krytycy a pisarze sensu stricte(poeci, dramatopisarze). Często wiązało się to z wystąpieniami grupowymi, 
zapowiadało i wyjaśniało nowe prądy danej grupy.  
1918 1927 – największe nasilenie twórczości programowej. Autorzy to młodzi,  piszący jak maja zamiar literaturę zmienić. Zacząć 
wypada od tekstu z 1915 roku Stefana Żeromskiego ze starszej generacji wydanego w „Literatura a życie polskie”.  Tekst ten jest 
zdumiewający podwójnie, bo: 
- pisany podczas I wojny światowej traktuje o literaturze państwie niepodległym(mimo braku nadziei w państwie niepodległym) 
- Żeromski był pisarzem opowiadający się za lit. obywatelskością, a tu pisze o lit. wyzwolonej od obywatelskich obowiązków.  
 
Ż.    uważał,  że  dotychczas  polska  lit.  Była  policentryczna  –  ograniczona  (nieprawda,  bo  autotelizm  młodopolski,  na  co  zwracał 
uwagę Przybyszewski). Ż. Proponuje by piśmiennictwo polskie zostawiło politykę i społeczne sprawy, zwłaszcza wtedy, gdy (jak 
wierzył  Żeromski)  Polska  odzyska  niepodległość.  niepodległość.  Stworzył  podwaliny.  Autotelizm  był  celem  dwudziestolecia. 
Powiedzeniem  urastającym  do  rangi  manifestu  były  wiersze  Lechonia  ”Herostrates”  (cyt.  A  wiosna  niechaj  wiosnę  nie  Polskę 
zobaczę) i Słonimskiego „Czarna wiosna”.  Ale wiersze te generalnie były ”społeczne”, autorzy zaś należeli  do Skafandra, który 
był w ogóle powściągliwy co do programotwórstwa. Mimo to Skamander zapisał się najlepiej historii z grup lit., bo: 
- manifesty (ale ich rola najmniejsza) 
- atrakcyjna poezja 
- Skafander był związany z czasopismami (Pro arte et studio (1916 – 19) potem Pro arte, Skamander (1922 0- 1928; 1936 – 1939), 
Wiadomości literackie (1924 – 39) 
- przejęte z zagranicy występy kawiarniane(np. „Pod Pikadorem” na Nowym Świecie w Warszawie). 
- Mietek Grydzewski – znakomity redaktor, impresario gł. Czasopism, też odegrał ważną rolę 
- działalność humorystyczna, satyryczna 
współpraca z „Cyrulikiem Warszawskim”(1926 34) z red. J Lechoniem 
 
Programy  Skamandrytów  odegrały  rolę  najmniejszą.  Oto  najpoważniejszy  program  wydrukowany  w  pierwszym  numerze 
„Skafandra”- anonimowy, antyprogramowy, głoszący, że głoszenie programów nie ma sensu. Ale mimo to mieli program: 
- chcieli być poetami nowego świata 
- dbali o wysoki poziom artystyczny (progr. Skamandrytów:” Pisz co chcesz byle dobrze”) 
 
Karol Iżykowski przeciwstawiał się antyprogramowości Skamandrytów,  bo uważał, że każda grup musi mieć program. W poezji 
ich widział program – „populizm”, witalizm, antymłodopolskość. 
Przeciwieństwem  Skamandrytów  byli  ekspresjoniści  związani  z  czasopismem:  Zdrój”  (1917  –  22).  Oni  przeszli  do  historii  lit. 
głównie  dzięki  manifestom  właśnie.  Ekspresjoniści  nawiązywali  do  romantyzmu  w  jego  najbardziej  uduchowionej, 
spirytualistycznej odmianie. Za patrona obrali sobie Słowackiego i jego ewolucjonizm z Genezie z Ducha. Ducha przeciwstawiali 
materii (impresjonizm) i chcieli duchowego odrodzenia narodu i ludzkości.  
Główni  programotwórczy  „Zdroju”  to  założyciele  pisma:  Stanisław  Przybyszewski,  Jerzy  Hulewicz,  Jan  Stur  oraz  Zenon 
Kosidowski. Inni członkowie grupy: Adam Bederski, Stanisław Kubiki. 
Teksty najważniejsze Przybyszewskiego to: 
         - Ekspresjonizm. Słowacki. Genezis Genezie Ducha (1918) 
         - Powrotna fala (na około ekspresjonizmu) (1918) 
 Zwrot od modernizmu w stronę romantyzmu, od psychologizmu i immoralizmu w stronę mistycyzmu. Dawny piszący w „Życiu” 
drwiący  bojownik o sztukę dla sztuki wystąpił tu jako natchniony zwiastun nowej epoki Ducha podjął i przebudował mistycyzm 
Słowackiego. Jeszcze dalej w tym posunął się Jerzy Hulewicz w artykule „Zdroju” i w dziełku Ego nimi (1921) gdzie przedstawił 
zarys  wtórnego  i  eklektycznego  systemu  gnostycznego  pełnego  okultyzmu  i  teozofii.  Mistyczny  ewolucjonizm nacechowany  był 
jednak arystokratyzmem, bo ewolucja ludzkości dokonywać się miała pod przewodnictwem „duchów pierwoidących”. Celem jest 
doskonałość duchowa, który może być osiągnięty tylko przez alkę z materią, formą i tradycją. Hasła tej teorii jednak wchodziły w 
kolizję m. in. z katolicyzmem. Ta teoria była jednak programem religijno – etycznym (uczyła dążyć do zespolenia z Bogiem) a nie 
estetyczno – literacka (nie uczyła jak pisać). W przeciwieństwie do Hulewicza typowym programotwórczą – krytykiem lit. był Jan 
Stur. Był  on młodszy  od 2 pierwszych ludzi, swą działalność programotwórczą rozpoczął we Lwowie  w „Gazecie Wieczornej” i 
mówił bardziej rzeczowo i fachowo od Przybyszewskiego i Hulewicza – starszych ekspresjonistów.  
Skodyfikował on program grupy(na piękno przełożył prawdę), ukazał jak ekspresjonizm powinien kształtować literaturę jak prąd 
ten sytuuje się na tle innych prądów (atak na Skamandrytów za brak głębi). Podkreślał wewnętrzność, duchowość, metafizyczność 
sztuki, chciał by poeci byli filozofami, artystami dnia codziennego nie nadludźmi. Swe manifesty, artykuły zebrał Stur w książce 
Na przełomie (1921) to tyle co wydał, bo zmarł w 1923. 

Epoka Ducha nie nadeszła, programy „Zdroju” nie spełniły się. Program ich wpłynął na grupę    

 

 

„Czwartaka”  i  jej  program,  ale  najwybitniejsze  miejsce  spośród  pisarzy  ekspresjonizujących  na  ogół  z  programem  „Zdroju”  nie 
mieli  nic  wspólnego.  Ekspresjoniści  mimo  to  mieli  program  etyczny  odwrotnie  pod  prąd,  chcąc  nieść  pomoc  człowiekowi  XX 
wieku. 
Pod nazwą  ekspresjoniści pisarze występowali na początku grupy malarzy założonych w Krakowie przez Tytusa Czyżewskiego i 
Andrzeja  i  Zbigniewa  Pronaszków,  gdzie  doszli  Leon  Chwistek  i  Ignacy  Witkiewicz[przejściowo].Nazwa  była  mylna,  więc 
zmieniono ją na formalistów. Chwistek-pisarz, malarz, filozof, matematyk stał się głównym programotwórczą grupy. 1. rozprawa 
„Wielość  rzeczywistości  w  sztuce”  poświęcona  typologii  malarstwa,  lansował  tu  nowe  prądy  w  sztuce  i  uprawomocnił  ich 
deformacyjny  charakter.  Wg  niego  były  4  typy  rzeczywistości-popularna,  fizyki,  psychologistów  (wrażeń)  wizjonerów 
(wyobrażeń)  wyobrażeń  i  im  podporządkował  prymitywizm,  realizm,  impresjonizm,  futuryzm,  który  wymienił  na  formizm.  W 
swych formalistycznych programach był on racjonalistą, antymetafizykiem,  
zwolennikiem autotelizmu, antyutylitaryzmu, czystego estetyzmu. Dawał prymat formy przed treścią, brzmienie przed logicznym 
sensem.  Formizm  żył  w    symbiozie  towarzysko  -  programowej  z  futuryzmem  głównie  dzięki  Tytusowi  Czyżewskiemu  i 
Chwistkowi („Nuż w bżuhu” 1921). Manifest literacki zrewolucjonizowali dopiero futuryści. Strategia przejęta 
od futurystów europejskich była agresywna, prowokacyjna, skandaliczna, pełna drwiny. Jak „Skamandryci” wychodzili naprzeciw 
publiczności, organizując wieczory poetyckie  w kawiarniach, salach odczytowych. Ale występy  futurystów nie były tak spokojne 
jak u „Skamandrytów”. Wystąpienia futurystów kończyły się awanturami, bijatykami z widzami. Wychodzili na ulicę, by się nago 
wozić na taczkach. Ta karnawalizacja znalazła wyraz w treści i manifestach futurystów. 
 
Charakter manifestów futurystów: 
-pełno wulgaryzmów, 
-styl dosadny, skrótowy, imperatywny, 
-styl parodiujący często styl urzędowych obwieszczeń, wojskowych rozkazów, 
-brązoburcze paradoksy, 
-hiperbole (często zbyt przesadne, że aż nonsensowne), 
-prymitywistyczny program (Stern, Wat), 
-dążenie do demokratyzacji życia i sztuki, 
-ludyczna koncepcja literatury, 
-pochwała nowoczesnej cywilizacji. 
 
Główni programotórcy to Tytus Czyżewski 
                                          Anatol Stern  
 

 

 

       Aleksander Wat 

 

 

 

        Bruno Jasielski (najwybitniejszy) 

 
Czyżewski i Jasielski-dynamiczni, reprezentują grupę krakowską, o większych ambicjach teoretycznych, związani z formistami na 
początku. Tytus Czyżewski – malarz, poeta starszej generacji, urodził się w 1880, współzałożyciel grupy formistów. Na początku 
jego  programy  były  spokojne,  informacyjna,  potem  po  poznaniu  Jasielskiego  i  Młodożeńca  jego  programy  nabrały  animuszu. 
Przełomowe  dla niego  było  odzyskanie  przez  Polskę niepodległości.  Chciał  odmiany  formy,  domagał  się  pogrzebu romantyzmu, 
symbolizmu,  programizmu.  Instynkt  był  siła  napędową,  był  za  wyrażeniem  własnej  psychiki,  za  spontanem  (co  go  zbliża  do 
ekspresjonizmu).  Instynkt  łączył  ze  słowem  mechaniczny,  co  dawało  humanizacje  maszyny,  pomysł  ten  był  oryginalny,  pełen 
zgrywy. 
Stern  i  Wat  to  przedstawiciele  futurystów  warszawskich.  Oni  bardziej  poszli  w  stronę  błazenady,  zabawy  i  szoku.  Oni  to  byli 
autorami manifestu ”Prymitywiści do narodów świata i do Polski” zamieszczonego w Gga pierwszym polskim almanachu poezji 
futurystycznej(1920). Wysyłali na śmietnik cywilizację, kulturę, wybierali ordynarność, wesołość, zdrowie, śmiech („Od śmiechu 
dusza  tyje  i  dostaje  silne  łydy”…)  Koncepcja  sztuki  była  więc  prosta,  ludyczna,  infantylna,  gdzie  Mickiewicz,  Słowacki  to  był 
niezrozumiały bełkot. 
Większą  wagę  miały  wypowiedzi  Jasińskiego  –  głównie  programowe  polskiego  futuryzmu. W  „Jednodniówce  futurystów”  1921 
zamieścił on serię manifestów, gdzie zawarł system estetyczno-literacki: 
-oddanie hołdu poezji romantycznej służącej narodowi w czasie niewoli, 
-antytradycyjny, rewolucyjny program odrzucający sztukę psychologiczną, metafizyczną, filozoficzną, 
-odrzucanie składni, 
-odrzucanie krytyki literackiej - „miamlanie”, ale i pozytywne postulaty: 
-masowość, 
-demokratyczność, 
-powszechność sztuki, 
- dytyrambiczność 
-obowiązek odkrywczości artystów, 
-minimum materiału, maksimum osiągniętej dynamiki 
„Futuryzm polski (Bilans)” –najpoważniejszy, podsumowujący futuryzm manifest, wydrukowany w Peiperowskiej „Zwrotnicy” w 
1923 r ukazywał futuryzm polski jako: 
-przejściowy, ale konieczny, 
-oryginalny prąd, 
-choroba, jaką musiał przejść organizm polski w zetknięciu z bakcylem nowoczesności. 

 

 

Mówił tu o drogach, w które rozchodzą się teraz polscy futuryści. 
Manifestom  futurystów  zarzucał  Irzykowski  i  Żeromski  plagiatowość  i  witalizm.  W  odróżnieniu  od  innych  grup  poetyckich 
futuryści  nie  mieli  bazy  czasopiśmienniczej.  Jedynie  Czyżewski  (symbol  fazy  przejściowej  formalizm-  futuryzm)  drukował  swe 
programy w „Formistach” (1919- 21) (pismo programowe formistów. Inne manifesty ukazywały się jako ulotki).Dopiero w 1921 r. 
założono  periodyk  „Nowa  sztuka”,  który  mógł  się  stać  bazą  futurystów,  ale  futuryzm  już  wygasł  i  wyszły  tylko  2  numery.  W 
Krakowie  redagowali  go  Chwistek,  Peiper,  w  Warszawie  Stern  i  Iwaszkiewicz.  Stern  atakował  wciąż  metafizyczność, 
sentymentalność, symbolikę, odcinał się od ekspresjonizmu dadaizmu, formizmu. Powoływano się na Bergsona, wojował z logiką, 
zdrowym rozsądkiem. 
„Almanach Nowej Sztuki”1924- 25 kontynuowało tradycję „Nowej Sztuki” pod redakcją Stefana Kordiana Gockiego. Pismo było 
otwarte na malarstwo –pisali tu dawni futuryści, obecnie nazywający się „poetami nowej sztuki”, ale i Peiper, Przyboś, Witkacy, 
Gacki,  Brucz,  Ważyk.  Destrukcyjny  futuryzm  przechodzi  w  fazę  konstruktywną,  manifesty  zostają  zastąpione  przez  artykuły 
teoretyczne  (o  języku  i  poetyce).  Ale  czy  mimo  tytułu  drugiego  pisma  „F  24”  (Futuryzm  1924)  stale  jest  to  jeszcze  futuryzm
 

 

. 

Manifesty często były zbiorowe, gdzie istniało jakieś my. W przypadku „Skafandra” nie były w ogóle podpisane (prawdopodobnie 
autor  to  Wilam  Orzyca).  Futuryści  i  ekspresjoniści  mieli  bardziej  zindywidualizowane  manifesty,  gdzie  uwydatniały  się 
osobowości  Jasielskiego  i  Przybyszewskiego,  u  ekspresjonistów  –  Hulewicza.  Podobnie  było  z  Chwistkiem  i  Peiperem.  Wokół 
nich zbierali się uczniowie. 
1.  programotwórca  bez  wyznawców  sam  sobie  był  teoretykiem  t  i  realizatorem,  grupą  i  prądem,  pisarz  -  S.  Ignacy  Witkewicz. 
Przez  całe  życie  był  on  wierny  swemu  programowi,  gdy  inni  zmieniał  swe  programy.  Wyjątkowy  prozaik,  dramaturg, 
programotwórca.  Pisma  teoretyczno-krytyczne  Witkacego  wydano  w  latach  70-tych  XX  wieku  w  4  tomach.  Są  tu  rozprawy 
filozoficzne,  estetyczne  i  polemiczne  w  obronie  swego  systemu.  „Główniak”  jego  to  „Pojęcia  i  twierdzenia  implikowane  przez 
pojęcia  istnienia”.  W  1935 r.  wydane, ale  powstawało  od  1917 r.  Poglądy  estetyczno-filozoficzne  zebrał  w  3  pozycjach-  „Nowe 
formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” 1919, „Szkice estetyczne” 1922, „Teatr” 1923. Wg niego poezja wieszcza, 
narodowa, po odzysk. niepodległości jest przeżytkiem. Teraz sztuka powinna poświecić się przeżyciom metafaz., które wiązały się 
ze stworzonym przez niego systemem filozoficznym. Oto on: podstawa systemu były antynomie: jedności  wielość. Były też inne 
podrzędne  antynomie:  stałość  i  zmienność,  ciągłość,  przeżywalność,  nieskończoność,  ograniczoność. Antynomicznośc  rozdziela 
się na  jednostki  Poszczególne,  w  których najważniejsze  są istnienia  ludzkie.  Każda  jednostka  ma  sprzeczny  status  ontologiczny: 
jest  samowystarczalną monadą  –  jedność,   zarazem  jest  uzależnionym  zespołem  wielu  jakości  -  wielość.  Oglądane  od wewnątrz 
monady  są  samowystarczalne,  od  zewnątrz  są  częściami  wielkiej  Całości  (sprzeczność  w  dramatach  Witkacego  między 
ekspansywną jednostką a jednostką bez wartości – elementem zbiorowości).Antynomiczność Antynomiczność systemu Witkacego 
wynikała  z  próby  pogodzenia  2  sprzecznych  nurtów  XX  wieku-  n.  metafizycznego.  Pozytywistycznego  (do  czego  nie  doszło). 
Tajemnica  Istnienia  to  paradoksy  i  niedomknięcia    tej  filozofii,  to  przeżycie  jedności  w  wielości.  Uczucie  to  –  najważniejsze  w 
egzystencji zwane też  niepokojem metafizycznym, było uczuciem tragicznym (Witkacy-nieodrodny syn Młodej Polski). Estetyka 
Witkiewicza i sławna teoria Czystej Formy pozostawały w ścisłym związku. Dzieło sztuki wg Witkacego miało stanowić wyraz i 
miało  być  przyczyną  uczucia metafizycznego,  miało  być  manifestacją  jedności  w  wielości,  miało  pomóc  człowiekowi  uchwycić 
związek miedzy jednostkowością własną a całością istnienia. Sztuka osiąga swój cel wg W. nie przez tematykę obrazów ale przez 
kolor, kształt etc. Propagował ewokowanie uczuć metafizycznych za pomocą Czystej Formy (konstrukcji objawiającej jedność w 
wielości). To samo przeniósł na poezję i dramat. Wyróżnił 3 rodzaje wartości poetyckich; 
- dźwiękowo – rytmiczne 
- pojęciowe 
- obrazowe 
On  najwięcej  poświęcił  warstwie  znaczeń,  które  były  dla  niego  odpowiednikiem  koloru  czy  kształtu  w  poezji,  czy  dźwięki  w 
muzyce. „Nienasycenie formą” – ważny element estetyki W. to konieczność potęgowania podniet formalno – metafizycznych, by 
mogły przekroczyć wrażliwość widza czy czytelnika ze schyłkowej epoki. Witkacy przekonany, ze cywilizacja przyniesie zagładę 
kultury, a swój program traktował jako próbę przedłużenia jej życia. Przyszłość  widział w szarych kolorach, zapowiada przewrót 
dający  władzę  w  ręce  klas  pracujących, przewrót  ten  będzie  mieć  na  celu  dobro  ogólne, a  dokona  się  dehumanizacja ludzkości. 
Zapowiada  mechanicyzm  społeczny  negujący  jednostkę,  upośledzający  indywiduum  na  rzecz  ogółu,  przez  co  zabicie  uczuć 
metafaz,  potrzeb  kulturalnych,  filozofii,  religii,  sztuki.  W  nowym,  konsumpcyjnym,  zmechanizowanym  społ.  nie  będzie  miejsca 
dla uzdolnionych jednostek. Dla niego był to katastrofizm najgorszy z możliwych. 
 
Po  pierwszej  fali  programotwórczej  sięgającej  czasów  wojen  nastąpiła  druga  zrodzona  we  wczesnych  latach  dwudziestych., 
reprezentowały ją: 
-pokrewna ekspresjonistom „ Zdroju” – grupa „Ponowy” i „Czartaka”. Nazwa grupy „Ponowy” i „Czwartaka” poch. Od tytułów 2 
sztandarowych  pism  „Ponowa”  (1921-22) i  „Czartak”(3 numery  z  1922,  25,  28)- rodzaj  almanachu.  Wystąpili  oni  z programem 
swojskości, ludowości, antyurbanizmu. Jan Nepomucen Miller pisał o konieczności zejścia ze sceny lit narodowej i wejście lit. o 
treściach  ogólnoludzkich.  Przeciwstawiał  się  skamandrytom  i  futurystom,  klasycyzmowi.  Był  za  swojska  ludową  literaturą(pow. 
Się  na autorytet  Kasprowicza  i  Leśmiana).  Miller  właśnie napisał  wstęp  programowy  1-szego  numeru  „Czwartaka”, wycofał  się 
jednak  z  „Czwartaka”,  bo  nie  podobał  mu  się  szerzący  się w  Obr.  Grupy  regionalizm  beskidzki.  Innymi działaczami grupy  byli: 
Edward Kozikowski, Zegadłowicz (za ruralizmem, przyrodą, która jest zbawieniem ludzkości, wg niego forma nie jest ważna dla 
poezji,  bo  duch  sam  znajdzie  sobie  formę,  jaką  będzie  potrzebował)  Nr  3  „czwartaka”  był  ostatnim,  tu  Kozikowski  skrytykował 
pismo i odżegnał się od antyurbanizmu, 

 

 

-pokrewna futurystom Awangarda Krakowska - przeciwieństwo programu grupy „Ponowy’ i „Czartaka”. Peiper przez dłuższy czas 
był  prawodawcą  grupy  i  wypowiadał  się na łamach  założonego  przez  siebie  pisma  -  „Zwrotnicy”(1922  -  23,  1926  – 27).  Potem 
zaczęli tu pisać młodsi: Julian Przyboś(pisał jako jedyny teksty programowe w tym piśmie), Jalu Kurek, Jan Brzękowski 
Peiper spedził lata I wojny w Hiszpanii, wrócił do Polski w 1921 r., poznał zacheurop. Ruchy nowatorskie, ale i był nieobecny w 
czasie  fermentu  w  Polsce.  Zbliżył  się  do  futuryzmu,  w  „Nowej  Sztuce”  i  założył  grupę,  ale  potem  założył  „Zwrotnicę”  i 
skrytykował futuryzm, z którym go więcej dzieliło niż łączyło. 
 
