Drohiczyński Przegląd Naukowy

Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego

Nr 9/2017

Agnieszka Kowalska

Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Pawła II

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej.
O wzajemnych relacjach między społecznością
monokulturową a wielokulturową

Old Order Amish in North America.
On mutual relations between monocultural
and multicultural societies

Słowa kluczowe:
Amisze Starego Zakonu, społeczność monokulturowa, kultura popularna
Key words:
Old Order Amish, monocultural societies, popular culture,

Streszczenie

Artykuł opisuje relacje, jakie zachodzą pomiędzy monokulturową

wspólnotą  religijną  Amiszów  Starego  Zakonu  a  wielokulturowym  społe-
czeństwem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Amisze, jako odłam
anabaptyzmu,  uznają  dosłownie  odczytywaną  Biblię  za  najważniejsze  źró-
dło wiary chrześcijańskiej. Słowa Chrystusa ,,jeśli więc kto chce być przy-
jacielem świata, staje się nieprzyjacielem Boga” (Jk 4,4) zinterpretowali ja-
ko  istnienie  dwóch  rzeczywistości:  boskiej  i  ziemskiej.  Boską  społeczność
tworzą  amisze,  będący  wiernymi  naśladowcami  Jezusa.  Zewnętrzne  społe-
czeństwo  zamieszkane  jest  przez  grzeszników  i  pozostaje  pod  wpływem
szatana,  dlatego  osiągnięcie  szczęścia  wiecznego  możliwe  jest  jedynie
w grupach odseparowanych od świata. Izolacja chroni prawdziwych chrze-
ścijan  przed  utratą  zbawienia.  Styl  życia  nowoczesnych  społeczeństw  po-
strzegają jako przeszkodę w uzyskaniu szczęścia wiecznego.

Agnieszka Kowalska

226

Amisze narażeni na wpływy kultury popularnej i rozwijającego się

społeczeństwa  umiejętnie  chronią  się  przed  wpływami  zagrażającymi  wie-
rze.  Jednocześnie  korzystają  z  wybranych  osiągnięć  cywilizacyjnych,  tak
aby nie miały one negatywnego wpływu na tradycję i  stabilność grupy.  Ze
względu na swój sposób życia amisze stali się przedmiotem zainteresowania
kultury masowej. Badanie poszczególnych obszarów kultury: literatury, fil-
mów  i  reklamy  pozwala  na  zaprezentowanie  sposobu,  w  jaki  Amerykanie
postrzegają niedostępne dla nich wspólnoty amiszów. Wskazuje się zarów-
no na pozytywne i negatywne cechy omawianej grupy religijnej: uczciwość,
pracowitość, ale także bezrefleksyjne podążanie za zasadami wiary. Artykuł
wyjaśnia,  w  jaki  sposób  dwie  diametralnie  różne  wspólnoty  wpływają  na
siebie:  jak  wzajemnie  się  inspirują,  ubogacają  i  czego  mogą  się  od  siebie
nauczyć.

Abstract

This article describes mutual relations between the mono-cultural re-

ligious community of Old Order Amish and the multicultural society of the
United States of America. The Amish, fraction of Anabaptism, believe that
literally interpreted Bible is the most important source of Christian faith.
The words of Jesus Christ: don’t you know that friendship with the world
means enmity against God? (Jk 4:4) were interpreted by the Amish as evi-
dence for existence of two realities: earthly and godly one. The godly socie-
ty is composed of the Amish, who are the true Christ’s followers. The socie-
ty outside of this godly community is inhabited by sinners and influenced by
Satan. Therefore achieving eternal happiness is possible only within a sepa-
rated community. Isolation protects the true Christians from losing their sal-
vation. The lifestyles of modern societies, the Amish see as obstacle in gain-
ing eternal life.

The Amish who are constantly threatened by influences of the pop

culture and developed society, try to protect themselves and their faith. On
the  other  hand  they  utilize  selected  fruits  of  civilization  so  that  they  don’t
destroy traditions and stability of their community. Research on different ar-
eas of mainstream culture: literature, movies and commercials gives an idea
of the way a typical American sees the isolated Amish community. One can
see  both  positive  and  negative  features  assigned  to  this  religious  minority:
honesty, hard working, but also blind following of religious beliefs. This ar-
ticle clarifies the ways in which the two societies that are totally different in-
fluence each other: inspire, enrich, and what they can learn from each other.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

227

1. Anabaptyzm

W rozdziale zostanie opisany sprzeciw anabaptystów wobec braku

postępu w odnowie Kościoła, prześladowania za wiarę oraz działalność cha-
ryzmatycznych  anabaptystycznych  przywódców.  Omówienie  czynników,
który ukształtowały ten ruch, jest  niezbędne do zrozumienia sposobu życia
amiszów.

1.1. Historia powstania

Amisze Starego Zakonu to anabaptystyczna wspólnota religijna.

Ruch  anabaptystyczny  powstał  w  1525  roku  na  terenie  Szwajcarii  i  wiązał
się  z  rozpoczęciem  działalności  Feliksa  Manza  i  Konrada  Grebela,  począt-
kowo uczniów Ulricha Zwingliego. Od grudnia 1523 roku oskarżali mistrza
o odejście od ideałów reformacji. Głównym zarzutem było znaczne spowol-
nienie  reformy  Kościoła:  celowe  unikanie  wprowadzania  zmian  we  mszy
świętej oraz opóźnianie zdejmowania krzyży i obrazów

. Konrad Grebel był

przekonany, że bez  zgody  władz  Zwingli  nie potrafił  zrealizować reforma-
cyjnych  postulatów.  Uczniowie  rozczarowani  postawą  nauczyciela  i  bra-
kiem działań naprawczych w Kościele postanowili działać samodzielnie. Za
cel postawili sobie powrót do wiary pierwszych chrześcijan. Funkcjonowa-
nie i sposób organizacji wczesnych gmin chrześcijańskich był dla nich wzo-
rem,  według  którego  powinno  nastąpić  odnowienie  wiary.  Aktem  przystą-
pienia do anabaptystycznych wspólnot było powtórne przyjęcie chrztu.

Feliks Manz i Konrad Grebel zgromadzili wokół siebie grupę entu-

zjastów odbudowy Kościoła. Ważną rolę w powstaniu ruchu odegrał Georg
Blaurock. Urodził się we wsi Bonaduz w Grisons na terenie Szwajcarii. Do
1516 roku był księdzem, następnie został gorliwym wyznawcą i żarliwym
apostołem nowej wiary. Działał na terenie Zollikonu i Zurychu.

Liczba wyznawców systematycznie wzrastała, co niepokoiło władze

państwowe na tyle, że prześladowania rozpoczęły się już w 1525 roku. Dwa
lata później cesarz Karol V oficjalnie uznał anabaptyzm za przestępstwo ka-
rane śmiercią. Prześladowania trwały z różną intensywnością do XVIII wie-
ku.

Opis męczeńskiej śmierci anabaptystów znajduje się w Modlitewniku

dla wczesnych chrześcijan (Die Ernsthafte Christenpflicht) oraz Zwierciadle

W.R. Estrep, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teolo-

giczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST, Warszawa 2009, s. 35.

Agnieszka Kowalska

228

męczenników

. Podstawy wiary zawarte są w postaci 24 artykułów schlei-

theimskich, których twórcą był Michael Sattler

. Wymienione księgi mają za

zadanie wzmacniać wiarę i nieustannie przypominać o ofierze, jaką ponieśli
anabaptyści w imię ustanowienia zasad prawdziwego Kościoła.

