ECHA PRZESZ£OŒCI IX, 2008

PL ISSN 1509-9873

S³awomir Kalembka

Zak³ad Historii Dyplomacji i Doktryn Politycznych
Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu

ARTYKU£Y I ROZPRAWY

GENERA£ LA FAYETTE

PRZYJACIEL WIELKIEJ EMIGRACJI*

Jeden  z  biografów  Marie  Joseph’a  La  Fayette’a  nazwa³  go  „soldat  de

deux  patries”

1

.  Pe³niejsze  by³oby  nazwanie  go  „bohaterem  dwóch  œwiatów”.

U  schy³ku  ¿ycia  mo¿na  go  okreœliæ  jako  przyjaciela  trzech  narodów.  Tym

trzecim byli Polacy, po których stronie stan¹³ w trudnych dniach powstania

listopadowego i wygnañczej pielgrzymki Polaków na zachód Europy. La Fay-

ette  sta³  siê  symbolem  walki  o  wolnoœæ  narodów.  Dobrze  odgrywa³  tê  rolê

rónie¿ wówczas, gdy wp³ywu na wielk¹ politykê ju¿ nie mia³.

La  Fayette  nawi¹za³  przyjacielskie  zwi¹zki  z  Polakami  na  wiele  lat

przed rewolucj¹ lipcow¹ i powstaniem listopadowym. Nast¹pi³o to w Amery-

ce,  w  czasie  wojny  wyzwoleñczej  by³ych  kolonii  przeciw  Królestwu  Wielkiej

Brytanii.  Kazimierz  Pu³aski,  powstaniec  barski,  znakomity  kawalerzysta

przyby³ do Pensylwanii z listami polecaj¹cymi nie tylko do Waszyngtona, ale

i  do  La  Fayette«a.  Po  bitwie  pod  Brandywine,  w  której  dowodzi³  Francuz,

a Pu³aski odegra³ wa¿n¹ rolê w koñcowej fazie walk, odwiedzi³ La Fayette’a

w  Bethléem.  Po  bohaterskiej  œmierci  Pu³askiego  pod  Savannah  nazwa³  go

swym przyjacielem i „chevalier sans peur”. W kwaterze g³ównej Waszyngto-

na pozna³ siê z Tadeuszem Koœciuszk¹, póŸniejszym naczelnikiem insurekcji

1794 r. Okaza³o siê, ¿e maj¹ podobne pogl¹dy w sprawach polityki europej-

skiej, a po latach bêd¹ mieli zbie¿ne, krytyczne zdania o Napoleonie. Dziêki

tym kontaktom, jak i znajomoœci z Polakami dzia³aj¹cymi w Pary¿u w pierw-

*  Jest  to  nieco  poszerzona  wersja  tekstu  wyg³oszonego  w  Pary¿u  w  Bibliotece  Polskiej

9 czerwca 2006 r. na sesji polsko-francusko-amerykañskiej: „L`idée de a Libert頖 Koœciuszko,

La Fayette, Pu³aski. Leur participation à la guerre pour l`indépence des Etats Unis”.

1

M. de la Fuye, E. A. Babeau, La Fayette. Soldat de deux patris, Paris 1953.

S³awomir Kalembka

114

szych latach rewolucji, La Fayette wyrobi³ sobie szerszy pogl¹d na znaczenie

sprawy polskiej w polityce europejskiej

2

.

Po  latach,  w  paŸdzierniku  1829  r.,  La  Fayette  napisa³  do  Leonarda

ChodŸki – „je fus l`intime ami de Pu³aski, de Koœciuszko, et j`ai toujours pris

le  plus  vif  intérêt  à  la  liberté  et  à  la  gloire  polonaise”

3

. A  w  przemówieniu

wyg³oszonym w Pary¿u 12 lutego 1830 r. w rocznicê urodzin naczelnika, gdy

obdarzono go portretem wodza insurekcji pêdzla Antoniego Oleszczyñskiego,

La  Fayette  stwierdzi³,  ¿e  by³  to  „...mon  ancien  frère  d`armes,  l`illustre  Ko-

œciuszko, ce parfait type du courage, de l`honuer et du patriotisme polonais.