Peiper  jest  najwybitniejszym  programotwórczą  tej  epoki.  Jego  artykuły  z  20’  zebrane  zostały  w  książce  „Tędy”  (1930),  osobno 
wydr.  Odczyt  o  poezji  pt.  Nowe  usta  (1925)  charakteryzował  się  sugestywnością,  dobitnością,  język  elastyczny  pełny  metafor. 
Zaznaczał on znaczenie odzyskania niepodległości przez Polskę, podkreślał też przełom duchowy i cywilizacyjny, jaki dokonał się 
za przyczyną I wojny światowej (postęp techniczny i duchowy wstrząsnął człowiekiem). Nowa cywilizacje w przeciwieństwie do 
ekspresjonistów, czartakowców i Witkacego witał on entuzjastycznie. Propagował kult cywilizacji nie Natury, miasta, urbanizmu, 
hołdował sztuce trudnej nie prymitywnej (jak u „Czartaka’). Wierzył on w postęp cywilizacyjny, prace organiczna(często nazywał 
się  pozytywistą),  twórcza,  budowniczy,  jego  celem  było  budowanie nie niszczenie  jak  u  futurystów,  tworzenie  to  było  pracą nie 
zabawą.  Chciał  zbudować  nowe  zasady,  nowa  poezja  zaś  miała  współtworzyć  nowego  człowieka.  Głosił  on  kult  harmonii, 
fachowości by stworzyć stabilna budowlę - poezję, która miała służyć doskonaleniu społeczeństwa. Nie było drugiego jak on, który 
by  opracował  swą  poetykę  normatywną:  od  problemu  treści  i  formy  na  rymach  i  wersyfikacji  skończywszy.  Jego  głównym 
chwytem artystycznym była metafora – ekonomia środków, element mowy pseudonimizujacej (tj. poezji). Opowiadał się za poezją 
skomplikowana, symboliczną, barokową, mówiącą nie wprost. Poświęcał jak Witkacy i Chwistek dużo uwagi innym sztukom(teatr, 
malarstwo,  film, radio) a  zwłaszcza,  gdy  chodziło  o  wynalazki  cywilizacji.  Peiper  wypowiadał  się  jednak  tez  często  pouczająco, 
przekonująco, ale i używając wywyższonego tonu..  
Ale  bardziej  agresywnie  wypowiadał  się  Julian  Przyboś.  Zadebiutował  fatalnie  -  brutalną  napaścią  na  Kasprowicza,  Wittlina  i 
Zegadłowicza w utworze pt. „Chamuły poezji” (1926), przez co zbojkotowano „Zwrotnicę” i nast. fala oburzenia w prasie. Potem 
nie przekraczał tego stopnia agresywności. Jego wzorem był Peiper (antyromantyzm m. in.) 
 
Te  wypowiedzi  programowe  świadczyły  o  wyzwoleniu  lit.  z  obowiązków  narodowych  i  społecznych.  Lansowana  była  poezja 
związana  ze  społeczną  rzeczywistością.  Lecz  zaczęły  się  pojawiać  programy  domagające  się  lit.  o  ogr.  Suwerenności  - 
uniwersalizm Jana Nepomucena Millera. Nie reprezentował on już wtedy żadnej grupy poetyckiej. Program swój zaczął tworzyć w 
1923  po  zerwaniu  z  czartakowcami  i  zebrał  to  w  książce  „Zaraza  w  Grenadzie”  (1926).  Wystąpił  on  jako  typowy 
programotwórcza-krytyk,  nie  kwapił  się  by  wprowadzić  swe  zalecenia  w  życie.  Może  dlatego,  że  były  ogólnikowe  i  mgliste. 
Czepiał  się  romantyzmu,  jego  indywidualizmu  (był  za  kultem  zbiorowości  pracy),  znosił  granice  między  życiem  i  literaturą. 
Uderzył na „Pana Tadeusza”, ale zrobił to niezgrabnie, prymitywnie.  
 
Okres  najsilniejszego  programotwórstwa  kończy  się  ok.  1926  r.  Część  programotwórców  milknie,  Peiper  i  Witkacy  słabną 
wypowiedziawszy raz już coś mocno, nie powtarzają tego. Następuje zwrot od autotelizmu do heterotelizmu, od lit. Suwerennej do 
lit.  W  służbie  społecznej  (nie  dot.  wojny,  ale  autorytaryzmu  rządu,  kryzysu  ekonomicznego,  bezrobocia,  konfliktów  społ.  etc). 
Heteroteliczne  programy  były  mniej  zindywidualizowane,  mniej  twórcze,  mniej  oryginalne,  mniej  dot.  literatury.  Typowym 
przykładem jest Kwadryga – grupa poetycka, wydająca pismo pod tym samym tytułem. W latach 1927 – 31. Należeli do niej: 
-Mieczysław Bibrowski                                     -Stanisław Flukowski 
-Stanisław Ryszard Dobrowolski                      - Aleksander Maliszewski 
- Władysław Sebyła                                           -Lucjan Szenwald 
-Stanisław Ciesielczuk                                      - Włodzimierz Słobodnik 
-Konstanty Ildefons Gałczyński                       - Marian Piechal 
- Nina Rydzewska   
Programy  pisali  głównie  Bibrowski  i  Dobrowolski,  głosząc  postulaty  mgławicowe  –  sztuki  uspołeczniającej,  sprawiedliwości 
społecznej,  godności  pracy.  Byli  pod  wpływem  Stanisława  Witkiewicza  –  ojca,  Norwida  i  Stanisława  Brzozowskiego.  Często 
ideologia u kwadrygów brała górę nad estetyką, polityka nad literaturą. Paradoksem był fakt, że piętnowali Skafandra zwłaszcza za  
brak ideologii a pozostawali jednocześnie pod wpływem skamandrytów.  
 
Inna grupa interesującą byli wileńscy żagarści reprezentujący już nowe pokolenie. Byli odrębni, ale nie ograniczeni. W skład grupy 
wchodzili: 
- Teodor Bujnicki                             -Henryk Dembiński 
Stefan Jedrychowski                        -Józef Maśliński 
-Czesław Miłosz                               - Jerzy Putrament 
-Jerzy Zagórski 
„Żagary”  (1931-34)  były  ich  trybuną,  przez  pewien  czas  był zastępowany  przez  „Piony”.  Główny  ideologiem  pisma  był  Henryk 
Dembiński („Defilada umarłych bogów”), pisywali tu też Miłosz („Bulion z gwoździ”), Zagórski („Radion sam pierze”). 

Podobnie jak kwadryganci podporządkowali literaturę sprawom społeczno-ekonomicznym. Domagali się napraw i zmian, 

ale w odróżnieniu od nich proponowali konkretne rozwiązania. Z drugiej strony nie ograniczali się do dydaktyki, ale i do tworzenia 
nowego człowieka, uzurpowali sobie prawo jako poeci do rządu nad duszami. Opowiadali się za konstruktywizmem, prozaizacją, 
kultem faktu, zwrotowi ku reportażowi, odrzucali emocjonalność na rzecz intelektu.  

Kult  faktu  dla  żagarystów  był  jednym  z  wielu  postulatów,  dla  grupy  „Przedmieście”  zaś-  postulatem  podstawowym. 

Grupę  tę  założyli  Helena  Boguszewska  i  Jerzy  Kornacki.  Do  warszawskiego  oddziału  należeli  tu  też  Zofia  Nałkowska 

 

 

(prekursorka), Władysław  Kowalski,  Gustaw  Morcinek,  Sydor  Rey,  Halina  Krahelska.  Do  oddziału  lwowskiego:  Halina  Górska, 
Anna i Jerzy Kowalscy, Jan Brzoza. „Przedmieście” było wyjątkowe, bo: 
     - było grupą prozaików (nie jak zwykle poetów), 
     - było czymś pośrednim między grupą literacką a grupą społeczną o ambicjach  naukowych (działalność społeczno-polityczna, 
współdziałanie z Ligą Obrony Praw Człowieka I Obywatela, współpraca z naukowcami) – zinstytucjonalizowanie, 
      - miał sformułowany program w punktach, miał rodzaj statusu. 
Programotwórczy  „Przedmieścia”  odrzucali  fikcje  i  fantazjowanie,  głosili  kult  faktu,  utwór  literacki  miał  być  instrumentem 
badania  społecznego,  pisarze  mieli  skierować  swój  talent  i  uwagę  na  życie  proletariackie  chcieli  nawiązać  kontakt  z  literatami 
mniejszości  narodowych.  W  ich  programie  były  też  elementy  naturalizmu.  „Kwadryga”,  „Żadary”,  „Przedmieście”  były  jednak 
politycznie  i  ideologicznie  suwerenne,  czego  nie  można  powiedzieć  o  pisarzach  o  orientacji  komunistycznej  (Jan  Hempel 
proponujący  oderwanie  się  od  dotychczasowej  literackiej  tradycji  –  najbardziej  skrajnej,  Leon  Kruczkowski,  Władysław 
Broniewski). 
Pisarze  komuniści  wydawali  szereg  czasopism –  „Kultura Robotnicza”,  „Sygnały”,  „Miesięcznik  literacki”,  gdzie  pisał Wat  oraz 
„Lewar”. 
 

Nie wszyscy jednak podporządkowali się zwrotowi ku literaturze uspołecznionej, który panował na przełomie lat 20. i 30. 

Nie podporządkowana się mu Awangarda Krakowska. Dla nich poezja jako taka była priorytetem, jej rozwój i doskonalenie były 
najważniejsze. W latach 30. dokonuje się w grupie ewolucja ku wyobraźni wizualnej. W czasie tym nie wiedzie prymu już Peiper, 
ale  jego  uczniowie  Przyboś  Brzękowski  i  Kurek.  Po  wygaśnięciu  „Zwrotnicy”  funkcje  czasopisma  grupowego  spełniały  „Sztuka 
współczesna”  (1929–39)  wydawana  w  Paryżu  przez  Brzekowskiego  i  Chodasiewicz-Grabowską  oraz  „Komunikaty  grupy  a.r.” 
(artystów rewolucyjnych) wydawana już w Polsce, ale nie wystarczały one awangardzistom. Dopiero „Linia” (1931-33) wydawana 
przez  Kurka,  Przybosia  i  Brzękowskiego  spełniał  ich  wymogi.  Jan  Brzękowski  w  „Poezji  integralnej”  (1933)  zawarł  program 
grupy  i  autokomentarz  go  ich  awangardowych  wierszy.  Jak  wszyscy  awangardziści  kładł  nacisk  na  wyobraźnie,  którą  
identyfikował  z  poezją.  Wymagał  od  poezji,  by  nauczyła  się  wyrażać  nie  tylko  przestrzeń,  ale  i  stawanie  się  rzeczywistości  w 
czasie.  Najbardziej  oddalał  się  od  pierwotniej  awangardy,  domagał  się  przesunięcia  od  klasycyzmu  ku  romantyzmowi,  żądał 
większej  swobody  dla  wyobraźni.  Przyboś  mimo  sprzeciwów  wobec  Paipera  był  zgodniejszy  z  duchem  krakowskiej  awangardy 
dlatego jego program częściej identyfikowano z programem grupy. 
 

Większy niż u awangardzistów opór przeciw uspołecznianiu poezji wyrażał Józef Czechowicz. Pisał on krótkie, rzeczowe 

artykuły. Podkreślał w nich antyskamandrytyzm, antyawangardyzm i sceptyczny stosunek do pojęcia postępu w sztuce. Poszukiwał 
czystej,  metafizycznej  poezji  pełnej  symboli,  aluzji,  fantazji.  Czechowicz  nie  miał  ambicji  tworzenia  całego  systemu,  to  co 
stworzył, to był tylko zarys. 
 

Stanisław  Czernik  był  twórcą  autentyzmu,  nie  stworzył  jednak  prądu  literackiego.  Opowiadał  się  za  autentycznym 

przeżyciem poety, co leżało u podstaw prawdziwej liryki. Jego propozycje jednak były bardzo ogólnikowe i dyskusyjne. 
 
II Poezja 
A 1918 do początek lat trzydziestych 

a)  1918 – 1927 
1.  Nurt ewolucyjny: wczesna poezja skamandrytów 

 

Nowa  epoka  w  poezji  na  zachodzie  i  w  Rosji  zaczęła  się  przed  I  wojną  światową. W  Polsce  zaczęło  się  to  po  wojnie  i 

towarzyszyła mu radość i z wyzwolenia literatury od obowiązków narodowych, prawa do autotelizmu i eksperymentu. Wszystko 
odbyło się nie bez wpływu z zewnątrz (ekspresjonizm niemiecki, futuryzm włoski, ego-futuryzm i futuryzm rosyjski, futuryzm czy 
prenadrealizm [Appolinaire],  kubizm,  dadaizm  etc.).  Przyjmowanie  wpływów  było  naturalne  bowiem  pojęcie  literatury  rodzimej 
traciło na znaczeniu wobec poetyckiej międzynarodówki. Wystąpienie młodych zostało opóźnione przez wojnę dlatego ich debiut 
po  wojnie  odznaczał  się  dojrzałością,  a  ich  liczebność  wzrosła,  wojna  także  odcięła  ich  od  Młodej  Polski,  co  umożliwiło  im 
nowatorstwo.  Powstały  grupy  poetyckie  (ekspresjoniści,  futuryści,  skamandtyci,  później  awangardziści)  i  dominowały  do  końca 
epoki.  Ich  poezja  wyszła  na  ulicę  i  była  prezentowana  przed  przypadkowymi  ludźmi.Nowa  poezja  wyrasta  ze  świadomości  o 
końcu  starej.  Pod  tym  względem  zarysowuja  się  w  tym  okresie  2  postawy:  Ewolucyjna  (repr.  przez  skamandrytów  i 
ekspresjonistów) i rewolucyjna (futuryści i Awangarda Krakowska) 

Skamandryci  –  grupa  swobodna  z  punktu  widzenia  programu  i  poetyki,  zwarta  punktu  widzenia  organizacyjnego  i 

towarzyskiego.  Ich  poetyka  odegrała  w  Dwudziestoleciu  dużą  rolę,  bo  była  ekspansywna  i  współrealizatorami  byli  Lechom, 
Tuwim,  Słonimski,  Iwaszkiewicz,  Wierzyński,  Staw,  Pawlikowska,  Broniewski,  Liebert  etc.  Ich  stosunek  do  poezji  był  typowo 
ewolucyjny  mimo  poetyckiego  eksperymentu  i  nowatorstwa  („Słopiewnie”  Tuwima,  „Dionizje”  lub  „Kasydy”  Iwaszkiewicza, 
„Niebieski  migdały”  Pawlikowskiej”)  trzymali  się  raczej  tradycyjnej  wersyfikacji  z  retorycznym  ukształtowaniem  składni. 
Wzbogacali  poezję  jednak  cennymi  nowościami  jak  asonans,  rym  niedokładny,  styl  „telegraficzny”.  Na  czym  polegała 
nowatorstwo Skamandra? 
Polegała na: 
     -  języku  nieodświętnym  jak  w  Młodej  Polsce,  lecz  potocznym,  kolokwialnym,  ukazujący  sceny  z  życia  codziennego,  nie 
odbierając temu tradycyjnej poetyckości, 
     - poeci Skamandra, to zwykli ludzie piszący często o sobie, a nie bogowie, czy kapłani, 
    - po mistrzowsku opanowali umiejętność estetyczno-emocjonalnego oddziaływania na czytelnika, 
    - tworzyli wybitną poezję, także z tematów błahych  

 

 

    - ogromna rolę w okresie poezji skamandrytów odegrał też ich dydtyrambizm, co spopularyzowało także ich poezję. Entuzjazm, 
patos,  witalizm,  frenezja.  Często  wyrażany  był  wierszem  rozluźnionym  czy  wolnym,  był  domeną  Tuwima,  Wierzyńskiego, 
Słonimskiego, Iwaszkiewicza. Pierwszy okres grupy charakteryzował się dionizyjskością, jednak ogólnie to poeci apolińscy 
    -poezja ich popularna, bo nie była tylko dla inteligencji, mówiła językiem prostym i zrozumiałym, ale zaspokajała jednocześnie 
aspiracje kulturalne. Poezja ich była przystępna, inna od poezji poprzedniej epoki i nie była sprzeczna z dotychczasowymi ideałami 
estetycznymi. 
    - żadna z grup nie nawiązała dotychczas tak bliskiego kontaktu z publicznością, żadna z dotychczasowych poetyk nie trafiała tak 
celnie w potrzeby publiczności. 
 
Sylwetki przedstawicieli Skamandra 

  Jan Lechoń - najmłodszy ze skamandrytów, (ur. W 1899), zdobył popularność najwcześniej, już przed wojna opublikował 

2 tomy wierszy.  
       -1917  –  20  obok  poezji  uprawiał  też  wierszowaną  satyrę  polityczną(dwa  zbiorki  wydał  w  1920  roku  pt.  „Rzeczpospolita 
Babińska.  Śpiewy  historyczne”.  Nawiązał  tu  do  państwa  na  opak,  jakie  za  panowania  Zygmunta  Augusta  założył  w  Babińcu 
Pszonka i do „Śpiewów historycznych” Niemcewicza. Wyśmiewał tu Lechoń „marionetkowe królestwo polskie” kreowane przez 
Niemców  w  1917,  ale  i  stosunki  panujące  w  wolnej  Polsce.  Utwory  te  przyniosły  mu  popularność,  ale  i  szybko  się 
zdezaktualizowały.  
       -„Karmazynowy poemat” (1920) przyniósł mu sławę, pod którą uginał się przez całe życie. Na tom ten złożyło się 7 wierszy 
(5 przed i 2 po odzyskaniu niepodległości („Mochnacki” i „Piłsudski” (1918)) W „K P” nawiązywał Lechom do wielkich wzorów 
literatury narodowej (ideowo bliski Wyspiańskiego, poetycko stylizował się na Słowackiego, Mickiewicza). 
Generalnie  tematem  „K  P”  jest  Polska  w  obliczu  zbliżającej  i  już  zaistniałej  niepodległości, niepokoju  o  nią,  czy  będzie  umiała 
przetrwać, przezwyciężyć marazm i lata niewoli. 
W „Herostratesie” wstępnym wierszu z „K P” lęk ten wyraża się iście futurystycznymi bluźnierstwami przeciw tradycji (burzenie 
Łazienek, zabicie widma Kilińskiego, „a wiosna niechaj wiosnę nie Polskę zobaczę”). Występuje tu paradoks: z jednej strony bunt 
przeciw wieszczej poezji, odrzucenie jej a z drugiej strony kończy z przeświadczeniem, że wieszczem narodowym być należy, ale 
w sposób codzienny, zwykły, współczesny. W innych wierszach nie ma już pierwszoosobowej, bezpośredniej formy i programu jak 
w „Herostratesie”. W pozostałych wierszach dominuje liryka pośrednia, sytuacyjna. Dzieją się tu sytuacje, których bohaterami są 
postacie  z  polskiej  mitologii  historycznej(Mchnacki  z  „Mchnackiego”),  literackiej  (Zagłoba  z  „Sejmu”),  ikonograficznej  (Jacek 
Malczewski).  Wybrane  postaci,  język  spycha  „K  P”  w  stronę  fascynacji  narodową  tradycją  (mimo  odcinającego  się  od  trad. 
„Herostratesa”).  Warto  zwrócić  uwagę  na  2  ostatnie  utwory:  „Mochnacki”  oparty  na  faktach  (mowa  o  koncercie  jaki  Maurycy 
Mochnacki  dał  w  1832  r  .  w  Metzu),  „Piłsudski”  to  obraz  dziejącej  się  na  oczach  poety  historii  –  obraz  pierwszych  dni  po 
odzyskaniu  niepodległości..  U  podstaw  2  wierszy  leży  nie  dialog  życia  z  tradycją,  lecz  opozycja  bezwład  –  czyn  (którego 
wcieleniem jest Piłsudski w obu wierszach ( w pierwszym jako zapowiadany przez Jana Chrzciciela, w drugim jako milcząca acz 
wymowna  postać  w  szarym  mundurze).  Te  2  ostatnie  wiersze  zwłaszcza  ze  swymi  pointami  i  stopniowaniem  dramatycznego 
nastroju należą do szczytowych osiągnięć dwudziestolecia. 
mundurze  Lechoniu  zdecydowanie  górował  artysta  nad  wieszczem,  bo  właściwie  nie  sprecyzował  swego  przesłania  dla 
odradzającej się Polski.  
     -Po  historiozoficznym,  zamkniętym  w  kręgu  polskich  mitów,  pełnym  „romantycznego”  dynamizmu  „K  P”,  napisał  Lechom 
„Srebrnego  i  czarnego”  (aluzja  do  srebrno  –  czarnych  ozdób  pogrzebowych)  –  utwór  filozoficzny,  uniwersalny,  klasyczny, 
odmienny. Dominują tu 2 fascynacje: śmiercią i grzechem. To pesymistyczna książka, wyraz przerażenia beznadzieją. Występuje tu 
motyw wewn. rozdarcia ludzkiej natury (stylistyka barokowych antytez). Występuje tu tez romantyczna konwencja w opisywaniu i 
poetyzacji przyrody. Czasem zdarza się Lechoniowi w tym tomie popadać w skonwencjonalizowany tradycjonalizm, ale broni go 
przed  tym  wirtuozowska  gra  wersyfikacją,  abstrakcyjnymi  pojęciami,  składnią  (która  te  pojęcia  układa  w  kunsztowne, 
geometryczne antytezy, paralelizmy wiodąc ku aforystyczności („śmierć chroni od miłości a miłość od śmierci”). 
Po  „Srebrnym  i  czarnym”  nie  napisał  Lechom  żadnego  tomu,  tylko  pojedyncze  wiersze  (może  był  przygnieciony  wielkością 
„KP”).  „Srebrne i  czarne”  zapowiadało  klasyczne nurty  Dwudziestolecia,  „KP”  – poezję  historiozoficzną-mitologicznego  patosu 
późnych  lat  30.  Okres,  w  którym  zamknęła  się  prawie  cała  twórczość  międzywojenna  poezja  Lechonia  dla innych  skmandrytów 
był pierwszym z etapów twórczości (tak było miedzy innymi z Tuwimem). 

 

Julian Tuwim – jego młodość wyznaczały tomiki (gdzie są wiersze i sprzed wojny):     „Czyhanie na Boga”(1918) 

  

”Sokrates tańczący” (1920) 

 

„Siódma jesień” (1922) 

Dojrzałe tomy to: „Wierszy tom czwarty” (1923) 
 

 

 

 „”Słowa we krwi” ( 1926) 

W pełni klasycystyczny wystąpi w tomie „Rzecz czarnoleska” (1929) 
Tuwim  podbił  swych  czytelników  dytyrambicznością,  dionizyjskością,  frenetyczną  pochwałą  życia.  W  tej  Nowej  Poezji 
występuje  teofania  (rozpocz. Tom    „Teofania”)  czyli  objawienia  samego  Boga.  Jest  to  Bóg  rozumiany  panteistycznie, czyli 
jako  siła  przenikająca  wszystko  i  komunionistycznie  jako  patron  zespalający  ludzi  braterstwie  i miłości. Tuwim nazwał  się 
futurystą, ale z futurystami nie miał zbyt  wiele  wspólnego, bliżej był ekspresjonistom, franciszkanom („Chrystus miasta”) i 
naturalistom  („Wiosna”  z  tomu  „Sokrates  Tańczący”  –  naturalistyczne  pojęcie  tłumu).  W  programowej  „Poezji”  z  tomu 
„Czyhanie na Boga” zaprojektowana została nowa poezja i nowy poeta: 
 
-  podmiot  liryczny,  występuje  jako  prorok  nowej  poetyckiej  wiary,  z  drugiej  strony  jest  barbarzyńcą,  człowiekiem 
pierwotnym, jednym z tłumu 

 

 

-poezja ma być poezja szarego człowieka (typowe dla skamandrytów) pisana przez szarego poetę („Prowincja”) 
- bohater to skromny, przelękniony nieco życiem człowiek, nieprzepadający za miastem i uciekającym na prowincję. 
- język ulega kolokwializacji, poezja ulega prozaizacji, pojawia się sytuacja rozmowy 
- przedstawianie w poezji  wszystkie aspekty życia od zachwytu życiem po myśl o śmierci, od witalizmu po destrukcję(„Na 
wieży”) 
-  charakterystyczna  dla  Tuwima  jest  opozycja  sacrum  –  antysacrum  (metafizyczność,  dobro,  zło)(zapędy  satanistytyczne 
Tuwima – „Czary i czarty polskie”, „Czarna msza”) 
 

W tomach „Wierszy tom czwarty”, „Słowa we krwi” nastąpił zwrot ku czystej poezji, wygasły związki z lit. Młodopolską, 

dystans  do  emocji  a  poszerzenie  skali  jakości  estetycznych.(„Nad  Cezarem”,  „Nieznane  drzewo”),  były  też  tu  wiersze 
polityczne  („Pogrzeb  prezydenta  Narutowicza”,  „Do  generałów”).  Potem  znaczącym  był  zwrot  Tuwima  ku  językowi,  jego 
tworzeniu,  fascynacja  jego  brzmieniem,  eksperyment  („Słopiewnia”  –  cykl  należący  do  „Wierszy  tomu  czwartego”  pisany 
językiem nieistniejącym ale zrozumiałym Polakom(przypomina polski)) 

„Słowa we krwi” otwiera wiersz „Słowo i ciało”- tu występuje już inne pojęcie słowa – słowo ciałem się stało cyt z Ew. 

