Nytko

.

ZNACZENIE BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH W

ROZWOJU GOSPODARCZYM KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ

Kraków 2009

Wydawca:

INSTYTUT ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW

Marcin Nytko

ul. Lubicz 26/10 31-504 Kraków

tel.: [phone]; fax: [phone]

mail: [e-mail]; www: http://nytko.eu/instytut

© Copyright by

INSTYTUT ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW Marcin Nytko 2009

Tytuł:

Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rozwoju gospodarczym krajów rozwijających się

Autor: dr Marcin Nytko

Projekt okładki: Michał Burzyński

Zdjęcia: dr Marcin Nytko

Publikacja nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie

z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-62152-07-0

Nytko

.

3

Przedmowa

Szanowni Państwo!

W ramach przygotowywanej przeze mnie pracy doktorskiej w latach 2003-

2007 powstała

seria publikacji naukowych dotyczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz prace
na temat gospodarek azjatyckich krajów rozwijających się. Jest to problematyka rzadko po-

dejmowana w Polsce

, a pozycje literaturowe z tego zakresu są trudno dostępne. Dlatego,

chcąc upowszechniać wiedzę w tym zakresie, niniejszym oddaję w Państwa ręce wersję elek-
troniczną (post print) pracy zatytułowanej: „Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicz-

nych w rozwoju gospodarczym krajów rozwi

jających się”. Celem badawczym niniejsze pracy

było, w oparciu o studia literatury przedmiotu, podjęcie próby identyfikacji potencjalnych
skutków napływu BIZ do gospodarek krajów rozwijających się. Praca ta powstała w 2006 r. i
ukazała się drukiem w 2008 r., w pracy zbiorowej pt. Wyzwania międzynarodowej współpra-

cy na rzecz rozwoju, napisanej

pod redakcją dr Katarzyny Czaplickiej (Uniwersytet Warszaw-

ski) i wydanej przez ASPRA-JR

1

. Zapraszam do lektury.

Z poważaniem,

dr Marcin Nytko

1

M. Nytko,

Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rozwoju gospodarczym krajów rozwijających się, w: Wy-

zwania międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju, red. nauk. K. Czaplicka, ASPRA-JR, Warszawa 2007/2008, s. 163-
178.

Nytko

.

4

W

stęp

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne

(BIZ)

2

są jedną z form zagranicznej dzia-

łalności podejmowanej przez korporacje

transnarodowe (KTN)

3

2

Bezpośrednia inwestycja zagraniczna (BIZ) jest to

inwe

stycja: (i) dokonywana przez przedsiębiorstwo lub

osobę fizyczną (rezydenta) jednego kraju w przedsiębior-

stwo innego kraju, (ii) wywołująca długoterminowe
relacje, (iii) podejmowana z zamiarem sprawowania

kontroli pozwalającej zarządzać filią zagraniczną. Te
dwie cechy –

kontrola i długotrwałe zainteresowanie –

różnią BIZ od inwestycji typu portfelowego, które ogra-

niczają się do zakupu akcji przedsiębiorstwa bez anga-

żowania się w jego zarządzanie. Horyzont czasowy inwe-

stycji portfelowej jest też zwykle krótszy niż BIZ i nie-

rzadko ogranicza się do tygodni czy miesięcy. Por. World
Investment Report 2005, UNCTAD, New York 2005, p.

297. Charakterystyczną cechą BIZ jest przemieszczenie

oprócz środków finansowych także czynników produkcji,

przy czym kluczową rolę odgrywają umiejętności techno-

logiczne, menedżerskie i marketingowe. Istotą BIZ jest

to, że są one inwestycjami przedsiębiorczymi i w odróż-
nieniu od inwestycji portfelo

wych nie stanowią jedno-

rodnych aktywów, ale przemiesz

czający się za granicę

pakiet produkcyjny, w którym kapitał nie jest składni-

kiem dominującym, lecz jedynie współtowarzyszącym.
Por. E. Cyrson,

Korporacje wielonarodowe. Prawidłowo-

ści ekspansji zagranicznej, PWN, Warszawa 1981, s. 157.

. Nowopowstałe

przedsiębiorstwa w kraju goszczącym,
nazywane przedsiębiorstwami bezpośred-
niej inwestycji (PBI), oddziałują bezpo-
średnio i pośrednio na lokalną gospodarkę,
z czym wiążą się pewne szanse i zagroże-
nia dla kraju goszczącego. Problematyka ta
podejmowana była w badaniach nauko-
wych już w latach pięćdziesiątych XX
wieku, jednak do lat osiemdziesiątych ba-

3

Korporacje transnarodowe (KTN) to przedsiębiorstwa

składające się z przedsiębiorstw macierzystych i ich

zagranicznych filii. Przedsiębiorstwo macierzyste jest
przy tym definio

wane jako przedsiębiorstwo kontrolujące

aktywa

przedsiębiorstw w kraju innym niż kraj rodzimy,

w wyniku dysponowania minimum 10% pakietem akcji.
Por. World Investment Report 2005, op.cit., p. 297. Nale-

ży zauważyć, że zgodnie z powyższą definicją nawet

stosunkowo niewielkie przedsiębiorstwa mogą się zna-

leźć w grupie przedsiębiorstw sklasyfikowanych jako
KTN.

dania te dotyczyły w głównej mierze go-
spodarek krajów wysoko rozwiniętych.
Znaczenie napływu BIZ dla gospodarek
krajów rozwijających się

4

szerzej zaczęto

podejmować w literaturze światowej do-

pier

o w latach dziewięćdziesiątych XX

wieku, kiedy wielkość napływu BIZ do tej
grupy krajów osiągnęła wielkość zdolną w
istotnej mierze oddziaływać na ich gospo-

darki. W literaturze zagranicznej na ten

temat powstała znaczna ilość opracowań.
Do teoretyków mających istotny wkład w
tym obszarze należą m.in.: J.H. Dunning,

M. Kemp, K. Kojima, R.E. Lipsey, G.D.

MacDougall, J.R. Markusen, T. Ozawa.