Notre  amitié  date  de  cinquante  –  trois  ans,  lorsque,  dans  la  révolution

américaine, nous avons eu l`honneur de combattre sous le drapeau républi-

cain des Etats – Unis”

4

.

La  Fayette  kontaktowa³  siê  z  Polakami  w  czasie  rewolucji  francuskiej

w Pary¿u, m.in. z wys³annikami króla Stanis³awa Augusta. Paradoks historii

sprawi³, ¿e jeden z pierwszych inicjatorów obalenia systemu absolutystyczne-

go  we  Francji  w  miarê  postêpuj¹cej  radykalizacji  potraktowany  zosta³  jako

wróg. „Rewolucja zjad³a swe dzieci”. Wkrótce po tym, gdy na Francjê ruszy³a

armia  interwentów,  zdaj¹c  sobie  sprawê  z  zagro¿enia  ze  strony  radyka³ów,

z grup¹ wspó³pracowników uciek³ do Holandii z zamiarem wyjazdu do Sta-

nów.  Internowany  przez  Prusaków  w  Magdeburgu,  a  nastêpnie  w  Nysie

liczy³ na pomoc Polaków w uwolnieniu z fortecznych kazamatów. W 1794 r.

wystosowa³ listy o wsparcie starañ o wolnoœæ do Polaków. 3 stycznia napisa³

z Magdeburga do króla Stanis³awa Augusta: ”tandis que tous les énnemis de

la liberté excerent à l`envi contre moi leur honorable hain, j`ai pensé que les

principes et les sentiments de Votre Majesté, et l`intérêt personnel qu`lle m`a

témoigné,  m`autorisaient  à  mettre  sous  sa  protection”

5

.  A  16  maja,  ju¿

z  Nysy,  zwróci³  siê  wprost  do  swego  przyjaciela,  Tadeusza  Koœciuszki,

o wyrwanie go z niewoli pruskiej. Niestety, plany te nie powiod³y siê, Polska

przechodzi³a  konwulsje  wywo³ane  konfederacj¹  targowick¹  i  walkami  insu-

rekcji koœciuszkowskiej. Nie ulega jednak w¹tpliwoœci, ¿e La Fayette widzia³

wówczas  w  Polakach  swych  przyjació³  i  szczerych  sojuszników.  Bêdzie  to

procentowa³o  36  lat  póŸniej.  Szkoda,  ¿e  w  Nysie  nie  ma  stosownej  tablicy

i ulicy poœwiêconej przyjacielowi patriotów polskich.

Prusacy  wydali  La  Fayette’a Austriakom,  którzy  uwiêzili  go  w  lochach

fortyfikacji  O³omuñca.  Napoleon  wydoby³  go  z  niewoli  dziêki  traktatowi

2

W.  Konopczyñski,  Kazimierz  Pu³aski,  Kraków  1931,  s.  373;  A.  Lewak,  Le  général  La

Fayette et la cause polonaise. Lettres – discours – documents, Varsovie 1934, s. X–XI.

3

A. Lewak, Le général..., s. 1.

4

A. Lewak, Le général..., s. 1–2.

5

Cytowane za: Les discours de Lafayette pour la Pologne publiés avec préface et notes par

Ladislas Mickiewicz. Précédés d«une introduction d’Armand Lévy..., Paris 1864, s. 22 (23); tak¿e

F.  Mignet,  Histoire  de  la  révolution  française  depuis  1789  jusque’en  1814,  Bielefeld  u.  Leipzig

1894, s. 246–248; A. Mathiez, Rewolucja francuska, Warszawa 1956, s. 207; A. Soboul, Révolu-

tion française, I. De la Bastille à la Gironde, Paris 1962, s. 295–296.