św. Jana- słowo = rzecz, którą ono przedstawia. 

 

 

Kazimierz  Wierzyński  –  drugi  obok  Tuwima  piewca  życia.,  z  tą  różnicą,  że  u  Wierzyńskiego  poezja  jest  bakchiczna, 
przedstawiająca jakby pijaną radość istnienia. 

       Zaczynał znamiennie w czasach wojny, na froncie i w obozach jenieckich Rosji  (wiersze te wydał dopiero w trzecim swoim 
tomiku  „Wielka  Niedźwiedzica”  SA  pełne  przygnębienia,  śmierci).  Jednak  ponoć  wtedy  także  powstały  wiersze,  które  potem 
złożyły  się  na  dwa  pierwsze  tomy  –  ekstatyczno  radosne  („Wiosna  i  wino”(1919),  „Wróble  na  dachu”(1921)).  Ta  radość  znów 
przyniosła popularność, bo nikt przedtem nie pisał poezji tak radosnej. Było to zaproszenie do wspólnego radowania sizale radość 
ta  przesycona  była  też  buntem,  nie  przeciw  społeczeństwu,  ale  młodzieńczym,  przeciw  zastanemu  światu,  logice, 
intelektualizmowi. To momentami zakrawało na futuryzm (wiersze z „Wróbli na dachu”: „Manifest szalony” i „Heroica”). Ale to 
się skończyło po wydaniu „Wielkiej Niedźwiedzicy” – tu kończy się dytyrambiczność, radość, wiersze stają się słabsze. W skład 
tego tomu wchodzą cykle: „Listy z podróży”, „Ziemia”, „Legenda” (zapowiadający  już” Wolność tragiczną” (1936) i „Kurhany” 
(1938)). Do okresu przejściowego należy też „Pamiętnik miłości (1925), drugi obok Tuwima – „Siódma jesień”, poetycki listownik 
miłosny skamandrytów, ale na prawdziwego Wierzyńskiego trzeba było jeszcze poczekać. 

 

Słonimski,  obok  Lechonia  zaangażowany  w  sprawy  wielkich  ludzkich  wspólnot.(ale  dla  Lechonia  była  to  Polska,  dla 
Słonimskiego była to cała ludzkość). Debiutował jako daleki od rzeczy dziejących się aktualnie, ale w 1919 wydał poemat 
świadczący,  że  przeżywa  wydarzenia  roku  1918.  Wczesna  poezja  Słonimskiego  opierała  się  o  antynomię  parnasizm 
(wzorował  się na  parnasizmie  francuskim)  tu  tomy:  ”Sonety”  [debiut],  „Harmonia” i  ekspresjonizm  stąd tomy:  „Czarna 
wiosna”. 

„Czarna  wiosna”  to manifest  kosmopolityzmu, antymilitaryzmu,  pacyfizmu, ale  pochwalał tu  poeta rewolucje  i  jej  zapowiedź.  Z 
czasem  w  utworach  Słonimskiego  zaczęły  przeważać  treści  katastroficzne(czarne  dytyramby).  Pisał  on  do  końca  lat  20  (ostatni 
poemat słaby „Oko w oko” (1929). 

 

Iwaszkiewicz jako skamandryta był najmniej typowy. Decydowały o tym 2 czynniki: 

-bogatsze związki poezji z wschodniochrześcijańską i rozleglejszą wiedzą lit. – filozoficzną (dwubiegunowość poezji) 

-  prywatność  poezji  (poezja  często  poświęcona  kręgowi  przyjaciół  poety,  występują  tu  postaci  i  wydarzenia  z  życia  poety).  To 
jednak nie czyni niezrozumiałą poezję Iwaszkiewicza a wręcz spoufala czytelnika z autorem. 
W młodości poetyckiej dużo go łączyło ze Słonimskim (kult sztuki, kontrast parnasizm – ekspresjonizm). 
Napisał on: 
- poemat dygresyjny a la Beniowski „Młodość Pana Twardowskiego”(1912 – 15 to czas powstania, wydany dopiero w 1979 r) 
-  książka  pierwsza  wydana  w  1919,  pisana  jeszcze  na  Ukrainie  miedzy  1917  -  18  to  „Oktostychy”,  zbiór  na  tle  polskiej  poezji 
oryginalny (ze wzgl. na wirtuozerię malarską, wilde’owską postawę, bogactwo stylizacji, sztuki ujętej jako remedium na tragizm 
ludzkiego losu (Schopenhauer).Tom ten przyniósł też zdobycze techniczno – poetyckie: 
     - wprowadził po raz 1 w Polsce nowoczesny asonans 
     - skodyfikował wiersz - strofę (nowy gatunek) – oktostych (ośmiowiersz składający się z 4 dystychów) 
- „Dionizje” (1922) tu oryginalna wersja polskiego ekspresjonizmu. SA tu dysonansy (w składni, wersyfikacji, wyborze poetyckich 
konwencji(od  rozjątrzonego  dytyrambu  do  spokojnej  elegii)).  Postać  Dionizosa  i  aluzje  dionizyjskie  przewijają  się  przez  cały 
utwór. Dionizos w tych czasach popularny u Iwaszkiewicza potraktowany został jako tragiczna i głęboka postać. 
- „Kasydy zakończone siedmioma wierszami” (1925) 
Te  dwa  tomy  wniosły    nowe  tonacje  do  poezji  Iwaszkiewicza(zbliżenie  do  prądów  nowatorskich).  Nawiązał  w  „Kasydach”  do 
Rimbauda i zaczął tworząc prozę poetycką, gdzie śmiałość wizyjna łączyła się z telegraficznym uproszczeniem składni, .realia zaś 
wzięte były z życia codziennego. 
-  „Księga  dnia  i  księga  nocy’  wydana  przez  Iwaszkiewicza  dopiero  w  1929  r.  Większość  wierszy  z  tego  tomu  pochodzi  z  jego 
poetyckiej młodości. Tom ten jest najbardziej skamandrycki (poetyka prywatności, stylizacja). 

 

 

Najbliższa  „wielkiej  piątce”  była  Maria  Pawlikowska  Jasnorzewska.  Ona  podobnie  jak  oni  wprowadzała  do  swej  poezji 
konkret  codzienny,  kolokwialny  język,  nowa  koncepcję  bohaterki  lirycznej.(kobieta  nowoczesna  pozbawiona  patosu, 
afektacji,  pełna  wdzięku,  kokieterii,  manifestująca  swą  miłość). W  poezji  Pawlikowskiej  jest  najdalej  posunięty  realizm 
psychologiczny(autentyczność  zachowań,  przeżyć  miłosnych  kobiety  jest  uderzająca).  Kobieta  obraca  się  w 

 

 

rzeczywistości  realnej  ale  przedstawionej    z  motywami  egzotycznymi(charakterystyczne  dla  skamandrytów),  świata 
wyobraźni. 

Jej tomy: 
- „Niebieskie migdały”(1922), gdzie poetka błysnęła już swym talentem(groteska balladowa typu leśmianowskiego, neorokokowy 
konceptyzm, eksperymentatorskość) 
-  „Różowa  magia”(1924)  to  tom  najbardziej  skamandrycki.  Prozaizacja  języka,  ucodziennienie  realiów,  stylizacja,  malarskość, 
żartobliwość).  Żartobliwość  Żartobliwość  Pawlikowskiej  odgrywała  ważną  rolę  (dyskretność  uczuć,  zaskoczenie  w  pointach, 
życzliwe ośmieszanie świata w celu nie negacji a oswojenia świata. Wdzięk poezji Pawlikowskiej tkwił we flircie, jaki prowadziła 
z mężczyznami, losem, istnieniem i Bogiem, optymizm i co charakterystyczne u skamandrytów upojenie zyciem. 
-  „Pocałunki”  (1926)  tu  tonacja ulega  zasadniczej  zmianie –  tu  dominuje  motyw,  w  przeciwieństwie  do  wcześniejszych  wierszy, 
motyw  niekochanej.  Są  to  wiersze  krótkie  (najczęściej  4  –  rowersowe,  wzorowane  na  poezji  japońskiej,  hiszpańskiej),  pełne 
zaskakujących,  charakterystycznych  dla  niej  point.  Zwięzłość  formy,  emocjonalności  zbliża  poetkę  do  skamandryckiego 
klasycyzmu. Jest to znakomita poezja w małej formie. 
-  „Dancing”  (1927)  –  przekład  doskonały  muzyki  jazzowej  na  słowo  poetyckie  z  zawartym  w  nim  filozoficznym  przekazem 
filozofii Nietzsche’go Nietschego Schopenchauera. Przeważającym tematem tomu jest kult miłości, obsesja przemijania, starzenia 
się, śmierci. 

 

 

Formalnie do Skafandra należała też Kazimiera Iłłakiewiczówna, ale jej faktyczny związek z jakąkolwiek grupą był luźny, 
bowiem  chodziła  ona  własnymi  drogami.  Można  więc  powiedzieć,  że  Skafander  był  jej  mniej  obcy  niż  inne  grupy 
poetyckie.  W  tomie  z  1922  roku  „Śmierć  feniksa”  widać  cechy  skamandryckie  (konkretność,  ukazywanie  zwykłej 
codzienności, która jest tłem dla wydarzeń już niezupełnie charakterystycznych dla Skamandra – fantastycznych (przyjaźń 
narratorki z lwem)). Podobnie jak Pawlikowska ukazuje problemy kobiet w XX wieku.  

Pewne zbieżności ze skamandrytami znaleźć można jeszcze w tomach: „Obrazy imion wróżebne” (1926), gdzie niby wróżby 
dla  nosicieli  poszczególnych  imion  przekształcają  się  w  mikroportrety  psychologiczne  na  tle  codziennej  współczesności. 
„Czarodziejskie  zwierciadełka”  (1928).  „Popioły”  (1926)  już  oddalają  się  jednak  od  skamandryckości  w  stronę  poezji 
religijnej, ludowej. 
 

2.  Nurt ewolucyjny: ekspresjonizm i jego pogranicza 

 
W  nurcie  ewolucyjnym  Skamandryci  odnieśli  sukces  a  ekspresjoniści  ponieśli  klęskę.  Grupa  ta  skupiona  wokół  poznańskiego 
„Zdroju”  stworzyła  niefortunne  połączenie  tradycjonalizmu  i  nowatorstwa(nowoczesna  deformacja,  luźność  wizji  poetyckiej 
połączyli  z  tradycją  młodopolską,  co  było  trudne  do  zaakceptowania).  W  dodatku  nie  posiadali  wielkich  nazwisk,  przez  co  nie 
odnosili sukcesu a niechęć do formy nie przydawała im większej popularności. Nie uznawali eksperymentu, nie byli nowatorscy 
przez co jako poeci od razu przeszli do muzeum. O wiele cenniejsze było to co działo się wokół centrum „Zdroju” (Iwaszkiewicz 
współpracował  z  pismem  a  i  Tuwim  i  Słonimski  tu  pisali  i  jako  skamandryci  byli  lepszymi  ekspresjonistami  niż  sami 
ekspresjoniści). Ważnym też jest wspomnieć o 2 poetach luźno związanych z grupą (z pogranicza ekspresjonizmu): 

 

Józef  Wittlin  –  autor  1  książki  –  „Hymnów”  (1921)  luźnych  wierszy  porozrzucanych  po  czasopismach.  Tematem 
„Hymnów” był sprzeciw wobec wojny i śmierci. 

 

Bronisława Ostrowska, która napisała: 

   -„Pierścien życia” (1919) 
   - dla dzieci „Miś” i „Tatarak słoneczny” 
    dopiero pod koniec lat 20 widać poważne metafory ludzkiego losu: „Koło     święconej kredy” 

 

Zegadłowicz,  w  przeciwieństwie  do  Wittlina  nie  szedł  w  stronę  Skamandrytów,  lecz  w  stronę  regionalizmu,  stylizacji 
ludowej, nie był to już typowy ekspresjonizm, ale zyskał na oryginalności. Najwięcej i najcenniejsze powstało w okresie 
”czartakowskim”,  wówczas  powstały:  „Powsinogi  beskidzkie”  (1923),  „Kolędziołki  beskidzkie  (1923).  Ekspresjonizm 
Zegadłowicza był regionalistyczno – franciszkanski., co go prymitywizmem zbliżało do futuryzmu. 

 

3.  Nurt rewolucyjny: futuryści 

U  futurystów  rewolucjonizm  jest  gwałtowniejszy,  u Awangardy  Krakowskiej  –  skuteczniejszy  i  trwalszy.  Poezja  futurystów  była 
zróżnicowana ale nie tak radykalna jak programy futurystyczne, bowiem nie umiała się odgrodzić od tradycji.. 

 

Najbardziej  oryginalną  i  konsekwentną  poezja  futurystyczną  była  poezja  Tytusa  Czyżewskiego.  On  był  najstarszym 
futurystą debiutował w 1907 roku), najdłużej został wierny futuryzmowi. Jego tomu: 

-„Zielone Oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje (1920) 
- „Noc – dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny (1922) 
Poezja maszynistyczna, ludyczna, oniryczna, korespondująca z innymi kierunkami sztuki, nadrealistyczna, prymitywistyczna. 
 

 

Bruno  Jasieński  –  był  mniej  na  tle  epoki  oryginalny.  Jego  debiutancki  tom  był  blisko  Skamandrytów    –  „But  w 
butonierce” (1921)(rytm tradycyjny, skamandrycka melodia wiersza, ukazywanie scen z życia codziennego; obok jednak 
jest prowokacja i bufonada futurystyczna). 

 

Aleksander Wat był najbardziej radykalnym eksperymentatorem w dziedzinie wyzwolenia wyobraźni („Ja z jednej strony 
i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka (1920 właść.1919) i wyzwolenia słowa – dążył bowiem do stworzenia 
nowego języka i „prasłowa” („Mapopańiki”1920)) 

Słowa na wolności były natomiast domeną Tytusa Czyżewskiego i Stanisława Młodożeńca. 

 

 

Czyżewski wzorował się na Apollinaire układając słowa w kaligramy. Najwiekszą różnorodność pomysłów zaprezentował pod tym 
względem Młodożeniec zwłaszcza w pierwszych swych tomikach: ”Kreski i futureski” (1921), „Kwadraty” (1925). Posługiwał się 
onomatopeją,  wykorzystywał  efekty  dźwiękowo  –  słowne  uzyskane  dzieki  radiu,  dynamizował  język  przez  nadawanie 
rzeczownikowi form czasownika itp. („Moskwa” to wiersz składający się ze słów tu i tam), inwencji językowej mu nie brakowało. 
Inne  charakterystyczne  cechy  futuryzmu  to,  hiperbolizm,  wygłup  a  także  atakowanie  norm  obyczajowych  i  moralnych,  tabu, 
ludyzm  W  tym  ostatnim  specjalizował  się  Bruno  Jasielski,  Anatol  Stern  („Futuryzje”(1919),  „Anielski  cham”  (1927)-jurność, 
biologiczność, panseksualny ludyzm), Tytus Czyżewski (wyjaskrawiony do absurdu kult maszyny). 
 

Futuryzm polski jednak szybko zgasł, poeci poszli w kierunku komunikatywności, tradycji (Jasieński i Stern „Ziemia na 

lewo”  (1924)  zrobili  to  w  związku  z  rosnącym  ich  radykalizmem  politycznym,  inni  w  związku  z  przygasaniem  tendencji 
nowatorskich, Czyżewski zbliżył się w stronę regionalizmu ekspresjonistycznego”Pastorałki” (1925) 
Adam Ważyk związany z „Nowa Sztuką” czyli z futuryzmem w jego późniejszym okresie. Ważyk był między tymi 2 rewolucjami 
poetyckimi  (tj  futuryzmem  i  Awangardą  Krakowska).  Futurystą  nazwać  go  było  jednak  trudno,  nie  był  krzykliwy,  lecz  był 
spokojnym obserwatorem, awangardzistą też nie. Napisał  2 tomy poetyckie: „Semafory”(1924), „Oczy i usta”(1926) i zamilkł. Był 
poeta  osobnym,  ale nawiązywał  do Apolainaire’a i  kubizmu.  Poezja  jego  nie  była  wielce  oryginalna  ani rewolucyjna ale  trwała, 
tak, że przetrwała próbę czasu i wpłynęła na kszt. się późniejszej poezji. 
 

4.  nurt rewolucyjny: Awangarda Karkowska 

Jest  to  grupa  najoryginalniejsza,  oparta  na  najpoważniejszych  podstawach  teoretycznych    i  uwieńczone  najwybitniejszymi 
osiągnięciami  artystycznymi.  Po  anarchistycznym  chaosie  futuryzmu  przyniosła  propozycje  ładu.  Zamiast  sprzeczności,  chaosu, 
ludyzmu  i  zabawy  proponowała  Awangarda  fascynację  miastem  i  cywilizacją,  pracę,  rygor,  zamiast  krzyk  poetykę 
zaszyfrowanego, skondensowanego zdania, nad którym trzeba przysiąść. Awangardzie można jednak zarzucić tez doktryniarstwo, 
nietolerancję, ale nie była wtórna wobec grup europejskich.  
Najwiekszą oryginalnością cechowały się 2 pierwsze tomy Tadeusza Peipera: 
    -„ A” (1924 a są to wiersze z lat 1919 – 1924) 
    - „Żywe linie” (1924) 
Stosował  on    poetykę  szyfru  metaforycznego(wzorował  się  na  poezji  hiszpańskiej  awangardowej),  było  to  tym  szokujące,  że 
zrywał on z wyobraźnia wizualną, opierając się tylko na pojęciowych związkach słów. Słowa składane przez Peipera dziwiły się 
sąsiadując ze sobą (np. różowa biblioteka palców). Połączył on superoryginalność składniową i metaforyczną, przez co jest dobrze 
rozpoznawalny.  Oryginalny  w  dwudziestoleciu  był  tez  jego  stosunek  do  kobiet, a  mianowicie  pogardliwy,  użytkowy.  Prawdziwy 
mężczyzna był do tworzenia nowego świata, budowania i pisania wierszy, kobieta do służenia mu na różne sposoby. 
Peiper  debiutował  późno,  dlatego  jego  poezja  była  dojrzała  wtedy  i  w  pełni  ukształtowana.  Inni awangardziści  o  wiele  od niego 
młodsi (Jalu kurek, jak Brzękowski, Julian Przyboś) debiutowali z nim, ale ich poezja była młodzieńcza jeszcze nie wykształcona, 
daleka  od  tego,  co  mieli  ostatecznie  osiągnąć.  Poezja  młodszych  opiewała  pracę,  robotników,  cywilizację.  U  Kurka  było  to 
najłagodniejsze,  u  Brzekowskiego  poezja  poszła  w  kierunku  wierszy  –  portretów  bohaterów  pracy  i  przyszłej  wojny  (np. 
„Maszynista  Rola  Piotr”).  Entuzjazm,  hiperbolizm,  dynamizm  zbliżał  ich  trzech  do  futuryzmu.  Przyboś  bardziej  niż  inni  jako 
Tyrteusz społecznej, konstruktywnej pracy, nawoływał do niej z największym zapałem. Maszyna zaś nie była dla Przybosia zabawą 
jak dla futurystów, ale spotęgowaniem ludzkiej siły i wzorcem nowej poetyki. Poezja miała być skonstruowana jak maszyna. Ale z 
drugiej strony były 3 elementy poza maszyną, które wyznaczały myśl przewodnią poezji Przybosia:koło, prąd, rozruch. Przez te 3 
słowa  wyrażał  się  przybosiowy  dynamizm, maksymalizm, gigantyzm.  Zazwyczaj  była  to  energia radosna, twórcza,  produkcyjna, 
czasem  jednak  była  gwałtem,  rewolucją.  Poezja  Przybosia  była  bardziej  skomplikowana  niż  się  wydawało,  bo  pod  fascynacją 
miastem  i  maszyną  tkwił  lęk  przed  nimi.  Ideałem  Przybosia  była  maksymalna  siła  doznań.  „Źle  czy  dobrze,  byle  potężnie”  oto 
hasło jego poezji tamtych lat. 
W II połowie lat 20 futuryści wygaśli, ekspresjoniści ponieśli klęskę a naprzeciw siebie stanęły Awangarda Krakowska i Skafander 
(spór, rywalizacja 2 przeciwstawnych poezji) 
 
        5 Powrót do źródeł: odmiana rodzima (Bolesław Leśmian. Nurt ludowy) 
Czasy  Dwudziestolecia  zafascynowane  były  nowoczesnością,  techniką,  cywilizacją.  To  zaznaczyło  się  w  poezji,  języku 
(prozaizmy,  skrótowość,  styl  jak  w  telegramach  etc).  Tej  fascynacji  towarzyszyła  fascynacja  przeciwstawna  –  prymitywizmem, 
prymitywizmem  pierwotnością,  nieucywilizowaniem,  wzorowana  na  Bergsonie,  antyintelektualizmie  antyintelektualizmie  oparra 
na instynkcie. Fascynacja ta miała 2 wersje: 
 

 

 

-rodzima 

 

 

 

-egzotyczna 

Rodzima sięgała folkloru szukając w nim wartości estetycznych i metafizycznych. Jej prekursorem był Leśmian. Napisał on: 
-„Sad rozstajny” (1912) lecz jego debiut przeszedł bez echa (co miały mu zrekompensować lata  60 i 70) 
- „Łąka” (1920)to 1 z najwybitniejszych tomów 20-lecia, przynosił już dawkę lesmianowskiej metafizyki 
-  „Napój  cienisty”(1936)  metafizyka  ta  ukazała  się  w  pełni,  był  tu  mistrzem  miedzy  bytem  i  nicością,  myśliciel  o  życiu 
pozagrobowym(wiersze  jak:  Ballada  bezludna,  „Rok  nieistnienia”),  ale  był  też  mistrzem  szczegółu,  mikrorealizmu.  Jest  tu  cykl 
erotyków  „W  malinowym  chruśniaku”.  Przede  wszystkim  jest  to  tom  stylizacji  ludowej  i  „mit”  regresu,  powrotu  do  natury,  o 
pierwotnym  człowieku,  o  tęsknocie  za  Naturą,  marzeniu  o  zespoleniu  z  nią  co  by  się  równało  dla  człowieka  śmierci.  O 
wyjątkowości  tomu  decyduje  też  oryginalny  język,  kreujący  szokująco  niemożliwe.  Leśmian  czerpał  z  folkloru  motywy, 
słownictwo,  stylistykę  pieśni  ludowych.  SA  tu  2  cykle:  „Ballady”,  których  tematyka  są  kontakty  człowiek  natura,  ale  kontakty 
seksualnie  –  makabryczne  i  „Pieśni  kalekujace”  tu  potworność  jest  udzkim  kalectwem  i  nieszczęściem.(„Żołnierz”).  Leśmian 
drukował wiersze w „Czerpaku”. 

