m1.indd

1. Teoretyczne uwarunkowania

niepełnosprawności

Według Światowej Organizacji Zdrowia „osoby niepełnosprawne to osoby o naru-
szonej sprawności psychoﬁzycznej, powodującej ograniczenie funkcjonalne spraw-
ności lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie właściwych dla
nich ról społecznych” (Sękowska, 1998: 14).

W polskim  prawie  pojęcie  „osoba  niepełnosprawna”  pojawiło  się  w 1982  roku
w Uchwale Sejmu w sprawie inwalidów i osób niepełnosprawnych. W następnych
latach podejmowano wiele prób zdeﬁniowania tego pojęcia. Efektem tych prób była
deﬁnicja opracowana w 1996 roku przez grupę specjalistów powołanych przez Peł-
nomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych w następującym brzmieniu: „Niepełno-
sprawną jest osoba, której stan ﬁzyczny/lub/psychiczny trwale lub okresowo utrud-
nia,  ogranicza  lub  uniemożliwia  wypełnienie  zadań  życiowych  i ról  społecznych
zgodnie  z przyjętymi  normami  prawnymi  i społecznymi”  (Majewski,  1995:  40).
Podobna deﬁnicja zawarta jest w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych uchwalo-
nej przez Sejm RP w 1997 roku.

W powszechnym użyciu jest obecnie deﬁnicja zawarta w

Ustawie z dnia 27 sierpnia

1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw-
nych

(DzU nr 123, poz. 776 z późn. zm.), która brzmi: „Niepełnosprawnymi są

osoby, których stan ﬁzyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrud-
nia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności
ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej”.

Deﬁnicja ta daje podstawy do określenia trzech stopni niepełnosprawności, a mia-
nowicie: lekkiego, znacznego i umiarkowanego. Każdy z tych stopni określa stan
zdrowia z uwzględnieniem kryterium zawodowego:
1)

znaczny stopień niepełnosprawności

określa osobę o naruszonej sprawności orga-

nizmu w sposób uniemożliwiający podjęcie zatrudnienia albo zdolną do wyko-
nywania zatrudnienia, w szczególności w zakładzie pracy chronionej, wymaga-
jącą niezbędnej pomocy w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej
opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością
samodzielnej egzystencji,

umiarkowany stopień niepełnosprawności

określa osobę o naruszonej sprawności or-

ganizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystoso-
wanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawno-
ści, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomo-
cy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji,

lekki stopień niepełnosprawności

określa osobę o naruszonej sprawności organi-

zmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia, niewymagającą pomocy innej osoby
w pełnieniu ról społecznych.

Ponieważ wspomniana ustawa dotyczy także rehabilitacji społecznej, w deﬁnicji
obok kryteriów zawodowych zawarte są także kryteria społeczne, tj. zdolność do
samodzielnej egzystencji i konieczność pomocy lub opieki ze strony innych osób.

Uwzględniając podane wyżej stopnie,

niepełnosprawny

jawi się jako osoba, u któ-

rej nastąpiło naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym

(w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie na-
uki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, pracy zarob-
kowej, udział w życiu społecznym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy.

Wszelkie podziały na stopnie niepełnosprawności określają stan ﬁzyczny lub psy-
chiczny oraz zdolność do wykonywania pracy. Nie są to jednak pełne podziały nie-
pełnosprawności, gdyż nie uwzględniają ograniczeń w wyborze zawodu, trudności
w znalezieniu pracy i w utrzymaniu się w niej. Trzeba pamiętać, że praca zawodo-
wa to nie tylko źródło dochodu, ale także potwierdzenie własnej wartości i przy-
datności, co niezbędne jest każdemu, a szczególnie osobie niepełnosprawnej.

Możliwości i ograniczenia osób niepełnosprawnych o różnych rodzajach i stop-
niach niepełnosprawności warunkują to, jakimi mogą być pracownikami. Uwarun-
kowania te zależą od niepełnosprawności, które możemy podzielić na cztery rodza-
je (Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych — DzU nr 123, poz. 776 z późn. zm.):
1) osoby z niepełnosprawnością sensoryczną:

— osoby niewidome i słabowidzące,
— osoby niesłyszące i słabosłyszące,
— osoby głuchoniewidome,

2) osoby z niepełnosprawnością ﬁzyczną:

— osoby z uszkodzonym narządem ruchu,
— osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych,

3) osoby z niepełnosprawnością psychiczną:

— osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną,
— osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania,

4) osoby z niepełnosprawnością złożoną, dotknięte więcej niż jedną niepełno-

sprawnością:

— mogą wystąpić tu połączenia różnych, wymienionych powyżej niepełnospraw-

ności, np. osoba niewidoma z umysłowym upośledzeniem, osoba z uszkodzo-
nym narządem ruchu, z zaburzeniami psychicznymi itp.

2. Podstawy prawne

regulujące społeczną sytuację

osób niepełnosprawnych

Nakaz podejmowania działań związanych z pomocą niepełnosprawnym w reali-
zacji ich marzeń zawodowych wynika z najwyższego rangą aktu prawnego w na-
szym kraju —

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

z dnia 2 kwietnia 1997 roku

(DzU nr 78, poz. 483 oraz z 2001 r. nr 28, poz. 319). Zawiera ona zapis stanowią-
cy, że żaden obywatel nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, spo-
łecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt 2). Ustawa za-
sadnicza nakłada również na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej
opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym (art. 68), a także obowiązek pomo-
cy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz ko-
munikacji społecznej (art. 69).