Szerokie opracowania w tym zakresie do-

starczają również raporty Komisji Naro-

dów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju

UNCTAD

5

4

Konceptualizację pojęcia „kraje rozwijające się” zawie-

ra praca: P. Deszczyński, Kraje rozwijające się w kon-
cepcjach ekonomicznych SPD. Doktryna i praktyka,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Po

znań 2001, s. 13-30.

, w tym szczególnie World

Investment Reports 1993, 1999, 2006. W

polskiej literaturze problem skutków na-

pływu BIZ do kraju goszczącego na szer-
szą skalę zaczęto podejmować dopiero w

ostatniej dekadzie XX wieku. Uczynili to

m.in.: P. Deszczyński, E. Oziewicz, W.

Karaszewski, M. Weresa, J. Witkowska.

5

Zob. World Investment Report 1991

i następne, Trade

and Development Report 1996

i następne, Least Devel-

oped Countries Report 1996

i następne.

Nytko

.

5

Celem badawczym niniejszego stu-

dium jest, w oparciu o studia literatury

przedmiotu, podjęcie próby identyfikacji
potencjalnych skutków napływu BIZ do

gospodarek krajów roz

wijających się.

W literaturze ekonomii zapropo-

nowano wiele systematyzacji obszarów na

jakie oddziałują BIZ. T. Brauner i P. Desz-
czyński wskazali dwa odniesienia wpływu

BIZ, pierwszy dotyczy systemu ekono-

micznego w skali makro-, mezo- i mikro-

ekonomicznej, drugi dotyczy natomiast

systemu

społeczno-politycznego

6

. E.

Oziewicz wskazała na sześć płaszczyzn

ekonomicznych efektów BIZ: dodatkowe

źródło kapitału, zatrudnienie i rozwój

czynnika ludzkiego, handel, transfer tech-

nologii, orientacja proekologiczna oraz

budowa międzynarodowych powiązań go-

spodarczych

7

. Z kolei UNCTAD w World

Investment Report 1999

wymienia następu-

jące sfery oddziaływania BIZ na gospodar-
kę kraju goszczącego: zasoby, przedsię-
biorczość, efektywność, wpływy do budże-
tu, bilans płatniczy, dążenia integracyjne

oraz stosunki polityczne,

społeczne i kultu-

rowe

8

6

Zob. T. Brauner, P. Deszczy

ński, Niemieckie inwestycje

w Polsce, w: Niemcy w Unii Europejskiej. Implikacje dla
Polski, red. nauk. M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2004, s.
169-173.

.

7

E. Oziewicz,

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w

rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-
Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 111.

8

World Investment Report 1999, UNCTAD, New York

1999, s. 235.

W niniejszym studium potencjalne

skutki napływu BIZ do gospodarki kraju

goszcz

ącego

9

9

Pojęcie „kraje goszczące BIZ” obejmuje zarówno kraje

wysoko rozwinięte, jak również kraje rozwijające się. W

dalszej części studium, ze względów językowych, pojęcie

„kraju goszczącego” będzie jednak odnosiło się jedynie
do krajów rozwi

jających się.

zostały podzielne na dwie

grupy. Pierwsza obejmuje skutki ekono-

miczne. Druga natomiast skutki polityczne,

społeczne i kulturowe. Analiza ta została

poprzedzona ukazaniem istoty zacofania

gospodarczego krajów rozwijających się.
W zakończeniu zostały wskazane wnioski
wynikające z przeprowadzonej analizy.

Nytko

.

6

Istota zacofania gospodarczego krajów

rozwijających się

Z przeglądu teorii rozwoju gospodarczego
krajów rozwijających się można wycią-
gnąć wniosek, że ich zacofanie gospodar-
cze determinowane jest całym komplek-
sem czynników o charakterze wewnętrz-
nym i zewnętrznym

10

Wskazuje się, że wewnętrznymi

czynnikami niedorozwoju krajów rozwija-

jących się są dualizm gospodarczy, poli-
tyczny i społeczny oraz niedostateczna
stopa akumulacji kapitału, dewiz, żywno-
ści i wykwalifikowanej siły roboczej. Du-

alizm gospodarczy, to funkcjonowanie w

gospodarce nowoczesnego i kapitałochłon-
nego sektora przemysłowego, obok zaco-

fanego sektora rolniczego i drobnotowa-

rowego rzemiosła. Z dualizmem gospodar-
czym wiąże się również dualizm technolo-
giczny, transportowy, łącznościowy, czy
też regionalny. Dualizm polityczny, to
funkcjonowanie w państwie wyodrębnio-

nych elit politycznych, z którymi zdecy-

dowana większość społeczeństwa się nie
identyfikuje. Dualizm społeczny, to funk-
cjonowanie w społeczeństwie, z jednej

.

10

W literaturze polskiej i zagranicznej istnieje ponad

trzysta teorii rozwoju gospodarczego krajów rozwijaj

ą-

cych się. Żadna z nich nie znalazła jednak powszechnej
akceptacji. Kontrowersj

e wiązały się z odpowiedzią na

pytanie, kto ponosi odpowie

dzialność za katastrofalne

położenie gospodarcze tych krajów. Szerzej o teoriach
rozwoju gospodarczego krajów rozwijaj

ących się traktuje

praca: P. Deszczy

ński, op. cit., s. 30-44.

strony, społeczności opartych na tradycyj-

nych warto

ściach, z drugiej, społeczności

typu nowoczesno-

przemysłowego

11

Zewnętrzne czynniki zacofania

wiązane są natomiast z procesem koloniza-
cji, kiedy to zostały ukształtowane nieko-
rzystne relacje pomiędzy krajami rozwija-
jącymi się a krajami uprzemysłowionymi.
Powiązania te dotyczyły zarówno między-

narodowego po

działu pracy, jak również

odpływu kapitału z tych pierwszych do
tych drugich. Odpływ ten dokonywał się
pośrednio za pomocą handlu międzynaro-
dowego, mechanizmów rozliczeń dewizo-

wych i systemów bankowych, oraz bezpo-

średnio poprzez transfer środków finanso-
wych z tytułu zainwestowanego kapitału

zagranicznego

.