 

 

Poetą u którego widać podobieństwo do Leśmianowskiej ludowości to Feliks Konopna („O Michałku mądrali”, „Tryptyk” 
„Czartak” tworzył poezję z piętnem regionalizmu, czym najbardziej się przejął Zegadłowicz w swych beskidzkich cyklach. Inni z 
„Czwartaka”, którzy pisali o beskidzkim krajobrazie to: Edward Kozikowski, Tadeusz Szantroch, Janina Brzostowska. 
Futurystyczne/postfuturystyczne stylizacje ludowe: Bruno Jasielski” Słowo o Jakubie Szeli  
(to  próba  ukazania  pozytywnego  mitu  literackiego  Szeli);  Tytus  Czyżewski  ”Pastorałki”  (przepojenie   autentyczna religijnością). 
Największe jednak nasilenie ludowo – prymitywistycznych stylizacji przypadło na lata 1923 – 26, gdzie gł. role odegrali: 
-Emil Zegadłowicz 
-Tytus Czyżewski 
-Jan Kasprowicz(w 1926 roku wydał ostatni tom „Mój świat” – zbiór 
stylizowany  na  ludowy,  podhalański  prymitywizm.  Pełni  funkcje          autobiograficzną,  stanowi  po  „Księdze  ubogich” drugi  etap 
Kasprowicza ku prostocie, pokorze, metafizyce. W stylizacji ludowej rolę odgrywały dwa elementy: sztuka ludowego prymitywu, 
prostota  ludowej  religijności.  Jest  tu  obecny  humor  życzliwy,  przyjaźń  przyjaźń  Bogiem,  dziecięca  wiara.  Meritum  cyklu można 
zobaczyć w wierszu „Święty Jerzy”) 
Osobne  miejsce  w  tym  nurcie  zajmowała  wielka  samotnica  prymitywizacji  rodzimej  Kazimiera  Iłłakiewiczówna.  Jej  tomy: 
„Śmierć Feniksa”, „Połów” (1926)(o powrocie do lat dziecinnych, kultury ludowej z nim związanej), „Dziwadła i straszydlaki” (to 
ciekawy  tom  gdzie  autorka  sięgała  po  ludowe  wierzenia  (duszki,  licha  etc.)  ukazane  z  humorem).  Poźniej  napisała  tomy 
wyróżniające  ją  spośród  innych  z  tego  nurtu:  stylizowała  wiersze  nie  na  wypowiedz  ludową,  ale  dla  ludu(„Obrazy  imion 
wróżebne” (1926), „:Czarodziejskie zwierciadełka”(1928)). Jak u Kasprowicza element stylizacji nie kolidował tu z z religijnym, 
głębokim charakterem. 
 
        6.Powrót do źródeł: egzotyka 
Poezja  tego  typu  pisana  była  nie  przez  starych  jak  rodzima,  ale  przez  młodą  generację.  Była  ona  jednak  wtórna(wzór  na 
awangardach europejskich: Picasso, Apollinaire, Tzara, Cendrars) 
W  okolicach  I  wojny  światowej  zaczęły  się  fascynacje  kultura  Dalekiego  Wschodu.  Egzotyka  fascynowali  się  ekspresjoniści, 
futuryści  ale  i  skamandryci.  Fascynacja  objawiała  się  zapatrzeniem  w  egz.  kulturę,  podróże  dalekie.  Fascynacja  ta  opada  w  II 
połowie lat 20’.  

b)  1927 – początek lat trzydziestych. 

      7. Klasycyzm Skamandrytów. Ich twórczość humorystyczno – satyryczna. 
Lata od 1927 nie jest oficjalną granicą, ale wprowadza nowe talenty, świadome odmienności pokolenie. Występują 2 tendencje: 
- zwrot ku klasycyzmowi 
- zwrot ku poezji społecznej 
w obu przypadkach decydują czynniki historyczne(przewrót majowy, lata panowania sanacji). Klasycyzm to zdominowanie sztuki 
przez ład. Rygor i tradycję. 
W 1927  futuryzm znika, przygasa poetyckie nowatorstwo, Awangarda też skłania się ku klasycyzmowi. Skamandryci  spod znaku 
Dionizosa  przeszli  na  stronę  ładu  Apollona.  Ich  patronem  staje  się  Kochanowski,  Staff.  Rezygnują  ze  wzruszeń,  łapią  dystans 
wobec przeżyć ja lirycznego, ich poezja staje się przedmiotowa. Klasycyzm ten cechuje optymizm, moc, harmonia. Pojawił się tez 
zwrot ku stylizacji (Iwaszkiewicz, Napierski, Braun), polegającej na podejmowaniu się gatunków klasycznych, czy rzadziej składni 
i  wersyfikacji  klasycystycznej.  Poezja  ich  robi  się  prostsza,  klarowniejsza.  Omawiając  klasycyzm  Skamandrytów  należałoby 
zacząć od prekursora  poezji życia codziennego i klasycyzmu już w okresie Młodej Polski tj Leopolda Staffa. Był on klasycznym 
wzorem  Skamandrytów  i  stał  się  rówieśnikiem  piszącym  z  nimi.  Tomy,  gdzie  Staff  zaprezentował  się  w  pełni  jako  człowiek 
renesansy to „Wysokie drzewa”(1932) potem „Barwa miodu”(1936). 
Najbliższym  poezji  Staffa  był  Kazimierz  Wierzyński,  który  w  „Laurze  olimpijskim”  nawiązywał  do  poezji  antycznej.(portrety 
sportowców).  Kolejny  tom  Wierzynskiego  to  „Pieśni  fanatyczne”(1929)  to  tom  inny  od  poprzednich,  zwrot  ku  tematyce 
społecznej, , obraz ludzkiej nędzy. 
Julian  Tuwim  zwrócił  się  ku  klarowności,  prostocie,  harmonii,  ku  tradycji  klasycystycznej,  tworzeni  ładu,  o  roli 
unieśmiertelniającej sztuki(„Rzecz czarnoleska” (1929), „Biblia cygańska”(1933)). 
Inny był klasycyzm Iwaszkiewicza- nawiązujący do antyku, osadzony w tradycji rodzimej, dyskursywny, zbliżający się wręcz do 
eseistyki  literackiej.  Napisał  tom  „Powrót  do  Eyropy”(1931),  gdzie  pisał  o  europejskich  krajach.  Zaznaczone  tu  jest  poczucie  
wspólnoty europejskiej ale i  wyżej jest  poczucie  odmienności kultury i historii polskiej. 
Poza  Staffem  autorką  młodopolską  oddziałującą  na  Skamandrytów  była  Maryla  Wolska  i  jej  tom  „Dzbanek  malin”  (1929), 
imponuje skamandrytom rzeczowością, prostotą, prozaicznością. 
Stanisław Babiński to autor, który debiutował dopiero w tym okresie a był związany ze Skamandrytami ściśle (debiut spóźniony, 
na emigracji w 1928 roku tomem „Wieczór na Wschodzie). Inni debiutanci spod znaku Skamandra to: 
-Beata Obertyńska, Aleksander Janta – Połczyński, Halina Konopacka, Roman Kołoniecki, Mieczysław Braun. 
Klasycystyczny  epizod  poezji  skamandryckiej  zbiega  się  (1926  –  34)  częściowo  z    twórczością  humorystyczno  –  satyryczna 
Tuwima,  Słonimskiego,  Lechonia  oraz  związanych  z  nimi  podobnym  poczuciem  humoru  Marian  Hemara,  Gałczyński,  Jerzy 
Paczkowski, Światopełek Karpiski. 
„Jarmark  rymów”  to  tom  Julian  Tuwima  wydany  w  1934,  ale  retrospektywny.  Jest  to  satyra  na  antysemityzm,  endecję, 
drobnomieszczaństwo, ale i na snobów, natrętów, był to notatnik nerwowca, mizantropa, parodysty. 
Gałczyński  mimo  iż  należał  do  Kwadrygi,  wyrósł  z  kabaretowości  Skamandra.  Skafandra  ile  Tuwim,  Słonimski,  Lechom 
odgraniczali  swa    lirykę  od  satyr  to  Gałczyński  mieszał  gatunki  tworząc  pure  nonsens’e  po  mistrzowsku.  Druga  połowa  20’  to 
kpiarska młodość wolna od uwikłań politycznych, bawi się swym talentem 

 

 

Klasycyzm Skamandrytów to nie jedyny klasycyzm w tym okresie. Poetyka Skamandryckiego klasycyzmu nie trwała jednak długo 
do  ok.  pocz  30’  Potem  zaczyna  się    niepokój  metafizyczny,  pesymizm,  jak  i  Lieberta,  którego  jasny  klasycyzm  zmienił  się  w 
ciemny, tragiczny, pełen niepokoju. Dramatyzm ten dotyczył Boga – najeźdźcy nie dobroczyńcy. Jego debiut nastąpił w 1925 roku 
:Druga  ojczyzna”,  potem  „Gusła”  (1930),  gdzie  wizerunek  złego  Boga  osiąga  swe  apogeum;  w  pośmiertnie  wydanym  tomie 
„Kołysanka jodłowa (1932) przeważa pisarska autowiwisekcja: temat własnej choroby(gruźlica, na która zmarł) i śmierci. Jest tu 
obiektywizacja  i  ironia  przeżyć  tak  dramatycznych.  Mistrzowsko  posługiwał  się  melodyjnym  wierszem  sylabotonicznym,  , 
odświeżył tok trocheiczny. 
     8. Poezja społeczna 
Poezja  społeczna  to  zdominowanie  wyzwolonej  jednostki    przez  poczucie  obowiązku  wobec  zbiorowości.  Nie  było  tak  łatwo 
Polakom  pozbyć  się  narodowego  obowiązku.  Zwolennikami  takiej  poezji  byli  lewicujący  poeci,  futuryści  a  raczej 
eksfuturyści.(Jasieński, Stern) oraz zaangażowanie politycznie Witold Wandurski, Stanisław ryszard Stande, Broniewski. 
Prekursorem był Jasieński  jako autor „Pieśni o głodzie” (1922), napisany ponoć pod wpływem Majakowskiego. Potem razem ze 
Sternem napisał „Ziemie na lewo” (1924) co stanowiło przełomowy zwrot obu panów w lewą stronę.  
Spośród  jeszcze  –  futurystów  Tytus  Czyżewski  też  zbliżył  się  do  problematyki  polityczno  –  społecznej.  W  1927  wydał  książkę 
„Roberpierre. Rapsod. Od romantyzmu do cynizmu”. To udramatyzowany poemat o Robespierre i Rewolucji Francuskiej. Napisał 
on jednak ten utwór w celach artystycznych nie politycznych i historycznych.  
 

Broniewskiemu obca była literatura rewolucyjna, bunt, a wzorce znajdował głównie w polskim romantyzmie.  

 

Kwadryga  stanowiła  grupę  sytuacyjno-programową.  Wyznawali  problematykę  społeczną  (tematy  pracy  robotniczej, 

bezrobocia,  nędzy  etc.)  opiewali  pracę.  Najbardziej  sztandarowym  poetą  był  Dobrowolski,  który  łączył  klasycyzm  i 
rewolucjonizm. Napisał tomy:  
- „Pożegnanie Termopil” (1929),  
- „Wróżby” (1934).  
Bardziej  twórczy  był  Stefan  Flukowski  („Słońce  w  kieracie”  1929)  oraz  Marian  Piechal,  który  także  pisał  poezję  społecznie 
zaangażowaną. Jego tom:  
- „Krzyk z miasta” (1929),  
- „Elegie całopalne” (1931)  
to tom pełny jest tragedii przewrotu majowego. 
-  „Garść  popiołu”  (1932)  –  mniej  ambitny,  oryginalny  poetycko  o  prostych  ludziach,  którzy  zginęli  ratując  od  ognia  książki  z 
biblioteki Zamku Dzikowskiego (heroizacja prostego człowieka). 
 

 Władysław Sebyła to kolejny pacyfista. Pisał o słabych i skrzywdzonych (tomy „Pieśni szczurołapa” 1930). 

 

Nina  Rydzewska  wystąpiła  przeciw  cierpieniu  każdego  ludzkiego  istnienia,  wadziła  się  z  Bogiem  w  imieniu 

pokrzywdzonych (tom „Miasto” 1929). 
Kwadryga na ogół była miejska, ale miał też sekwencję wiejską. Reprezentowali ją Słobodnik i Ciesielczuk. Słobodnik przeplatał 
rewolucyjność i sielskość, Ciesielczuk przypisywał życie duchowe przyrodzie.  
     9. Drugi okres awangardy 
W    przeciwieństwie  do  Kwadrygi Awangarda  zagroziła  Skafandrowi.  Pod  koniec  lat  20’  miał miejsce  punk  kulminacyjny  poezji 
Peipera i zaczynali  dojrzałość młodsi od niego. Zaczął się okres wówczas Awangardy Drugiej Krakowskiej. Peiper wówczas pisze 
2 tomy: 
 

 

 

-„Raz”(1929) składająca się z 2 części 

 

 

 

- „Na przykład”(1931) 

Gdy  Peiper  nagle  skończył  pisać  Przyboś  zaczął  swa  karierę  –  tomy  „sponad”(1930)  to  tom  przełomowy  i  „w  głąb  las”(1932). 
Odszedł od tematu pracy zbiorowej i nowoczesnej techniki, egzaltację zastąpiłgroteska i liryzmem, miasto wsią. Wyznawał zasadę 
minimum słów maksimum znaczen9uzywanie homonimów, polisemia). Upodobał sobie ruch i ukazywał go za pomoca słów. Poeta 
jako kreator stwarzał świat słowem. 
Spośród  awangardzistów  hasłami  poezji  społecznej  przejął  się  tak  naprawdę  Jalu  Kurek.  W  przedmowie  do  „Śpiewów 
historycznych” zarzucał poezji, że jest za bardzo oderwana od rzeczywistości. Tom uprościł językowo, by był zrozumiały. ”Usta na 
pomoc” to kolejny tom, lecz tu nie ma tyrteizmu jak w „Śpiewach…”pracy lecz walki, przeciwko nędzy. 
Brzekowski  w  drugim  i  trzecim  tomiku(„Na  katordze(1929)  i  „Druga  osoba”1933))  odżegnywał  się  od  opiewania  nowoczesnej 
cywilizacji  i  stał  się  obserwatorem  cywilizacji  już  nie  przemysłowej  a  rozrywkowej.  Mniej  on  pisał  o  problemach  Polaków,  bo 
przebywał długo za granicą. 
 
B początek lat trzydziestych do 1939 
10. Ogólna sytuacja Polaków. 
Wówczas  zaczynają  debiutować  poeci  z  pokolenia  1910,  dla  których  I  wojna  i  odzyskanie  niepodległości  nie  było  przeżyciem 
pokoleniowym,  lecz  koszmarem,  co  czynić  ich  będzie  katastrofistami.  Zaczynają  się  tworzyć  nieciekawe  klimaty  polityczno  – 
społeczne(przewidywanie wojny). Zarysowały się wśród nich całe „szkoły prowincjonalne”: 
 

 

 

-lubelska (Czechowcz, jako przywódca młodych, Łobodowski), 

 

 

 

-wileńska (żagaryści:Miłosz, Zagórski, Bujnicki, Rymkiewicz,  

                                     Putrament, Maślinski) 
Wchodziły w małych miastach pisma(„Kamena” w Chełmie), liczniej wybijali się poeci pochodzenia chłopskiego.( za Przybosiem 
przyszli Ożoga, Frasik, Stachowski). 
T  wszystko  wpłynęło  na  kształt  nowej  poezji,  odwrót  od  obcej  poezji  a  skupienie  na  rodzimej.  Sytuacja  poety  tez  się  zmieniła, 
talenty rozwijają się wolniej, debiuty są mniej błyskotliwe, ich wchodzenie do literatury odbywa się cicho, skromnie, przytłoczeni 

 

 

przez Skafandra i Awangardę, którzy wówczas Są na topie;).W dodatku Skafander zaczyna walczyc o czytelnika. W II połowie lat 
20’  dokonują  się  debiuty  spod  znaku  Skafandra(Liebert,  Brzechwa,  Kołoniecki,  Słobodnik,  Dobrowolski,  Piechal,  Gałczyński, 
Jastrun).  Pokolenie  1910  na  ogół  debiutuje  pod  znakiem  Awangardy(Miłosz,  Zagórski,  Piętak,  Czuchnowski,  Łobodowski, 
Piwowar, część poetów z kręgu Czechowicza) ale i byli tacy bliscy Skamandrytom (Bak, Karpiński, Holender, Paczkowski), więc 
przewaga  Awangardy  jest  już  niewatpliwa,  częściowo  też  przez  „najazd  awangardy  na  Warszawę”  zorganizowaną  manifestację 
młodego  pokolenia  przez  Czechowicza.  Nie  jest  to  druga Awangarda,  z  walki  Skafander  – Awangarda  wygrywa  ktoś  trzeci.  W 
latach 30 są 3 sfery: Sakamandrytów (a bardziej tych którzy Awangardzie nie ulegli), Awangardy i wizjonerów, którzy odeszli od 
Awangardy stworzyli nowa poezję. 
 
11. Poezja „Pierwszego wyrazu”: Szeroko pojęta poezja typu skamandryckiego. 
W  poezji  tej  zaczyna  przeważać  lęk  metafizyczny  a  nie  wbrew  pozorom  społeczny  czy  polityczny.  Najbardziej  skrajnym 
zjawiskiem takim był Leśmian. Przeszedł on od ludowości do baśniowości i fantastyki nasyconych metafizycznie jeszcze mocniej 
niż  dotychczas.  W  ”Napoju  cienistym”(1936)  i  pośmiertnie  wydanej  „Dziejcie  leśnej”(1938)  dominuje    temat  śmierci  budzącej 
grozę  i  smutek,  życie  pozagrobowe,  a  ciemności  dodaje  Bóg  (chrześcijański  czy  ludowy)  ale  zawsze  adresat  skarg  i 
buntu(„Trupięgi’ ”Betleem”).  W  wierszach  poza tym  tematem  jest  walka(np.  „Dziewczyna” ”Łaka” ”Pan  Błyszczyński  etc”) ale 
kończy się ona źle. Wydarzeni te dzieją się na granicy bytu i niebytu, życia i śmierci., byt podszyty jest nicością ale i śmierć nosi w 
sobie jakieś szczątki życia. Leśmian był bliżej Skafandra, bo: był wierny tradycyjnej wersyfikacji, point używał (jak Pawlikowska, 
Jastrun, Tuwim). Awangardowe  tez  cos  miał  w  poezji  a  mianowicie  tworzenie  neologizmów  (leśmianizmy),  by  oddać  dziwność 
przedstawianych światów.  
Pawlikowska w latach 30’ także z kultu poezji miłosnej, przechodzi na lęk i fascynację Naturą, poezja jej ciemnieje począwszy do 
tomu „Cisza leśna”(1928), „Paryż”(1929), „Profil białej damy”(1930). Jej poezję ogarnia obsesja przemijania i śmierci, pragnienie 
nieśmiertelności ale ziemskiej, cielesnej. Przekonana była tez o Naturze jako całości, wielkim continuum, jest obiektem zarówno 
miłości jak i buntu, nienawiści i rezygnacji alei fascynacji mimo to(inspiracje nietzscheańskie w tomach „Surowy  jedwab(1932), 
„Śpiąca załoga”(1933), „Balet powojów”(1935)). Jej uwagę zaprzątała także magia, kultura wschodu. Od formy zamknięte, ascezy 
formalnej przeszła do formy otwartej, swobody. W „szkicowniku poetyckim” dojrzeć można elementy katastroficzne w związku z 
historią(na co pozwalała sobie rzadko). 
Tuwim także  przeszedł  ewolucję  o  czym  świadczą  tomy  „Biblia  cygańska”  i  „Treść  gorejąca”,  gdzie  widać  wzmagający  się  lęk 
metafizyczny, wstręt do społeczeństwa, pogarda horacjańska dla tłumu, reagował też na obecna historię. 
Najbardziej  spektakularny  przełom  odbył  się  w  poezji  Iwaszkiewicza.  „lato  1932”(1933)  wydany  po  europejskim  „powrocie  do 
Europy, przynosi diametralną zmianę. Dominuje tu atmosfera lęku metafizycznego przepojonego erotyzmem, istocie bytu, śmierci. 
Przeważa tu ciemna tonacja, w czym maczała palce historia.  
Jastrun  to  poeta  obok  Iwaszkiewicza  zafascynowany  nocą,  poetyka  symboliczno  –  klasycystyczna  o  ciemnej,  katastroficznej 
tonacji..  Jest  tu  symboliczna  wizyjność,  która  jest  ucieczka  od  dziejącej  się  historii.(tomy:  „Inna  młodość”(1935),  „Strumień  i 
milczenie”(1937)). Był tez zafascynowany czasem 
Władysław Sebyła napisał tomy: „Koncert egzotyczny”(1934) „Obrazy myśli”(1938). U niego także noc jest obezna. Noc ta jest 
uosobieniem  lęku  metafizycznego,  noc  symboliczna.  Niepokój  metafizyczny  popychał  go  jak  Iwaszkiewicza  w  stronę 
religii.(pragnienie Boga), ale i przesycenie katastrofizmem(przewidywanie katastrofy, destrukcji nieuniknionej). 
 