115

Genera³ La Fayette, przyjaciel Wielkiej Emigracji

z  Loeben.  Powróciwszy  do  Francji  zaszy³  siê  La  Fayette  w  swej  rezydencji

w La Grange, gdzie pozosta³ do koñca ¿ywota, ale podobnie jak Koœciuszko

nigdy nie zosta³ zwolennikiem Korsykanina. W 1803 r. Koœciuszko odwiedzi³

genera³a, gdy ten z³ama³ nogê. W trzy lata póŸniej La Fayette uczestniczy³

w przyjêciu z okazji urodzin naczelnika. Po klêsce Napoleona obaj uwierzyli

w liberalne plany imperatora Aleksandra I, ale równie szybko zmienili zda-

nia.  Koœciuszko  zmar³  w  1817  r.  w  Solothurn,  natomiast  La  Fayette  zaj¹³

miejsce jednego z g³ównych przeciwników reakcyjnego porz¹dku, ustalonego

na kongresie wiedeñskim, potocznie zwanego Œwiêtym Przymierzem.

Po klêsce Napoleona w czasie „stu dni” La Fayette powróci³ do polityki

w  1818  r.  Zosta³  deputowanym;  z  trybuny  parlamentarnej  broni³  wolnoœci

obywateli  i  wolnoœci  prasy.  Nawi¹za³  kontakty  z  libera³ami  jak  Benjamin

Constant  de  Rebecque,  ale  i  karbonariuszami,  cz³onkami  stowarzyszenia

„Aide  toi,  le  ciel  t`avidera”.  W  1824  r.  pop³yn¹³  do  Stanów  Zjednoczonych

Ameryki ze swym synem Washingtonem Jerzym. Przyjmowano go tryumfal-

nie, ale rych³o opuœci³ Amerykê. Szybko wróci³ do ¿ycia publicznego. Po raz

kolejny wybrano go deputowanym 12 lipca 1830 r., nadci¹ga³ koniec rz¹dów

Burbonów we Francji. Gdy wybuch³a rewolucja lipcowa, La Fayette przyby³

do Pary¿a i 29 VII 1830 r., przyj¹³ godnoœæ komendanta gwardii narodowej,

któr¹  z³o¿y³  zreszt¹  ju¿  25  grudnia  tego  roku.  Rewolucjoniœci  pragnêli

30 lipca og³osiæ Francjê republik¹, a La Fayetta prezydentem. Rozpoczê³a siê

skomplikowana gra polityczna i parlamentarna, która zakoñczy³a siê 9 sierp-

nia intronizacj¹ Ludwika Filipa w Izbie Deputowanych na króla Francuzów.

Pomóg³ w tym i La Fayette, co wzmocni³o jego pozycjê polityczn¹ w ostatnich

latach ¿ycia

6

.

Wkrótce  po  rewolucji  lipcowej  dosz³o  do  buntu  Belgów  w  Królestwie

Niderlandów, a 29 listopada 1830 r. wybuch³o w Królestwie Polskim powsta-

nie  listopadowe.  Te  dwa  zrywy  (dosz³o  te¿  do  buntów  w  krajach  w³oskich

i  fermentu  w  Niemczech),  wynik³y  z  naiwnych  nadziei  opozycyjnych  œrodo-

wisk  demokratycznych  i  republikañskich  tych  krajów,  i¿  rewolucja  lipcowa

bêdzie powtórk¹ wielkiej rewolucji z 1789 r. Powiod³o siê tylko Belgom i to

dziêki liberalnej grze dyplomatycznej Londynu i Pary¿a oraz twardej walce

Polaków z najpotê¿niejsz¹ armi¹ Europy, o czym wspó³czeœni historycy bel-

gijscy ³atwo zapomnieli.

Genera³  La  Fayette  zaj¹³  jednoznacznie  pozytywne  stanowisko  wobec

Polski i Polaków walcz¹cych o sw¹ wolnoœæ. By³ lojalnym sojusznikiem. Oto

fragment  z  jego,  jednej  z  wielu  wypowiedzi,  wyg³oszonej  w  Chambre  des

Deputés  9  kwietnia  1832  r.:  „La  Chambre  connait  mon  opinion  sur  ce  que

nous aurions du faire [pour les Polonais] et que nous n`avons pas fait. [...]

Mais du moins est – il résultaté de tout cela que le roi et la Chambre ont

6

E.  Charavay,  La  Fayette  (...),  [w:]  La  Grande  Encyclopédie...,  Vol.  21,  Paris  (1911),

s. 742–744; oraz liczne opracowania syntetyczne.

S³awomir Kalembka

116

engagé,  je  puis  dire,  leur  responsabilité  et  leur  honner  à  cet  axiome,  à  ce

principe, que la nationalité polonaise ne périrait pas”

7

.