Wśród podstawowych aktów prawnych regulujących problematykę dotyczącą osób
niepełnosprawnych wymienić należy przede wszystkim:

1) Ustawę z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU nr 123, poz. 776 z późn. zm.),

2) Ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach

rynku pracy (DzU nr 99, poz. 1001),

3) Ustawę z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (DzU nr 64 poz. 593),
4) Ustawę z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej (DzU

nr 91, poz. 408 z późn. zm.),

5) Ustawę z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (DzU

nr 111, poz. 535 z późn. zm.),

6) Ustawę z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym

(DzU nr 28, poz. 153 z późn. zm.),

7) Ustawę z dnia 17 czerwca 1966 roku o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowi-

skowym (DzU nr 23, poz. 150 z późn. zm.),

8) Ustawę z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (DzU z 1996 r. nr 67,

poz. 329 z późn. zm.),

9) Ustawę z dnia 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgo-

wych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (DzU nr 54,
poz. 254 z późn. zm.),

10) Ustawę z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób ﬁzycznych

(DzU z 2000 r. nr 14, poz. 176 z późn. zm.),

11) Ustawę z dnia 26 czerwca 1974 roku — Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr 21,

poz. 94 z późn. zm.),

12) Ustawę z dnia 21 czerwca 2001 roku o dodatkach mieszkaniowych (DzU nr 71,

poz. 734),

13) Ustawę z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych

(DzU nr 137, poz. 887 z późn. zm.),

14) Ustawę z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-

pieczeń Społecznych (DzU nr 162, poz. 1118 z późn. zm.),

15) Ustawę z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych (DzU

nr 9, poz. 31 z późn. zm.),

16) Ustawę z dnia 20 czerwca 1997 roku — Prawo o ruchu drogowym (DzU nr 98,

poz. 602 z późn. zm.),

17) Ustawę z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpie-

czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU nr 60, poz. 636
z późn. zm.),

18) Ustawę z dnia 12 czerwca 1975 roku o świadczeniach z tytułu wypadków przy

pracy i chorób zawodowych (DzU z 1983 r. nr 30, poz. 144 z późn. zm.),

19) Rozporządzenie Ministra Łączności z dnia 21 października 1996 roku w spra-

wie określenia dostępu osób niepełnosprawnych do świadczeń usług pocz-
towych lub telekomunikacyjnych o charakterze powszechnym (DzU nr 127,
poz. 598 z późn. zm.),

20) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 10 października 2001 roku w sprawie

szczegółowego wykazu przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych
i leczniczych środków technicznych, wysokości udziału własnego ubezpieczo-
nego w cenie ich nabycia, podstawowych kryteriów ich przyznawania, okre-
sów użytkowania, a także przedmiotów ortopedycznych podlegających napra-
wie (DzU nr 121, poz. 1314),

21) Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 3 grudnia 1998 roku

w sprawie wysokości częściowej odpłatności ubezpieczonego za koszty wyży-
wienia i zakwaterowania w sanatorium uzdrowiskowym (DzU nr 166, poz.
1263 z późn. zm.),

22) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 25 czerwca 1998 roku

w sprawie trybu i szczegółowych zasad postępowania dotyczącego zwrotu ze
środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych kosz-
tów poniesionych przez pracodawców w związku z zatrudnianiem osób niepeł-
nosprawnych (DzU nr 86, poz. 548),

23) Rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z 27 czerwca 1996 roku

w sprawie opłat abonamentowych za używanie odbiorników radiofonicznych
i telewizyjnych (DzU nr 82, poz. 383 z późn. zm.),

24) Uchwałę nr 475 Sejmu RP z 1 sierpnia 1997 roku — Karta Praw Osób Niepeł-

nosprawnych (MP nr 50, poz. 475).

Działania państwa mające na celu wspieranie rehabilitacji zawodowej i społecz-
nej osób niepełnosprawnych wyznaczają przede wszystkim zapisy

Ustawy z dnia

27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych

(DzU nr 123, poz. 776 z późn. zm.), które 20 grudnia 2002 roku uległy znacznej
nowelizacji wiążącej się przede wszystkim z koniecznością dostosowania rozwią-
zań systemowych (a w szczególności w zakresie niedyskryminacji oraz polityki do-
tyczącej konkurencji) do standardów Unii Europejskiej.

Jako mechanizmy wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych na tzw. otwar-
tym i chronionym rynku pracy, ustawa przewiduje:
1) ﬁnansowanie części składek na ubezpieczenia społeczne osób niepełnospraw-

nych zatrudnionych u pracodawców zatrudniających mniej niż 25 pracowników
oraz prowadzących zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej,
a od 1 stycznia 2004 roku także osób niepełnosprawnych podejmujących dzia-
łalność gospodarczą oraz zatrudnionych u pracodawcy zatrudniającego co naj-
mniej 25 pracowników i osiągającego co najmniej sześcioprocentowy wskaźnik
zatrudnienia osób niepełnosprawnych;

2) zwrot kosztów poniesionych przez pracodawcę w związku z przystosowaniem

tworzonego lub istniejącego stanowiska pracy do potrzeb wynikających z nie-
pełnosprawności, w tym kosztów rozpoznania przez służby medycyny pracy
tych potrzeb — dla osoby niepełnosprawnej bezrobotnej lub poszukującej pracy
i niepozostającej w zatrudnieniu, skierowanej do pracy przez powiatowy urząd
pracy;

3) możliwość otrzymania przez osobę niepełnosprawną (bezrobotną lub poszuku-

jącą pracy i niepozostającą w zatrudnieniu) pożyczki na rozpoczęcie działalno-
ści gospodarczej albo rolniczej, z możliwością częściowego jej umorzenia;

4) doﬁnansowanie do oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego przez

osobę niepełnosprawną na kontynuowanie działalności gospodarczej lub rol-
niczej;

5) ﬁnansowanie kosztów szkolenia osób niepełnosprawnych zarejestrowanych

w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotne lub poszukujące pracy i nie-
pozostające w zatrudnieniu oraz będących w okresie wypowiedzenia umowy
o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy, w celu zwiększenia ich szans na
uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia dotychczasowych kwaliﬁkacji zawodo-
wych lub zwiększenia aktywności zawodowej;

6) możliwość otrzymania przez prowadzących zakłady pracy chronionej jednora-

zowej pożyczki w celu ochrony istniejących w zakładzie miejsc pracy dla osób
niepełnosprawnych, doﬁnansowania oprocentowania zaciągniętych kredytów
bankowych, refundacji zwiększonych kosztów zatrudnienia osób niepełno-
sprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysło-
we, epilepsję lub niewidomych (od 1 stycznia 2004 roku);

