plik

Łukasz Różycki

Próby reformy finansów armii rzymskiej w czasach

Maurycjusza (582-602)

Gdy w roku 582 Maurycjusz obejmował cesarski urząd po powszechnie kochanym

cesarzu Tyberiuszu finanse państwa znajdowały się w bardzo złym stanie. Przyczyn takiej

sytuacji należało doszukiwać się na kilku płaszczyznach. Bezpośrednio zawinił umiłowany

Tyberiusz, który lojalność i miłość swoich poddanych kupował płacąc złotem, obniżając

podatki oraz praktykując tak popularne w czasach rzymskich rozdawnictwo. Obwinianie

Tyberiusza za pusty skarbiec nie jest jednak do końca sprawiedliwe. Kryzys finansów

państwa miał głębszy charakter i choć szczodry cesarz przyspieszył ostateczny krach budżetu

to równie winny był cesarz Justynian Wielki. To ekspansywna polityka tego władcy

doprowadziła do ogromnego wzrostu terytorialnego państwa kosztem ogromnych nakładów

na armię.

Justynian pragnąc zachować przychylność ludu rozpoczął również ogromne

projekty budowlane, na które państwa nie było stać. Wynikiem takiej polityki wewnętrznej

mógł być tylko kryzys finansów państwa. Dodatkowo Cesarstwo nawiedziła przerażająca

plaga,

która zdziesiątkowała potencjalnych podatników i wyludniła antyczne miasta

zahamowując rozwój rzemiosła i handlu, pozbawiając tym samym budżet centralny ogromnej

porcji jego wpływów. Następca Justyniana, Justyn II próbował zaradzić takiemu stanowi,

państwo zakończyło ekspansywną politykę w stosunku do ziem należących do Cesarstwa, a

znajdujących się pod panowaniem barbarzyńców, przywrócono dyscyplinę podatkową i

zakończono większość projektów budowlanych. Oszczędna polityka Justyna odbiła się na

armii, na której łatwo było oszczędzać. Pomimo braku źródeł możemy z dużym

prawdopodobieństwem założyć, że armia została mocno zaniedbana. Choć Justyn zerwał z

praktyką Justyniana opłacania wrogów złotem w zamian za pokój, to tylko silna armia mogła

Pomimo ogromnych łupów wojennych bilans nie równoważył się. A. Lee, War in Late Antiquity A Social

History, Oxford 2007, s. 101-102.

Najdokładniejszy opis pandemii znajduje się w zbiorowej pracy Plague and the End of Antiquity The Pandemic

of 541–750, ed. L. Little, Cambridge 2007. Na szczególną uwagę zasługuje tekst autorstwa H. N. Kennedyego,
który przeprowadził fascynującą analizę źródeł archeologicznych. Skutki plagi dobrze zobrazowała Horden; P.
Horden, Mediterranean Plague in the Age of Justinian, [w:] The Cambridge Companion to the Age of Justinian,
ed. M. Maas, Cambridge 2007, s. 134-161.

zagwarantować koniec najazdów barbarzyńców. Wojsko rzymskie nie było jednak

wystarczająco silne, aby zmierzyć się ze wszystkimi przeciwnikami. Rozpoczęta na

Wschodzie wojna z odwiecznym wrogiem; Persją pochłonęła praktycznie cały wysiłek

militarny państwa.

W wyniku tego Awarowie, którym zaprzestano wypłacania ogromnych

kontrybucji,

najechali Bałkany, a Longobardowie w 568 roku wkroczyli do Italii

przystępując do podboju półwyspu, który został dopiero co odzyskany przez cesarskie

wojska. Na domiar złego Justyn zapadł na chorobę psychiczną.

Chorego umysłowo władcę

zastąpił wojskowy strateg imieniem Tyberiusz,

który nie tak dawno prowadził z sukcesem

kampanie przeciwko Awarom.

Nowy władca musiał zmierzyć się z kilkoma problemami. Choć został usynowiony

przez Justyna to jego władza nie była zabezpieczona. Tyberiusz II nie miał czasu na

wewnętrzne walki, więc postanowił zdobyć serca poddanych polepszając ich byt materialny.

Ewagriusz w następujący sposób charakteryzował nowego cesarza:

Charakter miał łagodny i pełen zyczliwości, przyjmował od razu każdego, skoro go

tylko zobaczył, za prawdziwe bogactwo uważając hojne zaopatrywanie w dary nie tylko na

miarę czyjejś aktualnej potrzeby, lecz i z wyliczeniem na zapas... Stąd też niewątpliwie na cały

rok zrezygnował ze ściągania od podatników daniny...