Poza katastroficznością jest inny nurt klasycyzujący, który rozgałęzia się: 
-  nurt  najbardziej  „jasny”  to  głównie  ówczesna  poezja  Staffa,  którego  „Barwa  miodu”  promieniuje  apollińskim  dostojeństwem. 
Innymi  kontynuatorami  klasycyzmu  skamandryckiego  są:  Wierzyński,  (część  „Gorzkiego  urodzaju”)  i  Pawlikowska  (niektóre 
wiersze(„Śpiącej  załogi”  czy  „Baletu  powojów”).  Jest  jednak  różnica  w  latach  30’  położony  jest  większy  nacisk  na  gatunki 
klasyczne  i  język.,  znikają  ideały  prostoty,  harmonii,  zmienia  się  tonacja  emocjonalna..  Inni  poeci  klasycyzujący  to  Stefan 
Napierski(„Elegie”), Lucjan Szenwald(debiut w 1925 w „Skamandrze),  
Najciekawszą  wersję  klasycyzmu  jednak  przyniosło  „Inne  życie”  Iwaszkiewicza.(występuje  tu  tematyka  malarska),  tonacja  jest 
ciemna i katastroficzna. 
Inną  wersja  poezji  klasycystycznej  pełnej  antycznych  rekwizytów  i  jednocześnie  wyraźnie  już  katastroficzna  to  poezja  Pawła 
Hertza(„Nocna muzyka”(1935), „Szarfa ciemności”(1937)) 
-  nurt  poezji  historiozoficzno  –  mitologicznego  patosu(Kazimierz  Wierzyński,  Marian  Piechała,  Tadeusz  Holender,  Kazimiera 
Iłłakiewioczówna, Roman Kołoniecki) Jest to poezja reakcji na współczesna społeczność, politykę, wzywa naród do odrodzenia ale 
i przeczuwa klęske. Przywołane SA tu postaci z mitologii narodowej np. Mickiewicz, Chopin, ozywa mit Piłsudskiego(„Wolność 
tragiczna” zbiór epitafiów  kreślących życiorys wodza, napisany przez Wierzyńskiego) 
 -nurt poezji reagujący na obecną historie w sposób poważny(są tu Słonimski i Broniewski) 
Słonimski w tomie „Okno bez krat”(1935) daje świadectwo zawodu optymistycznych przeświadczeń, poezja ta usiłuje ingerować 
w rzeczywistość polityczną, mimo bezsilności, uważa to za swój obowiązek. 
Broniewski to poeta rewolucji, protestował bardziej gwałtownie i aktywistycznie, wzywał wprost do walki przed wojną.(„Bagnet 
na broń”). W tomie „Krzyk ostateczny”(1939) jest przepełniony katastroficznymi metaforami. 
- nurt poezji reagującej na historie w sposób drwiąco – groteskowy(są tu Tuwim i gałczyński) 
Tuwim w „Balu w operze” ostro skrytykował sanację, kapitalizm, nie zapowiada kataklizmu uniwersalnego lecz upragniony koniec 
tej formacji społecznej. Wówczas tuwim pisał satyry polityczne w piśmie „Szpilki”(1935 – 39)(z Holendrem, Lecem). 
U Gałczyńskiego było inaczej, mimo pure nonsensu da się u niego wyczuć grozę rozpadu świata, wizjoneryzm, wieloznaczność 
 
12. Poezja „Drugiego wyrazu”:Awangarda. 

 

 

Na  początku  warto  powiedzieć  o  nowatorze,  który  do  krakowskiej Awangardy  nie należał  – Tytusie  Czyżewskim  samotniku.  W 
1936  opublikował  „Lajkonika  w  chmurach”.  Lata  30’  to  okres  jednak  wielkich  osiągnięć  Przybosia,  któremu  katastrofizm  było 
obcy,  oczekiwał  niecierpliwie  i  optymistycznie  na  rewolucję(tom:  „Równanie  serca”(1938).  W  30’  zaczyna  pisać  proza 
poetycka(co jest udziałem także Świrszczyńskiej, Kurka).  
Brzękowski wprowadził do swej poetyki problematykę społeczno – polityczną. Czuchnowski z 2 pokolenia Awangardy wzorował 
się na Przybosiu i Kurku.(radykalizm społeczny) 
 
13 Poezja „Trzeciego wymiaru”:wizjoneryzm(Czechowicz, żagaryści i inni) 
W obrębie tego 3 wymiaru byli: 
- autentyści, którzy więcej chcieli ale mniej od wizjonerystów  osiągnęli. Byli oni ze wsi, pisali o wsi arkadii, sielankowość(byli tu 
Jan Bolesław Ożog, Stanisław Piętak, Stanisław Czernik), byli dalecy  od katastrofizmu, stanowili linie poboczna obok głównej  - 
wizjonerystów 
 
-wizjoneryści  –  ta  linie  stworzyli  niewierni  uczniowie Awangardy, nauczywszy  się  w  niej  poezjomania  odrzucili  jej  racjonalizm, 
materializm, optymizm, progresywizm antytradycjonalizm, przeszli do historii jako poeci prorocy.  
Po  trosze  współuczestnikiem,  po  trosze  patronem  tego  nurtu  był  Czechowicz(zapoczątkował  on  odwrót  od  racjonalizmu, 
naturalizmu  awangardowego  i  zapoczątkował  zwrot  ku  katastrofizmowi,  metafizyce,  wizjoneryzmowi)  Już  w  2  połowie  lat  20’ 
rozpoczął własna poetycka drogę odłączywszy się od reflektora. Jego opcja nowego języka poetyckiego to koncepcja symboliczno 
–  magiczna(ukryte  znaczenia,  odrealnienie)  W  słowie  jest  moc,  głębsze  znaczenie.  Poezję  jego  cechowały:  oniryczność, 
wizjonerstwo, niezwykłość, muzyczność, (Czechowicz to mistrz instrumentacji zgłoskowej). Świat Czechowcza to głównie wieś i 
małe  miasteczko(arkadai,  sielska).  Miał  tendencje  nie  do  wyolbrzymiania  miast  jak  Awangarda  ale  do  miniaturyzowania 
miasteczek(rodzinny Lublin pomniejszył w „Starych kamieniach”). Tematem często jest śmierć ujęta w tonacji nie ofensywnej(jak 
u przybosia) ale łagodnej, czułej, bezradnej czasem dziecięco. Śmierć własna jest tu sprzęgnięta ze śmiercią masową, wojną. Był 
poeta 2 wojen pisał o I (w której brał udział) i przeczuwał II. 
Wersze  Czechowicza  reprezentowały  poetyckie  snu,  wyrażały  przeczucia  grozy,  (symbol  odrodzenia  i  zagłady  ogień  i  woda). 
Dominuje  u  niego  opozycja  Arkadia  –  Katastrofa.(Arkadia  potęguje  grozę  Katastrofy,  Katastrofa  potęguje  kruchość  Arkadii). 
Czechowicz zginął w 1939 od kuli, do tego czasu zdążył wydać tomy: 
 

 

 

- „Kamień”(1927) 

 

 

 

-„Dzień jak co dzień(1930) od tego tomu poetyki raczej nie zmieniał 

 

 

 

-„Ballada z tamtej strony”(1932) 

 

 

 

-„Stare kamienie”(1934) wspólny tom z Arnsztajnowa 

 

 

 

-„”W błyskawicy”(1934) 

 

 

 

-„Nic więcej”(1936) 

 

 

 

-„Nuta człowiecza”(1939) 

Był niewiernym Awangardzie, ale i jego uczniowie nie byli mu do końca wierni. 
Cechy tej poezji: 
-skłonność do epiki(poematy wizjonerystów  składają się z widzeń a nie powiązanych ze sobą chronologicznie scen 
-wizyjność, oniryczność, symboliczność 
-sugerująca nastroje a niemówiąca wprost (sugerująca grozę istnienia, historii) 
-nawrót do płynnej, muzycznej wersyfikacji, akceptowalność, długość utworów, toniczność 
-kierunek ku patosowi i heroizmowi 
- często występuje tu podmiot zbiorowy oraz czasu niedokonanego i teraźniejszego 
- największa sugestywność wojny w poezji z całego Dwudziestolecia. 
- w wizjach wojny przyszłej widać wizje wojny minionej 
-używanie mitów biblijnych najbardziej sugestywnych (potęgowanie grozy) 
-poezja pejzażowo – nastrojowa o krajobrazie rozległym, groźnym, (noc, zachody słońca, klęski naturalne) 
-motywy wody (obsesja płynności, Heraklit, lęk ale i mit potopu) 
-wypowiedz jako my, ale jednocześnie indywidualizm 
 
Poeci – wizjonerzy: 
- Stanisław Piętak tworzył poezję oniryczną, wyobraźniowa, przeciwna duchowi Awangardy. Nazwano go „chłopskim nadrealistą”, 
brak kunsztu rekompensował  śmiałością skojarzeń, rozmachem poetyckim. Jego tomy: 
 

 

-„Alfabet oczu (1934) 

poematy: 
 

 

-„Zwycięstwo”(1935) 

 

 

- „Ziemia odpływa na zachód”(1936) 

 

 

-„Rapsod barbarzyński”(1938) 

 

 

drukowane z lirykami w tomach: „Legenda dnia i nocy”(1935), „Obłoki wiosenne”(1938) 

W wierszach i poematach sięgał do tematu I wojny (ale z punktu widzenia chłopa (przedmiotu historii nie podmiotu)). 
-  Łobodowski  –  poetycki  historiozof,  mitolog  wojny  i  rewolucji,  geograficznie  należał  go  szkoły  lubelskiej,  ale  tematycznie  do 
ukraińskiej. Fascynował się Ukrainą i Kozaczyzną, konfliktem Polski i Ukrainy. 
- Żagaryści 
W ich poezji najsilniej występowała atmosfera katastrofizmu. 

 

 

- Zagórski (tomy w Dwudziestoleciu: „Ostrze mostu” 1933, poemat „Przyjście wroga” 1934, „Wyprawy” 1937). 
Katastroficzne proroctwa Zagórski traktował jednak z przymrużeniem oka. 
- Aleksander Rymkiewicz – najmłodszy i najpóźniej debiutujący. 
Zagórski i Rymkiewicz byli w Żagarach „romantykami”, Miłosz i Bujnicki reprezentowali skrzydło klasycyzujące. 
- Bujnicki (tomy: „Po omacku” 1933 i „W połowie drogi” 1937 (akcenty katastroficzne)). 
- Miłosz – czołowy poeta grupy, najwybitniejszy przedstawiciel swojej generacji, w Dwudziestoleciu wydał: 
- „Poemat o czasie zastygłym” (1933), w którym widać wpływy awangardy krakowskiej, wiersze katastroficzne, akcenty krytyki 
społecznej, tematem jest pęd ku życiu przeciwstawiony pędowi ku katastrofie. Jako przedstawiciel pokolenia był spragniony życia, 
szczęścia i młodość, ale przeczuwał klęskę. 
- „Trzy zimy” (1936) pełen tajemniczych proroctw, biblijnego patosu, ale i silnej potrzeby rygoru. 
III Proza. A.1918 do 1932 

a)  1918 26 
1.  Wprowadzenie. Główne nurty prozy Dwudziestolecia. 

W prozie  początek nowej epoki nie był tak wyrazisty  jak w poezji. Jednocześnie pisali młodzi ale tłumili ich pisarze ze starego 
pokolenia(Nałkowska,  Żeromski,  Strug).  W  1918  wakacje  od  obowiązku  wobec  ojczyzny  nie  były  tak  mocne  jak  w  poezji.  Te 
różnice  poezja(domena  młodości)  –  proza(dojrzałość)  spowodowane  były  przez  inny  układ  pokoleniowy.  Proza  tematycznie 
dotyczy teraźniejszości i przeszłości(poezja teraźniejszości i przyszłości) dlatego opisuje wojnę i zjawiska społeczne. 
Prozę Dwudziestolecia najlepiej jest podzielić na: 
-weryzm – literatura dążąca do stworzenia iluzji świata(często to literatura faktu)  
-eksperyment – przybliżenie prozy do poezji, wzorowana na tendencjach nowatorskich 
-fantastykę  –  występuje  w  paru  wersjach  f.  metafizycznej/okultystycznej;  f.  science  –  fiction  (utopia/antyutopia);  f. 
społeczna/historiozoficzna. 
Z tym podziałem krzyżuje się podział na: 
-realizm  –  odejście  od  powieści  mieszczańskiej  z  jej  skomplikowana  fabułą,  zwrot  ku  narracji  personalnej,  mowie  pozornie 
zależnej i bohaterowi i jego przygodach 
-ekspresjonizm  
w e r y z m 

2.  Tematyka wojenna. Literatura faktu. 

Pisząc  o  wojnie  częściej  ukazywano  śmierć  odpaptetyzowaną,  okrucieństwo  wojenne,  nędza,  groza,  wynaturzenia  życia 
społecznego,  politycznego.  Biorąc  pod  uwagę,  że  zarówno  na  froncie  jak  i  w  polityce  (NKN  Narodowy  Komitet  Narodowy  – 
proaustriacki,  jako worek treningowy dla pisarzy)odbywały się bratobójcze walki, proza ta najczęściej była też polityczna. 
Pisarze o wojnie: 
-  Władysław  Reymont  w  cyklu  opowiadań  :”Za  frontem”(1919)  ujął  spojrzenie  na  wojnę  z  punktu  widzenia  chłopów,  którym 
okrucieństwa wojny  niszczą coroczny bieg i współżycie z przyrodą. 
-Juliusz Kaden – Bandrowski – w „Łuku” ukazał wojnę jako zachwianie równowagi norm obyczajowych. 
-Stefan  Żeromski  –  w  „Charitas”(1919)  (to  III  część  trylogii  pt  „Walka  z  szatanem)  dla niego  wojna  okrutna  ale  oczyszczająca, 
starcie dobra i zła,  
- Nałkowska w „Hrabim Emilu”(1920) zaznacza inna problematykę wyjaskrawiona przez wojnę: stosunek człowieka do życia jako 
najważniejszej wartości. 
- Strug -„Odznaka za wierną służbę”(1921) dziełko stylizowane na dziennik ułana Bieliny (obraz wojny i 16 latka na jej tle) 
             -„Mogiła  nieznanego  żołnierza”  (1922)  o  Odysei  oficera  armii  austriackiej  kpt.  Łazowskiego,  który  wraca  przez  objętą 
wojna domowa Rosję i ginie prawie u celu.  
-Eugeniusz Małaczewski – „Koń na wzgórzu” to cykl różnych opowiadań o  walkach polskich korpusów wojskowych w Rosji oraz 
wojny 1920. Obrazy te wojny ukazane w skrótowe symboliczne obrazy. Humor i krzepa żołnierska przeplata się tu z martyrologią. 
 Jerzy Ostrowski- Chorągiew na dachu” 
 

 

    - „Sztandar na maszcie” 

To opowiadania na granicy wojny i Polski wolnej 
- Józef Weyssenhoff w powieści „Noc i świt” (1924) jako pretekst do snucia politycznego programu uzywa wojny. 
Popularna stała się literatura faktu, której głównymi przedstawicielami byli:  
-Kaden („Piłsudczycy”),  
-Orkan,  
-Melchior Wańkowicz („Strzępy epeoei”(1923) -  relacja z lat 1917 20 zaczątki reportażu), -----Zofia Kossak – Szczucka(„Pożoga” 
to najwybitniejsza  relacja z przeżyć autorki  na wsi wołyńskiej w latach 1917 – 19),  
-Ossendowski-„Przez  kraj ludzi, zwierząt  i  bogów”  o  męczeńskich i awanturniczych  przygodach  podczas  powrotu  przez Azję  w 
latach 1918 – 21, początek „wrażeń z podróży”, pocz. reportażu geograficznego. 
 

3.  Tematyka polityczna. 

Po  wojnie  tematyka  wojenna  nie  znika,  ale  zamienia  się  w  historię.  Po  wojnie  pisarze  zajmują  się  tworząca  się  narodowością, 
spięciami politycznymi, kryzysem gospodarczym, chaosem powojennym w państwie. 
Pisali tak: 
” 
- Juliusz Kaden – Bandrowski „Generał Barcz”(1923) o odradzającym się państwie, pamflet na spory o władzę 

 

 

-Zofaia  Nałkowska_  „Romans  Teresy  Hennert”(1924)  opowieść  ideowo  –  społeczna,  zajmuje  się  nie  mechanizmami  walki  o 
władzę, ale wpływami na społeczeństwo takiej walki. Zapowiedz „Przedwiośnia” 
-Żeromski „Przewiośnie”(1925) – uwypuklone są tu wewnętrzne napięcia i konflikty odrodzonej Polski. 
-Andrzej Strug - „Pokolenie Marka Świdy”(1925) to tak jak „Przedwiośnie” powieść rozwojowa, gdzie przedstawiony jest rozwój 
osobowości bohatera. 
 

 

 - „Wielki dzień. Kronika niedoszłych wypadków”(1926) o zamachu stanu, który się nie wydarzył a wydarzyć się 

może, satyra, karykatura społeczna. 
 
4. Współczesny etap realizmu psychologicznego. Literacka autobiografia lat dziecinnych i młodzieńczych. 
Literatura  faktu  zajęła  miejsca  za  dużo  kosztem  literatury  bardziej  uniwersalnej,  prywatnej,  która  w  początkach  literatury 
dwudziestolecia  przezywa  kryzys.  II  połowa  20’  to  okres  przygotowawczy  tej  literatury.  To  dotyczy  też  3  czołowych  twórców 
realizmu psychologicznego: 
-Nałkowska  –zaczęła  już  pisać  w  ten  sposób  w  latach  wojny.  „Charaktery”  (1922)  to  początek  zainteresowania  autorki  małymi 
ludźmi i rzeczami- to cykl mikroportretów, „Dom nad łąkami” (1925) – występuje tu medium dziecięcości  
- Iwaszkiewicz przeżył taki zwrot później niż Nałkowska. Jego zwrot ku klasycznej prostocie dokonał się w 2 powieściach:  
-”Hilary, syn buchaltera”(1923), to portret poety – prowincjusza, z myślą podboju. Zrobił karierę zgodnie ze swymi ideałami, lecz 
sukces okazał się pozorny, przez co się zabija 
-„Pejzaże sentymentalne”(1926) – impresje z podroży, fragmenty z dziennika intymnego 
- lata 20’ to okres krystalizowania się talentu Marii Dąbrowskiej, wtedy  właśnie dokonuje się właściwy zwrot ku epickiej prozie 
artystycznej. Etapy rozwoju: 
- „Gałąź czereśni” (1922) – tom nowel, 
-  drugi  etap  –  „Uśmiech  dzieciństwa  (1923),  -  konwencja  wspomnień  z  dzieciństwa,  dzieciństwo  to  prefiguracja  całego  życia, 
epoka najistotniejsza, są to dyskretne elementy autobiograficzne  
-  trzeci  etap  –  cykl  „Ludzie  stamtąd”  (1926)  –  znakomicie  skomponowany  cykl  nowel,  których  akcja  dzieje  się  wśród  służby 
folwarcznej na początki XX wieku. Mistrzowsko ukazany obraz środowiska społecznego i portrety jego przedstawicieli 
Inni: 
-  Kaden  –  „Miasto  mojej  matki”  (1925),  „W  cieniu  zapomnianej  olszyny”  ukazuję  dzieciństwo  jako  epokę  kształtującą  dalsze 
zycie. 
- Wiktor Gomulicki – „Wspomnienia niebieskiego mundurka” – powieść z lat szkolnych  
- Shulz – opowiadania  
- Gombrowicz – „Ferdydurke”  
 

4.  Powieść historyczna. 

Wówczas powstaje mniej powieści historycznych kosztem powieści o wojnie. Jest jednak kilka takich utworów o staroposce: 
-Piotr Choynowski „Kuźnia” 
Aniela Gruszeczka „Nad jeziorem”(1921) 
-Stanisław Wasylewski ”Ducissa Cunegundis”(1921) – archaizacja języka, hagiograficzna tematyka,  
-Zofia Kossak Szczucka – patronowała literaturę legendowo – religijną)”Beatum scelus”, „Z miłości” etc)  
e k s p e r y m e n t 
 

5.  Nowatorska proza poezjopodobna. 

Eksperymenty  w  prozie  były  o  wiele  mniej  burzliwe  i rewolucyjne,  były  skromniejsze,  szybko  wygasły.  Były  najczęściej  pisane 
przez poetów: 

1. 

A. Wat „Ja z jednej strony i ja z drugiej strony mego mopsożelaznego  

piecyka”(1920) 
2. 

Jerzy Mieczysław Rytard „Wniebowstąpienie”(1923)  to próba napisania powieści językiem poetyckim., za pomocą 

telegraficznej składni, ale utrudniony był jej odbiór. 
3. 

Iwaszkiewicz  bardziej  trafiał  artystycznie  w  eksperymenty  prozatorsko  poetyckie.  Pisał  o  związkach  instynktu 

seksualnego i agresji(„Zenobia palmir”(1921)). U niego rozgrywała się gra z tradycja i kultura literacką („Demeter”(1921)) 
4. 

Stanisław  Babiński napisał tom  opowiadań  „Miasto księżyców”(1924) liryzm  dotyczy  świata  przedstawionego.  Jest 

to fantastyka Jasielski pobliża baśni. 
5. 

Bruno  Jasieński  poszedł  w  stronę  prozy  fantastycznej  napisał  powieść  „Nogi  Izoldy  Morgan”(1923),  ostrzeżenie 

przed zmechanizowanym swiatem,  
6. 

Jerzy Szaniawski „Miłość i rzeczy poważne”(1924) technika wycinanek 

7. 

Bronisława Ostrowska(poetka młodopolska) ”Książka jutra, czyli tajemnica geniusza drukarni” (1922) – opowiadanie 

dla młodzieży inkrustowane wierszami 
 

F a n t a s t y k a 
7. Proza fantastyczna: fantastyka metafizyczna, społeczno – polityczna, historiozoficzna. 
Dominującej  prozie  skłaniającej  się  ku  autentyzmowi,  konkretowi  towarzyszyła  w  ramach  kontrastu  proza  fantastyczna.  Proza 
fantastyczna dzieliła się na: 
 

 

- fantastykę metafizyczną, która pojawiła się jako pierwsza: 

 

Hulewicza - fantastyka ta  miała charakter mistyczno – okultystyczny, uduchowienie i etyka. 

 

 

 

U  Grabińskiego  było  inaczej,  dla  niego  pozazmysłowy  nie  był  jedynie  źródłem    tematów  do  pisania,  on  w  ten  świat 
wierzył naprawdę(„Na wzgórzu”  (1918) po „Niesamowitą opowieść”). Pasjonowała go też technika i szybkość(„Księga 
ognia”(1922))     

 

Erwin  Jędrkiewicz  –  poeta,prozaik  napisał  „Świątki  i  centaury”  zbiór  nowel,  sąsiaduje  z  fantastyka  ludową,  pogańska 
mentalnością. 

 

Jerzy  Braun  też  poeta  prozaik  ale  w  kontraście  do  Jędrkiewicza  nie  siedzi  w  kulturowych  realiach  ale  filozoficznych. 
Napisał w 1927 „Hotel na plaży”] 

 

Stanisław  Przybyszewski  „Il  regno  doloroso”(1924)  prekursor  całego  tego  nurtu,  młodopolski  jeszcze  poszukiwacz 
dreszczy i satanista. Ukazał procesy czarownic w Europie Zachodniej 

- science fiction spleciona często z fantastyką społeczną: 

  U Antoniego  Lanego  w  „Mirandzie”  dominuje  problematyka  społeczna,  podobnie  jest  w  „Torpedzie  czasu” Antoniego 
Słonimskiego 
  Jerzy Braun „Kiedy księżyc umiera” 
  Stolarski „Miasto światłości” u Brauna i Stolarskiego fantastyka naukowa łączy się z katastrofizmem. 

katastrofizmem dalszym ciągu Dwudziestolecia science-fiction nie znika, dokonuje się to po 1937 roku wydania „Dwóch krańców 
świata” Słonimskiego. 
 
fantastyka historiozoficzna : 

 

 Rittner  „Duchy  w  mieście”,  „Między  nocą  a  brzaskiem”  (1921).  Powieści  te  łączą  problematykę  polityczną  z 

metafizyczną  
 

Reymont „Bunt” (1924) pamflet na rewolucję – ujęty w alegoryczną formę baśni zwierzęcą  

 

Roman  Jaworski  „Wesele  hrabiego  Orgaza”  (1925)  przewyższa  Rittnera  i  Reymonta,  to  nacja  groteski  buffo, 

parodia i rozprawa za stylem Młodej Polski 

 
Tak  więc  Sience-fiction  i  fantastyka  historiozoficzna  wczesnych  lat  Dwudziestolecia  miewały  często  charakter  aktualnie 
polityczny, stanowiły jakby drugą stronę werystycznej prozy politycznej. 
 
 
 

 

 

Dwudziestolecie Międzywojenne Jerzy Kwiatkowski 

 

 
Proza: Charakterystyka okresu przejściowego. 
1926- 1932 

W  1926  roku  dokonuje  się  w  prozie  pewna  przemiana  spowodowana  zmianami politycznymi  (  przewrót  majowy)  jak  i 

zmianami personalnymi i przekształceniami proporcji pokoleniowych: 

-1925- um. Żeromski i Reymont 

-1925- Dąbrowska i Iwaszkiewicz otrzymują nagrodę wydawców i wysuwają się na czoło powojennej generacji literatów. 

-1926-27- debiutują Jalu Kurek, S.J.Witkiewicz, A.Wat, Emil Zegadłowicz 

-1927-28- debiutują Maria Kuncewiczowa, Tadeusz Kudliński 

 

Jest to okres (II pol. Lat XX) przejściowy bliższy przeszłemu + zapowiedź przyszłego. Są to lata względnej stabilizacji w 

polityce europejskiej i w życiu polityczno- społecznym w PL. Spokój zachwiany zostanie dopiero w 1929 roku. Proza wycofuje się 
od  aktualnej  historii.  W  funkcji  prozy  politycznej  występuje  FANTASTYKA  HISTORIOZOFICZNA;  powieści  Witkiewicza  i 
Jasińskiego + opowiadania Wata.   

Następuje  wzrost  świadomości  estetycznej  wiodącej  do  poszukiwania  formalnych  prób  radykalnego  odnowienia  prozy  i  ku 
podniesieniu poziomu artystycznego.  