7) zachowanie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych i nie-

wykorzystanych środków tego funduszu przez pracodawcę, który utracił status
zakładu pracy chronionej i osiąga wskaźnik zatrudnienia osób niepełnospraw-
nych w wysokości co najmniej 25%;

8) obniżanie od 1 stycznia 2004 roku wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilita-

cji Osób Niepełnosprawnych przez pracodawców dokonujących zakupu usługi
z wyłączeniem handlu lub produkcji u pracodawców zatrudniających co najmniej
25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągających
wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub
umiarkowanego stopnia niepełnosprawności w wysokości co najmniej 10%;

9) ﬁnansowanie kosztów utworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej

ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
samorządu terytorialnego lub z innych źródeł;

10) zastąpienie z dniem 1 stycznia 2004 roku wcześniej obowiązującego systemu

zwrotu podatku VAT systemem doﬁnansowania do wynagrodzeń pracowni-
ków niepełnosprawnych zatrudnionych na otwartym i chronionym rynku pra-
cy; doﬁnansowanie będzie następować ze środków Państwowego Fundusz Re-
habilitacji Osób Niepełnosprawnych, który na ten cel otrzymywać będzie dota-
cję z budżetu państwa; wysokość tego doﬁnansowania będzie zróżnicowana ze
względu na stopień i rodzaj niepełnosprawności zatrudnionych osób niepełno-
sprawnych, a także w zależności od podmiotu zatrudniającego;

11) współﬁnansowanie przez PFRON, samorząd terytorialny i inne źródła kosztów

utworzenia i działalności warsztatów terapii zajęciowej, przy czym od 1 stycz-
nia 2004 roku następuje sukcesywne obniżanie doﬁnansowania ze środków
PFRON kosztów uczestnictwa w warsztacie osób niepełnosprawnych przeby-
wających w jednostkach organizacyjnych obowiązanych do zapewnienia terapii
zajęciowej na podstawie odrębnych przepisów;

12) doﬁnansowanie kosztów uczestnictwa osób niepełnosprawnych w turnusach

rehabilitacyjnych;

13) doﬁnansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się

i technicznych, stosownie do indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych
oraz doﬁnansowanie zaopatrzenia tych osób w sprzęt rehabilitacyjny, przed-
mioty ortopedyczne i środki pomocnicze;

14) powołanie przy marszałkach województw i starostach odpowiednio wojewódz-

kich i powiatowych rad do spraw osób niepełnosprawnych, będących organami
opiniodawczo-doradczymi, w których skład wejdą m.in. przedstawiciele funk-

3. Poradnictwo zawodowe

dla osób niepełnosprawnych

Zdobycie zawodu, zmiana dotychczasowych kwaliﬁkacji jest dla osób niepełno-
sprawnych jednym z najistotniejszych elementów pozwalających na aktywne uczest-
niczenie w życiu społecznym i zawodowym. Bez wątpienia praca oddziałuje rów-
nież na poczucie zadowolenia z życia, poziom satysfakcji osobistej, pewność zwią-
zaną z zabezpieczeniem materialnym, jak również na odzyskanie poczucia społecz-
nej użyteczności.

Poradnictwo zawodowe stanowi pierwszy bardzo ważny etap rehabilitacji zawodo-
wej osób niepełnosprawnych.

Zalecenie Międzynarodowej Organizacji Pracy w sprawie poradnictwa zawodo-
wego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich z 1975 roku nakazu-
je wszystkim krajom członkowskim rozwój i szerzenie poradnictwa zawodowego,
a także programów tego poradnictwa. Zalecenie stawia sobie za cel udzielanie oso-
bom niepełnosprawnym pomocy w wyborze najwłaściwszego kierunku szkolenia
i kształcenia zawodowego lub rodzaju i formy zatrudnienia.

Polskie poradnictwo zawodowe osób niepełnosprawnych opiera się na tych samych za-
sadach i założeniach, co poradnictwo zawodowe przeznaczone dla osób pełnospraw-
nych. Jedynie procedura badawcza jest bardziej rozbudowana, gdyż musi uwzględniać
psychologiczną, zdrowotną, socjalną i zawodową sytuację osoby badanej.

Poradnictwo zawodowe stanowi zatem jeden z najważniejszych procesów instytu-
cjonalnego oddziaływania na osoby ze znacznie zmniejszoną wydolnością wysiłko-
wą i ﬁzyczną, a także sprawnością ﬁzyczną bądź psychiczną, pragnące wybrać so-
bie zawód lub zmienić pracę — dlatego też

powinno być zorganizowane na wysokim

i profesjonalnym poziomie

Porad zawodowych, których celem jest udzielanie pomocy w wyborze właściwego
zawodu i rodzaju zatrudnienia osobom niepełnosprawnym, udzielają różne insty-
tucje podporządkowane resortom oświaty, zdrowia i pracy, do których należą mię-
dzy innymi: poradnie psychologiczno-pedagogiczne, urzędy pracy, wojewódzkie
przychodnie przemysłowe.

W zakresie wsparcia zawodowego osób niepełnosprawnych bezrobotnych lub po-
szukujących pracy powiatowe centra pomocy rodzinie i urzędy pracy proponują

1) tworzenie nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych,
2) udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej,
3) doﬁnansowanie do oprocentowania kredytu bankowego udzielonego na konty-

nuację działalności gospodarczej lub rolniczej,

4) wprowadzenie przez jednostki szkolące programów nauczania dla osób z różne-

go typu naruszeniem sprawności organizmu w zakresie narządu ruchu, wzroku,
narządu mowy, słuchu,

5) przeznaczenie środków z PFRON na rozpowszechnienie informacji wśród pra-

codawców na temat usług świadczonych przez powiatowy urząd pracy na rzecz
niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy,

6) zwiększenie środków przeznaczonych na szkolenia i przekwaliﬁkowania osób

niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy, pod kątem tworzo-
nych miejsc pracy, ze środków PFRON,

Powiatowy Urząd Pracy

w Łodzi, materiały

własne.