Pierwszym męczennikiem anabaptystycznym był Feliks Manz, który

w 1527 roku został skazany na śmierć poprzez utopienie

. Przywódcy ruchu

oraz wyznawcy byli mordowani, więzieni i poddawani torturom. Anabapty-
ści  wspominają  do  dzisiejszego  dnia  męczeńską  śmierć  Michaela  Sattlera.
Przyszedł  na  świat  w  1490  roku  nieopodal  Freiburg  w  Niemczech.  Zacho-
wało się niewiele informacji o życiu, jakie prowadził, zanim został anabap-
tystą. Wiadomo, że znał grekę, łacinę i hebrajski oraz pełnił funkcję przeora
klasztoru benedyktyńskiego św. Piotra w Czarnym Lesie. Powtórny chrzest
z  rąk  anabaptystów  przyjął  między  1525  a  1526  rokiem.  Jako  nawrócony
chrześcijanin  wyruszył  do  Strassburga,  a  potem  do  Horb,  gdzie  pozyskał
wielu  wiernych  oraz  wydał  kilka  traktatów,  między  innymi  O  uświęceniu
Chrystusowym i Słuchanie fałszywych proroków lub antychrystów.

Działalność Sattlera przypadała na czas prześladowań, podczas któ-

rych anabaptyści byli systematycznie pozbawiani przywództwa

. Aby

wzmocnić  ruch,  na  początku  1527  roku  Sattler  zorganizował  spotkanie,  na
którym zostały spisane zasady funkcjonowania wspólnoty anabaptystycznej.
Do dzisiaj są one znane pod nazwą artykuły schleitheimskie. Władze zdołały
wykryć  tajne  zgrupowanie  i  aresztować  ich  uczestników.  Michael  Sattler
został umieszczony w więzieniu w Binsdorf. W maju 1527 roku zasiadł na
ławie oskarżonych wraz z pozostałymi czternastoma osobami. Według rela-
cji  świadków  opanowany  Sattler  znosił  szykany  i  bronił  swoich  poglądów
z  godnością.  Proces  zakończył  się  wyrokiem  śmierci.  Wykonywanie  kary
rozpoczęto  publicznie  na  rynku.  Raniony  rozgrzanymi  szczypcami,  pozba-
wiony  języka,  przyczepiony  na  linach  do  wozu  i  ciągnięty  po  drodze,  dał
świadectwo  swojej  wiary

. Odwaga Sattlera nigdy nie została zapomniana.

Opis jego śmierci znajdował się w materiałach ewangelizacyjnych rozpo-
wszechnianych na terenie Niemiec, Austrii i Szwajcarii

D.B. Kraybill, The Riddle of Amish Culture, Wyd. The John Hopkins Univeristy Press,

Baltimore, London, s. 5.

Tamże, s. 15.

Tamże, s. 60.

D.B. Kraybill, Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites and Mennonites,

wyd. Johns Hopkins University Press, Baltimore, s. 183.

W.R. Estrep, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teolo-

giczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST, dz. cyt., s. 84.

Tamże, s. 85.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

229

Prześladowania na terenie Szwajcarii zmusiły anabaptystów do ucieczki na
Morawy,  do  Niemiec  i  Holandii.  Część  anabaptystów  trafiła  do  Polski,
gdzie  jako  specjaliści  od  melioracji  gruntów,  osiedlali  się  na  Żuławach,
Gdańsku  i  Elblągu.  Niektórzy  wyemigrowali  w  rejony  Alzacji  (dzisiejsza
Francja).

1.2. Doktryna

Odnowa Kościoła zaproponowana przez anabaptystów obejmowała

nie tylko sferę religii, ale zakładała całościową przebudowę stosunków spo-
łecznych.  Adam  Wielomski  trafnie  oddaje  charakter  ruchu  anabaptystycz-
nego: ,,Mamy tutaj do czynienia z ultraradykalnym i fanatycznym odrzuce-
niem  wszelkiej  zmiany  względem  archetypu  biblijnego,  czyli  z  negacją
wszystkich późniejszych elementów wiary i  życia religijnego:  Tradycji ka-
tolickiej,  obyczaju  i  powstałych  przez  stulecia  stosunków  społecznych,  ry-
tów i organizacji na korzyść literalnie odczytywanego Pisma Świętego. Tra-
dycja katolicka to nic innego jak wielkie świętokradztwo antychrysta pole-
gające  na  poprawianiu  Boskiej  inteligencji  poprzez  dodanie  czegokolwiek
do jej słów – twierdzi Karlstadt”

Anabaptyści uważają, że słowa Boga są doskonałe i nie należy pod-

dawać ich interpretacji.  Swoje stanowisko uzasadniają cytatem z Pierwsze-
go  Listu  do  Tymoteusza:  ,,Jeśli  ktoś  naucza  inaczej  i  nie  trzyma  się  zdro-
wych  słów  pana  naszego  Jezusa  Chrystusa  oraz  nauki  zgodnej  z  pobożno-
ścią, jest  nadęty, niczego nie pojmuje, lecz choruje na dociekania i  słowne
utarczki. Z nich rodzą się: zawiść, sprzeczka, bluźnierstwa, złośliwe podej-
rzenia.”  (1  Tm  6,3-5).  Słowa  Pisma  Świętego  traktują  jako  idealny  plan,
którego  realizacja  kończy  się  sukcesem  polegającym  na  osiągnięciu  szczę-
ścia  wiecznego  w  niebie.  Wystarczy  tylko  podążać  skrupulatnie  za  wska-
zówkami  Boga.  Przykładem  takiego  podejścia  jest  wyprowadzanie  obo-
wiązku izolacji w oparciu o następujące cytaty biblijne: ,,królestwo moje nie
jest z tego świata” (J 18,36) oraz ,,przeto wyjdźcie spośród nich i odłączcie
się  od  nich,  mówi  Pan  i  nie  tykajcie  tego,  co  nieczyste,  a  ja  was  przyjmę”
(2 Kor 6,17), a także ,,jeżeli ktoś zamierzałby być przyjacielem świata, staje
się nieprzyjacielem Boga” (Jk 4,4).

Następstwem literalnego odczytania słów Chrystusa jest izolacja od

społeczeństwa. Anabaptyści stworzyli społeczność prawdziwych chrześci-
jan, którzy właściwie wypełniają wolę Boga i dzięki temu zostają zbawieni.

A. Wielomski, Myśl polityczna Reformacji i Kontrreformacji. Tom I: Rewolucja prote-

stancka, Wyd. Von Boroviecky, Radzymin 2013, s. 293.

Agnieszka Kowalska

230

Zasada  izolacji  od  świata  obowiązuje  wszystkie  grupy  anabaptystyczne  do
dzisiaj.  Jest  podstawą  budowania  monokulturowej  wspólnoty  i  wpływa  na
relację z zewnętrznym światem.

Obrzędem, który włączał wiernych do anabaptystycznej wspólnoty,

był chrzest

. Udzielano go wyłącznie osobom dorosłym, czyli potrafiącym

świadomie dokonać wyboru pójścia za Chrystusem. Chrzest nie miał wpły-
wu na zbawienie, ale był dobrowolnym, publicznym wyznaniem wiary,
znakiem poddania się wspólnocie, posłuszeństwa wobec Kościoła i Boga

Chrzest  był  tylko  zewnętrznym  znakiem  wiary,  ponieważ  odkrycie  Boga
i  relacja  z  Nim  nawiązywana  była  we  wnętrzu  człowieka.  Łaskę  można
w  sobie  odkryć  poprzez  rozwijanie  wiary  dokonywane  dzięki  lekturze  Pi-
sma  Świętego

. Przyjęcie chrztu powinno być poprzedzone wyznaniem

grzechów  i  pokutą,  dlatego  może  zostać  udzielone  tylko  osobom  w  odpo-
wiednim  wieku.  ,,Wyznajemy  widzialny  Kościół  Boży,  składający  się
z  tych,  którzy  prawdziwie  pokutowali  i  uwierzyli,  zostali  prawidłowo
ochrzczeni, złączeni z Bogiem i włączeni w społeczność świętych na ziemi.
Tacy są rodem wybranym, królewskim kapłaństwem, mają oni świadectwo,
iż  są  oblubienicą  Chrystusa,  że  są  dziećmi  i  dziedzicami  życia  wieczne-
go”

. Powyższe zasady wiary prowadzą do określonych konsekwencji

w życiu religijnym i społecznym.