La Fayette nie ogranicza³ siê do deklaracji. To w³aœnie z jego inicjatywy

utworzono w Pary¿u Comité Central Français en Faver des Polonais, zwany

póŸniej, w skrócie, Komitetem Franko-Polskim. Zebranie organizacyjne odby-

³o siê 17, a ukonstytuowanie siê 28 stycznia 1831 r. Utworzy³y go 43 osoby

(z czasem by³o 73). By³o w nim 17 deputowanych i 8 genera³ów, m.in. Victor

Hugo,  Pierre  J.  David,  Jean  P.  Bernager,  Casimir  Delavigne.  Szczególnie

czynny by³ jedyny Polak – Leonard ChodŸko. Z inicjatywy Komitetu wydano

we Francji kilkadziesi¹t propolskich broszur i druków ulotnych opisuj¹cych

wydarzenia  powstañcze  w  Polsce.  Organizowano  spotkania  okolicznoœciowe

i koncerty. Do wrzeœnia 1831 r. zebrano 420 tys. franków i przekazano Lega-

cji Polskiej, czyli nieoficjalnemu poselstwu. W sierpniu 1831 r. rozpoczê³o siê

propagowanie po¿yczki polskiej, do której zg³oszono akces na 4 ml. franków.

Utworzono  kilkadziesi¹t  komitetów  na  terenie  ca³ej  Francji.  Do  najaktyw-

niejszych nale¿a³o utworzone w Lyonie Société du Bazar Polonais.

Komitet Franko-Polski, wspó³pracuj¹c z legacj¹ polsk¹ zaj¹³ siê te¿ wy-

sy³aniem do Polski oficerów oraz lekarzy francuskich. Szukano nawet kandy-

data na wodza naczelnego armii powstañczej. Ostatecznie na pole walki dotar-

³o  przynajmniej  21  ochotników,  w  tym  6  lekarzy  wojskowych  i  2  genera³ów.

Tak wiêc w 1831 r. zosta³o odnowione francusko-polskie braterstwo broni

8

.

Nad Wis³¹ doceniono szczególniejsze zas³ugi Komitetu Franko-Polskiego,

a  ju¿  zw³aszcza  jego  prezesa.  Genera³  La  Fayette  1  lutego  1831  r.  zosta³

z upowa¿nienia powstañczego Rz¹du Narodowego, Polskiej Gwardii Narodo-

wej  mianowany  Pierwszym  Grenadierem.  W  piœmie  senatora  Antoniego

Ostrowskiego  stwierdzono,  ¿e  Gwardia  Narodowa  w  Warszawie  „[...]  s`em-

presse  de  présenter  l`hommage  de  sont  respect,  [...]  à  celui,  que  les  deux

mondes ont salué de nom glorieux de premier champion de la liberté

9

.

Dwa miesi¹ce póŸniej, 20 kwietnia 1831 r., dziêkuj¹c za to wyró¿nienie

napisa³ do marsza³ka Sejmu W³adys³awa Ostrowskiego – „Vous sentez, Mon-

sieur le Maréchal, combien je dois être fière et heureux d`avoir au milien du

monde entier qui vous admire, obtenu un regard particulier de Votre noble

Nation”

10

. A po udanej wiosennej ofensywie polskiej przeciw armii rosyjskiej

po  szosie  brzeskiej,  co  by³o  wielkim  zaskoczeniem  dla  obserwatorów  z  za-

chodniej Europy, gratulowa³ 21 kwietnia 1831 r. genera³owi Skrzyneckiemu

7

Discours  du  général  Lafayette  à  la  Chambre  des  Députés.  (Séance  du  9  avril  1832),

[Paris 1832], s. 4.

8

L. Gadon, Wielka Emigracja w pierwszych latach po powstaniu listopadowym, wyd. II,

Pary¿  (1960),  s.  85  i  n.;  F.  Ponteil,  La  Fayette  et  la  Pologne  1830–1834,  [w:]  La  Fayette  et  la

Pologne 1830–1834, Paris 1934, s. [6–21]; Polska i Francja. Dziesiêæ wieków zwi¹zków politycz-

nych, kulturalnych i gospodarczych, pod red. A. Tomczaka, wyd. II, Warszawa 1988, s. 215–216.