 

I. Psychologizm przynosi nowa rewelację – PSYCHOLOGIĘ KOBIET 

XX  lecie  to  największy  rozkwit  emancypacji.  Kobiece  nazwiska-  Dąbrowska,  Kuncewiczowa,  Nałkowska,  Krzywicka.  Rośnie 
sprawność  analityczna  psychologizmu.  Jest  bogatszy  w  narzędzia,  inspirowany  nowymi  teoriami  psychologicznymi;  freudyzm  u 
Witkacego, Krzywickiej, jungizm u Dąbrowskiej, bergsonizm u Nałkowskiej.  

 

II.  Zwrot  ku  codzienności-  zainteresowanie  poszczególnymi  środowiskami,  ze  specjalnym  uwzględnieniem  zawodów  i  grup 
społecznych. 

 

Tematy: sport, teatr, cyrk/ z czasem środowisko przestępcze i szara codzienność. 

 

III.  Zwrot ku przeszłości. Autobiografie literackie lat dziecinnych i uczniowskich.  

Powieść- rzeka o dziejach minionego pokolenia Dąbrowskiej ‘Noce i dnie’.  

 

Spojrzenie na kataklizm (wojny). Staje się tematem jednym z wielu. Można go ukazać jako barwną przygodę (‘Młodość, 
miłość,  awantura’  P.  Choynowski  1926)  lub  przygodę  gorzką  –  bez  wtyków  narodowo-  politycznych  (‘Smak  dnia”  T. 
Kudlińskiego  1930)  Może  być  studium  psychologicznym  („Nagan”  S.Rembeka  1928)  lub  ukazania  absurdalności  losu 
(„Śmierć w słońcu” J. Kossowski 1930).  

 

IV. Dystans do powieści historycznej- NIE krzepi serc i nie rozdrapuje ran. Oddaje ducha i realia epoki.  

- 

wersja realistyczna 

- 

wersja stylizatorska 

- 

wersja pastiszowa  

 

 

- 

rozwój  powieści  biograficznej  reprezentowanej  przez  Wołoszyńskiego  „Słowacki”  1929r.  I  Parandowskiego  „Król- 
Życia”- biografia Oscara Wilde’a 1930r.  

Są to kolejne próby połączenia prozy autorskiej i literatury faktu (fikcja i autentyzm).  

 

V.  NURT  REGIONALISTYCZNY-  pojawił  się  w  wyniku  scalenia  ziem  polskich  i  normalizacji  narodowego  życia.  Chodziło  o 
pokazanie  ludziom  jakie  fajne mają  kultury,  obyczaje  i tradycje.  Na tym  pole  szarżował  Żeromski zarówno  jako  publicysta  jak  i 
prozaik. Obok niego Orkan całą swoją twórczość związany z Gorcami i Podhalem. E. Zegadłowicz- kronikarz ziemi wadowickiej, 
Zofia Kossak- Szczucka i jej opowiadania o historii Śląska i utwory nadmorskie.  

 

VI. Katastroficzna wizja przyszłości w utworach Witkacego, Wata, Jasińskiego, Kurka. Nie jest to katastrofizm grozy. Dominuje w 
nim tonacja drwiny, groteski, zabawy i ironii.  

 

Trzy opozycje okresu  

- 

poczucie stabilizacji  katastrofizm 

- 

ewolucyjna koncepcja rozwoju prozy  koncepcja „rewolucyjna” nowatorska 

- 

psychologiczny realizm klasycyzujący  nurty ekspresjonizujące, prymitywizm, metaforyzm, oniryzm  

 

9.Nurty ekspresjonizujące: prymitywizm, oniryzm, metaforyzm.  

 

PRYMITYWIZM 

Nurt ten reprezentują dwaj pisarze: Jan Wiktor, Emil Zegadłowicz 

 

Jan Wiktor-  jest  przedstawicielem  ekspresjonizującej  fantastyki-  baśni.  Pisarz  antropomorfizuje  zwierzęta:  „Burek”  1925,  „Srogi 
pies  i  sentymentalny  zając”  1928.  Program  to  pochwała  wiejskich  form  bytowania,  jest  antycywilizacyjny,  antyurbanistyczny: 
„Zwariowane miasto” 1931 powieść- pamflet na wielkomiejską pogoń za sensacją i na alienacyjny charakter nowoczesnej kultury 
+ powieść satyra na futurystyczną poezję. 

 

Emil Zegadłowicz- napisał „Żywot Mikołaja Srebrempisanego” 

- 

cz. 1 „Godzina przed jutrznią” 1927 

- 

cz. 2 „Spod młyńskich kamieni” 1928 

- 

cz. 3 „ Cień nad falami” 1929 

Powieść  łączy  w  sobie  prymitywizm  dziecięcy  z  ludowym.  Psychika  dziecka +  wyobraźnia  +  skłonność  do  przeżyć  religijnych. 
Jest to proza liryczno- wizyjna, ale realistycznie drobiazgowa. Zegadłowicz skrócił ją szybko do jednego tomu pt.: „Uśmiech” w r. 
1936- wydał. Zmienił jej ideową formę, bo zerwał z katastrofizmem.   

 

 

 

 

ONIRYZM 

Reprezentuje:  

 

Ewa Szelburg- Zarembina- „Dokąd” 1927 i „Chusta św. Weroniki” 1930. Tematy epoki: historia dzieciństwa i młodości jest w nich 
ukazana  jako  mroczna  legenda,  tajemnica,  groza,  enigmatyczna  akcja.  Stylizacja  na  mowę  pozornie  zależną,  poezjopodona, 
koszmarny sen.  

 

Andrzej Struga- ujmuje ekspresjonizm oniryczny w nawias, bo bohaterem jest osoba, na którą patrzy się z dystansu- kasjer, który 
okradł  bank  „Fortuna  kasjera  Śpiewankiewicza”  (1928).  Niezgodność  ze  światem  to  chwilowy  odchył  jednej  z  postaci  (czasem 
zapadnięcie  w  sen).  Ta  powieść  jest  satyrą  na  wynaturzenie  kapitalizmu,  poświęcony  magii  pieniądza.  Stworzył  bohaterów 
odbohateryzowanych, odpolitycznionych, ponoszących ryzyko prywatne.  

 

Stefan Flukowski- autor „Pada deszcz” (1931), „Sen kota”, „Sen psa”. Świat przedstawiony znajduje się na granicy koszmaru. Jest 
jednak  bardzo  odległy  od  ekspresjonizmu,  bliższa  duchowi  eksperymentu,  cechuje  postawa  poszukiwacza.  „Zabić  lisa”  to  PL, 
wiejski „Moby Dick”. 

 

METAFORYZM 

Reprezentuje: 

 

Juliusz Kaden- Bandrowski- pozostał wierny tematyce polityczno- społecznej. Akcja „Czarnych skrzydeł” osnuta na tle wypadków 
w  kopalni  Zagłębia  Dąbrowskiego  w  1923  roku.  Pierwsza  wersja  powieści  ukazała  się  w  1925-26  (w  gazecie).  Zmiany  przed 
wydaniem  w  1928-29.  Utwór  ten  to  połączenie  reportażu  z  polityczną  karykaturą.  Czerpał  a  autentycznych  dokumentów. 
Przywołał tutaj model sporu między patriotą (Tadeusz Mieniewski- bohater główny) a komunistą (Jan Duś). Kadena krytykowano 
za  ostrość  i  brutalność,  spotworniałych  fizycznie  paskudnych  bohaterów.  Nie  zwracano  uwagi  na  celowość:  oddanie  konfliktu 
społecznego.    

 

Maria Kuncewiczowa- w jej powieściach „Twarz mężczyzny” (1928) i „Przymierze z dzieckiem” (1927) widać już subtelniejszy 
metaforyzm niż u Kadena. Został sfunkcjonalizowany realistycznie. Obserwacji poddawane są kobieta- podlotek i młoda kobieta 
przeżywająca macierzyństwo. Pokazanie miłości macierzyńskiej nie jako szoku.   

 

10.PSYCHOLOGICZNY REALIZM KLASYCYZUJĄCY 

Reprezentujący pisarze dbają o sprawdzalność świata. Zainteresowanie psychologiczne człowiekiem, językiem potocznym. Stosują 
ideę  umiaru  i  rygoru.  Odrzucają  założenia  młodopolskie.  Patrzą  w  stronę  realizmu  pozytywistycznego.  Jest  to  nurt  przede 
wszystkim  dla  prozy.  Piszą  tu  zarówno  ci,  którzy  dbają  o  kunszt  języka  i  piękna  formę  jak  i  ci,  dla  których  najważniejsza  jest 
komunikatywność. Przedstawiciele tego nurtu to: Irena Krzywicka, Wanda Melcer, Nałkowska, Dąbrowska, Iwaszkiewicz. 

 

Proza  Zofii  Nałkowskiej  rozkładała  się  równomiernie  w  trakcie  jej  kariery  pisarskiej.  Powieści  były  na  wysokim  poziomie: 
„Choucas”, „Niedobra miłość”, „Ściana światła”- tom opowiadań. 

 

 

 

Maria  Dąbrowska-  szczyt  kariery  1924-  1934.  Z  tego  okresu  „Noce  i  dnie”  (1931-34)  i  „Ludzie  stamtąd”,  w  1938  wydała  tom 
nowelek „Znak życia”.  

 

„Noce  i  dnie”  to  powieść  rzeka.  Składa  się z  6  części, które  wydano  w  4  tomach. Akcja rozpoczyna  się  w  1884 roku,  a  kończy 
wybuchem I wojny światowej. Jest to historia z perspektywy ludzi szarych  rodziny  

1 tom- „Bogumił i Barbara” 

2 tom- „Wieczne zmartwienie” 

3 tom- „Miłość” 

4 tom- „Wiatr w oczy”  

W  pierwszych  dwóch  tomach  następuje  odrodzenie  pierwiastka  epickiego,  poruszona  dialektyka  trwania  i  przemijania.  W 
kolejnych  dwóch  tonacja  epicka  jest  skomplikowana  przez  wielowątkowość,  ruchliwość,  niespodziewane  zwroty  akcji  ( 
niespodziewane  o  ile  ktoś  nie  oglądał  nigdy  brazylijskich  telenoweli  .hm..np.  ..niemowlak).  Bohaterami  są  Bogumił  i  Barbara 
Niechcicowie oraz ich dorastająca córka Agnieszka (nowe pokolenie) element autobiograficzny. Filozofia wielkiej afirmacji. Jasne 
barwy.  W  dyskusjach  pełno  wciskanych  na  chama  idei  filozoficzno-  politycznych(  dyskusja,  spory,  rozmyślania..  ogólnie 
nudziarstwo).Historia jets tłem w tej powieści. Ważne jest pole psychologiczne i antynomie Bogumił- otwarty, radosny, Barbara- 
zamknięta w sobie, ponura (cały czas przewija się wśród bohaterów wyraźny podział na introwertyków i ekstrawertyków).Jednym 
z ważnych elementów w powieści jest walka z potrzebą posiadania.  

 

Jarosław Iwaszkiewicz- II poł. Lat 20stych (jest w przededniu swojej wielkiej sławy w XX leciu  proza antypoetycka  W 1930 
roku napisał „Zmowa mężczyzn”. Wprowadził potoczne dialogi, język potoczny, codzienność, szarość, beznadzieja, poszukiwacz 
wartości.   

 

11. PROZA NOWATORSKA 

Nurt reprezentują:  Kurek,  Brzękowski, Witkowski, Ważyk. Wprowadzenie nowej  wersji  powiastki  filozoficznej np.  „Bezrobotny 
Lucyfer”  A.Wata  z  1927  roku  lub  mikroopowieść  Jerzego  Szaniawskiego.  Proza  korzysta  z  chwytów  dziennikarskich  i 
reporterskich, lit. Sensacyjnej i filmopodobieństwa.  

 

Jan Brzękowski- „Psychoanalityk w podróży” (1929), „Bankructwo profesora Mullera” (1931). Świadomie wykorzystuje w swoich 
utworach filmopodobieństwo tzn. zróżnicowanie gatunkowe w powieści, skrócenia oraz demaskowanie fikcyjności. Reprezentuje 
nowatorską  świadomość  poetycką.  Korzysta  z  nowych  wzorców  powieści  psychoanalityczno-przygodowego  i  sensacyjno- 
detektywistycznego.  

 

Jan  Wiktor-  „Zwariowane  miasto”  (1931).  Powieść  wpasowuje  się  w  wymagania  nurtu  ekspresjonizującego  sensacyjno- 
kryminalna fabułą, satyrycznym potraktowaniem tematu oraz pomieszaniem fikcji z rzeczywistością.  

 

Adam  Ważyk-  „Triumwirat”  [w:]  tomie  opowiadań  „Człowiek  w  burym  ubraniu”  (1924-1928).  Nowatorska  prozasensacyjno- 
filmopodobna. Wprowadzała ontologiczne zamieszanie do relacji fikcja  rzeczywistość. Gatunkowo nawiązywała do powieści 
sensacyjnej. Podejmowała problemy futurystyczne. Filmopodobieństwo i zdemokratyzowanie form miało przybliżyć literaturę do 
szerokich warstw czytelniczych.  

 

 

 

 

 

12.KONTYNUACJA FANTASTYKI HISTORIOZOFICZNEJ. POWIEŚCI WITKACEGO. 

Coś  między  tonem  serio  a  groteską.  Fantastyka  historiozoficzna  nie  jest  bogata  ilościowo.  Wchodzą  w  to  powieści  Witkacego, 
„Palę Paryż” B.Jasieńskiego, opowiadanie Wata „Bezrobotny Lucyfer”. Wszystkie te powieści łączy katastrofizm + silne nasycenie 
konkretem  politycznym.  Świat  przedstawiony  jest  zdeformowanym  światem  rzeczywistym.  Dwa  elementy,  które  pojawiają  się 
często to rewolucja proletariacka i żółte niebezpieczeństwo (czyli domniemane zagrożenie ze strony Chin, napływem Chińczyków, 
komunizmem chińskim etc.).  

 

Bruno Jasieński- za „Palę Paryż” (robotnik zaraża dżumą Paryż, aby wybić klasę inteligencką i zrobić miejsce dla wspaniałej klasy 
proletariackiej) został wydalony z Francji, w ZSRR  w 1929 r podjął działalność polityczno- literacką za co został rozstrzelany  w 
1938r. 

 

Aleksander  Wat-  „Bezrobotny  Lucyfer”  tom  opowiadań  jest  literacką,  nieco  nihilistyczną  „grą  w  katastrofizm”.  Kryje  głębokie 
przekonanie o kryzysie współczesnej kultury, jej ideałów, wierzeń i mitów.  

 

S.I.  Witkiewicz-  oryginalność  powieści  wynika  z  nieprawdopodobnego  wymieszania  tonacji  i  konwencji.  Język  filozoficznego 
dyskursu  przeplata  się  z  cynicznym  nazywaniem  rzeczy  po  imieniu.  Znakomite  poczucie  komizmu  (czarny  humor  obok 
inteligentnego).  Wynalazcze  neologizmy.  Seksualizm  Witkacego  miał  być  „absolutnie  ujednolicony,  miał  prowadzić  do 
zbydlęcenia  ludzkości”.  W  obydwu  powieściach  („Nienasycenie”  i  „Pożegnanie  jesieni”)  przeważa  tonacja  beznadziei  (należy 
pamiętać o jego samobójczej śmierci 18.9.1939). W powieściach daje wyraz swojej wizji świata.  

 

1932- 1939 

13.DOMINANTY NOWEGO OKRESU 

Cezura w rozwoju prozy XXlecia przypada na rok 1932, bo: 

-pojawia się fala debiutantów ( także starsze debiuty, na które po postu przyszedł czas np.: Helena Boguszewska, Bruno Schultz i 
Pola Gojawińska) Gombrowicz, Breza, Pietak. 

-gwałtowny zwrot prozy ku współczesnej problematyce społecznej dokonany w duchu radykalizmu, realizmu i autentyzmu. 

 

Tendencje prozy: 

                - wzrost poczucia obowiązku wobec społeczeństwa 

                - zwrot ku realizmowi formalnemu 

- imitatorska koncepcja świata przedstawionego 

- 

powieść o odcieniu lewicowym, społecznym, łączyła Nałkowską z       Zegdłowiczem.  

(Najważniejszą powieścią antysanacyjną jest „Kariera Nikodema Dyzmy” Tadeusza Dołęgi- Mostowicza) Powieści charakteryzuje 
smutek,  pesymizm  są  to  pozostałości  po  katastrofizmie.    Wielkiego  znaczenia  nabiera  temat  seksu-  turpistyczny,  brutalny,  ale 
ideologiczny, autorzy walczą o swobody seksualne. Fascynacja psychiką kobiety i psychiką dziecka.   

 

 

 

 

14.USPOŁECZNIONA PROZA EKSPRESJONIZUJĄCA 

Proza  bliższa  naturalizmowi  i  psychologicznemu  realizmowi.  Przesunięcie  ku  problematyce  społecznej.  Punktem  wyjścia  są 
wielkie  idee-  patriotyzm!!,  przeniknięte  moralizmem,  irracjonalizmem  i  ewangelicznością.  Nie  jest  najważniejszy  konkret 
społeczny. Bohaterem nie jest klasa społeczna ale bohater- jednostka, symbol.  

 

Andrzej  Strug-  autor  „Żółtego  Krzyża”(1932-33).  Powieść  zawiera  typowy  dla  tego  pisarza  oniryczny  klimat,  halucynacjonizm, 
pojawiają  się niesamowite  zjawiska  psychiczne  (rozdwojenie  jaźni, zdolności  telepatyczne  u niektórych  postaci).  Jest  to  powieść 
sensacyjno-  szpiegowska,  o  bujnej,  skomplikowanej  fabule.  Charakterystyczny  motyw  szpiega,  który  wchodzi  w  cudzą  skórę. 
Akcja  toczy  się  na  zachodnim  froncie  i  jest  wielkim  ostrzeżeniem  przed  II  wojna  światową.  Symbolem  zbrodniczości  jest 
zamordowanie aktorki filmowej pod zarzutem szpiegostwa (dosyć częsty motyw ówczesnych powieści). 

 

Anatol  Stern-  debiut  prozatorski niedawnego  futurysty-  „Namiętny  pielgrzym”(1933).  Patronatem  tej  powieści  jest  Dostojewski. 
Jest  to  powieść  kryminalna,  pojawia  się  w  niej  diabeł,  bohater  jest  mordercą, rozważa  swój  czyn  i  dochodzi  do  wniosku, że  źle 
zrobił i popełnia samobójstwo, czyli sam się karze. 

 

Ewa  Szelzburg-  Zarembina-  „Wędrówki  Joanny”  (1935)  i  „Ludzie  z  wosku”  (1936)  otwierają  dłuższy  cykl-  dialog.  Powieści  te 
dzieją  się  w  rzeczywistości  silnie  nasyconej  konkretem,  uszczegółowionej,  zmysłowej,  ale  lekko  podważonej  przez  stereotypy 
ludowej baśni grozy. Często pojawiają się widzenia senne. Zmorą na pół baśniową Joanny było jej dzieciństwo. 

 

Emil Zegadłowicz- fabularnie kontynuuje swoją trylogie o Mikołaju Srebrempisanym w nowej powieści „Zmory” (1935). Historia 
Mikołaja,  gdy  ten  uczęszczał  do  galicyjskiej  szkoły.  Silne  napiętnowanie  systemu  szkolnictwa  sprzed  wojny,  ale  także  brutalne 
ukazanie  okresu  dojrzewania  płciowego  i  inicjacji  seksualnej,  z  charakterystyczną  dla  Zegadłowicza  ofuśnością  i  brutalnością.  
Kolejną  powieścią  są  „Motory”  (1938)-  bohater  ma  sugestywne  imię  i  od  razy  wiadomo  czym  się  najchętniej  zajmuje-  Fałn. 
Przedstawia  niewybredną  filozofię  seksu:  ma  9  kochanek-9  muz-motorów  przydającej  mu  energii  twórczej.  Cechuje  tę  powieść 
wulgarny  naturalizm.  Ostatnią  powieścią  jest  „Martwe  morze”(1939),  które  jest  przesiąknięte  ideami  komunizmu,  dominuje 
turpistyczny naturalizm, tym razem nie seks (nie jęczeć!) ale pokazanie smutnego życia szarego człowieka.  

 

Józef Wittlin- „Sól ziemi”(1936) stanowi pierwszą część nieukończonej „Powieści o cierpliwym piechurze”. Emanuje 
antymilitaryzmem, moralistycznym patriotyzmem. Bohaterem jest prostaczek piotr Niewiadomski, który jest posługaczem na 
małej stacji kolejowej. Wittlin ukazuje losu, nie wspaniałego bohatera, ale „mięsa armatniego”. Mistrzowsko zespala dwa bieguny: 
epicki patos łączy z wyrafinowana ironią, realistyczną wizję świata z jego mitologizacją, stylistyczna prostotę z bogata stylistyką. 
Dwaj bohaterowie dobry- sierota żołnierz- Piotr Niewiadomski, zły- feldfebel Bachmatiuk, wcielenie ducha koszar.  

 

Leon Chwistek- „Pałace Boga” (1932?33?39?) to powieść o zbawcach niosącym ludziom posłanie miłości. Stylistycznie 
przemieszanie powieściopisarstwa z traktatem ze wskazaniem na traktat. Jest to ostra krytyka ówczesnego świata. Posługuje się 
konwencja filozoficznego dialogu. Zawiera część krytyczną i część pochwalna, utopijna wizję cudownego świata ludzkiego, gdzie 
mogą się rozwijać intelektualnie i artystycznie. Bohaterem jest zbawca ludzkości Irydion Poniflet.  

 

Zygmunt Nowakowski- „Błękitna kotwica”(1939) porusza podobny problem co powieść wyżej. Zbawicielem jest major Gorzeń, 
któremu najpierw udaje się zelektryzować tłum swoimi prelekcjami o miłości, ale ponosi ostatecznie klęskę, gdy tłum, który do tej 
pory go wielbił odwraca się od niego.  

 

 

 

15.PROZA REALIZMU SPOLECZNEGO              

Ten nurt cechowała, jak sama nazwa wskazuje, walka o poprawę sytuacji społecznej ubogich klas społecznych, pokazanie biedy, 
nieszczęść etc. Czyli jacy biedni są ci biedacy.  

 

Juliusz Kaden- napisał w 1933 roku powieść fabularnie nawiązującą do „Czarnych skrzydeł”- „Mateusza Bigdę”. Jest to literacka 
transpozycja  tzw.  Paktu lanckorońskiego. Także zgodnie z duchem  czasu zajął  się  polityką  chłopską.  Charakterystyczna   jest  dla 
tego  pisarza  siła  wyrazu,  brutalność  języka  i  zanimilizowanie  cech  bohaterów.  Jest  to  niezwykle  ostry  pamflet  polityczny,  który 
starał się choć częściowo usprawiedliwić przyczyny zamachu majowego.  