Odkrycie Boga we wnętrzu następuje poprzez pracę nad sobą, dlate-

go  poszukiwanie  Boga  uzależnione  jest  od  warunków  zewnętrznych.  Nie-
właściwe  środowisko,  otaczanie  się  grzesznikami,  korzystanie  z  uciech
świata oddalonego od Chrystusa, wpływa niekorzystnie na relację ze Stwo-
rzycielem.  Konieczne  jest  zapewnienie  odpowiednich  warunków,  które
sprzyjałyby realizacji nakazów biblijnych, a tym samym ułatwiałyby otrzy-
manie łaski. Amisze tworzą swoiste inkubatory zbawienia, które zamieszku-
ją prawie doskonali chrześcijanie, codziennie odkrywający Zbawiciela znaj-
dującego  się  w  ich  wnętrzu  i  doznający  mistycznego  zjednoczenia  duszy

Termin anabaptyzm oznacza nowochrzeńców. Jest to nazwa, która została nadana wier-

nym w początkach istnienia wspólnoty. Jest określeniem pejoratywnym. Anabaptyści sami
nazywali siebie chrześcijanami lub braćmi.

W.R. Estep, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teolo-

giczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST, dz. cyt., s. 212.

J. Raitt, B. McGinn, J. Meyendorff, Duchowość chrześcijańska. Późne średniowiecze

i reformacja, tł. P. Blumczyński, S. Patlewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskie-
go, Kraków 2011, s. 345.

Z. Pasek, Wyznania wiary. Protestantyzm, Wyd. Media-Press, Kraków 1999, s. 134.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

231

z Bogiem

. W celu odgraniczenia ludzi, którzy mogą utrudniać drogę do

szczęścia wiecznego, anabaptyści podzieli świat na dwa królestwa: króle-
stwo Boga i królestwo ziemskie.

W boskim królestwie mieszkają ludzie oddani Chrystusowi. Za kró-

lestwo Boga amisze uważali własne, zamknięte wspólnoty. Królestwo ziem-
skie to zewnętrze społeczeństwo, które jest siedliskiem szatana. Amisze są
przekonani, że szatan posługuje się nowoczesną technologią, muzyką, modą
i nowymi ideologiami, aby skłaniać ludzi do grzechu.

Wynikiem literalnego odczytania Pisma Świętego było wstrzymanie

się od służby wojskowej, składania przysięgi oraz odmawianie obejmowa-
nia stanowisk urzędniczych i państwowych: ,,Wyznajemy, że Pan Jezus za-
bronił swym naśladowcom przysięgania i rozkazał mówić jedynie tak lub
nie. Mamy bezwzględnie spełniać nasze obietnice tak wiernie, jak byśmy je
potwierdzali uroczystą przysięgą. Mamy pewność, że nikt – nawet i rząd –
nie będzie miał podstawy do wymagania od nas czegoś więcej”

. Charakte-

ryzował ich pacyfizm uzasadniany między innymi cytatem z Listu do Rzy-
mian: ,,Umiłowani, nie wymierzajcie sami sobie sprawiedliwości, lecz po-
zostawcie to pomście [Bożej]! Napisano bowiem: Do Mnie należy pomsta.
Ja wymierzę zapłatę - mówi Pan - ale: jeżeli nieprzyjaciel twój cierpi głód –
nakarm go.” (Rz 12,19).

Przedstawienie doktryny anabaptystów jest konieczne do zrozumie-

nia ich sposobu życia i powodów izolacji, a także rodzaju relacji z ze-
wnętrznym światem.

1.3. Przywódcy duchowni na terenie Europy

Anabaptyści są zróżnicowanym ruchem religijnym, w skład którego

wchodzi kilkadziesiąt różnych odłamów. Najliczniejszym ruchem są men-
nonici. Stanowią 63% wszystkich anabaptystów

. Kolejną grupą są Bracia

(Brethren) – 21,8%

. Trzecią grupę pod względem liczebności stanowią

amisze – 12,8%. Najmniej liczną jest wspólnota huterytów – 2,4%.

A. Wielomski, Myśl polityczna reformacji i kontrreformacji. Tom I: Rewolucja prote-

stancka, Wyd. Von Boroviecky, dz. cyt., s. 283.

Tamże, s. 137.

Dane procentowe zaczerpnięte z: D.B. Kraybill, Concise Encyclopedia of Amish, Breth-

ren, Hutterites, and Mennonites, wyd. Johns Hopkins University Press, dz. cyt., s. 13.

Powstali w 1708 roku na terenie Niemiec pod przewodnictwem Aleksandra Macka

(1679-1735). Wywodzą się z XVII-wiecznego ruchu pietystów.

Agnieszka Kowalska

232

Na terenie południowych Niemiec głosiło kilku nauczycieli, którzy

swoją działalnością wpływali  na kształt  anabaptyzmu.  Hans  Hut przewidy-
wał  nadejście  Chrystusa  i  wyznaczał  daty  końca  świata.  W  Schaffhausen
i  Strasburgu  działał  Wilhelm  Reublin.  Wygnany  z  Strasburga  udał  się  do
Austerlitz, gdzie przyczynił się do podziału huteryckiej wspólnoty.

Nowopowstały ruch religijny zwalczany przez władzę, zmagał się

z problemem wewnętrznego rozbicia, braku przywództwa i niedogodno-
ściami związanymi ze zmianą miejsc pobytu. Anabaptyści nie tworzyli jed-
norodnego ruchu. Podziały wywoływane były innymi wizjami organizowa-
nia życia wspólnotowego.

Na Morawach działał Jakob Wiedemann, który za warunek zbawie-

nia  uznawał  brak  własności  prywatnej.  Władze  nie  mogąc  tolerować  kon-
fliktowej postawy Wiedemanna, wygnały go wraz z jego zwolennikami. Tu-
łaczka,  brak  schronienia  i  ciężkie  warunki  życia  zmusiły  anabaptystów  do
równego  rozdzielenia  między  sobą  wszystkiego,  co  posiadali.  Ostatecznie
osiedli się w Austerlitz i kierowali się zasadą wspólnoty dóbr, opartą na bi-
blijnej regule zawartej w Dziejach Apostolskich: ,,Jeden duch i jedno serce
ożywiały wszystkich wierzących. Żaden nie nazywał swoim tego, co posia-
dał,  ale  wszystko  mieli  wspólne.  Apostołowie  z  wielką  mocą  świadczyli
o  zmartwychwstaniu  Pana  Jezusa,  a  wszyscy  oni  mieli  wielką  łaskę.  Nikt
z nich nie cierpiał niedostatku, bo właściciele pól albo domów sprzedawali
je i  przynosili  pieniądze [uzyskane] ze sprzedaży, i  składali je u stóp  Apo-
stołów. Każdemu też rozdzielano według potrzeby.” (Dz 4,32-35).

Walka o przywództwo w grupie doprowadziła do kolejnych podzia-

łów. Sytuacja unormowała się wraz z przybyciem Jakoba Huttera – wyrob-
nika kapeluszy, który przyjął ponowny chrzest w 1529 roku, stając się cha-
ryzmatycznym kaznodzieją na terenie Moraw. Od jego nazwiska morawscy
anabaptyści  przyjęli  nazwę  huteryci.  Mimo  zwalczania  huterytów  przez
władzę,  grupa  przetrwała  do  dzisiaj.  Funkcjonują  na  terenie  Kanady  i  Sta-
nów Zjednoczonych konsekwentnie żyjąc w myśl  zasady, że nie może być
uczniem Chrystusa ten, kto nie wyrzekł się własności prywatnej i chciwości.