7) przekazanie środków na rozwój poradnictwa zawodowego dla osób niepełno-

sprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy.

System rehabilitacji zawodowej i społecznej nie jest w naszym kraju kompletny
i spójny. Istotne luki i niekonsekwencje powodują, że wiele osób spychanych jest na
dalekie peryferie życia społecznego. Brak spójnego systemu pomocy osobom nie-
pełnosprawnym sprawia, że często stają się one beneﬁcjentami pomocy społecznej
i biorcami rent inwalidzkich.

Celem programu pomocy skierowanej do niepełnosprawnych jest stworzenie no-
woczesnego systemu wsparcia osób niepełnosprawnych i ich rodzin, który umożli-
wi prowadzenie szerokich działań edukacyjnych, rehabilitacyjnych i leczniczych.

Budowa systemu wsparcia osób niepełnosprawnych powinna odbywać się kom-
pleksowo, przy czynnym udziale wszystkich istniejących na terenie powiatów pod-
miotów zajmujących się tą problematyką. Dzięki temu będzie można w pełni wy-
korzystać ich potencjał i możliwości, a jednocześnie posiąść kompletną informację.
Do skutecznej realizacji zamierzonych celów niezbędna jest też współpraca władz
powiatowych, gminnych, organizacji pozarządowych oraz innych instytucji działa-
jących na rzecz osób niepełnosprawnych, mogących wspierać przedsięwzięcie pro-
gramu merytorycznie i ﬁnansowo.

Osoby niepełnosprawne korzystają z pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowe-
go oraz szkolenia i przekwaliﬁkowania na zasadach określonych w Ustawie z dnia
20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

Za osobę gotową do podjęcia pracy uznaje się osobę niepełnosprawną, której stan
zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru cza-
su pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie. Osoba niepełnospraw-
na może posiadać status absolwenta, bezrobotnego albo osoby poszukującej pra-
cy. Dla uzyskania statusu bezrobotnego przez osobę niepełnosprawną istotne zna-
czenie ma z jednej strony stan jej zdrowia, umożliwiający podjęcie zatrudnienia,
a z drugiej strony okoliczność, czy nie nabyła ona, ze względu na niezdolność do
pracy, prawa do renty. Nabycie prawa do renty wyklucza bowiem możliwość uzna-
nia za bezrobotnego. Dana osoba może w takim przypadku zostać zarejestrowana
jako poszukująca pracy.

Osoba spełniająca wszystkie określone Ustawą o promocji zatrudnienia i instytu-
cjach rynku pracy przesłanki do uznania za absolwenta, bezrobotnego, poszukują-
cego pracy, uzyskuje odpowiedni status po zarejestrowaniu się we właściwym dla
miejsca zamieszkania powiatowym urzędzie pracy. Jednym z warunków zarejestro-
wania osoby niepełnosprawnej jest przedłożenie przez nią orzeczenia o niepełno-
sprawności, wydanego przez właściwy organ.

Osobie niepełnosprawnej bezrobotnej przysługują takie świadczenia, jak: zasiłek,
stypendium, świadczenie przedemerytalne na ogólnie obowiązujących zasadach
określonych w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

Norma czasu pracy przewidziana dla pracowników będących osobami niepełno-
sprawnymi nie może przekroczyć 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo. Czas
pracy pracowników zaliczanych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepeł-
nosprawności nie może przekroczyć 7 godzin dziennie i 35 godzin tygodniowo.
Pracownikowi zaliczonemu do znacznego stopnia niepełnosprawności przysługuje
dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalenda-
rzowym.

Ustawa ta znosi zapisy

Ustawy z dnia 14 grudnia

1994 roku o zatrudnieniu

i przeciwdziałaniu

bezrobociu.

4. Działania strukturalne państwa na

rzecz rozwoju zawodowego

osób niepełnosprawnych

4.1. Powiatowe urzędy pracy

Ustawa o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1991 roku
gwarantuje osobom upośledzonym ﬁzycznie lub psychicznie możliwość uzyskania
porady zawodowej (na zasadach określonych w ustawie) w wyspecjalizowanych
służbach rejonowych urzędów pracy oraz w wojewódzkich ośrodkach ds. zatrud-
nienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, utworzonych w ramach wojewódz-
kich urzędów pracy (Majewski, Szczepankowska, 2004). Poradnictwo zawodowe
w urzędach pracy ma za zadanie kształtowanie przyszłości zawodowej tej grupy
bezrobotnych. Są to przeważnie osoby, które w pewnym momencie swojego życia
stały się niepełnosprawnymi i wymagają zmiany zawodu. W procesie poradnictwa
dla niepełnosprawnych ważna jest indywidualizacja i kompleksowość porady za-
wodowej, a więc uwzględnienie interdyscyplinarnych badań lekarskich, psycholo-
gicznych, pedagogicznych oraz socjalnych.

Osoba niepełnosprawna traﬁa do urzędu pracy zazwyczaj sama, w celu poszukiwa-
nia zatrudnienia. Po zarejestrowaniu się kierowana jest do komórki poradnictwa
zawodowego na wstępną rozmowę. Doradca zawodowy, przeprowadzając wywiad,
zapoznaje się z sytuacją zdrowotną, życiową petenta, z jego życzeniami i upodo-
baniami. Wstępnie rozpoznaje sytuację, analizując jego dokumenty (zaświadcze-
nia lekarskie, świadectwa szkolne, opinie z pracy, kwestionariusz osobowy). Drogą
rozmowy (wywiadu) doradca określa poziom jego przystosowania społecznego, sy-
tuacji rodzinnej, warunków socjalno-bytowych, potrzeb, braków i oczekiwań. Na-
stępnie niepełnosprawny jest szczegółowo informowany o możliwościach zatrud-
nienia, przy jednoczesnym uwzględnieniu ograniczeń wynikających z jego stanu
zdrowia. Jeżeli decyduje się na podjęcie proponowanej pracy, kierowany jest na
specjalistyczne badania lekarskie w celu określenia stanu wydolności i sprawności
ﬁzycznej oraz tego, czy na danym stanowisku pracy wykonywane czynności będą
opierały się na funkcjach i sprawnościach nieuszkodzonych (Majewski, Szczepan-
kowska, 2004). Tak więc decyzja o skierowaniu osoby niepełnosprawnej do pracy
na określone stanowisko odbywa się w oparciu o diagnozę lekarską oraz o przepro-
wadzoną rozmowę doradczą z petentem.