 

Na  szczególne  zainteresowanie  zasługuje  rozwój  nowych  form,  w  których  mieściły  się  kategorie  historycznoliterackie  lub 
gatunkowe jak populizm, neonaturalizm, autentyzm jest to tak zwany mały realizm. Pojawiają się tu powieści środowiskowe lub 
reportażowe.  Autorzy  starają  się  uprawdopodobnić  świat  przedstawiony,  człowiek  przedstawiony  jest  w  gromadzie,  nie  ma 
bohaterów  indywidualnych.  Razem  z  cyklem  powieści  tego  nurtu  wkraczamy  na  teren  PRZEDMIEŚCIA.  Jego  programowe 
postulaty  najpełniej  zostały  zrealizowane  w  zbiorowej  powieści  pod  tym  samym  tytułem  z  roku  1934.  Książka  ta  została 
zaopatrzona  we  wstęp  autorstwa  Haliny  Krahelskiej  i  zawierała  prace  Heleny  Boguszewskiej,  Jerzego  Kornackiego  (założyciele 
grupy),  Gustawa  Morcinka,  Zofii  Nałkowskiej.  Wiele  z  nich  miało  charakter  migawek  reportażowych  z  życia  proletariatu,  co 
podkreślały tytuły trzech części książki: „Podróże po Warszawie”- furmanką, tramwajem, ulicami, chodnikami, karuzelą, „Prace i 
ludzie”-  szofer,  krawcy,  złodzieje,  kabalarka,  górnicy,  hutnicy,  handlarka,  „Biedy”-  dzieci,  domu,  matki,  zredukowanych, 
bezrobotnych, bezdomnych i głodnych. Założyciele grupy napisali razem kilka powieści  o postulowanej  treści, Średnio udane ze 
względu na rozbieżność stylów i charakteru pisania (dziwaczność autora i wytrawna prostota autorki) „Jadą wozy z cegłą”(1934), 
„Wisła”- powieść oparta na studiach w terenie(1935) i cykl powieściowy „Polonez”(1936-39). 

Jan Brzoza- (debiutował w 1933 roku „Pamiętnikiem bezrobotnego”) W 1936 wydał „Dzieci”- rodzaj reportażu z życia lwowskich 
gazeciarzy. Druga powieść z 1938 roku „Budowali gmach” to historia budowy czynszowej kamienicy, rzecz o pracy, ale i o strajku.  

Wanda  Wasilewska-  „Oblicze  dnia”(1934)  to  powieść-  reportaż  jak  zaznacza  sama  autorka  w  podtytule,  powieść  wzywa  do 
rewolucji i kończy się jej entuzjastycznym opisem.  

Nowe zagadnienie to populistyczna proza o tematyce chłopskiej.  

Jan Wiktor- „Wierzby nad Sekwaną”(1933) oparta na studiach w terenie powieść o losach chłopa, który wyemigrował do Francji. 
Bardziej  wyważona  w  swoich  artystycznych  efektach  jest  kolejna  powieść  „Orka  na  ugorze”(1935).  Jest  to    naturalistyczno- 
reportażowa monografia gromady wiejskiej. Pokazuje walkę klasowa wsi. We wszystkich tych utworach i im podobnych przeważa 
bohater  zbiorowy,  narracja  trzecioosobowa  prowadzona  z  punktu  widzenia  mieszkańca  wsi,  autentyzm,  brutalność  w 
przedstawieniu  życia.  Na  tym  tle  odcina  się  powieść  Jalu  Kurka  „Grypa  szaleje  w  Naprawie”  (1934)  tętniąca  aktualnością. 
Symbolem tego jak źle się dzieje w polskiej wsi jest grupa, która dziesiątkuje mieszkańców wsi. Do pisarzy realizmu społecznego 
można  dołączyć  także  Gustawa  Morcinka,  który  niemal  całą  swoją  twórczość  poświęcił  Śląskowi  i  środowisku  górniczemu. 
„Wyrąbany  chodnik”(1931-1932)  to  zbeletryzowana  historia  walki  Ślązaków  z  niemieckim  uciskiem  przed  IWŚ.  Zgodnie  z 
programem  Przedmieścia  proza  realizmu  społecznego  była  nastawiona  przede  wszystkim  na  opis  warstw  i  środowisk 
upośledzonych (zarówno duchowo jak i materialnie), ale miała także swoją odmianę inteligencką. Bezrobocie dotykało  nie tylko 
chłopstwa,  ale  szerzyło  się  też  w  klasach  wykształconych.  Tu  zaliczamy  takie  powieści  jak:  „Anielcia  i  życie”  Heleny 
Boguszewskiej  i  „Dni  powszednie  państwa  Kowalskich”  Marii  Kuncewiczowej.  Obie  panie  dały  początek  nowej  powieści- 
radiowej.  Ich  utwory  były  odczytywane  fragmentami  w  radiu.  Ich  konstrukcja  narratorska  jest  częściowo  lub  całkowicie 
podporządkowana wymogom radiowym, a więc przeważają dialogi, a narrator wprowadza słuchaczy w realia i sytuacje, każdego 
odcinka.  Wszystkie  te  powieści  dały  początek  zainteresowaniu  literatury  szarym  człowiekiem.  Dalej  mamy  skrzyżowanie 
społecznej egzotyki z inteligenckością- środowisko pisarzy i artystów.  

Maria Kuncewiczowa-„Dwa księżyce”(1933)- autorka wprowadziła dyskretny liryzm i malarskie spojrzenie do reportażu z życia 
małego  miasteczka-  Kazimierza  nad  Wisłą.  Skonstruowany  na  zasadzie  kontrastu  między  środowiskiem  miejskim  i  barwna 
cyganerią.  Jest  to  książka  pełna  litości  i  współczucia  dla  ludzkich  nieszczęść,  ale  zachowuje  rezerwę  wobec  problematyki  społ- 
politycznej.  

 

 

Zbigniew Unilowski- „Wspólny pokój”(1932) to obraz cyganerii lat kryzysu, nędzy. 

 

16.PROZA REALIZMU PSYCHOLOGICZNEGO 

Ten nurt kładzie nacisk na pesymistyczne koncepcje ludzkiego losu. Ciemna tonacja.  

Pola Gojawiczyńskia- warszawska dylogia „Dziewczęta z Nowolipek”(1935) i „Rajska jabłoń”(1937). Są to autentyczne powieści 
środowiskowe  o  zbiorowym  bohaterze,  ale  także  literackie  autobiograficzne  wspomnienia  z  lat  dziecinnych  i  młodzieńczych. 
Bardzo częstym wówczas tematem były przeżycia wojenne, kariera ekslagionisty czy zbrodnia żywcem wzięta z gazety. Autorka 
posługuje się mową pozornie zależną. Jej piórem rządzi dyskrecja i pełen współczucia szacunek dla człowieka.  

Pojawia  się  coraz  częściej  pojedynczy,  męski  bohater.  Powieści  są  stylizowane  na  dziecięcą  i  młodzieńczą  mentalność. 
Majstersztyk  w  tej  kategorii to  „Przylądek  Dobrej  Nadziei”(1931),  „Rubikon”(1935)  Zygmunta  Nowakowskiego,  czy  dwa  cykle 
Michała  Rusinka  „Burza  nad  brukiem”(1932)  i  „Człowiek  z  bramy”(1934).  Trochę  amerykańska  konwencja  przemiany  losów 
bohatera-  od  pucybuta  do  milionera.  Inaczej  u  Melchiora Wańkowicza  w  jawnie  pamiętnikarskich  „Szczenięcych  latach”(1934). 
Jako studia psychologiczne wysuwają się tu na plan pierwszy powieści rozwojowe: „Ma lat 22” (1936) Tadeusza Peipera i „Niebo 
w  płomieniach”  (1936)  Jana  Parandowskiego.  Bohaterów  tych  powieści  nurtują  problemy  filozofii  życia,  postawy 
światopoglądowej, autokreacji. Naturą refleksyjną jest także bohater (Albin)„Mitów rodzinnych” (1938) Adama Ważyka. Chłopak 
niedawno wyrosły z dzieciństwa już myśli o filozofii.  

 

 

Trzy analizy psychiki kobiecej- 3 portrety- biografie.  

 -Helena Boguszewska- „Całe życie Sabiny”(1934) 

 -Maria Kuncewiczowa- „Cudzoziemka”(1936) 

 -Aniela Gruszecka- „Przygoda w nieznanym kraju”(1933) 

„CżS”  i  „C” to  powieści  o  dwóch  planach  czasowych:  teraźniejszym-  akcja  i  przeszłym-  wspomnienia głównych  bohaterek.   W 
pierwszej  jest  to  paromiesięczny  okres  śmiertelnie  choroby,  w  drugiej  jest  to  ostatni  dzień  z  życia.  Powieści  są  rodzajem 
obrachunku  z  własnym  życiem.  Historia  kobiety  przeciętnej-  Sabina  i  wyjątkowej-  Róży.  Natomiast  „Pwnk”  analizują  psychikę 
artystki,  plastyczki.  Formalnie  bardziej  tradycyjna  w  sposobie  narracji  bardziej  obiektywna.  Pojawia  się  tu  niespotykany 
dotychczas motyw przyjaźni między dwoma kobietami.  

 

Jarosław  Iwaszkiewicz-  wydał  trzy  tomy  opowiadań  „Panny  z  Wilka”  (1933),  „Młyn  nad  Utratą”(1936)  i  „Dwa 
opowiadania”(1938) oraz dwie powieści „Czerwone tarcze”(1934) i „Pasje błędomierskie”(1938). W tonie narratora przejawia się 
coś na kształt staromodnej poczciwości, co daje się odczuć tym bardziej, że losy wszystkich bohaterów Iwaszkiewicza są tragiczne. 
Bohaterowie  głęboko  przezywają  problemy  metafizyczne,  filozoficzne  i  moralne.  „Panny  z  Wilka”-  to  traktat  o  czasie  i 
przemijaniu,  w  roli  pamięci  w  psychice  ludzkiej,  o  niemożności  bycia  szczęśliwym.  Utwór  utrzymany  w  tonacji  łagodnej, 
pastelowej.  „Brzezina”-  tu  tonacja  staje  się  mroczniejsza,  ciemna,  naładowana  tragizmem.  Śmierć  przedwczesna  jest 
niezbywalnym  elementem  ładu  rządzącego  światem.  Łączy  się  u  niego  miłość  ze  śmiercią  (Eros  i  Tanatos).  W  opowiadaniach 
późniejszych  ciemność  jeszcze  się  pogłębia.  Śmierć  i  miłość  jeszcze  mocniej  się  ze  sobą  wiążą.  „Młyn  nad  Utratą”  traktuje  o 
niemożności bycia świętym.  Dwóch bohaterów- jeden to pyszny poeta, który ponosi klęskę i na łożu śmierci odmawia przyjęcia 
komunii świętej, drugi to samotnie borykający się z problemami starszy kolega poety- ginie w obronie ludzkiego życia.  

 

Zofia  Nalkowska-  „Granica”(1935)  i  „Niecierpliwi”(1939).  (O  „Granicy”  nie  napisał  mr.  Kwiatkowski  nic  czego  byśmy  nie 
wiedzieli,  więc  pomijam  ten  jakże  nurtujący  inaczej  temat.  )  W  drugiej  powieści  dominuje  wszechogarniający  pesymizm, 
jednolicie  czarna tonacja,  atmosfera  ponurej, nieodwracalnej  katastrofy.  Występuje  nierozdzielny    splot  miłości  i  śmierci.  Jest  to 
właściwie  saga rodzinna,  sprasowana i  porozrywana na  kawałki,  przytaczana pospiesznymi  skrótami.  Pamięć  układa się  według 

 

 

pewnych tematów : zagadkowych wydarzeń rodzinnych, jakiejś samobójczej śmierci etc.  Powieść ta to zwrot ku irracjonalizmowi, 
poczuciu niewystarczalności. Nałkowska silnie oddziaływała na młodsze pokolenie.  

 

Tadeusz  Breza- pod  jej  wpływem  napisał  „Adama  Grywałdę”(1936).  Powieść  ta  ukazuje  życie  rodzinne  i  towarzyskie  bogatego 
mieszczaństwa  i  ich  satelitów.  Jego  przedstawiciele  to  dziwacy  i  nieroby.  Ośrodkiem  akcji  jest  zawiązanie  romansu 
homoseksualnego. Breza traktuje homoseksualizm jako rekompensatę za nieudane związki heteroseksualne. Korzysta z narratora- 
plotkarza,  która  sam  drąży  temat,  wypytuje  bohaterów,  ciągnie  za  języki,  szuka  informacji,  jest  bardzo  zaangażowany  w  rozwój 
fabuły, na końcu jest zdziwiony, że aż tak go to zajęło.  

 

17.NOWATORZY KONSTRUKCJI I MOWATORZY NARRACJI 

Spośród  nowatorów  wyróżniamy  dwa  gatunki:  nowatorstwo  narracji  i  nowatorstwo  konstrukcji.  Budowanie  kunsztownych 
konstrukcji  (ekstrawertycy)  opartych  na  barwnych  i  oryginalnych  metaforach,  inwersja  czasowa,  zmienność  punktów  widzenia- 
konstrukcjonizm.  Druga  grupa  nowatorów  (introwertycy)  skupiają  się  na  monologach,  którymi  drążą  ludzką  psychikę, 
„wnętrzności”.  

Konstrukcjoniści:  „Zazdrość  i medycyna”  (1933)  Michała Choromańskiego,  powieść  o  charakterze  eksperymentatorskim.  Autor 
dba  o  jej  doskonałość  konstrukcji,  podtrzymuje  sztuczność.  Fabuła nie  jest  trudna,  wszystko  sprowadza  się  do  pytania  czy  żona 
zdradziła  męża.  Odpowiedź-  zdradziła,  bo  oni  patrzyli  pesymistycznie  na  świat.  Utwór  był  bestsellerem  owych  czasów,  była  to 
jedna z pierwszych powieści zawodowych, w której najbardziej realistycznymi i fachowymi opisami był przebieg operacji. Całość 
utrzymana  w aurze niesamowitości  (wichura  pustoszy  miasto-  jest  wróżbą nieszczęść.  Niby  przypadki nie łącza  się  z  e  sobą, ale 
wszystko prowadzi do nieuchronnej klęski).  Tym autorom zależało przede wszystkim na poczytności i zainteresowaniu odbiorcy. 
Do wybitnego grona, które miało głęboko opinie publiczną i pisało dla grona zwichrowanych na umyśle krytyków literackich po 
UJ , należeli: Zbigniew Grabowski „Ciszy lasu i twojej ciszy...”(1931) powieść autoanalityczna i autoterapeutyczna, Adam Tarn 
„Obraz  ojca  w  czterech  ramach”(1934)  naśladowca  Joyce’a,  monologi  autora  i  narratora  nad  problematyka  „garderoby  duszy”, 
Adam  Ciompa  „Duże  litery”  (1933)  eksperyment,  próba  oddania  momentu  pierwszej  percepcji  świata,  widzenie  malarskie, 
uwrażliwienie na kształt i kolor.   

 

18.WIELCY MOWATORZY: WITKACY, GOMBROWICZ, SCHULTZ    

Najwybitniejszymi  pisarzami  w  okresie  nowatorstwa  byli  ci,  którym  na  nowatorstwie  nie  zależało.  Witkacy  w  ogóle  wyłączył 
powieść  z  kategorii  dzieł  sztuki,  Schultz nawiązywał  do  pogardzanych  przez  XXlecie  konwencji  młodopolskich,  a  Gombrowicz 
podstawą swojej prozy uczynił przekorną stylizację, w niego treść górowała nad formą.  

S.I.Witkiewicz- nie napisał tu niczego na miarę swoich dzieł poprzednich, ale zaszła w jego twórczości pewna zmiana. Nastąpiło 
przesunięcie akcentu z problematyki historiozoficznej na filozoficzno- etyczną. Napisał powieść, która nie ukazała się drukiem i, o 
której nikt nic nie wiedział. Utwór pęka od rozważań na temat Tajemniczej Istoty, Ontologią Ogólną,  ataków na innych autorów 
prozy,  których  wyśmiewa  i  piętnuje.  Witkacy  wynosi  malarstwo  ponad  muzykę,  obydwie  te  sztuki  kończą  się  jak  filozofia.  Ich 
agonia pasjonuje autora, bardziej nawet niż tło powieści fantastyczno- przyszłościowej. W latach trzydziestych Witkacy przesuwa 
swoje pasje intelektualne ku filozofii i publicystyce- z odcieniem wychowawczo- moralizatorskim. 

Witold  Gombrowicz-  zadebiutował  książką  stylizatorsko-  nowatorską,  zbiorem  opowiadań  „Pamiętnik  z  okresu 
dojrzewania”(1933),  w  którym  igrał  z  konwencjami,  jak  fantastyka  podróżnicza,  dziennik  morskiej  żeglugi,  nowela 
detektywistyczna,  autobiograficzna  gawęda  o  latach  młodości  +  psychologizm  rodem  z  Dostojewskiego.  Centralnym  pojęciem 
jakim zajmuje się Gombrowicz jest – FORMA (kategoria, poprzez którą człowiek styka się z innymi ludźmi, poznaje świat, nadaje 
mu  sens,  tworzy  kulturę,  ale  zarazem  kategoria,  która  go  fałszuje,  ogranicza,  krępuje)  .  Gomb.  Oscyluje  między  jej  aprobatą  i 
demaskacją.  W  „Pzod”  przeważa narrator  bohater  duchowo  nieukształtowany  poszukujący  i  potykający  się  o  formy.  Przygoda  z 
formą kończy się na ogół źle: społecznym odtrąceniem, upokorzeniem towarzyskim, obłędem. Gombrowicz oferuje odbiorcy dwie 
tonacje: wyzwalającego humoru i mrocznych wstydliwości. Domeną pierwszej była „Ferdudurke”(1937), a drugiej „Pzod”, gdzie 
sięgał do sfery sado- masochistycznej, ukazywał dziwaczne wynaturzenia i popędy seksualne, badał duchowe okolice zbrodni. W 
tradycji literackiej nawiązywał do XVIII wiecznej powiastki filozoficznej. W „Pzod” tylko dwa opowiadania dotykały aktualnych 
problemów zbiorowości: ”Krótki pamiętnik Jakuba Czarnieckiego”- sprawy „inności” ludzi pochodzenia żydowskiego, „Biesiada 

 

 

u  hrabiny  Kotłubaj”-  pasożytniczego  charakteru  ziemiaństwa.  „Ferdydurke”  stanowiła  satyrę  społeczno-  kulturową:  wyszydzała 
zacofany  system  edukacji,  naiwne  postępowiczostwo  obyczajowe  sfer  inteligenckich,  zaskorupiała  anachroniczność  polskiego 
dworu  w  tym  idee  sentymentalnego  bratania  się  z  ludem.  (upupieniem  Gombrowicz  nazywa  formę  infantylizującą).  W 
„Ferdydurke” Gombrowicz jest krytykiem Formy, ponieważ jest ona powodem alienacji, fałszuje ludzka naturę.  

Schultz i Gombrowicz to dwaj partnerzy choć dwa przeciwieństwa pierwszy jest wizjonerem, syntetykiem, ironistą, mitotwórcą, a 
drugi  jest  intelektualistą,  analitykiem,  prześmiewcą  i  mitodestruktorem.  Obydwaj  czynią  nosicielem  piękna  to  co  niedojrzałe, 
niewyparzone.  

Bruno Schultz- „Sklepy cynamonowe”(1934) i „Sanatorium pod Klepsydrą”(1937), oba tomy składają się z opowiadań pisanych w 
pierwszej osobie, jest to ewokowanie wspomnień z dzieciństwa i wczesnej młodości. Zestawienie dwóch światów ułożonego końca 
wieku XIX i chaosu wieku XX. Dominująca atmosferą jest oniryzm- najbardziej konsekwentny z całego Dwudziestolecia. W jego 
opowiadaniach  nikt  nie  śni,  one  całe  są  snom  podobne.  Stworzona  przez  autora  rzeczywistość  jest  nie  tylko  oniryczna,  ale  tez 
mitopodobna  i  mityczna.  Fantazjotwórstwo  dziecka  o  wybujałej  wyobraźni.  W  przypadku  Schulzta  głównym  bohaterem 
mitologicznym jest Ojciec, który jest wzorcem do naśladowania, ale też jest najwspanialszy i nieosiągalny.  

Głęboki wpływ Schultz miał na Kazimierza Truchanowskiego „Ulica Wszystkich Świętych”(1936) i „Apteka pod Słońcem”(1938) 
podobna  na  „Sanatorium...”  Schultza.  Podobieństwa  te  dotyczą  zarówno  fantastycznie  onirycznej  rzeczywistości,  jak  i 
małomiasteczkowych  realiów,  mitologii  rodzinno-  domowej,  a  Ojciec  jest  tu  magiem  i  mistykiem.  Osobne  miejsce  w  kategorii 
dziwności lat trzydziestych zajmuje „Urlop bosmanmata Jana Kłębucha”(1939) Stefana Flukowskiego- jest to historia powstawania 
mitu  i religii na  tle  groteskowo  odkształconej  wsi  polskiej.  Fantastyczna, mroczna  groteska  była  jednym  z  ostatnich  zdań  prozy 
przedwojennej.  

 

19.PROZA NOWEGO „TRAGICZNEGO POKOLENIA” 

Począwszy  od  1932  roku  zaczynają  w  prozie  (  jak  i  w  poezji)  debiutować  przedstawiciele  tzw.  Tragicznego  pokolenia,  czyli 
urodzonych 1908-1910- pamiętają wojnę jako traumatyczne przeżycie z dzieciństwa, zostali już wychowani w niepodległej Polski, 
którą traktują jak rzecz oczywistą, żyją w cieniu chwały swych ojców i dziadów (fascynacja przodkami), a sami nie maja gdzie się 
zrealizować. Jest to pokolenie bez legendy, ale i bez przyszłości ( cechuje je słabe zdrowie co widać, po artystach, którzy umierają 
masowo na gruźlicę, biedaczki :P ). Ich proza jest autobiograficzno- pokoleniowa. Cechowało ją liryczne współczucie  autora dla 
bohatera, który nierzadko był w jego wieku, narracja pierwszoosobowa lub personalna, skupiona na wewnętrznym życiu bohatera. 
Niektóre  spośród  utworów  są  kryptopamiętnikami  albo  kryptodziennikami. W  prozie nie  ma  skompilowanej  akcji,  powieściowej 
intrygi. Bohater to człowiek młody, ale już dorosły. Często przeplatane życie teraźniejsze ze wspomnieniami z dzieciństwa. Nacisk 
padał  zawsze  na  młodość  i  na  współczesność.  W  ten  sposób  powstał  zbiorowy  portret  pokolenia,  które  cierpiało  biedę,  było 
bezrobotne, nie mogło znaleźć sobie miejsca w społeczeństwie. Bohaterowie to ludzie słabi i niedojrzali, których prześladuje zły 
los i choroby (często śmiertelne).  

Zbigniew  Uniłowski-  do  28  roku  życia  (potem  zmarł:))  wydał  dwie  powieści-  „Wspólny  pokój”(1932)  i  „Dwadzieścia  lat 
życia”(1937).  Reprezentował  neonaturalistyczną  odmianę  pokoleniowego  autobiografistów.  Cechuje  go  turpizm,  pesymizm.  W 
„Wp”  najdalej  posunął  autentyzm,  ta  powieść  jest  świadectwem  z  życia  środowiska  literackiego  realnie  istniejącej  grupy 
kwadrygantów.  Obiektywnie  wytyka  pijacki  tryb  życia  i  bezproduktywność.  Jest  także  studium  powolnego  umierania.  „Dlż”  to 
przykład  literackiej  autobiografii  lat  dziecinnych.  Pesymistyczny  światopogląd.  Jest  to  przykład  charakterystycznego  dla  tego 
pokolenia pokazania nieszczęśliwych lat dziecinnych (ktoś tu ma jakiś kompleks??  ).  

Marian Ruth- Buczkowski- „Tragiczne pokolenie”(1936) jest analizą psychiki i losów jednego z jej reprezentantów. Należy do serii 
spowiedzi z lat dziecinnych, bohater pierwszoosobowy. 

Do tej serii należy także: 

Stefan Otwinowski- „Życie trwa cztery dni”(1936)- opis czterech dni, które wstrząsnęły życiem bohatera (niespodziewana śmierć 
ojca i jego pogrzeb).  

Józef  Morton-  „Spowiedź”(1937)- zapoczątkowała autobiograficzno-  liryczny  nurt  chłopski.  Pisana trochę nieporadnie.  Bohater- 
narrator ciężko chory umiera pisząc ostatnie stronice tej powieści (oj, bo się popłaczę!).  