Wewnętrzne podziały wzmagało pojawienie się grupy wyznawców

przekonanych o rychłym nadejściu Królestwa Bożego. W Niderlandach
największy wpływ na anabaptystów wywarło nauczanie Melchiora Hofma-
na. Swoją działalność rozwijał w Emden, Amsterdamie, Leeuwarden i pół-
nocnych Niemczech. Cieszył się poparciem samego Lutra, jednak przyjęcie
chrztu w 1530 sprawiło, że został gorliwym anabaptystą pozyskującym wie-
lu nowych wyznawców. Podczas pobytu Niemczech w jego naukach zaczę-
ły dominować przekonania millenarystyczne. Uważał, że jest Eliaszem

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

233

i przygotuje ludzkość na powtórne przyjście Chrystusa. Aresztowany za
swoje rewolucyjne przekonania, został osadzony w więzieniu w Strasburgu.
Chilianistyczne ideały zostały wykorzystane przez Jana Matthysa i Jana
z Lejdy, którzy ogłosili Munster Nowym Jeruzalem. W Munster obowiązy-
wało: wielożeństwo, brak własności prywatnej, zakaz zamykania drzwi do-
mów na kłódkę w celu zwiększenia kontroli, likwidacja instytucji pieniądza,
wprowadzenie kary śmierci za własną interpretację Biblii i sprzeciwianie się
władzy

. W 1535 roku wojska biskupa Franza von Waldeck dokonały

krwawego stłumienia powstania. Była to jedyna w historii zbrojna akcja
podjęta przez anabaptystów. Odpowiedzią na nią była pokojowa działalność
Menno Simonsa, założyciela mennonitów.

Menno Simons – katolicki ksiądz podważający zasadność chrztu

niemowląt, mający wątpliwości odnośnie do Eucharystii

. Przewodniczył

holenderskim  anabaptystom.  Miejscem  jego  ewangelizacji  było  Groningen
położone we wschodniej Fryzji, potem Amsterdam, a przed śmiercią Ham-
burg.  Władze  uznały  Menno  Simonsa  za zagrożenie  i  wyznaczyły  nagrodę
za  jego  schwytanie.  Był  na  tyle  wpływową  osobistością,  że  wraz  z  jego
śmiercią wiązano nadzieję na pozbycie się anabaptystów z tych terenów.

Jego najważniejsze dzieła to: Prawdziwa wiara chrześcijańska,

Chrześcijański  chrzest  i  Podstawy  nauki  chrześcijańskiej.  Menno  Simons
ukrywał się aż do swojej śmierci w 1561 roku. Potajemnie prowadził dyspu-
ty ze swoimi przeciwnikami. Jedną z najczęściej dyskutowanych kwestii by-
ło  ekskomunika  nieposłusznych  członków  społeczności.  Menno  Simons
ostatecznie opowiedział się za łagodną formą kary za odstępstwa od wiary.
Forma  i  rygoryzm  wykluczenia  z  grupy  była  przyczyną  wyodrębnienia  się
kolejnej wspólnoty anabaptystycznej – amiszów.

2.  Amisze Starego Zakonu

Na kształt i charakter wspólnoty miały wpływ nie tylko czynniki hi-

storyczne i społeczne. Największe znaczenia miał sposób odczytania Pisma
Świętego. Literalne traktowanie słów Chrystusa doprowadziło do zamknię-
cia się na zewnętrzny świat.

A. Wielomski, Myśl polityczna Reformacji i Kontrreformacji. Tom I: Rewolucja Prote-

stancka, Wyd. Von Boroviecky, dz. cyt., s. 300.

D.B. Kraybill, Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites, and Mennonites,

Wyd. Johns Hopkins University Press, dz. cyt., s. 137.

Agnieszka Kowalska

234

2.1. Powstanie wspólnoty w Alzacji

W Alzacji anabaptystom przewodniczył urodzony w 1644 roku Ja-

kob  Amman.  Osłabiona  prześladowaniami  wspólnota  potrzebowała  zdecy-
dowanego przywódcy, który zapobiegłby rozpadowi grupy. Amman dbając
o jedność braci, w porozumieniu z władzami, zapewnił wiernym zwolnienie
od  służby  wojskowej  oraz  zatrudnienia  w  urzędach  i  piastowania  funkcji
państwowych. W przeciwieństwie do mennonitów Amman opowiadał się za
rygorystyczną formą  ekskomuniki,  surowymi  zasadami  życia i  całkowitym
oddzieleniem  się  od  społeczeństwa.  Wprowadzonymi  zmianami  było:
przyjmowanie  Komunii  dwa  razy  w  roku,  praktykowanie  rytuału  obycia
stóp oraz nowa forma ekskomuniki

Menonici w swoich zborach zabraniali grzesznikowi udziału w na-

bożeństwach.  Amman  wprowadził  zasadę  wykluczenia  społecznego.  Kon-
sekwencją popełnienie grzechu był zakaz uczestniczenia w życiu rodzinnym
i  społecznym  wspólnoty.  Dodatkowo  nakazywano  osobne  jadanie  posiłku,
spędzanie  czasu  w  osobnych  pomieszczeniach  oraz  zabraniano  rozmowy
z  przyjaciółmi.  Takie  praktyki  prowadziły  do  uświadomienia  człowiekowi,
że sprzeniewierzył się Bogu, działał na szkodę wspólnoty, zbawienia swoje-
go  i  współbraci.  Dortrechckie  wyznanie  wiary,  zawierające  doktrynę  ana-
baptystów, w następujący sposób uzasadnia praktykę wyłączenia z Kościo-
ła: ,,Uznajemy wyłączenie z Kościoła, celem którego jest naprawa wyłączo-
nego i duchowa korekta Kościoła. Co czyste musi być odłączone od nieczy-
stego. Jeśli człowiek przyjął prawdę i został przyjęty do społeczności świę-
tych,  a  potem  świadomie  grzeszy  przeciw  Bogu  popełniając  grzech  na
śmierć, wpada w bezowocne dzieła ciemności, zostaje oddzielony od Boga
i  wyłączony  z  Jego  królestwa.  Jeśli  chodzi  o  unikanie  tych,  którzy  zostali
wyłączeni,  wyznajemy,  że  zgodnie  z  nauką  Jezusa,  musi  on  być  unikany
przez wszystkich członków Kościoła. Nie mamy mieć z nim nic do czynie-
nia, aby się zawstydził  i  w ten sposób  został  skłoniony do poprawy swego
postępowania”.  Wykluczenie  jest  widocznym  znakiem  i  publicznym  po-
twierdzeniem zerwania  wewnętrznej relacji człowieka z Bogiem

. Przewi-

Założeniem wprowadzenia tych praktyk, było wzmocnienie poczucia jedności i zacie-

śnienia więzów w ramach społeczności. Przed Komunią następowało oczyszczenie wspól-
noty, wzajemne przebaczenie i przyznanie się do grzechów. Obmycie stóp było symbolicz-
nym wyrazem poddaństwa wobec boskiego prawa oraz posłuszeństwa braci i sióstr wobec
siebie.

J. Rait, B. McGinn, J. Meyendorff, Duchowość chrześcijańska. Późne średniowiecze i re-

formacja, tł. P. Blumczyński, S. Patlewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
dz. cyt., s. 362.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

235

nienia karane wykluczeniem to:  samodzielne interpretowanie Biblii, rozpo-
wszechnianie  własnych  nauk  wśród  braci,  spotykanie  się  z  osobami  spoza
wspólnoty, zdrada małżeńska.

Skrajne poglądy Ammana były przyjmowane z niepokojem. Naj-

większym przeciwnikiem jego reform był Hans Reist. Debaty nie prowadzi-
ły  do  osiągnięcia  konsensusu.  Doprowadziło  to  do  rozłamu.  W  1693  roku
pod  przewodnictwem  Ammana  powstał  konserwatywny  odłam  anabapty-
stów  znanych  pod  nazwą  amisze

. Amisze dążyli do dokładniejszego od-

czytania Biblii, zarzucając braciom w Szwajcarii niestosowanie się do słów
Chrystusa i odejście od pierwotnych założeń Kościoła. Znakiem niezgody
na życie według zasad grzesznego świata był skromny i prosty ubiór. Każde
działanie amiszów podyktowane jest troską o życie wieczne.

Od 1525 roku anabaptyści walczyli o niezależność i możliwość prak-

tykowania swojej wiary w zamkniętych grupach. Ich postulaty i zasady ży-
cia były krytykowane i zwalczane od momentu powstania ruchu. Prześla-
dowania trwające na terenie Europy zmusiły amiszów do emigracji do Sta-
nów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Z danych na rok 2016 wynika, że populacja amiszów liczy obecnie

380 tys. dorosłych i dzieci

. Najliczniej osiedlili się w stanach Ohio, Penn-

sylvania, Indiana.