12

Mając na uwadze ww. czynniki de-

terminujące zacofanie gospodarcze krajów

rozwija

jących się, można sformułować

wniosek, że optymalną drogą rozwoju tych

krajów jest prze

zwyciężenie wewnętrznych

czynników zacofania, oraz uzupełnienie
wewnętrznych niedoborów poprzez budo-
wę korzystnych relacji z zagranicą.

.

11

Por. M. Balicka, M. Gulcz, Problemy ekonomiczne

krajów rozwijających się, Wydawnictwo AE w Poznaniu,

Poznań 1980, s. 15-18; P. Deszczyński, op. cit., s. 45-49.

12

M. Balicka, M. Gulcz, op. cit., s. 10-11; P. Deszczy

ń-

ski, op. cit., s. 45-49.

Nytko

.

7

Ekonomiczne skutki napływu BIZ do kraju

rozwijającego się

Poniżej, w oparciu o studia literatury
przedmiotu, została podjęta próba wskaza-

nia potencjalnych skutków ekonomicznych

rozwoju BIZ dla gospodarki kraju rozwija-

jącego się. W związku z tym, że pod po-
stacią BIZ transferowany jest kapitał, praca

i wiedza (technologiczna, marketingowa i

organizacyjna), przyjęto agregację poten-

cjalnych efektów rozwoju BIZ w grupy

wynikające właśnie z oddziaływania tych

trzech czynników.

Najczęściej podkreślanym efektem

napływu BIZ dla gospodarki kraju gosz-
czącego jest wypełnienie luki inwestycyj-
nej pomiędzy oszczędnościami krajowymi

(we

wnętrznymi) a inwestycjami. Ma to

szczególnie istotne znaczenie dla krajów,

które z powodu niedoboru kapitału wyni-
kającego z braku dostatecznie dużych
oszczędności wewnętrznych mają ograni-
czone możliwości inwestowania w rozwój
produkcji i usług, tym samym skutecznego

konku

rowania na globalnym rynku. Dzięki

BIZ kraj gos

zczący pożycza kapitał na

procent niższy niż ten, który musiałby za-
płacić w przypadku autarkii

13

13

Szerzej: E. Oziewicz, op. cit., s. 111-112.

. Z danych

dotyczących zewnętrznych źródeł finan-
sowania krajów rozwijających się w latach

2001-

2005 wynika, że właśnie BIZ były

głównym źródłem zewnętrznego finanso-
wania tej grupy krajów. Wielkość prze-
pływów kapitałowych w tej formie wynio-
sła łącznie 947,8 mld USD, podczas gdy

inwestycje portfe

lowe wyniosły 136,1 mld

USD, a przepływy pożyczkowe 321,2 mld

USD (por. tabela 1). Pozytywny efekt na-

pływu BIZ w postaci zwiększenia zasobów
kapitału w kraju goszczącym może mieć
jednak krótkookresowy charakter. W dłu-
gim okresie BIZ mogą wywołać odpływ
kapitału w postaci transferu zysków

14

.

Ostatecznie może dojść do sytuacji, że
wartość odpływu kapitału w postaci zy-

sków przewy

ższy wartość zaangażowane-

go kapitału netto. Dlatego długookresowa
ocena wpływu BIZ na kształtowanie się
zasobów kapitałowych kraju goszczącego
nie jest już tak jednoznacznie korzystna

15

14

W okresie od 1990 do 2004 roku KTN pochodzące z

krajów wysoko rozwiniętych corocznie repatriowały 50-

70% zysków swoich PBI. Z kolei KTN pochodzące z

krajów rozwijających się w pierwszej połowie lat 90-tych

XX wieku repatriowały 20-50% zysków swoich PBI,
jednak w ko

lejnych latach było to już w granicach 50-

70%. Zob. World Investment Report 2006, UNCTAD,
New York 2006.

.

15

Por. W. Karaszewski,

Bezpośrednie inwestycje zagra-

niczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo „Dom Orga-

nizatora”, Toruń 2004, s. 73.

Nytko

.

8

Tabela 1.

Źródła zewnętrznego finansowania krajów rozwijających się w latach 2001-

2005 (mld USD)

Forma przepływu kapitału

2001

2002

2003

2004

2005

Razem

Bilans obrotów bieżących

20,5

72,0

123,8 158,3 245,8 620,4

Przepływy finansowe:

Przepływy inwestycyjne netto

183,3 166,1 186,8 248,8 298,9 1083,9

BIZ netto

176,9 160,3 161,6 211,5 237,5 947,8

Inwestycje portfelowe netto

6,4

5,8

25,2

37,3

61,4

136,1

Przepływy pożyczkowe

-1,5

10,7

72,8

119,1 120,1 321,2

Źródła oficjalne

27,4

5,2

-12,3

-28,7

-71,4

-79,8

Źródła prywatne

-28,9

5,5

85,1

147,8 191,6 401,1

Podział ze względu na źródło pochodzenia:

Dwustronna pomoc rozwojowa (bez pomocy technicznej)

27,9

32,5

43,7

50,3

52,6

207,0

Przepływy oficjalne (pomoc + pożyczki)

55,3

37,7

31,4

21,6

-18,8

127,2

Przepływy prywatne (inwestycje + pożyczki)

154,4 171,5 271,9 396,6 490,5 1484,9

Ź r ó d ł o : opracowano na podstawie danych: Global Development Finance 2006, The World Bank, Washington

2006, p. 17.