Stanisław  Piętak-  „Młodość  Jasia  Kunefała”(1938)  +  następna,  słabsza  powieść  „Białowiejskie  noce”(1939)-  to  odwołanie  do 

 

 

chętnie wykorzystywanego przez młodych pisarzy motywu marzenia sennego. Używał go tak wprawnie, że ciężko się połapać co 
jest  jawą,  a  co  snem.  Zwano  go  „chłopskim-  nadrealistą”.  „MJK”  jest  powieścią  o  dojrzewaniu,  to  portret  artysty  z  młodości, 
konkretnie  jest  to  portret  pisarza.  Jest  to  także  powieść  o  rodowodzie  bohatera,  rodzaj  rodzinnej  sagi  pełnej  niezwykłych, 
zmitologizowanych postaci.  

Adolf Rudnicki- „Szczury”(1932)- tu zamanifestowała się najwyraźniej nieporadność młodego pokolenia (chronologicznie jest to 
pierwsza powieść tego pokolenia) jego wewnętrzna niemożność osiągnięcia dojrzałości, oderwanie od fascynacji ojcem.  

Jerzy Andrzejewski-  „Drogi  nieuniknionych”(1936)-  opowieść  młodego  bohatera  o  jego  nieudanym  życiu,  biedzie  i  bezrobocie. 
ALE:  autor  jest  jak  najdalszy  od  identyfikowania  się  z  bohaterem,  zdecydowanie  „negatywnym”,  pojawia  się  tu  problematyka 
moralna. Drugi utwór „Ład serca”(1938) postawiła autora w zdecydowanej opozycji wobec kolegów z tego pokolenia. Cechuje się 
precyzyjną,  kunsztowną  konstrukcją,  lekceważy  fabułę  życiorysu,  pojawia  się  skomplikowana  wielowątkowość,  intrygi, 
zagadkowość  powieści  kryminalnej.  Jest  to  powieść-  dramat,  ale  zarazem  moralitet,  podejmuje  problem  moralny 
odpowiedzialności  za  własne  życie.  Akcja  toczy  się  na  zapadłej  białoruskiej  wsi  w  ciągu  jednej  nocy,  centralnym  miejscem 
fabularnym jest popełniona zbrodnia. Ukazana zostaje walka między dobrem i złem o dusze człowieka, rozważania wewnętrzne w 
kwestii słuszności czynu.  

 

20.POWIEŚĆ HISTORYCZNA 

 O ile w latach 1918-1932 ignorowano powieść historyczną, o tyle od 1932 roku zaczęto się nią na nowo zachwycać i doceniać jej 
walory.  Podejmowano  kwestie  historyczne  zarówno  Polski  i  Europy.  Dbano  o  wierzytelność,  korzystano  z  materiałów 
historycznych,  cytatów,  fragmentów  prac  naukowych.  Głównymi  bohaterami  czyniono  wielkie  postacie  historyczne,  treść 
inkrustowano  cytatami  ze  źródeł,  podawano  bibliografię.  Do  nurtu  rodzimego  należą  książki  o  krzyżowcach  Zofii  Kossak- 
Szczuckiej,  „Żelazna  korona”  Heleny  Malewskiej,  „Aecjusz,  ostatni  Rzymianin”,  Teodora  Parnickiego.  Do  nurtu  europejskiego 
zaliczamy  „Kordian  i  cham”  Kruczkowskiego,  opowieści  biograficzne  Berenta  „Rumieńce  wolności”  i  „  Uroki”  Tadeusza 
Kudlińskiego.  

Osobne  miejsce  należy  wymienić  dla  „Dysku  Olimpijskiego”(1933)  Jana  Parandowskiego.  Znajduje  się  ona  między  dwoma 
gatunkami: powieści i wysokiej klasy literatury pauperyzacji. Zajmuje się także bardzo modnym wówczas tematem sportu, tyle, że 
oczywiście  helleńskiego.   Treść  to  opisanie  jednej  z  Olimpiad.  Z  tematyką  sportu  związana  jest  też  powieść  Hanny  Malewskiej 
„Wiosna grecka”, która także podejmuje motyw igrzysk olimpijskich i sportowej młodości Platona.  

Powieść historyczna mogła nareszcie rozejrzeć się po świecie (po romantycznym zapatrzeniu w siebie). Uwaga pisarzy skupiła się 
wokół problemu Europy jako całości kulturowej i politycznej. Solidarnie we wszystkich powieściach przejawia się obawa wobec 
Wschodu zarówno „żółtego” jak i „czerwonego”.  

Nurt rodzimy 

Zofia  Kossak  Szczucka-  „Krzyżowcy”(1935)-  jest  to  zbeletryzowana  historia  tego  okresu  ze  wskazaniem  na  fakt,  że  Polacy  też 
brali  udział  w  wyprawach  krzyżowych,  i  że  jest  to  także  nasza  historia.  Główny  cel  to  pokazanie  Polski  na  tle  Europy,  aby 
uwydatnić  świadomość  przynależności.  Formalny  bohater-  Imko  Strzegonia,  po  powrocie  z  dalekich,  egzotycznych  krajów,  z 
krwawych  wypraw,  osiada  na  wsi  i  zajmuje  się  wypasaniem  krów,  a  wszelkie  przemyślenia  i  wspomnienia,  a  także  przeżycia 
spływają po nim jak po kaczce. Utwór ten napisany jest z wielkim rozmachem epickim. 

Jarosław  Iwaszkiewicz-  „Czerwone  tarcze”(1934)  to  powieść  swobodnie  traktująca  fakty  historyczne.  Autor  zrezygnował  ze 
stylizowania  języka  na  średniowieczny  (bo  to  czasy  wypraw  krzyżowych),  więc  jacyś  tam  piastowcy  rycerze  mówią  językiem 
inteligencji dwudziestowiecznej. Pokazuje Polski dramat wielkości i władzy, a także myślenie iż cel  uświęca środki. Duży nacisk 
na Polską historię, tutaj, odwrotnie niż u Szczuckiej, to Polska ma centralne miejsce a Europa jest tłem rozważań nad jej historią. 

Hanna Malewska- „Żelazna korona”(1937)- to rzecz o trudzie panowania. Przytacza historie królów i władców etc. Aha, autorka 
naszpikowała utwór treściami religijnymi, chrześcijańska hierarchią wartości.  

Teodor  Parnicki-  „Aecjusz,  ostatni  Rzymianin”(1937)-  światło  wyraźnie  skierowane  na  bohatera.  Jest  to  dzieło  analizy 
psychologicznej postaci i śmiałym seksem. Jest to powieść o zdobywaniu władzy i o grze politycznej, jest też powieścią o ostatnim 
Herkulesie, podtrzymującym walące się filary imperium.  

 

 

Nurt europejski                 

Leon  Kruczkowski-  „Kordian  i  cham”(1932)-  formalnym  bohaterem  jest  postać  autentyczna,  młody  wiejski  nauczyciel,  chłop  z 
pochodzenia i obrońca chłopów- Kazimierz Deczyński ( jego pamiętnik „Opis życia wieśniaka polskiego”(1907) jest podstawą tej 
powieści). Jest to przykład realizacji realizmu społecznego w jego historycznej wersji. Właściwym bohaterem książki jest warstwa 
chłopska w epoce Królestwa Kongresowego, głównym antagonistą jest gnębiąca chłopstwo szlachta. Jest jeszcze motyw konfliktu 
klasowo- patriotycznego. Złośliwy podchorąży ( w tej roli wcielenie Kordiana- osobliwy policzek dla poezji romantycznej) gnębi 
chłopa.  

Tadeusz  Kudliński-  „Rumieńce  wolności”(1937)  i  „Uroki”(1938)-  powieści  układają  się  w  rozległą  panoramę  kościuszkowsko- 
napoleońskiej  epoki  polskich  walk  wyzwoleńczych.  Głównymi  bohaterami  są  wielcy,  historyczni  wodzowie  narodu,  a  jedyny 
watek  prywatny  prezentuje  postać  szarego  żołnierza.  Wybrał  trzech  protagonistów  swojego  cyklu-  Kościuszkę,  księcia  Józefa  i 
księcia  Adama  Jerzego  Czartoryskiego.  Natomiast  głównym  napięciem  fabularny  i  ideowym  w  „Urokach”  to  napięcie  między 
Poniatowskim  i  Czartoryskim    i  ich  złudzeniami  związanymi  z  teoretycznymi  sprzymierzeńcami  cesarzami-  Napoleonem  i 
Aleksandrem.  Powieści  te  to  monografia  kościuszkowsko-  napoleońskiej  epoki.  Cechuje  je  głęboki  pesymizm  epoki,  w  której 
Polska to traciła to zyskiwała niepodległość.  

Herminia Neglerowa- „Krauzowie i inni”(1936)- powieść podobna do „Nocy i dni” Dabrowskiej. Powieść rozpoczyna się w latach 
młodości poprzedniego pokolenia, codzienność dominuje nad historią, saga rodzinna ściśle splata się z życiem politycznym kraju. 
Nie jest to więc powieść- rzeka. Akcja ich zamyka się w latach 1865- 1867, toczy się w przełomowym dla Galicji okresie. Ukazuje 
wymianę panujących wzorców osobowości- romantyka zastępuje realista, spiskowca- organicznik, ofiarnika- człowiek sukcesu. W 
powieści  po  raz  pierwszy  śmiało  pokazana  jest  kariera  i  sukces.  Do  tej  pory  były  podejrzane  moralnie,  związane  z  oszustwem, 
kombinatorstwem, czy nieczystym sumieniem. 

Antoni  Słonimski-  „Dwa  krańce  świata”(1937) przedstawiciel  science-  fiction. W  owych  czasach  fantastyka naukowa  odgrywała 
rolę  służebną,  mówiła  o  dalszym  rozwoju  aktualnej  sytuacji  politycznej.  Spowodowana  „Niebieskimi  Promieniami”  śmierci 
zagłada  ludzkości  oznaczała  zbliżający  się  nieuchronnie  kataklizm  wojenny.  Sprawcą  zagłady  miał  być  szalony  naukowiec, 
zwyrodniały  wynalazca,  grafoman  i  wróg  piękna  Retlich  (nieprzypadkowo  anagram  Hitler).  Jest  to  katastrofizm  zaprawiony 
humorem.          

 

IV. DRAMATY 

1.UWAGI OGÓLNE  

2.CHRONOLOGIA     

Nagle  wszyscy  staja  się  odkrywczy  i  dochodzą  do  wniosku,  że  dramat  to  teatr,  że  najważniejszą  osobą,  nie  jest  dramaturg,  ale 
reżyser-  scenograf. Teatr  zostaje  uznany  za  sztukę,  wraca  się  mu  jego  sztuczność.  Cechuje  go  deziluzjonizm, kubizm, futuryzm, 
awangardowy  antyrealizm.  Z  chronologią  różnie  to  bywa,  bo  było  kilka  odmian  i  każda  rozwijała  się  w  swoim  własnym, 
prywatnym- osobistym czasie. Kształtują się one jednak według podobnej dynamiki rozwojowej. Dają się tu wyznaczyć: 

1-  okres dominacji prądów awangardowych, antyrealistycznych trwających do około 1926 roku 

2-  okres  środkowy,  zachodzący  na  początek  lat  trzydziestych,  kiedy  to  w  nurtach  nowatorskich  dokonuje  się  zwrot  ku 

problematyce społecznej, a zarazem do jej presji na komunikatywność 

3-  okres ostatni, w którym wzmagają się tendencje realistyczne i zainteresowanie psychologiczne 

 

3.DRAMATURGIA WITKACEGO 

Dramaty Witkacego były wystawiane często, ale drukowano je później lub wcale. Na dramaturgię artysty składa się 21 dramatów, z 
czego w roku 1921 napisał ich 6, w 1920- 4, 1922-3, 1923-3. Stanowi jedno z najbardziej rewolucyjnych- estetyczno- literackich- 
dokonań  Dwudziestolecia.  Charakteryzuje  się  ekspresjonizmem,  formizmem,  dadaizmem,  nadrealizmem.  Witkacy  łączy 
metaforyczność  z  katastrofizmem.  Można  go  sklasyfikować  jako  sługę  Teorii  Czystej  Formy  i  twórcę  witkacyzmu. Właściwym 
celem sztuki według TCzF jest doznanie uczucia metafizycznego, które dramaturg może wyzwolić poprzez deformacje logiki akcji 

 

 

i psychologii postaci. Częstym tematem są przeżycia religijne, wizje, zmartwychwstanie, satanizm. Witkacyzm wzbogaca TczF o 
elementy fascynacji złem. Elementy ludyzmu wzbogaca o komizm, parodię, groteskę, błazenadę. Porusza zagadnienia społeczne. 
Przedziwny  świat  dramatów  Witkacego  istnieje  na  pograniczu  snu,  jest  szokująco  bezceremonialny,  wyposażony  w  elementy 
grozy,  podkręconej  brutalnością,  okrucieństwem.  Tytuły  kilku  dramatów:  „Maciej  Korbowy  i  Bellatrix”,  „Szalona 
lokomotywa”(wyst.1967)-  dwaj  zbrodniarze  przebrani  za  maszynistów,  kierują  pociągiem  w  szaleńczym  tempie,  „Gyubal 
Wahazar”(wyst.1966),  „Hyrkan  IV”  (wyst.1933),  „Janulka,  córka  Fizdejki”(wyst.1974),  „Sonata  Belzebuba”.  W  jego  utworach 
pojawia  się  satanizm,  duchy,  wizje,  częsty  jest  motyw  rewolucji,  władzy,  tyranii,  fascynacja  egzotyką  etc.  Najwybitniejszym 
dramatem okazali się „Szewcy”(pwdr. 1948, wyst.1957)- obok komunizmu i kapitalizmu pojawia się tu jeszcze trzecie zagrożenie 
– faszyzm. Utwór ma najmniej wspólnego z TczF. Odnajdujemy tu niesamowity komizm sytuacyjny, specyficzny język Witkacego, 
zbrutalizowany  i  metafizyczno-  seksualne  obsesje.  Jets  to  świat  rewolucji  oglądany  od  wewnątrz,  panuje  jakaś  bezduszna, 
anonimowa  dyktatura.  Mamy  tu  do  czynienia  ze  sprawa  chłopską  i  problemem  krwawej  walki  o  władzę  w  samym  obozie 
rewolucyjnym.   

 

4.INNE DRAMATY AWANGARDOWE 

Utwory  Tytusa  Czyżewskiego,  Tadeusza  Peipera,  Witolda  Wandurskiego,  Brunona  Jasińskiego.  Łączy  ich  agresywny 
antytradyzjonalizm, antyrealizm, groteskowość, burleska. Różni rozumienie roli eksperymentu.  

Tytus  Czyżewski-  z  dramaturgią  Witkacego  sąsiadują  trzy  utwory  tego  artysty-  „Osioł  i  słońce  w  metamorfozie”(wyst.1921), 
„Włamywacz z lepszego towarzystwa”, „Wąż, Orfeusz i Eurydyka” (oba  wyst. 1922). Są to jednak błahostki. Pierwsza z nich to 
dość  płaska  satyra  literacka  ujęta  w  formę  humorystycznego  apologu  zwierzęcego,  w  dwóch  następnych  wyraźnie  widać 
formalizm,  dramat  zdominowany  treścią,  fascynacja  nowoczesną  treścią  w  sposób  biologiczny.  Bardzo  ważny  w  dramacie 
awangardowym motyw manekina  

Tadeusz Peiper- „Szósta!Szósta!”(prawd.1925, wyst. 1974), zdominowana przez inscenizację i scenografię. Oryginalna konstrukcja 
czasu- część druga dzieje się przed zakończeniem części pierwszej, Efekt psuje błahość treści- zamkniecie autora powieści by nie 
mógł zanieść swego nowego dzieła do drukarni. 

Witold Wandurski-  „Śmierć na gruszy”(wyst.  1923,  prwdr.1958)- zabawa  sceniczna,  w  tekście  zapisane  są  odgłosy  z  widowni + 
prawo  ich  uaktualniania,  zbiorowa  reakcja  publiczności.  Rozbijanie  iluzji  teatralnej.  Treść  opiera  się  na  motywach 
folklorystycznych, starej ludowej baśni o uwięzieniu śmierci i ściągnięciu na ludzkość plagi nieumierania.  

Bruno  Jasieński-  „Bal  manekinów”  (po  rosyjsku  1931,  po  polsku  1957)-  jest  to  satyro-  groteskowy  dramat  atakujący  świat 
wielkiego kapitalizmu, pojawia się motyw fantastycznie ożywionych manekinów, które podsłuchują rozmowy ludzi i nieobeznane 
z konwenansami naśmiewają się z nich. 

Witold Gombrowicz- „Iwona, księżniczka Burgunda” (pwdr. „Skamander” 1938, wyst. 1959)- swobodny język kolokwialny, są to 
badania  nad  psychologią  międzyludzką,  ukazuje  pozbawioną  formy,  niewydarzoną  pannicę,  która  wprowadza  zamęt  w  pałacu. 
Oświadcza się jej książe, ale we wszystkich wywołuje wspomnienia wstydliwych sekretów, wzmaga zbrodnicze instynkty i zostaje 
zamordowana.  Wbrew  wszystkiemu  Iwona  jest  symbolem  seksu  (jak  to  jest  symbol  seksu  to  ja  się  obawiam  o  przyszłość 
Polaków...!  ). Uważano, że ta nieforemna postać była muzą Gombrowicza. 

 

5.DRAMAT EKSPRESJONIZUJĄCO- POSTMODERNISTYCZNY 

Jest to kontynuacyjność w stosunku do Młodej Polski, jej symbolizmu, wielosłownej stylistyki, antyrealizmu, rewolucjonizmu, jej 
patetycznej  i  wielosłownej  stylistyki  brzmiącej  jak  anachronizm  w  Dwudziestoleciu.  Jest  to  bowiem  nowatorstwo  choć  trochę 
staromodne.  Głównymi  dominantami  tego  nurtu  jest  moralizm,  buntownicza  religijność,  przywódczy  indywidualizm,  forma 
misteryjna lub  moralitetowa,  pewne  osłabienie  dramatycznego    napięcia,  luźność  kompozycji,  wtargnięcie  do  dramatu retoryki  i 
liryki, symbolizm i alegoryczność zarówno akcji jak i postaci. Nurtowi temu przyświeca myśl o wielkim odrodzeniu duchowym, 
moralnym  społeczeństwa.  Konkret  historyczny  pojawia  się  rzadko.  Przeważa  abstrakcyjny  czas  moralitetu,  święty  podczas 
misterium, powrotny czas mitu, umowny czas legend i baśni. Proza poetycka.  

Jerzy Hulewicz- „Kain”(pwdr. 1920)- dzielił się nie na akty, ale na „zjawy”, jest to sztuka symboliczno- alegoryczna, scenografia 
podkreślała  umowność,  uniwersalność  i  mityczna  ponadczasowość  toczącej  się  akcji,  gra  aktorów  oparta  na  geście,  najbardziej 

 

 

ekspresjonistyczny przejaw religii ducha walczącego z materią. Inne dramaty „Bolesław Śmiały”(1920), „Joachim Achim” (1922)- 
pojawia się tu motyw ducha i walki z Kościołem.  

Emil  Zegadłowicz-  „Nawiedzeni”  (1924)-  bohaterem  jest  naiwny  prostaczek  Boży,  apostoł  miłości,  nawiedzony  pomyleniec. 
Sztuka ta należy do misteriów. Jej  bohater umiera zamiast Chrystusa. Charakterystyczna ludowość- napisana gwarą. Inne utwory 
„Wigilia”, „Głaz graniczny”, „Łyżki i księżyc”. 

Karol  Hubert  Rostworowski-  „Miłosierdzie”  (1920)-  dramat  otwiera  serię  ekspresjonistycznych  misteriów.  Jest  to  widowisko 
pasyjne, miejsce Chrystusa na krzyżu, zajęło Miłosierdzie. Rewolucje wywołał Włóczęga. Osoby misterium dzielą się na niebian, 
ziemian, piekielników. Krytycyzm do warstw rządzących zarysował się w „Zmartwychwstaniu” (1923). Ściąga Micka z pomnika i 
wpuszcza w tłum, a nasz wieszcz nagabuje tłumy, naucza i gromi i jeździ po arystokracji. Dramat zawiera cytaty z Micka, nazwy 
poszczególnych części: godzina miłości, przestrogi i rozpaczy.  

Jarosław  Iwaszkiewicz-  „Kwidam”  (1921)  jest  to  parafraza  średniowiecznego  moralitetu  angielskiego  o  samotności  człowieka 
wobec śmierci.  

Andrzej Rybicki- „Kostium arlekina” (wyst. 1927, dr. 1931)- pisarz jest eksploratorem psychologicznej niezwykłości, posługuje się 
nastrojową  i  nieco  przestarzałą  symboliką  i  teraźniejszością.  Dramat  ten  jest  nowatorski  w  duchu  ekspresjonizmu.  Autor  dzieli 
scenę  na  dwie  części  na  pierwszej  dzieje  się  akcja,  na  drugiej  pantomima  symbolizująca  stany  psychiczne  i  myśli  bohaterów 
dramatu.  

Felicja  Kruszewska-  „Sen”(1927)-  próba  konsekwentnego  operowania  technika  snu,  fascynacja  technika  połączyła  się  z 
ekspresjonistycznym zamiłowaniem do alegorii i do operowania tłumami. Jest to wizja budowy nowej Wieży Babel. Pojawiają się 
w trakcie budowy komplikacje, dochodzi do przewrotu i po rewolucji, lud znowu kontynuuje budowę.  

Ewa  Szelzburg-  Zarembina-  „Ecce  homo”(1932)-  dramat  ekspresjonistyczny  powraca  do  religijności  głęboko  przepojonej 
nowoczesną świadomością społeczną. Góruje przykazanie miłości bliźniego. Misterium pasyjne- sztuka oparta na pomyśle co by 
było  gdyby  wrócił  na  ziemię  Chrystus-  on  jest  symbolem  prawdziwej  religii.  Dramat ten przepojony  jest  autentyczną  atmosfera 
społeczną. Autorka ze współczuciem ukazuje ofiary wojny, nobilituje ludzi pogardzanych przez społeczeństwo. „Sygnały” (1933) 
są  już  zdecydowanie  różne  od  „Ecce  homo”.  Pojawia  się  barok,  mieszają  się  prymitywizm  i  aktywizm,  symbolika  religijna  i 
alegoria społeczna: Adam i Ewa sąsiadują z rewolucją, Złoty Cielec z radiofonizacją ludzkości etc.  

Ludwik  Hieronim  Morstin-  dwie  stylizatorskie  sztuki  „Rzeczpospolita  poetów”(1934)  i  „Misterium  nocy  majowej”(wyst.  1936, 
dr.1938)-  pierwsza z nich to odwołanie do „Wesela” Wyspiańskiego. Autor osadza niedbale zapseudobimowane postacie z dworku 
(bohaterami  są  poeci  „Skamandra”)  i  wprowadza  fantastyczno-  symboliczną  akcję.  Przeniesienie  w  inny  wymiar,  gdzie  jeden  z 
poetów zostaje władca i pragnie czynić jak najlepiej dla swoich poddanych, jednak zniesienie kary śmierci i wprowadzenie swobód 
obywatelckich  spotyka  się  z  niechęcią.  Chłopi  chcą  potężnej  armii  i  rygoru,  rewolucja  socjalistyczna  wisi  na  włosku,  a  władca 
ponosi  klęskę.  Drugi  dramat  to  przejaw  autentycznego  wstrząsu  po  śmierci  Józefa  Piłsudskiego  pełna  aluzji  do  Micka,  do 
Słowackiego i Szekspira.