2.2. Wyznawane wartości

Jedną z najważniejszych wartości dla amiszów jest posłuszeństwo

wobec Chrystusa, rodziców i starszych. ,,nie moja wola, lecz Twoja nich się
stanie” (Łk 22,42) jest odczytywane jako wezwanie do rezygnacji ze swojej
indywidualności, która prowadzi do grzechu pychy

. Biblijny cytat: ,,jeśli

kto chce iść za mną, niech zaprze się samego siebie, niech co dnia bierze
krzyż swój i niech mnie naśladuje” (Łk 9,23) jest najlepszym podsumowa-
niem sposobu życia, jaki powinien prowadzić amisz. Jego obowiązkiem jest
naśladowanie Chrystusa w Jego posłuszeństwie wobec woli Ojca, skromno-

Amisze to zbiorcza nazwa wspólnot, które przyjmują nauczanie Jakoba Ammana. Obec-

nie  amisze  dzielą  się  na  kilkadziesiąt  grup,  diametralnie  różniących  się  od  siebie  w  kwe-
stiach  ubioru,  akceptowania  technologii,  koloru  powozów.  Używając  określenia  amisze
w  artykule,  rozumie  się  przez  to  Amiszów  Starego  Zakonu  –  najbardziej  tradycyjną,  naj-
dłużej istniejącą wspólnotę.

https://groups.etown.edu/amishstudies/statistics/amish-population-profile-2015/

(15.05.2017).

D.B. Kraybill, S.M. Nolt, D.L. Weaver-Zercher, The Amish Way. Patient Faith in a Peri-

lous World, Wyd. Jossey-Bass, San Francisco 2010, s. 34.

Agnieszka Kowalska

236

ści, cierpliwości i oddaniu innym ludziom. Forsowanie własnego zdania,
samodzielna interpretacja Biblii, sprzeciwianie się woli starszych jest karane
ostracyzmem społecznym. Brak skruchy i chęci naprawy błędów, doprowa-
dza do wykluczenia ze wspólnoty. Oznacza to rozpoczęcie nowego, samot-
nego życia w obcym świecie, który pozbawia możliwości zbawienia. Wizja
utraty szczęścia wiecznego i trwałej rozłąki z rodziną sprawia, że amisze do
końca życia pozostają posłuszni prawu obowiązującemu w grupie. Przyjmu-
ją to prawo w posłuszeństwie i uniżeniu, bez żadnego sprzeciwu.

Realizacja zasad biblijnych obejmuje nie tylko sferę wyznawanych

wartości. Amisze podejmują działania, które służą zabezpieczeniu wspólno-
ty przed zmianami związanymi z postępem.

W zbawieniu pomaga skromny ubiór, brak biżuterii, zakaz noszenia

wąsów.  Podobny  wygląd  zrównuje  współbraci  wobec  siebie.  Brak  ozdob-
nych  mebli,  zasłon  oraz  wzorzystych  dywanów  hamuje  wyrażanie  własnej
indywidualności i gustów. Amisze nie komponują muzyki, nie piszą powie-
ści,  nie  uprawiają  żadnej  formy  sztuki.  Działalność  artystyczna  kojarzona
jest z chęcią pozyskania poklasku i wywyższania się ponad współbraci. Re-
zygnują z samochodów na rzecz konnych powozów. Samochód pozwala na
szybkie przemieszczanie się i może służyć manifestowaniu swojego bogac-
twa. Osłabia więzy rodzinne, umożliwiając długie podróże poza wspólnotę.
Powóz  jest  mało  reprezentatywny  i  powolny,  co  umożliwia  wspólne  spę-
dzanie czasu. Posiada jedną przednią szybę i mniejsze okna z boku pojazdu.
To symbol życia, jakie powinien prowadzić amisz: patrzenie tylko w przy-
szłość i osiąganie jaśnie określonego celu – zbawienia.

Każdy amisz otrzymuje podobne wykształcenie obejmujące naukę

liczenia  i  pisania  w  stopniu  podstawowym.  Chęć  realizowania  zaintereso-
wań  w  szkole  wyższej  skutkuje  wykluczeniem  ze  wspólnoty.  Amisze  sta-
wiają granicę szkodliwym ideologiom, które mogłyby negatywnie wpływać
na  młodzież  i  podburzać  ją  do  buntu.  Małżeństwa  zawierane  są  w  ramach
własnej grupy wyznaniowej. Podział ról kobiecych i męskich jest wyraźnie
określony,  a  głównym  zadaniem  młodych  rodzin  jest  odpowiednie  wycho-
wanie  dzieci  oraz  uprawa  ziemi.  Praca  na  roli  uczy  wytrwałości  i  jest  cią-
głym  obcowaniem z przyrodą stworzoną przez  Boga. Posługiwanie się  od-
rębnym  i  zrozumiałym  tylko  dla  amiszów  dialektem  pensylwańsko-
niemieckim jest symbolem niezależności i oddzielenia się od świata

. Kil-

kugodzinne nabożeństwa uczą wytrwałości i pokory.

D.B. Kraybill, K.M. Johnson-Weiner, S.M. Nolt, The Amish, Wyd. The Johns Hopkins

Univeristy Press, dz. cyt., s. 125.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

237

Żyjąc w centrum wielokulturowego społeczeństwa Stanów Zjedno-

czonych, monokulturowi amisze przetrwali  w prawie niezmienionej formie
kilkaset  lat.  Zdecydowała  o  tym  przyjęta  doktryna  i  surowe  zasady  życia
wprowadzone przez Jakoba Ammana. Podstawy wiary i sposób interpretacji
Pisma  Świętego  utworzyły  społeczność  monokulturową.  Co  więcej,  stwo-
rzyli  grupę monowyznaniową z ludźmi wyglądającymi  tak samo, myślący-
mi  w  ten  sam  sposób,  mających  takie  samo  wykształcenie,  których  wspól-
nym celem jest osiągnięcie szczęścia w niebie. Bronią własnej tradycji, kul-
tury, obyczajowości przed wpływami z zewnątrz.

Czy monokulturowa społeczność może całkowicie zamknąć się

przed światem? Taki sposób życia może wydawać się trudny do utrzymania
wobec postępu i zmian, jakie dokonują się na świecie. W jaki sposób amisze
radzą sobie z naporem nowej technologii i ideologii, które opanowują umy-
sły współczesnych? Jakie są konsekwencje wzajemnego sąsiedztwa tak róż-
nych społeczeństw?

3. Relacje pomiędzy amiszami a społeczeństwem

Stanów Zjednoczonych

Sąsiedztwo grup opartych na różnych wartościach generuje różne

typy kultur i wzajemnych relacji. Amisze i zewnętrzny świat egzystują po-
kojowo oraz uzupełniają się i inspirują do pozytywnych zmian w ramach
własnych społeczeństw.

3.1. Wspólnota monokulturowa i nowoczesność

Utrzymanie wspólnoty opartej na restrykcyjnych zasadach funkcjo-

nowania,  zachowanie  jednomyślności  wśród  uczestników  i  zahamowanie
indywidualnych dążeń poszczególnych osób, wydaje się zadaniem niemoż-
liwym  do  realizacji.  Nakierowanie  amiszów  na  cel  eschatologiczny  i  uza-
sadnienie  cierpień  w  życiu  doczesnym  nagrodą  w  niebie,  odpowiada  czę-
ściowo za trwałość tej wspólnoty. Amisze Starego Zakonu są jednym z nie-
licznych przykładów społeczeństwa monokulturowego, które potrafi chronić
to,  co  jest  dla  niego  najcenniejsze,  a  przy  tym  rozważnie  korzystać  z  osią-
gnięć  nowoczesności.  Akceptują  to,  co  jest  dla  nich  pomocne  w  życiu  co-
dziennym,  umiejętnie  rezygnując  lub  przekształcając  nowoczesność  do  ce-
lów zbawienia.