Innym efektem kapitałowym roz-

woju BIZ w kraju goszczącym mogą być

do

datkowe wpływy do budżetu państwa z

tytułu podatków. Ze względu jednak na
stosowanie cen transferowych lub też in-
nych rozwiązań zaniżających zyski, poten-
cjalne wpływy mogą zostać umniejszone i
korzyści gospodarki z tego tytułu będą
niewielkie lub żadne

16

Pod postacią BIZ, obok kapitału,

transferowana jest również praca. Dlatego
rozwój BIZ może oddziaływać na rynek
pracy. Oddziaływanie to wydaje się mieć

szczególne zna

czenie, gdyż pozytywne lub

.

16

Szerzej o mechanizmie działania cen transferowych,

zob.: A. Kumar, Transfer Pricing, Multinationals and
Taxation: Concepts, Mechanisms and Regulations, New
Century Publications, New Delhi 2006.

negatywne jego efekty są bezpośrednio
odczuwane przez lokalną ludność i wpły-
wają na społeczne postrzeganie tego zjawi-
ska, co pośrednio lub bezpośrednio może
warunkować politykę władz kraju wobec

BIZ. Efekty BIZ w zakresie rynku pracy

mogą mieć charakter: ilościowy, jakościo-

wy i lokalizacyjny

17

Wśród ilościowych efektów o cha-

rakterze pozytywnym nale

ży wymienić

tworzenie nowych miejsc pracy w nowych

lub rozwijających działalność PBI. Miejsca
te mogą powstać w przyszłościowych
przemysłach lub usługach. Szczególnie
widoczny może być wzrost zatrudnienia w

.

17

Zob. J. Witkowska,

Bezpośrednie inwestycje zagra-

nic

zne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty

teoretyczne, Ekonomista 2000 nr 5, s. 651.

Nytko

.

9

przypadku pracochłonnych inwestycji pro-

dukcyjnych. W przypadku inwestycji od

pod

staw, zatrudnienie może zwiększyć się

również w fazie budowy przedsiębiorstwa.

Wzrost zatrudnienia w gospodarce kraju

goszczącego może nastąpić również dzięki

tworzo

nym powiązaniom kooperacyjnym

pomiędzy PBI a firmami lokalnymi (za-

opatrzenie w towa

ry czy usługi). W tym

przypadku będą miały miejsce tzw. efekty
mnożnikowe. Zatrudnienie będzie ponadto
rosło w przypadku ewentualnego reinwe-

stowania zysków.

Możliwe są również negatywne

efekty ilościowe rozwoju BIZ w obszarze

zatrudnienia. W przypadku BIZ podejmo-

wanych w drodze przejęcia istniejącej fir-

my, w drodze restrukturyzacji zatrudnie-

nia, część pracowników może stracić pra-
cę. W przypadku tzw. wrogiego przejęcia,
przedsiębiorstwo po określonym czasie w
ogóle może zostać zlikwidowane. Podob-
nie sytuacja będzie się miała, kiedy inwe-
stor zagraniczny, opanowując już rynek
lokalny, podejmie decyzję o relokacji dzia-
łalności produkcyjnej za granicę. W wyni-
ku rozwoju BIZ, zatrudnienie może zostać
zmniejszone również w lokalnych przed-
siębiorstwach. Sytuacja taka będzie miała
miejsce, gdy PBI importem zastąpi krajo-
we źródła zaopatrzenia lub wyprze lokalne
firmy z rynku, gdyż KTN, preferując kapi-
tałochłonne systemy produkcji, osiągają

wyższy poziom produkcji przy niższym
nakładzie pracy.

Do

jakościowych efektów rozwoju BIZ w

obszarze rynku pracy będzie należeć

wzrost wyna

grodzeń oraz rozwój czynnika

ludzkiego. Dzięki wyższej wydajności,
PBI zazwyczaj stosują wyższe płace oraz
stosują inne czynniki płacowe. Z kolei

przedsi

ębiorstwa krajowe, chcąc zatrzymać

najlepszych pracowników, zmuszone są do
podniesienia wynagrodzeń. Dzięki szkole-
niom podnosi się poziom kwalifikacji ka-

dry, a efektywne wzorce organizacji i za-

rządzania przenikają do krajowych przed-
siębiorstw.

Rozwój BIZ może również przy-

nie

ść negatywne efekty jakościowe w ob-

szarze zatrudnienia. Należą do nich niepo-
żądane praktyki takie jak nieludzka eks-
ploatacja siły roboczej czy mobbing. W

przypadku silnej walki konkurencyjnej

możliwe jest również obniżenie poziomu
płac. Możliwe jest, że inwestor zagranicz-
ny będzie preferować zagraniczną kadrę

za

rządzającą, tym samym przyczyni się do

zwiększenia zakresu transferu dewiz za
granicę. Innym negatywnym efektem jako-
ściowym w obszarze rynku pracy będzie
odpływ wysokokwalifikowanej siły robo-

czej z p

rzedsiębiorstw krajowych do PBI,

tzw. drenaż mózgów. Sytuacja taka szcze-
gólnie negatywnie wpłynie na przedsię-

Nytko

.