Historyk kościoła widział w nowym cesarzu delikatną duszę, brzydzącą się złotem

pochodzącym z kieszeni podatników. Prawda była zgoła inna, Tyberiusz wiedział, że skarbiec

świeci pustkami, a armia wymaga natychmiastowych inwestycji. Istotniejsze było jednak

zapewnienie spokoju w stolicy, aby móc toczyć wojny. Nowy władca był wojskowym i na

tym polu czuł się najlepiej. Dzięki kupionej miłości podatników mógł kontynuować wojny,

nie obawiając się o nastroje w stolicy. Zwycięstwa generałów Maurycjusza i Justyniana tylko

potwierdziły słuszność przyjętej polityki. Jednakże brak zdecydowanych reform skarbca

cesarskiego odsuwał tylko w czasie nadchodzące załamanie finansów państwa. Tylko

kapitulacja Persji i odparcie Awarów wdzierających się na Bałkany mogło zagwarantować

Cesarstwu niezbędny spokój do przeprowadzenia reform. Pomimo pewnych sukcesów na obu

Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był bunt przeciwko perskiemu panowaniu w Armenii, buntownicy

zwrócili się o pomoc do Justyna, który im jej udzielił. Ewagriusz Scholastyk, V.IX.

Dobre podsumowanie ceny pokoju dał A. Lee, War in Late Antiquity A Social History, Oxford 2007, s. 121.

Zdaniem Ewagriusza cesarz zachorował na wieść o upadku Dary zdobytej przez perskiego króla Chosroesa.

Ewagriusz Scholastyk, V.XI.

Justyn II zmarł 578 roku, czyli cztery lata po usynowieniu Tyberiusza.

Ewagriusz Scholastyk, V.XIII.

frontach Tyberiusz zmarł w chwili, w której armie były zaangażowane w trzy duże wojny, z

których żadna nie rokowała szybkiego zakończenia.

Tyberiusza

zastąpił doświadczony dowódca wojskowy imieniem Maurycjusz, który

już wcześniej typowany był na następcę cesarza.

Nowy władca zmuszony był do

kontynuowania przeciągających się wojen, jednakże finansowanie armii wymagało

natychmiastowej reakcji ze strony władzy centralnej. Już pod koniec panowania Justyniana

pogarszająca się sytuacja państwa tak w sferze demograficznej, jak i ekonomicznej, wymusiła

reformy armii. Zły stan finansów państwowych narzucił władzy centralnej zmniejszenie

wielkości jednostek broniących granic. Od końca panowania Justyniana do czasów

Maurycjusza można było również zauważyć systematyczne zmniejszanie roli jednostek

obcych (foederati)

na korzyść rekruta werbowanego spośród obywateli Cesarstwa.

połączeniu z powracającą falami epidemią, stan liczbowy armii zmniejszył się drastycznie,

pozwoliło to jednak na ogromne oszczędności.

Żołd dla żołnierzy nadal był wypłacany z

budżetu centralnego,

którego głównym źródłem finansowania były podatki i koncesje

handlowe, dwie dziedziny, które ucierpiały najmocniej w czasie zarazy. Wydawać mogłoby

się, że rząd centralny powinien szukać oszczędności nie poprzez ograniczanie ilości żołnierzy,

Poza walkami z Awarami i Persami Rzymianie byli zaangażowani w walki z Longobardami w Italii, również

sytuacja w Afryce rzymskiej była daleka od idealnej. Dalsze prowincje Cesarstwa, takie jak zdobyty w czasach
Justyniana fragment Hiszpanii pozostawione były same sobie.

W chwili śmierci cesarz miał prawdopodobnie 62 lata. Jego śmierć nastąpiła w wyniku zatrucia po zjedzeniu

dania przygotowanego z morwy.

Maurycjusz był naturalnym następcą Tyberiusza. Gdy Justyn mianował Tyberiusza cezarem to właśnie

Maurycjusz zastąpił przyszłego cesarza na stanowisku komesa ekskubitów (comes excubitorum). Gdy Tyberiusz
przywdział cesarską purpurę Maurycjusz poślubił jego córkę (w 582 roku, już po spektakularnych sukcesach
militarnych Maurycjusza w walce z Persami) Konstantynę zyskując tym samym tytuł cezara i następcy tronu.
Symokatta, I.1.21-23. oraz PLRE, s. 855.