Amisze nie posiadają telewizorów, radia oraz komputerów z dostę-

pem do Internetu. Nie korzystają z suszarek, zmywarek – czyli przedmiotów

Agnieszka Kowalska

238

wymagających zasilania prądem. Korzystanie z energii elektrycznej jest
uzależnieniem się od świata i pozostania z nim w bezpośredniej łączności

Sprzęty  domowe  uruchamiane  są  przez  akumulatory.  Dozwolone  jest  uży-
wanie  baterii.  Utrudnione  użytkowanie  narzędzi  wymaga  od  amiszów  wy-
siłku.  Nie  posiadają  telefonów  komórkowych.  Połączenia  wykonują  tylko
w nagłych przypadkach zagrożenia życia lub zdrowia. Posługują się telefo-
nami  stacjonarnymi  umieszczonymi  na  skraju  terenu  zajmowanego  przez
wspólnotę. Wykonanie telefonu wymaga wiele wysiłku. Spacer do budki te-
lefonicznej zajmuje godzinę. Chodzi  o uzmysłowienie amiszom,  że tak jak
użytkowanie sprzętów przysparza trudności, tak samo jest ze zbawieniem

Nie łatwo jest je uzyskać, ale wytrwałość nagradzana jest szczęściem
wiecznym.

Źródłem zarobkowania amiszów jest uprawa ziemi. Utrzymanie wie-

lodzietnych  rodzin  wymagało  usprawnienia  prac  polowych.  Zmuszeni  zo-
stali do używania bardziej zaawansowanych narzędzi rolniczych. Produkcja
mleka na cele przemysłowe doprowadziła do rezygnacji z baniek na mleko,
na  rzecz  urządzeń  chłodzących  zasilanych  silnikami.  Otwierane  warsztaty
wymagały  mocniejszego  oświetlenia.  Zakaz  używania  żarówek  utrudniał
prace,  dlatego  mocniejsze  oświetlenie  zasilano  gazem.  Wykorzystywanie
naturalnych  źródeł  energii  jest  dozwolone,  dlatego  amisze  stosują  panele
słoneczne.

Amisze nie stoją ponad prawem: płacą podatki i muszą dostosowy-

wać się do prawa stanowego. Jednym  z wymogów było  oświetlenie powo-
zów,  które  na  drodze  wyróżniały  się  jedynie  taśmą  odblaskową.  Wolne
tempo  poruszania  się  powozów  i  brak  widoczności  na  drodze,  prowadziły
do wzrostu wypadków na drogach. Amisze byli zmuszeni do zamontowania
świateł i odblaskowych trójkątów z napisem slow motion vehicle na swoich
środkach transportu

. Amisze Swartzentruber (najbardziej radykalny odłam

amiszów) nigdy nie zgodzili się na zamontowanie trójkątów ostrzegaw-
czych. Swoją decyzję uzasadniali tym, że czerwony kolor jest znakiem sza-
tana. Jaskrawe kolory wyróżniają amisza na drodze i skupiają na nim uwa-
gę, co to stoi w sprzeczności z zasadami wiary. Niesubordynacja skutkowa-
ła nakładaniem grzywny i aresztowaniami.

Tamże, s. 326.

D.B. Kraybill, S.M. Nolt, D.L. Weaver-Zercher, The Amish Way. Patient Faith in a Peri-

lous World, Wyd. Jossey-Bass, dz. cyt., s. 125.

D.B. Kraybill, K.M. Johnson-Weiner, S.M. Nolt, The Amish, Wyd. The Johns Hopkins

Univeristy Press, dz. cyt., s. 353.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

239

Okazją do kontaktu z ludźmi z zewnątrz jest działalność gospodarcza

prowadzona  przez  amiszów.  Sklepy  z  zabawkami  i  sprzedaż  produktów
spożywczych  na  straganach  lub  w  oddalonych  od  domów  szopach  są  jed-
nymi z najpopularniejszych form uzyskiwania dochodów. Amisze posiadają
własne  zakłady  kamieniarskie  i  meblarskie,  gdzie  pracownikami  są  ludzie
spoza  wspólnoty.  Sami  zatrudniani  są  przez  ludzi  z  zewnątrz  do  prac  bu-
dowlanych.  Stawiają  i  remontują  domy  bez  użycia  maszyn  i  dodatkowego
sprzętu. Elementy konstrukcji podnoszone są ręcznie za pomocą wytrzyma-
łych  lin.  Swoje  usługi  reklamują  przy  pomocy  broszur.  Ulotka  reklamowa
zachowuje  wszystkie  standardy  religijne:  stonowane  kolory,  niewielkie
rozmiary, nazwisko producenta umieszczone z tyłu strony napisane małymi
literami.  Chodzi  o  zachowanie  skromności  i  pokory,  która  prowadzi  do
zbawienia. Brak samochodów i  konieczność pokonywania dużych odległo-
ści, zmusza amiszów do korzystania z pomocy sąsiadów posiadających po-
jazdy. Problemy zdrowotne i potrzeba konsultacji z prawnikami wymaga in-
terakcji  ze  specjalistami,  których  nie  posiadają  we  własnej  wspólnocie.
Kontakty  biznesowe  i  wzajemne  udzielanie  pomocy  zbliża  amiszów  do
Amerykanów. Niespotykane u Amiszów Starego Zakonu od setek lat otwar-
cie się na świat nie stanowi dla nich zagrożenia. Najważniejsze fundamenty
wspólnoty nie zostały naruszone, co pozwala na zachowanie własnej kultu-
ry, jednocześnie korzystając z dobrodziejstw nowoczesności.

Istnieją różne typy zamkniętych, monokulturowych społeczeństw.

Wyjątkowość amiszów polega na tym, że łączą w sobie cechy niespotykane
dotąd  w  żadnej  innej,  izolującej  się  wspólnocie  religijnej.  Dzięki  dużemu
przyrostowi  naturalnemu  grupa  regularnie  zwiększa  swoją  liczebność.  Są
społecznością  żywotną  i  dynamiczną,  zmuszoną  do  reagowania  na  zmiany
zachodzące  w  świecie.  Zewnętrzny  świat  działa  na  nich  stymulująco,  nie
pozwalając na całkowite zamknięcie się. Stanowią przez to doskonały mate-
riał do badań dotyczących tego, w jaki sposób kultura współczesna wpływa
na kształt ortodoksyjnych ruchów religijnych. Badania kultury mogą zostać
rozszerzone  o  pozostałe  wspólnoty  amiszów,  cechujące  się  różnym  stop-
niem izolacji.

O wyjątkowości amiszów świadczy to, że nie prowadzą ewangeliza-

cji,  nie  są  zainteresowani  pozyskiwaniem  nowych  wyznawców,  a  mimo  to
rozwijają  się  i  pozostają  wierni  swojemu  sposobowi  życia.  W  przeciwień-
stwie do niektórych odłamów amiszów, Stary Zakon swoją religię i tradycję
nie  traktuje  jako  zbioru  skostniałych  zasad  życia.  Wiara  i  tradycja  są  dla
nich wciąg aktualnym zbiorem zasad, regulującym stosunki z otaczającą ich

Agnieszka Kowalska

240

rzeczywistością. Pozostają oddzieloną, monokulturową grupą w centrum
wielokulturowego społeczeństwa USA.

Nieznaczne otwarcie na zewnętrzny świat poskutkowało natychmia-

stowym zainteresowaniem ze strony kultury popularnej Stanów Zjednoczo-
nych Ameryki Północnej. Masowa kultura wykorzystała wizerunek trady-
cyjnej wspólnoty w charakterystyczny dla siebie sposób.

3.2. Amisze w kulturze popularnej Stanów Zjednoczonych Ameryki

Północnej

Wzmożone zainteresowanie wspólnotą amiszów rozpoczęło się oko-

ło 1960 roku. To czas, w którym Amerykanie zaczęli na nowo odkrywać
własną tradycję. Muzea i rekonstrukcje przeszłości były jedynie odtworze-
niem historii. Amisze byli żyjącym świadectwem przeszłości Ameryki. Za-
mknięte grupy budziły fascynację mieszkańców i przyjezdnych.