Wiele osób niepełnosprawnych traci pracę na skutek braku kwaliﬁkacji zawodo-
wych lub kwaliﬁkacji potrzebnych na rynku pracy. Osoby niepełnosprawne, chcąc
utrzymać lub uzyskać pracę na otwartym rynku pracy, muszą posiadać poszukiwa-
ne i wysokie kwaliﬁkacje zawodowe, aby skutecznie współzawodniczyć z osobami
pełnosprawnymi. Stąd konieczność udzielania pomocy doradczej osobom wyma-
gającym szkolenia i przekwaliﬁkowania.

W procesie poradnictwa, którego celem jest pomoc w podjęciu decyzji zawodo-
wych przez osobę niepełnosprawną, konieczne staje się uświadomienie jej braku
predyspozycji psychoﬁzycznych do danego zawodu. Istotnym elementem procedu-

ry doradczej jest ukierunkowanie osoby niepełnosprawnej na poznanie samego sie-
bie, aby skonfrontować tę wiedzę z istniejącymi możliwościami w obszarze dostęp-
nych zawodów. Taka konfrontacja odbywa się w procesie poradnictwa grupowe-
go, gdzie klient ma możliwość poznania siebie, a w szczególności swoich mocnych
stron, oraz wzmocnienia zaufania do swoich możliwości.

Następnym etapem jest zapoznanie petenta z informacjami na temat zawodów
i programów kształcenia oraz prostych sposobów wydobywania wyłącznie tych in-
formacji, które odpowiadają proﬁlowi jego zainteresowań i zdolności w oparciu
o funkcje nieuszkodzone. W celu lepszego poznania klienta doradca powinien za-
poznać się także ze specjalistycznymi badaniami lekarskimi.

Zadaniem poradnictwa grupowego i indywidualnego dla osób niepełnosprawnych
jest więc pomoc klientom w osiągnięciu obiektywnej znajomości siebie oraz zwięk-
szenie umiejętności obiektywnej oceny sytuacji, w jakiej się znajdują. Efektem tego
powinno być znalezienie szkolenia pozwalającego zdobyć nowy zawód, który będzie
uwzględniał predyspozycje psychoﬁzyczne osoby niepełnosprawnej. Ponadto wy-
brany zawód lub szkolenie powinno być zgodne z zapotrzebowaniem rynku pracy.

Następnym elementem procesu doradczego jest przekazanie klientowi wiedzy
o możliwościach dokształcania, doskonalenia w drodze szkolenia kursowego oraz
o szkołach ponadpodstawowych i warunkach nauki w tych szkołach.

Powiatowe urzędy pracy organizują wieloaspektowe formy pomocy i doradztwa
zawodowego dla osób niepełnosprawnych, między innymi szkolenia.

Ze szkolenia może skorzystać osoba niepełnosprawna spełniająca warunki okre-
ślone w Ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, w sytuacji, gdy
brak jest możliwości zapewnienia jej odpowiedniej pracy, a odbycie szkolenia może
zwiększyć jej szansę na uzyskanie pracy.

Głównym celem organizowanych szkoleń jest zwiększenie szans osób niepełno-
sprawnych na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenie dotychczasowych umiejętno-
ści zawodowych oraz zwiększenie ich aktywności zawodowej. Są one organizowa-
ne w szczególności w przypadku, gdy osoba nie posiada kwaliﬁkacji zawodowych
albo musi zmienić dotychczasowe kwaliﬁkacje w związku z brakiem propozycji od-
powiedniego zatrudnienia lub w przypadku utraty zdolności do pracy w dotych-
czas wykonywanym zawodzie.

Osobę niepełnosprawną kieruje na odpowiednie szkolenie kierownik powiatowe-
go urzędu pracy z własnej inicjatywy lub na podstawie wskazań zawartych w orze-
czeniu właściwego organu. Może on również skierować osobę niepełnosprawną na
szkolenie wybrane przez nią, pod warunkiem, że uprawdopodobnione zostanie, że
szkolenie to zapewni uzyskanie pracy.

O skierowanie na szkolenie może ubiegać się osoba niepełnosprawna bezrobotna lub
poszukująca pracy, niepozostająca w zatrudnieniu, zarejestrowana w powiatowym
urzędzie pracy, jeżeli spełnia co najmniej jeden z niżej wymienionych warunków:
1) nie posiada kwaliﬁkacji zawodowych,
2) w związku z brakiem propozycji odpowiedniego zatrudnienia konieczna jest

zmiana jej kwaliﬁkacji,

3) utraciła zdolność do pracy w dotychczas wykonywanym zawodzie.

Osoby spełniające wyżej wymienione warunki zobowiązane są do:
1) złożenia dokładnie wypełnionego wniosku (wraz z opinią lekarską oraz opinią

doradcy zawodowego),

2) złożenia uprawdopodobnienia od pracodawcy o zatrudnieniu lub
3) złożenia oświadczenia o zamiarze rozpoczęcia własnej działalności gospodar-

czej (z uzasadnieniem).

Po wyrażeniu zgody na szkolenie przez kierownika urzędu następuje podpisanie
skierowania na szkolenie. Osobom skierowanym na szkolenie przysługuje dodatek
szkoleniowy (lub stypendium szkoleniowe dla absolwentów) w okresie odbywania
tego szkolenia.

Osoby niepełnosprawne kierowane są również do zakładów pracy chronionej. Ce-
lem zakładu pracy chronionej jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym, które
nie kwaliﬁkują się do podjęcia zatrudnienia w ramach otwartego rynku pracy, od-
powiedniej dla nich pracy oraz opieki medycznej i rehabilitacyjnej.