9

A. Lewak, Le général..., s. 10.

10

A. Lewak, Le général..., s. 25.

11

A. Lewak, Le général..., s. 27.

117

Genera³ La Fayette, przyjaciel Wielkiej Emigracji

– „permettez a un ami dévoué de la cause polonaise, à un grenadier de Votre

Garde  Nationale,  de  vous  exprimer  son  admiration  pour  vos  talens  et  vos

vertus,  sa  joie  de  vos  triomphes,  ses  voeux  ardents  pour  votre  noble  pays,

son héroïque armée [...]”

11

.

Powstanie listopadowe, mimo si³y oporu i sukcesów bitewnych, niewiel-

kich liczebnie wojsk polskich z najpotê¿niejsz¹ wówczas armi¹ œwiata, skoñ-

czy³o siê klêsk¹. Wieczorem 7 wrzeœnia 1831 r. wojska polskie opuœci³y War-

szawê.  5  paŸdziernika  resztki  armii  polskiej  przekroczy³y  granicê  miêdzy

Królestwem Polskim a zaborem pruskim pod Brodnic¹. Pamiêtaj¹c o zapro-

szeniu do Francji uczestników powstania przez ministra Horacego Sébastia-

niego  z  16  marca  1831  r.,  które  w³aœciwie  mia³o  s³u¿yæ  tylko  uspokojeniu

opinii  publicznej  francuskiej,  setki  Polaków  uda³y  siê  na  zachód  Europy.

Wiêkszoœæ  z  nich  znalaz³a  siê  we  Francji.  Masowy  nap³yw  kombatantów

powstañczych by³ zaskoczeniem dla w³adz francuskich. Do wiosny 1833 r. we

Francji  znalaz³o  siê  oko³o  4600  uczestników  powstania  listopadowego.  Ich

liczba póŸniej ros³a, dochodz¹c pod koniec lat trzydziestych XIX w. do oko³o

5500 wygnañców. W sumie w latach 1831–1847 znalaz³o siê te¿ poza Francj¹,

oko³o 11–12 tysiêcy polskich emigrantów politycznych. A po rewolucjach 1848

i  1849  r.  i  powstaniu  styczniowym  ³¹cznie  oko³o  30  tysiêcy  Polaków.  To,  ¿e

spo³eczeñstwo i pañstwo francuskie wziê³o na siebie ciê¿ar utrzymania wiêk-

szoœci tych ludzi, by³o w du¿ej mierze zas³ug¹ La Fayette’a. Dodaæ trzeba, ¿e

kolejne  rz¹dy  Francji,  i  bezpoœrednio  spo³eczeñstwo,  w  czterdziestoleciu

1831–1870 wspomog³y politycznych wygnañców polskich niebagateln¹ sum¹

oko³o 60 milionów ówczesnych „twardych” franków

12

.

21 kwietnia 1831 r., gdy La Fayette gratulowa³ Skrzyneckiemu sukcesów

wiosennej  ofensywy  polskiej,  wystosowa³  tak¿e  list  do  Joachima  Lelewela,

znakomitego historyka, wówczas tak¿e cz³onka powstañczego Rz¹du Narodo-

wego. Napisa³ w nim – „et néanmois vous combattez seul encora pour l`inde-

pendance  et  la  civilisation  de  l`Europe”

13

.  Gdy  tylko  J.  Lelewel  dotar³  do

Pary¿a  29  paŸdziernika  1831  r.,  po  zadomowieniu  siê  w  „stolicy  œwiata”,

wielokrotnie  kontaktowa³  siê  z  Lafayette`em.  Znamy  teksty  21  listów  wiel-

kiego  historyka  do  genera³a  i  30  tego¿  do  uczonego.  Rzecz  jednak  nie  we

fragmentarycznie  wydanej  korespondencji.  Jest  ona  tylko  œwiadectwem

o wiele wiêkszej wspó³pracy tych dwóch wybitnych ludzi. Lelewel stan¹³ na

czele  Komitetu  Narodowego  Polskiego,  utworzonego  8  grudnia  1831  r.