Młodzież lat 60. to zbuntowani nastolatkowie, eksperymentujący

z narkotykami i zaangażowani w zyskujący na popularności ruch New Age.
Nieskrępowana  wolność  oraz  fascynacja  religiami  Wschodu,  przysparzały
problemów  wychowawczych.  Zaniepokojeni  rodzice  obserwowali  brak  po-
szanowania  dla  rodziny,  autorytetów  i  chrześcijańskiej  wiary.  Amisze  byli
symbolem  zachowania  tradycyjnych  wartości:  trwałych  małżeństw,  dyscy-
pliny,  braku  podążania  za  trendami  i  technologami  nowoczesnego  świata
oraz  mocnych  więzów  rodzinnych.  Hrabstwo  Lancaster  położone  w  Pen-
sylwanii,  w  którym  znajduje  się  najwięcej  wspólnot  amiszów,  odwiedziło
1,5 milionów ludzi. W latach 70. liczba turystów wzrosła do 4 milionów

Amisze stawali się bohaterami książek, utworów muzycznych oraz

kampanii społecznych. Nowoczesne społeczeństwo posługiwało się ich wi-
zerunkiem  do  propagowania  wybranych  przez  siebie  idei.  Przełomowym
momentem, w którym amisze przekonali się, co znaczy wzbudzać zaintere-
sowanie  popkultury,  był  nagrodzony  Oskarem  za  scenariusz  i  montaż  film
Świadek  (The  Witness)  z  1984  roku.  Historia  opowiada  o  młodym  amiszu,
który był świadkiem morderstwa. Harrison Ford wcielający się w rolę poli-
cjanta  Johna  Brocka  ochrania  jego  rodzinę  i  dąży  do  wyjaśnienia  tajemni-
czego  zabójstwa.  Film  przyczynił  się  do  wzrostu  turystów  odwiedzających
Hrabstwo Lancaster. W 1990 roku było ich aż 10 milionów.

Zdjęcia do filmu wykonywano w pobliżu wiosek amiszów. Po raz

pierwszy odseparowana od świata wspólnota zetknęła się ze światem ma-

D.B. Kraybill, The Riddle of Amish Culture, Wyd. The John Hopkins Univeristy Press,

dz. cyt., s. 240.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

241

sowej  kultury.  Ekipa  filmowa  zakłócała  spokój,  a  Kelly  McGillis  grająca
amiszkę  Rachel  w  przebraniu  zakradała  się  do  wspólnoty,  podpatrując  ich
życie. Uzasadniała, że miało jej to pomóc w odtworzeniu roli. Amisze nie-
zadowoleni  z  zachowania  przyjezdnych,  wymusili  na  wytwórni  Paramount
Pictures  podpisania ugody, która  regulowałaby  kontakty między producen-
tami  a  wspólnotą

. Umowa zabraniała wykorzystania w przyszłości przez

wytwórnie symboli religijnych amiszów. Jeden z punktów zakładał również
edukację ekipy filmowej w zakresie tradycji i zwyczajów amiszów. Miało to
zapobiec w przyszłości wzajemnemu niezrozumieniu i konfliktom.

Fot. 1. Zdjęcie z sesji fotograficznej The Great Plain

Po sukcesie Świadka, amisze zaczęli cieszyć się wśród amerykanów

niesłabnącym  zainteresowaniem.  Turyści  naruszali  ich  prywatność  i  zakłó-
cali  codzienną  pracę.  Relacje  między  turystami  a  amiszami  zostały  upo-
rządkowane dopiero w 1965 roku. Wtedy powstały biura turystyczne umoż-
liwiające  zwiedzanie  wiosek  amiszów  (amish  village),  czyli  muzeów  od-
wzorowujących ich prawdziwe gospodarstwa.  Oferują: karmienie zwierząt,
przejażdżkę  powozem  oraz  lekcję  w  szkole  amiszów.  Jedną  z  atrakcji  jest

Tamże, s. 283.

Agnieszka Kowalska

242

spotkanie się z prawdziwymi amiszami (tour and see present-day Amish)

W  rzeczywistości  jest  to  podróż  busem,  a  następnie  postój  w  wybranym
miejscu w celu zrobienia z dużej odległości zdjęć pracującym wokół domu
amiszom.  Porozumienie,  jakie  zawarli  z  biurami  turystycznymi,  daje  im
swobodę  funkcjonowania.  Ugoda  usatysfakcjonowała  turystów  i  pozwoliła
na utrzymywanie odpowiedniego dystansu z zewnętrznym światem.

Amisze są przedmiotem zainteresowania magazynów mody. Kobiety

w czasopismach nie są przedstawiane w tradycyjnych rolach matki i gospo-
dyni domu, ale prezentowane jako buntowniczki występujące przeciw regu-
łom  obowiązującym  we  wspólnocie. Noszą spodnie, odkrywają ciało, inte-
resują  się  czarną  magią.  Kobiety  pokazywane  są  jako  szczęśliwe,  bo  wy-
zwolone spod restrykcyjnych zasad religijnych.

Magazyn Vouge opublikował w 1993 roku zdjęcia Ellen von Ul-

werth zatytułowane The Great Plain

. Modele fotografowani są w czasie

wykonywania  prac  polowych,  czyli  czynności  typowej  dla  mężczyzn  we
wspólnotach amiszów. Jedna z fotografii prezentuje kobietę ubraną w męski
strój. Dziewczyna ma krótkie włosy i nie nosi czepka, który jest symbolem
skromności  i  posłuszeństwa.  Męska  fryzura  i  słomiany  kapelusz  to  wyraz
buntu amiszek, które pozbyły się swojego zwyczajowego nakrycia głowy –
interpretowanego  przez  popkulturę  jako  symbol  ucisku.  Kultura  popularna
zainteresowana jest pokazywaniem amiszek wolnych od norm kulturowych
i ograniczających je zasad religijnych. Kolorowa prasa manipuluje wizerun-
kiem  amiszów,  ukazując  społeczeństwo  będące  ucieleśnieniem  postulatów
feministycznych. Chociaż zdjęcia są czarno-białe i robią wrażenie wykona-
nych kilkadziesiąt lat temu, postacie kultywują współczesne wartości. Pier-
paollo  Piccoli,  twórca  kolekcji  dla  Red  Vallentino  przyznaje,  że  ,,Jest  coś
fascynującego  w  wspólnocie  amiszów.  Ludzie,  którzy  we  współczesnym
świecie nie podążają bezmyślnie za trendami, są bardzo pociągający. Fascy-
nuje  mnie  także  postać  Jakoba  Ammana,  założyciela  amiszów.  Był  kraw-
cem, a to oznacza, że rozumiał jak duży wpływ na nasze życie wywiera mo-
da”

Plakat reklamujący kobiece czasopismo New Idea z towarzyszącym

kampanii hasłem It starts with a new idea przedstawia rodzinę amiszów na

http://www.amishvillage.com/ (20.04.2017).

http://www.djuna.kr/christy/93b.html (20.04.2017).

http://www.vogue.com/fashion-shows/fall-2017-ready-to-wear/red-valentino

(20.04.2017).

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

243

tle drewnianej stodoły

. Ubrani są w tradycyjne stroje, jedna z dziewczyn

trzyma wiaderko, a rodzice mają surowy wyraz twarzy. Druga kobieta, cho-
ciaż  podobna  do  pozostałych  osób  na  fotografii,  przyjmuje  pozę  modelki
i  pokazuje  nagą  nogę.  W  ten  sposób  amiszka  manifestuje  swoją  niezależ-
ność, przebojowość i nieposłuszeństwo wobec obowiązującego wzorca ule-
głej kobiety oddanej mężowi i rodzinie. Sesja zdjęciowa Mathieu Cesar dla
magazynu  Jalouse  z  2013  roku,  zawiera  fotografie  amiszek  z  fryzurami
o monstrualnych rozmiarach, palące papierosy, trzymające broń, odsłaniają-
ce dekolt, noszące wzorzyste sukienki

. Towarzyszący kobietom mężczyź-

ni są prawie niewidoczni. Są zdominowani przez górujące nad nimi kobiety.