Jednostki federatów powstały pod koniec IV wieku, były to wyłącznie formacje jazdy rekrutujące się z

barbarzyńców. H. Elton, Military Forces, [w:] The Cambridge History of Greek and Roman Warfare volume II
Rome from the late Republic to the late Empire, ed. P. Sabin, H. van Wees, M. Whitby, Cambridge 2007, s. 281.
W czasach Maurycjusza termin ten oznaczał wojska sojusznicze, walczące pod własnymi sztandarami i
posiadające własnych dowódców, związane formalnie z Cesarstwem. Rozwój pojęcia foederati doskonale opisał
M. Humphries, International relations, [w:] The Cambridge History of Greek and Roman Warfare volume II
Rome from the late Republic to the late Empire, ed. P. Sabin, H. van Wees, M. Whitby, Cambridge 2007, s. 261.

Dyskusję na temat znaczenia barbarzyńców w armii rzymskiej zsumował J. Teall, The Barbarians in

Justinian’s  Armies,  Speculum  1965,  t.  40,  s.  294–322.  Zdaniem  autora  nie  można  jednoznacznie  określić
proporcji  pomiędzy  barbarzyńcami,  a  Rzymianami,  jednakże  wszystkie  dowody  źródłowe  przemawiają  za
znacznym  udziałem  wojsk  obcego  pochodzenia.  Podstawę  armii  Wschodniego  Cesarstwa  stanowiły  oddziały
składające  się  z  Rzymian,  w  przeciwieństwie  do  Zachodniego  Cesarstwa,  którego  armia  pomiędzy  IV  a  V
wiekiem  składała  się  przede  wszystkim  z  wojsk  barbarzyńskich.  Po  zakończeniu  kampanii  Justyniana  liczba
wojsk federatów, walczących po stronie rzymskiej, jeszcze zmalała na rzecz rodzimego rekruta.

A. Lee, The Empire at War, [w:] The Cambridge Companion to the Age of Justinian, ed. M. Maas, Cambridge

2005, s. 118.

Podsumowanie kwot wypłacanych żołnierzom w omawianym okresie dał P. Herz, Finances and Costs of the

Roman Army, [w:] A Companion to the Roman Army, ed. Paul Erdkamp, Oxford 2007, s. 308-313. Najlepsze
wyliczenia znajdują się jednak w pracy W. Treadgold, Byzantium and its Army 284-1081, Stanford 1995, s. 141-
148.

a szukanie dla nich dodatkowych źródeł dochodów. Jak pokazują źródła prawne, przede

wszystkim Digesta, tak się nie stało, żołnierze nadal mieli zakaz posiadania ziemi w miejscu

stacjonowania, a ich głównym źródłem dochodu pozostawał żołd.

Żołnierzom nie wolno kupować ziemi w prowincji, w której toczą się działania wojenne,

ponieważ przez chęć uprawiania ziemi mogą oni odejść ze służby wojskowej i dlatego nie jest

zabronione kupowanie domów. Mogą oni za to kupować ziemię w innych prowincjach.

Prawodawcy zdecydowali się na sprytny przepis, z jednej strony żołnierz nie mógł

posiadać ziemi rolnej, która odciągałaby go od służby wojskowej. Natomiast mógł on nabyć

dom w prowincji w której stacjonował, dzięki temu był przywiązany do ziemi, której strzegł,

ponieważ jej bezpieczeństwo pozostawało w jego interesie.

Przepis ten nie obowiązywał

synów żołnierzy, którzy kontynuowali karierę swoich ojców:

Kiedy żołnierze są sukcesorami nie jest zakazane, aby posiadali ziemię w miejscu, w którym

stacjonują.

Zmniejszenie ilości wojska w latach 565-582

wymusiło na administracji

konstantynopolitańskiej kolejne reformy. Wyszkolenie pojedynczego żołnierza, jego

ekwipunek i dyscyplina taktyczna znów zyskały na znaczeniu, w porównaniu z okresem

barbaryzacji armii w czasach Justyniana. Pogarszająca się sytuacja na wszystkich frontach

wymusiła również zwiększenie mobilności jednostek.

W ten sposób, w czasach

Maurycjusza trzon wojsk cesarskich stanowiły dobrze wyposażone, ale nieliczne, mobilne

armie, stacjonujące zarówno na wschodnich, jak i zachodnich granicach Cesarstwa.