10

biorczość krajową, gdyż ograniczy jej
możliwości rozwoju

18

Można również wskazać pozytyw-

ne skutki w obszarze zatrudnienia o cha-

rakterze lokalizacyjnym. Nowe miejsca

pracy, dzięki właściwej polityce, mogą być

tworzone w regionach o wysokiej stopie

bezrobocia, tym samym przyczyniać się do
zmniejszania różnic regionalnych. Do na-
rzędzi takich należy promocja czy też poli-
tyka zachęt, np. podatkowych, w specjal-

nych strefach ekonomicznych. W takiej

sytuacji dodatkowe miejsca pracy powsta-

ną w tworzących się w pobliżu przedsię-

biorstwach kooperacyjnych. Do potencjal-

nych negatywnych skutków rozwój BIZ o

charakterze lokalizacyjnym w obszarze

zatrudnienia będzie należeć możliwość
zwiększenia zatłoczenia w zurbanizowa-
nych obszarach i zwiększenia różnic regio-
nalnych oraz możliwość zwiększenia bez-
robocia w regionach o wysokiej podaży
siły roboczej. Sytuacja taka będzie miała

miejsce w przypadku wyparcia z rynku

przed

siębiorstw lokalnych mających zloka-

lizowaną działalność w takich regionach.

.

Trzecim czynnikiem transferowa-

nym pod postacią BIZ, obok kapitału i

pracy, jest wiedza, która zaliczana jest do

tzw. miękkich czynników produkcji. Przy
czym wiedza ta może dotyczyć technolo-
gii, marketingu i organizacji (zarządzania),

18

Por. T. Brauner, P. Deszczyński, op. cit., s. 169-173.

czyli szeroko rozumianej działalności
przedsiębiorstwa

19

. Wyposażenie kraju

goszczącego w nowe zasoby wiedzy tech-
nologicznej może rodzić efekty rozwojo-

we, czyli szeroko rozumiane zmiany jako-

ściowe. Takim jakościowym efektem może
być budowa wyrównanej sektoralnie i re-

gionalnie struktu

ry gospodarki. Może być

powstanie nowych branż, czy też nawet
gałęzi. Mogą wystąpić efekty wzrostu
przedsiębiorczości, efektywności i inno-
wacyjności

20

. Z transferem wiedzy techno-

logicznej wiąże się również aspekt ekolo-
giczny. Transferowane technologie mogą
mieć charakter proekologicznych, tym sa-
mym KTN, zastępując istniejące przesta-
rzałe technologie produkcji, może przy-
czynić się do poprawy środowiska w kraju
goszczącym. Możliwy jest jednak również

transfer technologii wycofywanych z kra-

jów wysoko rozwiniętych, wówczas mogą
wystąpić negatywne efekty dla środowiska

w kraju goszcz

ącym

21

Wyposażenie kraju goszczącego w

nowe zasoby wiedzy marketingowej i or-

ganizacyjnej może przynieść efekty w za-

.

19

Każde z tych pojęć ma bardzo szerokie zastosowanie i

może obejmować różne aspekty działalności przedsię-
bi

orstwa, np. w zakresie marketingu chodzi tu o wiedzę z

zakresu produktu, ceny, promocji i dystrybucji. Dystry-

bucja dotyczy tu zarówno działalności krajowej jak i

międzynarodowej (tzw. międzynarodowe połączenia
marketingowe).

20

Szerzej o zależności pomiędzy BIZ a innowacyjnością

kraju goszczącego, zob.: M.A. Weresa, Wpływ handlu

zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyj-

ność polskiej gospodarki, Monografie i opracowania,
SGH, Warszawa 2002, s. 39-43.

21

Szerzej o efekcie ekologicznym BIZ: E. Oziewicz, op.

cit., s. 130-131.

Nytko

.

11

kresie rynku wewnętrznego i zewnętrzne-

go. W przypadku tego pierwszego, poja-

wienie się w danej branży przedsiębiorstw
zagranicznych może pobudzić przedsię-
biorczość. Może dostarczyć nowych spo-
sobów zarządzania, stylu pracy. Również

potencjalnie m

oże zdynamizować walkę i

praktykę konkurencji. Z drugiej strony,
nowe sposoby zarządzania i style pracy
mogą burzyć istniejący ład społeczny. W

skrajnych przy

padkach może to prowadzić

do nie

pokojów społecznych, jako reakcji

na nowe rozwiązania. Działania PBI, za-
zwyczaj silnych kapitałowo i wyposażo-
nych w specyficzne umiejętności, może
doprowadzić do eliminacji lokalnej konku-
rencji i prowadzić do zbyt dużej koncen-
tracji podaży (nawet do monopolizacji). Z

dru

giej jednak strony, dzięki zwiększonej

rywalizacji

rynkowej, może nastąpić bar-

dziej efektywna alokacja zasobów, jak

również BIZ mogą wspomagać poprawę
jakości lokalnej bazy surowcowej oraz

zasobów. Równie pozytywnym efektem

będzie tworzenie się sektorów wspomaga-
jących i pokrewnych. Poprawa jakości

lokalnej bazy surowco

wej i zasobów może

być jednak ograniczona. Nastąpi to, gdy
krajowa produkcja zostanie zepchnięta do
dziedzin o niskiej wartości dodanej, a jed-
nocześnie kreowany będzie import towa-

rów zaawansowanych technologicznie.

Napływ BIZ może również ograniczyć
powiązania firm lokalnych z zagraniczny-

mi odbiorcami i dostawcami. Taka sytu-

acja wystąpi, kiedy przedsiębiorstwa za-
graniczne w znacznym stopniu ograniczą
pozycję rynkową przedsiębiorstw lokal-

nych.