Fot. 2. Plakat towarzyszący kampanii reklamowej czasopisma
It starts with a new idea

Amisze jako ortodoksyjna chrześcijańska wspólnota w popkulturze

przewrotnie ukazywana jest pośród atrybutów szatana: odwrócone krzyże,
węże, tablica ouija służąca do kontaktów z duchami. Motywy takie zostały
wykorzystane w sesji Amish autorstwa Nava Monde

. Podczas pokazu mo-

dy Thoma Browne Amish Chic modele przebrani za amiszów prezentowali
kolekcję ubrań jesień-zima. Tło pokazu stanowił dom skonstruowany z od-

http://www.adnews.com.au/adnews/new-idea-in-social-media-backlash-for-xenophobic-

amish-ad (20.04.2017).

http://www.iconoclastimage.tv/mathieu-cesar-shoots-an-amish-grunge-story-for-jalouse/

(20.04.2017).

https://www.behance.net/gallery/6668923/Amish (22.04.2017).

Agnieszka Kowalska

244

wróconych  krzyży.  Jednym  z  elementów  widowiska  było  stawianie  drew-
nianej  konstrukcji  przez  mężczyzn  odgrywających  rolę  amiszów.  Przez
większość występu z zawiązanymi oczami bezmyślnie uderzali w drewnia-
ną  konstrukcję  młotkami.  Miało  to  na  celu  uzmysłowienie  przybyłym  go-
ściom, że amisze bez żadnej refleksji podchodzą do własnej wiary. Ich tra-
dycja  jest  wypaczeniem  wiary  –  nie  budują  Kościoła  Chrystusa,  a  szatana,
co prezentowane jest poprzez tworzenie domu z odwróconych krzyży.

Fot. 3.

Nava Monde, Amish

Amisze są tematem książek kryminalnych, w których kobiety planu-

ją  morderstwo:  Murder  Simply  Brewed  Wanetty  Chapman,  A  Plain  Death
Amandy  Flower  czy  In  The  Land  of  Milk  and  Honey  autorstwa  Elizabeth
Harris. Kerry Nietz w książce pod tytułem Amish Wampires in Space opisu-
je sytuację, w której  na  statku  kosmicznym  niektórzy amisze zmieniają się
w wampirów. Reszta załogi i nieprzeistoczeni amisze, ratują współtowarzy-
szy wyprawy. Dzięki swojej ciężkiej pracy i chrześcijańskim zasadom kolo-
nizują nową planetę.

Omawiana wspólnota religijna jest dla amerykanów, symbolem wie-

lu  pozytywnych wartości. Produkty kosmetyczne  i  meblowe zyskały certy-
fikat  dobrej  jakości.  Wykonane  ręcznie  z  użyciem  naturalnych  składników
zyskują zainteresowanie coraz większej ilości klientów. Strony internetowe
takie  jak  theecologycenter.org  reklamują  miotły  ,,wykonane  ze  specjalnie
wyselekcjonowanych  źdźbeł  słomy,  wiązane  i  szyte  ręcznie  przez  amisza
z  Pennsylvanii”.  Książki  kucharskie  zawierające  przepisy  stosowane  przez
amiszów  traktowane  są  jako  dziedzictwo  kulturowe.  Prezentowane  są  jako
autentyczne, przygotowywane od serca, przypominające dzieciństwo i różne
od codziennej, szybkiej i niezdrowej żywności dostępnej w sklepach. Trwa-

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

245

łe meble wysokiej jakości wykonywane są starannie i na długo zachowują
swoje piękno. Są przeciwieństwem wyposażenia, które można dostać
w marketach.

Fot. 4. Okładka książki Amish Wampires in Space

Amisze funkcjonują w świadomości Amerykanów jako spokojni lu-

dzie, potrafiący przebaczać doznane krzywdy. Taki wizerunek został utrwa-
lony po strzelaninie 2 października 2006 roku w West Nickel Mines. Uzbro-
jony napastnik – Charlie Roberts wszedł do szkoły amiszów i zabił 5 dziew-
czynek,  na  końcu  popełniając  samobójstwo.  Motywem  Robertsa  była  ze-
msta  za  stratę  swojej  małej  córki,  która  zmarła  chwilę  po  urodzeniu.  Prze-
stępca obwiniał o to Boga. W akcie zemsty postanowił dokonać morderstwa
na jednej  z najbardziej religijnych wspólnot.  Amisze przebaczyli  zbrodnia-
rzowi,  licznie  stawili  się  na  jego  pogrzebie  i  odwiedzili  jego  matkę  pocie-
szając ją po stracie syna. Przekazali jej część odszkodowania uzyskanego po
śmierci  swoich  dzieci.  Media  nazywały  działanie  amiszów  niespodziewa-
nym  aktem  przebaczenia.  The  Boston  Globe  pisał  o  niezasłużonym  miło-
sierdziu

. York Daily Records zwracał uwagę, że matka mordercy doświad-

czyła tego, jak głęboka jest wiara amiszów. Są to tylko przykłady tego,

http://www.jeffjacoby.com/5858/undeserved-forgiveness (22.04.2017).

Agnieszka Kowalska

246

w jaki sposób kultura popularna Stanów Zjednoczonych postrzega amiszów
i wykorzystuje ich wizerunek.

Zetknięcie się nowoczesności i tradycji pokazuje, że dwa różne

światy  mogą  wzajemnie  się  uzupełniać  i  inspirować.  Amisze  stawiają  wy-
raźne  granice,  strzegąc  najważniejszych  dla  siebie  obszarów  życia,  jedno-
cześnie  nie  działając  na  szkodę  społeczności.  Kontrola,  surowość  zasad
i  ograniczenia nie stoją na przeszkodzie modernizowania się. Masowa kul-
tura ożywia wspólnotę, pobudzając amiszów do ciągłego rozwoju. Prowadzi
to  do konstruowania nowych przedmiotów i  znajdywania takich rozwiązań
technicznych,  które  nie  będą  naruszały  zasad  religijnych,  a  będą  ułatwiać
pracę lub codzienne funkcjonowanie. Masowa kultura wzbogaca się poprzez
wykorzystywanie  wizerunków  amiszów,  podkreślając  znaczenie  chrześci-
jańskich  wartości:  przebaczenie,  prostoty,  wierności  Chrystusowi  i  odwagi
w  manifestowaniu  swoich  przekonań.  Nieprawdziwy  lub  negatywny  wize-
runek  amiszów  zawsze  będzie  wzbudzał  zainteresowanie  wśród  Ameryka-
nów i może stać się inspiracją do rozważnego podejścia do technologii albo
dbania o więzy rodzinne.

Bibliografia

Estep  William,  Anabaptyści,  tł.  K.  Wiązowski,  Wyd.  Wyższe  Seminarium

Teologiczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST Warszawa 2009.

Kraybill Donald B., Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites,

and Mennonites, Wyd. Johns Hopkins University Press, Baltimore
2010.

Kraybill Donald B., The Riddle of Amish Culture, Wyd. The Johns Hopkins

Univeristy Press, Baltimore, London 2001.

Kraybill Donald B., Johnson-Weiner Karen M., Nolt Steven M., The Amish,

Wyd. The Johns Hopkins Univeristy Press, Baltimore 2013.

Kraybill Donald B., Nolt M. Steven, Weaver-Zercher David L., The Amish

Way. Patient Faith in a Perilous World, Wyd. Jossey-Bass, San Fran-
cisco 2010.

Pasek Zbigniew, Wyznania wiary. Protestantyzm, Wydawnictwo Uniwersy-

tetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Raitt Jill, McGinn Bernard, John Meyendorff, Duchowość chrześcijańska.

Późne średniowiecze i reformacja, tł. P. Blumczyński, S. Patlewicz,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011.

Wielomski Adam, Myśl polityczna Reformacji i Kontrreformacji. Rewolucja

protestancka. Tom I, Wyd. Von Boroviecky, Radzymin 2013.