w Pary¿u. Komitet ten przyznaj¹cy sobie uprawnienia reprezentowania ca³ej

emigracji  polskiej,  mia³  zdecydowanie  zabarwienie  demokratyczne,  co  nie

12

S. Kalembka, Wielka Emigracja 1831–1863, Toruñ 2003, s. 52–56, 395, 424. Jeœli idzie

o  zaanga¿owanie  siê  La  Fayette’a  w  pomoc  wychodŸstwu  politycznemu  polskiemu  wystarczy

przypomnieæ jego wyst¹pienia w Izbie Deputowanych 26 paŸdziernika 1831 r., 21 lutego 1832 r.,

9 kwietnia tego¿ roku, 19 lutego, 11 marca i 11 kwietnia 1833 r. i, ostatnie, 26 stycznia 1834 r.

na nieca³e cztery miesi¹ce przed œmierci¹.

13

A. Lewak, Le général..., s. 25.

S³awomir Kalembka

118

odpowiada³o dzia³aczom bliskim ksiêciu Adamowi J. Czartoryskiemu i budzi-

³o  podejrzliwoœæ  w³adz  francuskich.  W  grudniu  1832  r.,  Lelewel,  w  imieniu

Komitetu, og³osi³ odezwê do Rosjan w zwi¹zku z rocznic¹ buntu dekabrystów.

W zwi¹zku z tym interweniowa³a ambasada rosyjska w Pary¿u. Doprowadzi-

³o to do upadku Komitetu, formalnie rozwi¹za³ siê 1 lipca 1832 r. J. Lelewelo-

wi, jak i jego towarzyszom, nakazano opuszczenie Pary¿a. Znakomity histo-

ryk  znalaz³  goœcinê  w  rezydencji  La  Fayette’a  w  La  Grange.  Kiedy  jednak

potajemnie robi³ wypady do Pary¿a, œledzony przez policjê, 9 marca 1833 r.

zosta³ aresztowany i pod nadzorem ¿andarmerii odes³any do Tours, aby tam

w  po³owie  lipca  otrzymaæ  nakaz  opuszczenia  Francji.  Resztê  ¿ycia  spêdzi³

w  Brukseli,  ale  zmar³  w  Pary¿u

14

. Aresztowanie  J.  Lelewela  w  La  Grange

spowodowa³o ostre wyst¹pienie La Fayette’a w Izbie Deputowanych 11 mar-

ca  1833  r.  Pod  adresem  ministra  spraw  wewnêtrznych  pad³y  ostre  s³owa

–  „Messieurs,  vous  rappelez  cette  malheureuse  décision  [...],  qui  arbitraire

des autres gouvernements despotiques dont nous espérions que la revolution

de juillet nous avait exemptés à jamais”

15

. La Fayette korespondowa³ stale

z Lelewelem, gdy ten przebywa³ w Tours, a nastêpnie ostentacyjnie uda³ siê

do  Brukseli.  8  lutego  1834  r.,  na  kilka  miesiêcy  przed  œmierci¹,  napisa³  do

uczonego  m.in.  te  s³owa:  „Adien,  mon  cher  Lelewel  [...].  Vous  aurez  su  les

mesur d`extradition qui ontété si indécemmant convennes entre trois puissen-

ces du Nord [nawi¹zywa³ tutaj do konferencji trzech reakcyjnych mocarstw,

zaborców Polski, w Münchengrätz czyli Mnichovo Hradište]. [...] L`Europe se

tirera de cette crise, mais il fandra encore combattre et souffrir”

16

.

Losy Joachima Lelewela pokazuj¹, jakie trudnoœci sprawia³o sêdziwemu

La  Fayette’owi  zaanga¿owanie  siê  w  pomoc  wygnañcom  polskim.  Konflikty

z  tego  wynikaj¹ce  uk³ada³y  siê  na  dwóch  p³aszczyznach.  Jedna  dotyczy³a

faktu,  i¿  aktywna  politycznie  emigracja  polska  we  Francji,  na  czele  której

stali  przywódcy  niedawnego  powstania  antyrosyjskiego,  a  poœrednio  tak¿e

antyaustriackiego i antypruskiego, utrudnia³a politykê wschodni¹ monarchii

lipcowej. A Ludwik Filip i jego ministrowie pragnêli legitymizacji ich re¿imu

i z tej strony, zale¿a³o im na pe³nej aprobacie ze strony Petersburga, Wiednia

i  Berlina.  Ludwik  Filip  nigdy  nie  spotka³  siê  z  ksiêciem  Adamem  Jerzym

Czartoryskim, choæ czas na kontakty z nim znajdowali ministrowie brytyjscy.