Ocena efektów transferu wiedzy

marketingowej i organizacyjnej w zakresie

rynku ze

wnętrznego jest jeszcze bardziej

złożona. Od lat pięćdziesiątych trwa spór,
czy BIZ są substytucyjne czy komplemen-

tarne w stosunku do handlu, co znajduje

odzwierciedlenie w dwóch nurtach badaw-

czych. Pierwszy, oparty na modelu Hecks-

chera-

Ohlina, zakłada, że napływ BIZ za-

stępuje wymianę handlową. Drugi zakłada
natomiast, że jeżeli funkcje produkcji we
współpracujących krajach różnią się, to
BIZ i wymiana handlowa są wobec siebie

komple

mentarne. M.A Weresa zauważa, że

najważniejszymi czynnikami określający-
mi charakter związku BIZ i handlu zagra-
nicznego, są motywacje inwestorów, struk-

tura przewag komparatywnych kraju gosz-

czącego BIZ w stosunku do kraju pocho-

dzenia BIZ, oraz dystans rozwojowy i

technologiczny istniejący między oboma
krajami. Jeśli główną determinantą BIZ

jest poszukiwanie rynków zbytu lub omi-

nięcie barier handlowych, to rozwój BIZ
będzie zastępował handel zagraniczny.
Komplementarności BIZ i handlu zagra-
nicznego będą natomiast sprzyjać BIZ po-
szukujące surowców naturalnych lub zaso-
bów strategicznych, bądź nakierowane na

Nytko

.

12

poprawę całkowitej efektywności działa-

nia

22

Obok tych potencjalnych efektów

w zakresie eksportu, istnieją potencjalne

efekty w zakresie importu. Pozytywne od-

działywanie będzie miało miejsce, kiedy

dojdzie do korzystnego substytuowania

importu. Substytucja ta może mieć wymiar
ilościowy (ceny), jak również jakościowy.
Korzystne substytuowanie importu będzie
miało bezpośrednie przełożenie na efek-
tywność i konkurencyjność produkcji. Mo-
że to mieć następnie przełożenie na wzrost
eksportu. Z importem wiąże się jednak
również poważne zagrożenie, gdyż KTN
mogą wykazywać wyższą skłonność do
importu niż przedsiębiorstwa krajowe,
szczególnie w pierwszym okresie działal-
ności

.

23

.

22

Szerzej: M.A. Weresa, Inwestycje niemieckie w Polsce

a handel bilateralny: substytucja czy komple

mentarność?

Instytut Gospodarki Światowej, SGH, Warszawa 2002, s.
4-11.

23

Por. J.H. Dunning, Multinational Enterprise and the

Global Economy, Adisson-Wesley, Reading 1993, p. 386;
E. Oziewicz, op. cit., p. 122-127.

Bezpośrednio ze sferą handlu za-

granicznego łączy się kwestia bilansu płat-

niczego. Kreacja eksportu i korzystna sub-

stytucja importu będą mieć wpływ na po-
prawę bilansu obrotów bieżących. Ograni-
czenie eksportu i kreacja importu będą
natomiast mieć wpływ na pogorszenie bi-
lansu płatniczego

24

24

Należy zauważyć, że zwiększony import w początko-

wej fazie działalności PBI i związane z tym pogorszenie
bilansu obro

tów bieżących kraju goszczącego zostanie

zrównoważone transferem kapitałowym wynikającym z

BIZ odnotowywanym w bilansie obrotów kapitałowych.

.

Nytko

.

13

P

olityczne, społeczne i kulturowe skutki na-

pływu BIZ do kraju rozwijającego się

Napływ BIZ do kraju goszczącego niesie z sobą również potencjalne skutki polityczne, spo-
łeczno i kulturowe. Po stronie szans należy wymienić demokratyzowanie systemów autory-
tarnych, czy też stabilizowanie i utrwalanie młodych demokracji przez podnoszenie ogólnego
poziomu życia i kwalifikacji zawodowych znacznej części społeczeństwa. Napływ BIZ może
również modernizować kraj rozwijający się poprzez dynamizację systemu socjalno-
kulturowego i jego zmiany w kierunku modelu nowoczesnych społeczeństw zachodnich
(przenikanie wzorców zachowań biznesowych, kulturowych, konsumpcyjnych)

25

Do negatywnych politycznych skutków napływu BIZ do kraju rozwijającego się należy zali-
czyć możliwość doprowadzenia do częściowej utraty suwerenności przez kraj goszczący, np.

w wyniku zdominowania sektora bankowego przez podmioty zagraniczne kluczowe decyzje

finansowe mogą być podejmowane poza granicami kraju. Istnieje również możliwość, że na-
pływ BIZ do kraju rozwijającego się o autokratycznym charakterze władzy, i ich pozytywny
wpływ na gospodarkę tego kraju, może prowadzić do utrwalenia stanu braku alternacji wła-
dzy, gdyż społeczeństwo w sytuacji dynamicznego rozwoju gospodarczego nie będzie zainte-

resowane zmianami politycznymi

.

26

W zakresie negatywnych skutków o charakterze społeczno-kulturowym można wy-

mienić natomiast dominację kulturową, która polega na zaniku lokalnych tradycji oraz impor-
cie złych modeli zachowań, produktów i potrzeb socjalno-kulturowych. W skrajnych przy-
padkach, napływ BIZ może prowadzić do społecznych niepokojów. Sytuacja taka może mieć

miejsce,

gdy zagraniczne wzorce nie są dopasowane do lokalnego środowiska

. Również KTN mogą nie być zainteresowane zmianą

władzy, gdyż istniejące władze są często postrzegane jako gwarant posiadanych przywilejów.

27

. Negatyw-

nym skutkom napływu BIZ będzie przeciwdziałać polityka informacyjna, podejmowana w

ramach transformacyjnego public relations (TPR)

28

.

25

Por. T. Brauner, P. Deszczyński, op.cit., s. 170.

26

Szerzej: M. Nytko, Charakter władzy państwa a rozwój społeczny - analiza porównawcza krajów rozwijających się Azji

Południowej, Południowo-Wschodniej i Wschodniej, w: Państwo w świecie współczesnym, red. nauk. K. Trzciński, ASPRA-
JR, Warszawa 2006, s. 149-162.