Stworzone i utrzymane na zadowalającym poziomie kadrowym w czasach kryzysu i epidemii

armie walczyły z sukcesami pod panowaniem Justyna II, Tyberiusza II i Maurycjusza.

Pomimo uzyskania pewnej równowagi pomiędzy wydatkami na żołd, a ilością

żołnierzy budżet państwa pozostawał nadal bardzo obciążony.

Maurycjusz jako

doświadczony żołnierz zdawał sobie sprawę, że dalsze zmniejszanie stanu liczbowego armii

jest niemożliwe. Aktualne siły ledwie radziły sobie z zagrożeniami na wszystkich frontach,

Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia, in qua bellica opera peragunt, scilicet ne studio

culturae militia sua avocentur. Et ideo domum comparare non prohibentur. Sed et agros in alia provincia
comparare possunt. Digesta, XLIX.XVI.XIII.pr.

Autor Strategikonu uważał, że żołnierz walcząc na znanym sobie terenie walczy mniej odważnie. Strat. X.II.

Milites si heredes extiterint, possidere ibi praedia non prohibentur. Digesta XLIX.XVI.IX.I.

Są to daty umowne, pierwsza to śmierć Justyniana, natomiast druga to objęcie rządów przez Maurycjusza,

opisany proces nie ma wyraźnego początku i zakończenia.

Aby móc przemieszczać się swobodnie i szybko pomiędzy teatrami działań, armie w czasach Justyniana

zaczęły zyskiwać charakter kawaleryjski, choć piechota nadal pełniła w nich ważną funkcję. A. Lee, The Empire
at War..., s. 120.

Wpływ na to miał fakt wznowienia trybutu dla Awarów w zamian za spokój na Zachodniej granicy. Dzięki

temu Maurycjusz mógł przenieść wysiłek militarny przeciwko Persji.

dodatkowa redukcja, która była główną metodą oszczędności poprzedników cesarza, mogła

doprowadzić do tragedii. W związku z taką sytuacją Maurycjusz zdecydował się spróbować

jak w inny sposób ograniczyć koszty związane z wydatkami na armię.

W roku 588 dowodzenie nad armią Wschodu przypadało Filipikowi, który z

sukcesami prowadził wojnę przeciwko Persji.

Zimę generał zamierzał spędzić w

Konstantynopolu, powierzywszy uprzednio dowodzenie armią swojemu zastępcy

Herakliuszowi.

W drodze do stolicy Filipik otrzymał cesarski rozkaz zwalniający go z

zajmowanego stanowiska i nakazujący przekazać dowodzenie armią Pryskosowi.

Filipik nie

zamierzał oddawać dowództwa swojemu przeciwnikowi politycznemu, będąc w okolicach

Tarsu wysłał list do swojego zastępcy nakazując mu opuszczenie głównych sił i przekazanie

dowództwa oficerowi sprawującemu pieczę nad garnizonem miasta Konstantina. Już te ruchy

świadczyły o tym, że generał nie zamierzał postąpić zgodnie z rozkazem Maurycjusza. List od

cesarza poza zwolnieniem generała ze służby zawierał również informację o redukcji żołdu,

aż o jedną czwartą.

W zamian za zgodę żołnierzy na ogromną obniżkę żołdu cesarz

proponował prawdopodobnie polepszenie warunków służby oraz przydział własnościowy

broni i wyposażenia.

Filipik postanowił wykorzystać fakt obniżki żołdu na swoją korzyść.

Wraz z listem do Herakliusza wysłał rozkazy Maurycjusza dotyczące żołdu i nakazał je

upublicznić wśród żołnierzy.

Dzięki takiemu postępowaniu Pryskos kojarzył się tylko z obniżką żołdu, dodatkowo

gdy dowódca dotarł do armii, której dowodzenie zamierzał objąć zachowywał się wyniośle.

Ewagriusz tak przedstawił jego przybycie do obozującej armii:

Kiedy więc przybył na teren obozu, marszcząc brwi i rzucając spojrzenia pełne pogardy, w

zachowaniu i stroju pełen wyzywającej wprost buty, ogłosił parę rozporządzeń dotyczących

zarówno niezłomnej postawy, jaka powinna cechować żołnierzy wobec wrogów, jak i

Jego największym sukcesem była zwycięska bitwa pod Solachon, w której została rozgromiona perska armia

pod dowództwem satrapy Kardarigana. Sym. II.1-7.1.