Osoba niepełnosprawna, która jest zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy
jako bezrobotna lub poszukująca pracy i niepozostająca w zatrudnieniu może rów-
nież otrzymać pożyczkę na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej. Po-
życzki dla osób niepełnosprawnych udzielane są ze środków Państwowego Fundu-
szu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

PFRON przeznaczony jest na ﬁnansowanie działań mających na celu aktywizację
zawodową osób niepełnosprawnych oraz ich rehabilitację zawodową i społeczną.

4.2. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne

Początki idei opieki psychologicznej nad dziećmi i młodzieżą na ziemiach polskich
sięgają przełomu XIX i XX wieku. Początkowo funkcjonowały dwa rodzaje po-
radni:
1) psychologiczne, które miały pomagać młodzieży kończącej szkołę w wyborze za-

wodu lub dalszego kierunku kształcenia,

2) społeczno-wychowawcze — z ukierunkowaniem pracy na sprawowanie opieki

nad dziećmi i młodzieżą ze środowisk szczególnie zaniedbanych, trudnych wy-
chowawczo.

Połączenie zakresów działań tych dwóch poradni, integracja poradnictwa zawodo-
wego i wychowawczego spowodowały powstanie nowego modelu placówki, tj. po-
radni wychowawczo-zawodowej. Tego typu placówki funkcjonowały do roku 1993.
Zmiany, jakie przyniosły z sobą lata osiemdziesiąte i początek lat dziewięćdziesią-
tych XX wieku, wyraźnie wskazały na konieczność przeprowadzenia reorganizacji
systemu poradnictwa. Rozporządzeniem MEN z dnia 11 czerwca 1993 roku po-
wołane zostały do życia poradnie psychologiczno-pedagogiczne oraz inne poradnie
specjalistyczne. Profesjonalnego wsparcia wymienionym poradniom udziela Cen-
trum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.

Szczegółowa charakterystyka zadań poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego
zawarta jest w ramowym statucie publicznej poradni psychologiczno-pedagogicz-
nej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, zawartym w Rozporządzeniu Mini-
stra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 grudnia 2002 roku, oraz w Rozporzą-
dzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 roku w spra-
wie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w pu-
blicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

W dokumencie tym określono, że poradnie specjalistyczne mają realizować swoje
zadania przez prowadzenie działalności diagnostycznej, terapeutycznej, doradczej
oraz proﬁlaktycznej w środowisku wychowującym, a w szczególności:
1) w zakresie diagnozy — prowadzić badania dzieci zgłaszających się do poradni,

dokonywać diagnozy potrzeb edukacyjnych, odchyleń i zaburzeń rozwojowych
dzieci i młodzieży, kwaliﬁkować do odpowiednich form pomocy psychologicz-

no-pedagogicznej, proﬁlaktyczno-wychowawczej, opieki, kształcenia specjalne-
go i resocjalizacji,

2) w zakresie terapii — prowadzić różnego rodzaju formy terapii psychologicznej,

pedagogicznej i społecznej w stosunku do dzieci i młodzieży, inspirować dzia-
łalność terapeutyczną w szkołach i innych placówkach, udzielać konsultacji i in-
nych form pomocy merytorycznej w tym zakresie,

3) w zakresie doradztwa — prowadzić doradztwo psychologiczne i pedagogicz-

ne dla dzieci i młodzieży, rodziców i nauczycieli oraz kształtować u młodzieży
umiejętność racjonalnego wyboru kierunku kształcenia i zawodu,

4) w zakresie proﬁlaktyki zaburzeń rozwojowych i trudności wychowawczych

— wspierać rodzinę i szkołę, popularyzować wiedzę psychologiczną i pedago-
giczną, rozwĳać umiejętności wychowawcze, inicjować różnorodne formy pracy
wychowawczej w środowisku szkolnym i pozaszkolnym dziecka.

Jak podaje „Biuletyn Informacyjny MEN” (1993: 7), do zadań poradni należy:
1) zapewnienie specjalistycznej pomocy uczniom w podejmowaniu optymalnych de-

cyzji w zakresie prawidłowego wyboru zawodu i kierunku dalszego kształcenia,

2) kształtowanie u młodzieży aktywnej postawy wobec swojego życia zawodowego,
3) uświadamianie uczniom konieczności konfrontowania swoich predyspozycji

psychoﬁzycznych, potrzeb i wartości z obiektywnymi wymaganiami stawiany-
mi przez zawody i rynek pracy,

4) udzielanie pomocy specjalistycznej szkołom w prowadzeniu orientacji szkolno-

-zawodowej.

Mimo że doradcy zawodu pracujący w poradni uczestniczą w końcowym etapie
orientacji i poradnictwa zawodowego, ich rola jest bardzo duża. Zajmują się oni
głównie:
1) indywidualnym poradnictwem zawodowym,
2) badaniem przydatności zawodowej i szkolnej uczniów (głównie z przeciwwska-

zaniami do wyboru zawodu),

3) poradnictwem grupowym (warsztaty wyboru drogi życiowej, wykłady, odczy-

ty, prelekcje),

4) przekazywaniem informacji o rynku pracy, zawodach, szkołach, egzaminach

wstępnych uczniom, nauczycielom i rodzicom.

W ciągu ostatnich lat działalność poradni psychologiczno-pedagogicznych bardzo
się zmieniła. Dawniej pedagodzy, psycholodzy pracowali głównie w poradnianych
gabinetach, przyjmując dzieci zgłoszone przez szkołę, rodziców lub lekarza. Wa-
chlarz proponowanych usług był ograniczony. Dzisiaj szeroko zakrojone działa-
nia poradni powodują wzrost popularności tych placówek w środowisku, o czym
świadczy zwiększająca się z roku na rok liczba zgłaszanych dzieci, a także widoczne
duże zapotrzebowanie szkół i rodziców na różne formy ich działalności.

W ofercie każdej poradni znajdują się propozycje z zakresu (Wojtasik, 1997: 110–111):
1) proﬁlaktyki wychowawczej,
2) diagnozy i terapii psychologicznej, pedagogicznej, logopedycznej, psychoterapii,
3) wczesnej interwencji w stosunku do dzieci z ryzyka rozwojowego,
4) stymulacji twórczego myślenia,
5) socjoterapii,
6) pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu dla uczniów niepełnospraw-

nych, z „konﬂiktem życzeń” i przejawiających trudności decyzyjne.