27

Por. T. Brauner, P. Deszczyński, op.cit., s. 170.

28

Koncepcja TPR zakłada wspieranie, z jednej strony, procesów transformacji politycznej (od jednopartyjnego autorytarnego

systemu do pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego), z drugiej, procesów transformacji gospodarczej (od centralnie
planowanej gospodarki do wolnego rynku). Szerzej: Introducing Market Economy Institutions and Instruments: The Role of
Public Relations in Transition Economies

, red. R. Ławniczak, Wydawnictwo piar.pl, Poznań 2005.

Nytko

.

14

Z

akończenie

Z przeprowadzonej powyżej analizy potencjalnych efektów napływu BIZ do gospodarki kraju
rozwijającego się wynika, że z napływem tym mogą się wiązać zarówno efekty pozytywne

jak i negatywne (zob. tabela 2).

Tabela 2.

Szanse i zagrożenia wynikające z napływu BIZ do gospodarki kraju rozwija-

jącego się

Obszar

Szanse

Zagrożenia

Ekonomiczne

Kapitał

•

zewnętrzne źródło finansowa-

nia,

•

wpływy podatkowe z działalno-

ści PBI.

•

odpływ kapitału poprzez transfer zy-

sków,

•

unikanie płacenia podatków m.in. po-

przez mechanizm cen transferowych.

Praca

•

tworzenie nowych miejsc pracy

w powstałych PBI i kooperujących z
nimi przedsiębiorstwach,
•

wzrost wynagrodzeń,

•

rozwój czynnika ludzkiego,

•

zmniejszenie różnic regional-

nych.

•

likwidacja miejsc pracy poprzez restruk-

turyzacje lub wypieranie lokalnych przedsi

ę-

biorstw,

•

spa

dek wynagrodzeń w wyniku optyma-

lizacji kosztów,

•

niepożądane praktyki, np. eksploatacja

siły roboczej, mobbing itp.
•

odpływ wykwalifikowanej siły roboczej

z krajowych przedsiębiorstw do PBI,
•

zwiększenie różnic regionalnych.

Wiedza techno-

logiczna, marke-

tingowa i orga-

nizacyjna

•

wyposażenie kraju w nowe

zasoby wiedzy technologicznej, marke-

tingowej i organizacyjnej, co może pro-
wadzić do budowy wyrównanej sekto-

ralnie i regionalnie struktury gospodarki,

•

zastąpienie istniejących prze-

starzałych technologii produkcji nowy-

mi -proekologicznymi,

•

rozwój rynku wewnętrznego –

tworzenie nowych sektorów, zdynami-

zowanie konkurencji, poprawa jakości

lokalnej bazy surowcowej,

•

rozwój rynku zewnętrznego –

wzrost eksportu i korzystne substytu-

•

transfer technologii wycofywanych z

krajów wysoko rozwiniętych i eksploatacja śro-

dowiska naturalnego,

•

wyparcie z rynku przedsiębiorstw lokal-

nych, słabszych kapitałowo i organizacyjnie,
•

zepchnięcie krajowej produkcji do dzie-

dzin o niskiej wartości dodanej,
•

kreacja importu, szczególnie towarów

zaawansowanych technologicznie (pogorszenia

bilansu obrotów bieżących).

Nytko

.

15

owanie importu (poprawa bilansu obro-

tów

bieżących).

Polityczne

•

demokratyzowanie systemów

autorytarnych i utrwalanie młodych

demokracji, stymulowanie procesu re-

form gospodarczych,

•

podnoszenie ogólnego poziomu

życia i kwalifikacji zawodowych znacz-
nej części społeczeństwa.

•

częściowa utrata suwerenności,

•

wspieranie lokalnych elit rządzących, co

może utrwalać sytuację braku alternacji władzy.

Społeczno-

kulturowe

•

modernizacja poprzez dynami-

za

cję systemu socjalno-kulturowego,

•

przenikanie korzystnych wzor-

ców zachowań biznesowych, kulturo-

wych i konsumpcyjnych.

•

zanik tradycji, dominacja obcej kultury,

import złych modeli zachowań, produktów i

potrzeb socjalno-kulturowych.

Ź r ó d ł o : opracowanie własne.

Definitywne rozstrzygnięcia doty-

czące wystąpienia określonych skutków
wydają się jednak niemożliwe, gdyż efekty
będą uwarunkowane od całego kompleksu

czynników o cha

rakterze wewnętrznymi i

zewnętrznymi, tj. orientacją KTN podej-
mujących BIZ, rozwiązaniami organiza-

cyjno-

prawnymi przyjętymi w kraju gosz-

czącym, charakterem przedsiębiorstw lo-
kalnych i siły roboczej oraz, co najważ-
niejsze, samą wielkością napływu BIZ

(efekt skali). Ponadto, bilans ewentualnych

korzyści będzie mieć charakter dynamicz-

ny. Raz

uzyskane korzyści nie muszą być

trwałe. Na przykład, szanse wynikające z
napływu kapitału pod postacią BIZ mogą
przerodzić się w zagrożenia wynikające z
jego odpływu pod postacią transferowa-
nych zysków; szanse wynikające ze zdy-
namizowania konkurencji mogą przerodzić

się w zagrożenia wynikające z wyparcia z
rynku krajowych przedsiębiorstw itd. Klu-
czową rolę w neutralizowaniu potencjal-
nych zagrożeń mają do odegrania władze
kraju goszczącego, np. odpływowi kapitału
pod postacią zysków mogą one przeciw-
działać poprzez tworzenie warunków za-
chęcających KTN do reinwestowania zy-

sków.