Sami  emigranci  polscy  we  Francji  nie  u³atwiali  ¿ywota  „bohaterowi  dwóch

œwiatów”. Szybko rozbili siê na kilka stronnictw politycznych zwalczaj¹cych

siê  z  wielk¹  zaciêtoœci¹.  Pocz¹tkowo  g³ównym  przedmiotem  sporów  by³a

sprawa  odpowiedzialnoœci  za  klêskê  powstania  listopadowego.  Zwolennicy

tworz¹cego siê obozu demokratycznego, wskazywali na kunktatorstwo wiêk-

14

Listy  emigracyjne  Joachima  Lelewela,  wyd.  H.  Wiêckowska,  T.  I:  1831–1835,  Kraków

1948  i  T.  V:  1831–1860,  Wroc³aw  –  Kraków  1956;  B.  Cygler,  Dzia³alnoœc  polityczno-spo³eczna

Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831–1861, Gdañsk 1969, s. 23–102.

15

A Lewak, Le général..., s. 147–148.

16

A. Lewak, Le général..., s. 197.

119

Genera³ La Fayette, przyjaciel Wielkiej Emigracji

szoœci polityków i genera³ów przewodz¹cych insurekcji, z czasem pojawi³ siê

te¿ w¹tek sprawy ch³opskiej. Politycy liberalni i umiarkowanie konserwatyw-

ni wytykali radyka³om, ¿e ci w czasie powstania sw¹ opozycyjnoœci¹ os³abiali

skutecznoœæ dzia³añ politycznych i wojskowych przywódców. Wkrótce doszed³

do tego problem, jaki ma byæ najskuteczniejszy plan wyzwolenia siê Polski i

jej model polityczno-spo³eczny

17

.

La Fayette dobrze dawa³ sobie radê w tak z³o¿onej sytuacji. Umia³ ma-

newrowaæ miêdzy stronnictwami politycznymi wychodŸstwa polskiego, czasa-

mi odwo³uj¹cymi siê do jego autorytetu, ¿eby wspomnieæ o konflikcie genera-

³a  Józefa  Bema  z  Joachimem  Lelewelem  i  jego  adherentami.  Wystêpowa³

tak¿e jako poœrednik miêdzy Polakami, a zw³aszcza Komitetem Narodowym

Polskim a Samuelem G. Howem, przewodnicz¹cym amerykañskiego komite-

tu propolskiego i prezydentem Stanów Zjednoczonych Andrew Jacksonem.

Genera³ La Fayette, wspó³twórca systemu monarchii lipcowej, w obronie

wygnañców  polskich  nie  waha³  siê  u¿ywaæ  mocnych  s³ów,  których  rz¹dz¹cy

musieli w pokorze wys³uchiwaæ. 14 maja 1833 r. w Izbie Deputowanych m.

in. stwierdzi³: „Rappelons – nous ce qu`était la France après la révolution de

juillet; rappelons – nous tous les peuples saluant de leurs voeux et de leu-

reus esprérances le drapean tricolore. Tous les gouvernements de cette révo-

lution étaient alors trop heureux de recevoir la paix de nous”

18

.