Sym. II.18.26. Herakliusz Starszy był ojcem przyszłego cesarza Herakliusza.

Sym. III.1.1.

Sym. III. 1.2. Ewagriusz Scholastyk, VI.IV. F. Shlosser ma wątpliwości w jakiej formie był wypłacany żołd.

Autorka zastanawia się, czy żołnierze w ramach żołdu otrzymywali wyposażenie i broń, czy musieli ją zakupić
ze  swojego  żołdu  oraz  czy  żołd  różnił  się  w  zależności  od  stopnia.  F.  Shlosser,  The  reign  of  the  Emperor
Maurikios  (582-602)  A  Reassessment,  Athens  1994,  s.  98.  Z  analizowanych  w  niniejszym  tekście  źródeł  jasno
wynika, że żołnierze otrzymywali pełen żołd w monecie, a wyposażenie i broń musieli zakupić u wojskowych
pośredników,  dokładnie  tak  jak  w  czasach  Justyniana.  Maurycjusz  zaproponował  uzbrojenie  jako  część  żołdu
dopiero  w  594  roku.  W  ramach  rozróżnienia  pensji  żołnierzy  wypowiedział  się  autor  Strategikonu,  traktatu
współczesnego czasom Maurycjusza. Żołd zależał od wyposażenia, stażu i stopnia żołnierza. Strategikon, I.2.

Tak Maurycjusz postąpił w roku 594. Sym. VII.1.1-9.

Wersję Symokatty przyjął również Kaegi twierdząc, że bunt był wynikiem knowań Filipika. W. Kaegi,

Byzantine Military Unrest 471-843 An Interpretation, Amsterdam 1981, s. 68. Kaegi twierdzi, że Maurycjusz
skazał przywódców buntu na śmierć, co jest błędem ponieważ, pomimo wyroków skazujących cesarz
zdecydował się darować im życie. Ewagriusz Scholastyk, VI.X.

szczegóły uzbrojenia, a wreszcie odczytał rozkaz o wysokości żołdu, którego mogą się

spodziewać ze skarbu państwa.

Takie postępowanie musiało rozwścieczyć żołnierzy, którzy jak zaznaczył historyk, od

dawna spodziewali się obniżki żołdu.

Pryskos zaprezentował się żołnierzom z jak najgorszej

strony, jego postawa była odpychająca, rozkazy, które przywiózł zmniejszały żołd, a na

domiar złego spiskował przeciwko niemu poprzedni dowódca. Wojsko otwarcie zbuntowało

się przeciwko swojemu nowemu dowódcy. Trudno jest ustalić, czy bunt został wywołany z

powodu obniżki żołdu, czy poprzez knowania Filipika przeciwko Pryskosowi. Relacje

Ewagriusza Scholastyka i Symokatty różnią się od siebie. Zdaniem historyka kościoła Filipik

był postacią pozytywną, natomiast Symokatta otwarcie oskarżał go o podżeganie do buntu.

Obaj historycy zgadzają się za to w ocenie postawy Pryskosa. Jeśli to faktycznie Filipik

sterował wydarzeniami w armii to srodze się zawiódł. Maurycjusz na wieśc o buncie wysłał

go do armii w celu uśmierzenia niepokojów, generał nie tylko nie został przychylnie przyjęty,

ale musiał salwować się ucieczką w obawie o swoje życie.

Dopiero mediacje patriarchy

Antiochii; Grzegorza zakończyły bunt. Duchowny obiecał przedstawicielom wojska

odpuszczenie przez cesarza wszelkich win i odwołanie rozkazów reformujących armię.

Personalne rozgrywki pomiędzy oficerami doprowadziły do zaprzepaszczenia

doskonałej okazji do przeprowadzenia reformy pensji w armii. Na kolejną okazję Maurycjusz

musiał czekać aż pięć lat. W roku 594 cesarz zdecydował się na zastąpienie Pryskosa swoim

bratem Piotrem. Generał został wysłany do obozu armii uzbrojony w listy zapowiadające

zdecydowane zmiany w finansowaniu armii. Maurycjusz zaproponował podział żołdu na trzy

części: ubrania, uzbrojenie oraz pieniądze.