Podsumowując, w związku z tym,

że jednym z czynników zacofania gospo-
darczego krajów rozwijających się jest
niedobór kapitału, pracy i wiedzy, a z na-
pływem BIZ wiąże się transfer właśnie
tych czynników produkcji, należy uznać, iż
BIZ mogą z sobą nieść istotne szanse roz-

wojowe dla tej grupy krajów. Dlatego BIZ

mogą być jednym z kluczowych czynni-
ków warunkujących przezwyciężenie „za-
klętego kręgu ubóstwa” krajów rozwijają-
cych się.

Nytko

.

16

Bibliografia

Balicka M., Gulcz M.,

Problemy ekonomiczne krajów rozwijających się, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań

1980.

Brauner T., Deszczyński P., Niemieckie inwestycje w Polsce, w: Niemcy w Unii Europejskiej. Implikacje dla
Polski, red. nauk. M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2004.

Cyrson E., Korporacje wielonarodowe. Prawi

dłowości ekspansji zagranicznej, PWN, Warszawa 1981.

Deszczyński P., Kraje rozwijające się w koncepcjach ekonomicznych SPD. Doktryna i praktyka, Wydawnictwo

AE w Poznaniu, Poznań 2001.

Dunning J.H., Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison-Wesley, Wokingham 1993.

Global Development Finance 2006, The World Bank, Washington 2006.

Introducing Market Economy Institutions and Instruments: The Role of Public Relations in Transition Econo-
mies

, red. R. Ławniczak, Wydawnictwo piar.pl, Poznań 2005.

Karaszewski W.,

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo „Dom Organizato-

ra”, Toruń 2004.

Kemp M., Foreign investment and the national advantage, “Economic Record” March 1961, vol. 28.

Kojima K., Direct Foreign Investment: A Japanese Model of Multinational Business Operations, Croom Helm,
London 1978.

Kojima K., A Macroeconomic Approach to Foreign Direct Investment, “Hitotsubashi Journal of Economics”
1973 vol. 14, No. 1, June.

Kumar A., Transfer Pricing, Multinationals and Taxation: Concepts, Mechanisms and Regulations, New Cen-
tury Publications, New Delhi 2006.

Least Developed Countries Report 1996

, UNCTAD, New York 1996 i następne.

Markusen J.R., Multinationals, Multi-plant Economies and the Gains from Trade, „Journal of International Eco-
nomics” 1985, vol. 16.

Mundell R.A., International Trade and Factor Mobility, “The American Economic Review”, Vol. 47, No. 3
(Jun., 1957).

Nytko M., Charakter władzy państwa a rozwój społeczny - analiza porównawcza krajów rozwijających się Azji

Południowej, Południowo-Wschodniej i Wschodniej, w: Państwo w świecie współczesnym, red. nauk. K.

Trzciński, ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 149-162.Oziewicz E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwo-

ju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,

Gdańsk 1998.

Trade Development Report 1996

, UNCTAD, New York & Geneva 1996 i następne.

Weresa M.A., Inwestycje niemieckie w Polsce a handel bilateralny: substytucja czy komple

mentarność? Instytut

Gospodarki Światowej, SGH, Warszawa 2002.

Weresa M.A.,

Skutki inwestycji zagranicznych dla gospodarki kraju przyjmującego – doświadczenia Polski, [w]:

Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce, M. Jakubiak, R. Krzysztof, M.A. Weresa, Zeszyty BRE Bank –
CASE nr 62, Warszawa 2002.

Weresa M.A.,

Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność polskiej gospodarki,

Monografie i opracowania, SGH, Warszawa 2002.

Witkowska J.,

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty teoretyczne,

Ekonomista 2000, nr 5.

World Investment Report 1991

, UNCTAD, New York 1991 i następne.

Nytko

.

17

Streszczenie

Zacofanie gospodarcze krajów rozwijających się determinowane jest przez cały kompleks

czy

nników o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrznymi czynnikami niedoro-

zwoju są dualizm gospodarczy, polityczny i społeczny oraz niedostateczna stopa akumulacji
kapitału, dewiz, żywności i wykwalifikowanej siły roboczej. Zewnętrzne czynniki niedoro-
zwoju związane są z niekorzystnymi relacjami gospodarczymi ukształtowanymi pomiędzy
krajami rozwijającymi się a krajami wysoko rozwiniętymi. Dlatego drogą rozwoju krajów
rozwijających się wydaje się być przezwyciężenie wewnętrznych czynników niedorozwoju i
uzupełnienie wewnętrznych niedoborów poprzez budowę korzystnych relacji z zagranicą.
Głównym zewnętrznym źródeł uzupełnienia niedoborów kapitału, technologii i wiedzy mogą
być bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Niniejsze studium ukazuje potencjalne szan-
se i zagrożenia związane z napływem BIZ do kraju rozwijającego się.
Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, rozwój gospodarczy, kraje rozwijają-
ce się

ROLE OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN ECONOMIC DEVELOPMENT

OF DEVELOPING COUNTRIES

Summary

The economic backwardness of developing countries is determined by the whole complex of

endogenous and exogenous factors. Economic, political and social dualisms, as well as an

insufficient accumulation of capital, currency, foods and skilled labour, are internal factors of

backwardness. Disadvantageous economic relations, which have been formed between devel-

oping countries and industrialised countries, are external factors of backwardness. Therefore,

overcoming of domestic factors of backwardness through country reforms and supplementing

of internal deficiencies by beneficial relations with foreign countries is the way for develop-

ment of developing countries. Foreign direct investments (FDI) are the main source of sup-

plementing internal deficiencies of external finance, technology and knowledge. Therefore,

FDI can be an important accelerator for the development of backward countries. This study

has shown potential benefits and risks of FDI inflows into developing countries.

Key words: foreign direct investments, economic development, developing countries