La  Fayette  zmar³  20  maja  1834  r.  By³  to  ciê¿ki  cios  dla  Polaków,  choæ

za³o¿ony przezeñ Komitet Franko – Polski d³ugo jeszcze dzia³a³, bo a¿ po lata

powstania styczniowego. J. Lelewel – do syna zmar³ego – George«a Washing-

tona  La  Fayetta  skierowa³  24  maja  z  Brukseli  te  s³owa:  „Rodzina  Wasza

straci³a  patriarchê,  ja  –  przyjaciela,  który  w  niedoli  mojej  mia³  dla  mnie

serce prawdziwie ojcowskie”

19

. A genera³ Józef Dwernicki w odezwie skiero-

wanej  do  wygnañców  polskich  we  Francji  na  wieœæ  o  œmierci  La  Fayetta

stwierdza³ – „Ce que Lafayette fut pour la France, il ne nous appartient pas

de le proclamer; ce qu`il fut pour le monde, le monde le dira. Nous, Polonais

jette  sur  cette  terre  hospi  talière,  nous  n`avons  cessé  de  recueillere  de  sa

bouche des paroles de consolation et d`espoire. [...] Hâtons – nous d` expri-

mer le vouen d`apporter, au monument qu`elle ne manquera pas de consa-

crer  à  Lafayette,  notre  part,  modeste  comme  l`offrande  de  l`éxilé,  mais

déposée avec la tandresse du culte que nous avons vouné à la mémoire de ce

défenseur des droits de l`humanité et de notre cause”

20

.

Genera³  La  Fayette  by³  przyjacielem  Polaków  i  sprzymierzeñcem  ich

d¹¿eñ do wolnoœci i odbudowy suwerennej Rzeczpospolitej. Ale nie wynika³o

to tylko z jego sympatii osobistych. W jakimœ stopniu by³ on równie¿ wizjone-

17

S.  Kalembka,  Spojrzenie  na  polskie  drogi  do  wolnoœci  w  epoce  rozbiorów  (1794–1870),

Studia z dziejów polskiej myœli politycznej, t. V: D¹¿enia do niepodleg³oœci Polski a ocena rz¹dów

zaborczych w XIX wieku, Toruñ 1992, s. 5–38.

18

A. Lewak, Le général..., s. 159.

19

Listy emigracyjne..., t. V, s. 115.

20

A. Lewak, Le général..., s. 200–201.

S³awomir Kalembka

120

21

Discours du général Lafayette à la Chambre...., (Paris 1832), s. 1.

rem, zwolennikiem jednoœci europejskiej. I w tym aspekcie popiera³ polskie

d¹¿enia  niepodleg³oœciowe.  Oto  jego  s³owa  wypowiedziane  wiosn¹  1832  r.

–  „Il  a  été  de  tout  temps  reconnu  que  la  grande  famille  européenne  était

divisée en diverses sections plus ou moins bien constituées, et dont la natio-

nalité  reposait  sur  certains  droits  auxqueles  les  étrangeres  n`étaient  pas

admis.  [...]  Mais  à  mesur  que  la  civilisation  s`est  étandue,  ces  prejugés  se

sont dissipés et nous touchons à l`époque où les peuples fininiront par com-

prandre que le bien qui arrive à l`un d`entre eux est un bien pour tous, et

qué  une  conquête  de  la  liberté  reagit  nécesserement  sur  toutes  les  autres

nations”

21

.

SUMMARY

General La Fayette became one of symbolic figures of the turn of the 18

th

 and

the  19

th

  centuries.  He  was  a  symbol  of  struggle  for  the  liberation  of  nations  from

feudal  regimes  and  foreign  rulers.  He  clearly  supported  the  position  of  Poland  and

Poles  fighting  for  their  freedom.  La  Fayette  did  not  limit  himself  to  declarations.

It was on his initiative that the Comité Central Français en Faver des Polonais was

created in Paris, later known, in short, as the Franco-Polish Committee.

The  special  services  of  the  Franco-Polish  Committee  and  particularly  of  its

president were appreciated on the Vistula. On 1 February 1831, General La Fayette

was appointed the first grenadier of the Polish National Guard, with the full autho-

rization  of  the  insurrectionary  National  Government.  He  died  on  20  May  1834.

It  was  a  heavy  blow  for  the  Poles,  although  the  Franco-Polish  Committee  still

functioned for long time, until the years of the January Insurrection.

General La Fayette was a friend of the Poles and an ally of their drive towards

freedom  and  the  reconstruction  of  a  sovereign  Polish  Republic.  But  this  did  not

result  only  from  his  personal  liking.  To  certain  extent,  he  was  also  a  visionary,

a supporter of European unity, and in this aspect he supported the desire for Polish

independence.