Ważną rolę w poradnictwie pełni w dalszym ciągu diagnoza i orzecznictwo
— szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych oraz uczniów ostatnich
klas szkół specjalnych. Młodzież uzależniona od różnych ograniczeń zdrowotnych,
intelektualnych nie może swobodnie dokonywać wyboru zawodu. Pomoc specjali-
stów w ich przypadku jest niezbędna, a poradnie psychologiczno-pedagogiczne są
w stanie zapewnić im taką pomoc.

Istotną sprawą w poradnictwie zawodowym jest udostępnianie jednostce informa-
cji o możliwych do wyboru zawodach, informacji o sobie samym oraz o sposobach
poruszania się na rynku pracy.

W ostatnich latach dla potrzeb poradni psychologiczno-pedagogicznych, centrów
informacji zawodowej i urzędów pracy opracowane zostały tzw. charakterystyki za-
wodowe, które są usystematyzowanym zbiorem informacji dobranych według przy-
jętych kryteriów i ujętych w określoną strukturę. Warto wspomnieć także o zna-
nych już pracownikom poradni psychologiczno-pedagogicznych „teczkach informa-
cji o zawodach”, skierowanych do uczniów pragnących zdobyć orientację w „świe-
cie zawodów”. Język i forma tej pomocy jest dostosowana do wieku odbiorców.
„Teczki” te mają dużą wartość informacyjną i stanowią doskonałe uzupełnienie in-
nych, wcześniej omawianych propozycji w dziale poradnictwa zawodowego.

W dobie reformy systemu edukacji oraz wysuwania propozycji zmian programo-
wych, systemowych i strukturalnych szkolnictwa, poradnictwo zawodowe coraz
pewniej znajduje właściwe sobie miejsca w szkole.

Obecne zagrożenie bezrobociem absolwentów różnych typów szkół powoduje, że
problemy poradnictwa zawodowego, w szczególności w odniesieniu do uczniów
i młodzieży niepełnosprawnej, muszą być rozwiązane, czemu sprzyja nowo powo-
łany zawód szkolnego doradcy zawodowego.

Trudno podsumować złożoną sytuację zawodową osób niepełnosprawnych w na-
szym kraju. Z uwagi na bardzo szeroki zakres omawianych treści, materiał ten jest
jedynie próbą uporządkowania podstawowych aspektów problemu i przyczynkiem
do dalszych samodzielnych reﬂeksji.

Starałam się wykazać, że na poziomie państwa wypracowano już narzędzia pomo-
cy niepełnosprawnym w ich trudnej sytuacji życiowej i zawodowej (patrz tabela 1),
jednakże instrumenty te są jeszcze dalece niewystarczające.

Wyraźną próbą dostosowania polskich rozwiązań legislacyjnych dotyczących osób
niepełnosprawnych do prawa unĳnego jest

Ustawa z dnia 5 grudnia 2002 roku o zmia-

nie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw-
nych oraz o zmianie niektórych innych ustaw

. Wtórują jej zmiany proponowane przez

rząd w programie uporządkowania i ograniczenia wydatków publicznych w kwe-
stiach socjalnych. Obydwa akty budzą wiele kontrowersji i obaw społecznych. Po-
dobnie zresztą jak poprzedni system, wprowadzony przez Ustawę z dnia 27 sierp-
nia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej, społecznej i zatrudnianiu osób niepełno-
sprawnych, który w latach 1999–2009 pod wpływem lobbingu lub na zamówienie
polityczne nowelizowano aż 18 razy (ostatnia nowelizacja wzbudziła zainteresowa-
nie zaledwie garstki parlamentarzystów).

Należy mieć nadzieję, że zmiany, które muszą nastąpić, będą tym razem szły w kie-
runku wyraźnej trwałej poprawy sytuacji niepełnosprawnych i sprawią, że narzę-
dzia wypracowane na podstawie unĳnych standardów nie będą martwymi zapisa-
mi, świadczącymi jedynie o dobrych intencjach polskich legislatorów.

Ustawą tą zmienia się:

Ustawę z dnia 26 lipca

1991 roku o podatku do-

chodowym od osób ﬁzycz-

nych, Ustawę z dnia

15 lutego 1992 roku o po-

datku dochodowym od

osób prawnych, Ustawę

z dnia 8 stycznia 1993 ro-

ku o podatku od towa-

rów i usług oraz o podat-

ku akcyzowym, Ustawę

z dnia 20 czerwca 1997

roku — Prawo o ruchu

drogowym, Ustawę z dnia

17 grudnia 2001 roku

o zmianie Ustawy o fun-

duszu alimentacyjnym,

Ustawy o zasiłkach ro-

dzinnych, pielęgnacyjnych

i wychowawczych i Usta-

wy o świadczeniach pie-

niężnych z ubezpiecze-

nia społecznego w razie

choroby i macierzyństwa,

Ustawę z dnia 17 grudnia

2001 roku o zmianie Usta-

wy o pomocy społecz-

nej, Ustawy o planowaniu

rodziny, ochronie płodu

ludzkiego i warunkach do-

puszczalności przerywania

ciąży, Ustawy o rehabilita-

cji zawodowej i społecznej

oraz zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych, Usta-

wy o systemie ubezpieczeń

społecznych oraz Ustawy

o emeryturach i rentach

z Funduszu Ubezpieczeń

Społecznych.