W ten sposób żołd byłby wypłacany tylko w

jednej trzeciej w monecie, reszta byłaby w naturze. Tak jak w poprzednim przypadku

żołnierze byli świadomi zmian, które zamierzał zaproponować Maurycjusz. Gdy Piotr przybył

do obozu armii musiał zmierzyć się z otwartym buntem. Wszyscy żołnierze opuścili obóz

pozostając cztery mile od dawnego miejsca spoczynku. Cesarski brat nie zamierzał popełnić

błędów Pryskosa sprzed pięciu lat. Obok niekorzystnej reformy żołdu Maurycjusz zgodził się

na pewne ustępstwa mające zjednać wojsko do nowego porządku. Generał sprytnie

pokierował swoim wystąpieniem przed żołnierzami. Piotr przyznał, że żołd wypłacany w

Ewagriusz Scholastyk, VI.IV.

Również Treadgold dostrzega ten problem. W. Treadgold, Byzantium and its Army..., s. 148.

Ewagriusz Scholastyk, VI.VI.

Ewagriusz Scholastyk, XII. Miało to miejsce w Wielki Piątek roku 589. Nie widzę potrzeby opisywania

całego buntu, ponieważ nie jest to celem niniejszego tekstu.

Sym. VII. 1.2. Treadgold nie zauważa drugiej próby reformy, która odniosła sukces. W. Treadgold, Byzantium

and its Army..., s. 148.

monecie zostanie obniżony do jednej trzeciej obecnego stanu, jednakże żołnierze otrzymają

nowe prawa:

[żołnierze] Otrzymali następujące gratyfikacje: Rzymianin, który zachowywał się dzielnie i

spotkał go pech [odniósł ranę] otrzyma w nagrodę za odwagę w obliczu niebezpieczeństwa

zwolnienie [przepustkę], zwolnieni ze służby żołnierze przebywające w murach miast będą

żywieni na koszt państwa, dzieci żołnierzy, którzy stracili życie w trakcie służby zostaną

zaciągnięte do armii w miejsce ich ojców.

Stosunkowo małym kosztem Maurycjuszowi udało się obniżyć wydatki budżetu

centralnego na armię o jedną trzecią. Większość gratyfikacji, choć atrakcyjna dla żołnierzy,

była również w interesie państwa. Przepustka za odniesienie rany nie była niczym

niezwykłym, ranny żołnierz i tak nie nadawał się do walki, równie dobrze mógł odbyć

rekonwalescencję poza macierzystą jednostką. Zdemobilizowani żołnierze pozostający w

miastach stanowili wartościowe wzmocnienie dla miejskich garnizonów w razie wrogiego

oblężenia. Zapewnienie większego bezpieczeństwa miastom kosztem żywności dla byłych

żołnierzy było dobrym i tanim rozwiązaniem. Obietnica zaciągnięcia w miejsce zmarłego

żołnierza jego syna również była opłacalna dla armii, ponieważ dzięki takiemu postępowaniu

problem z uzupełnieniami strat jednostek został częściowo rozwiązany. Tak więc Maurycjusz

nie tylko ograniczył żołd dla armii, ale również wprowadził trzy przepisy, które polepszały

kondycję armii oraz zwiększały obronność państwa. Starczyło osłodzić obniżkę żołdu poprzez

dodatkowe gratyfikacje.

Zmiany w systemie płac dla armii musiały być stałe, ponieważ źródła nie informują

nas o kolejnych reformach lub o odwoływaniu przepisów. Prawdopodobnie reforma płac

przeprowadzona przez Maurycjusza przetrwała do rządów Fokasa i została zniesiona dopiero

w trakcie ogromnej reformy armii przeprowadzonej przez Herakliusza. Dzięki obniżeniu

kosztów utrzymania wojsk Maurycjusz wydatnie wzmocnił finanse państwa. W

przeciwieństwie do swoich poprzedników cesarz nie obniżył tym samym sprawności armii

zachowując jej siłę i liczebność bez zmian. Opór żołnierzy przy drugiej próbie reform był

zdecydowanie mniejszy, a informacja przekazana przez Symokatte o tym, że armia była

świadoma planów cesarza świadczy o tym, że tym razem doskonale przygotowano się do

wprowadzenia zmian. Nie bez znaczenia pozostają dowódcy, którym przyszło wprowadzić

cesarskie rozporządzenia w życie. Za pierwszym razem był to wyniosły Pryskos, za drugim

razem brat Maurycjusza, posiadający tytuł cezara i cieszący się powszechnym szacunkiem.

Sym. VII.1.7.