Szczebel

Administracja rządowa

Administracja

samorządowa

Inne

instytucje

Podmioty

gospodarcze

Organizacje

środowiskowe

Centralny

Minister gospodarki, pracy
i polityki społecznej

PFRON

Organizacje
samorządu
gospodarczego

Organizacje związków
zawodowych

Organizacje
pracodawców

Organizacje
pozarządowe

Pełnomocnik rządu
do spraw osób
niepełnosprawnych
Krajowy Urząd Pracy

Województwo

Wojewoda

Wojewódzki zespół ds.
orzekania o stopniu niepeł-
nosprawności

Marszałek
Województwa

Oddziały
PFRON

Samorząd
województwa

Powiat

Powiatowe
centrum pomocy
rodzinie

Zakłady pracy
chronionej

Powiatowy urząd
pracy

Warsztaty
terapii
zajęciowej
Zakłady
aktywizacji
zawodowej

Firmy na
otwartym
rynku pracy

Tabela 1

Schemat struktury systemu

rehabilitacji zawodowej

i społecznej osób

niepełnosprawnych

Źródło: Barczyński, 2001: 61.

Bibliograﬁa

1. Balcerzak-Paradowska B., 2002: Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce,

Warszawa.

2. Barczyński A., 2001: Struktura systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej

osób niepełnosprawnych, [w:] Barczyński A., Zakłady pracy chronionej w pol-
skim systemie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych, Warszawa.

3. Barczyński A., 2004: Praca i rehabilitacja osób niepełnosprawnych w Polsce,

„Polityka Społeczna”, nr 9.

4. Bednarczyk H., Figurski J., Żurek M., 2005: Pedagogika pracy. Doradztwo za-

wodowe, Radom.

5. Bokszański Z., 2001: Stereotypy a kultura, Wrocław.
6. Ekspertyza Komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka PAN dotycząca sy-

tuacji ludzi niepełnosprawnych i rehabilitacji, 1978.

7. Frąckiewicz L., 2002: Postawy wobec niepełnosprawności, Katowice.
8. Gałęziak J., 2004: Osoby niepełnosprawne na rynku pracy UE, Warszawa.
9. Golinowska S., 2001: Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Pol-

sce i innych krajach UE, Warszawa.

10. Golinowska S., 2004: Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ocena

działań instytucji, Warszawa.

11. Gwiazdowicz A., 2003: Kierunki polityki państwa wobec osób niepełnospraw-

nych w zakresie zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej, Ogólnopolska Konfe-
rencja Naukowa „Polskie doświadczenia w rehabilitacji i zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych”, Warszawa.

12. Informator osoby niepełnosprawnej, 2007: PFRON, Warszawa.
13. Krzeszewska B., 1986: Pedagogiczne kształcenie w zakresie orientacji zawodo-

wej, Warszawa.

14. Lokalna polityka rynku pracy na przykładzie województwa łódzkiego, 1995:

(red.) S. Borkowska, P. Bohdziewicz, Łódź.

15. Majewski T., 1995: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa.
16. Majewski T., 2004: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych, Warszawa.
17. Majewski T., Szczepankowska B., 2004: Rehabilitacja zawodowa osób niepeł-

nosprawnych, „Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego”, wyd.
2, zeszyt 10.

18. Niepełnosprawni a praca, 2004: (red.) L. Frąckiewicz, W. Koczur, Katowice.
19. Opioła D., 2001: Promocja osób niepełnosprawnych na rynku pracy, Łódź.
20. Pilch T., 1997: Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie,

Wrocław.

21. Podolska-Filipowicz B., 1996: Podstawy zawodoznawstwa, orientacji i porad-

nictwa zawodowego, Bydgoszcz.

22. Przewodnik po zawodach, t. II, 2003: Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Poli-

tyki Społecznej, Warszawa.

23. Rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z dnia 27 czerwca 1996 roku

w sprawie opłat abonamentowych za używanie odbiorników radiofonicznych
i telewizyjnych (DzU nr 82, poz. 383 z późn. zm.).

24. Rozporządzenie Ministra Łączności z dnia 21 października 1996 roku w spra-

wie określenia dostępu osób niepełnosprawnych do świadczeń usług pocz-
towych lub telekomunikacyjnych o charakterze powszechnym (DzU nr 127,
poz. 598 z późn. zm.).

25. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 25 czerwca 1998 roku

26. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 grudnia 1998 roku

w sprawie wysokości częściowej odpłatności ubezpieczonego za koszty wyży-
wienia i zakwaterowania w sanatorium uzdrowiskowym (DzU nr 166, poz.
1263 z późn. zm.).

27. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 października 2001 roku sprawie

28. Sarzyńska E., 2007: Doradca zawodowy w środowisku bezrobotnych, Lublin.
29. Sękowska Z., 1998: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa.
30. Tadeusiewicz G., Stolińska-Pobralska N., 2003: Doradztwo zawodowe dla osób

niepełnosprawnych, Łódź.

31. Uchwała nr 475 Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 roku — Karta Praw Osób Nie-

pełnosprawnych (MP nr 50, poz. 475).

32. Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 roku o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowisko-

wym (DzU nr 23, poz. 150 z późn. zm.).

33. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku — Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr 21,

poz. 94 z późn. zm.).

34. Ustawa z dnia 12 czerwca 1975 roku o świadczeniach z tytułu wypadków przy

pracy i chorób zawodowych (DzU z 1983 r. nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

35. Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych (DzU nr 9,

poz. 31 z późn. zm.).

36. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób ﬁzycznych

(DzU z 2000 r. nr 14, poz. 176 z późn. zm.).

37. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej (DzU nr 91,

poz. 408 z późn. zm.).

38. Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (DzU z 1996 r. nr 67,

poz. 329 z późn. zm.).

39. Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgo-

wych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (DzU nr 54,
poz. 254 z późn. zm.).

40. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (DzU nr 111,

poz. 535 z późn. zm.).

41. Ustawa z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym

(DzU nr 28, poz. 153 z późn. zm.).

42. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 roku — Prawo o ruchu drogowym (DzU nr 98,

poz. 602 z późn. zm.).

43. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU nr 123, poz. 776 z późn. zm.).

44. Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych

(DzU nr 137, poz. 887 z późn. zm.).

45. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-

pieczeń Społecznych (DzU nr 162, poz. 1118 z późn. zm.).

46. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpie-

czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU nr 60, poz. 636
z późn. zm.).

47. Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 roku o dodatkach mieszkaniowych (DzU nr 71,

poz. 734).

Document Outline