Studia Judaica 5: 2002 nr 2(10) 6: 2003 nr 1(11), s. 173-183
A r t y k u ³ r e c e n z y j n y
Marek Piela
Uniwersytet Jagielloñski, Kraków
NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU
Ksiêga Rodzaju wydana pod tytu³em Chamisza Chumsze Tora. Chu-
masz Pardes Lauder. Ksiêga Pierwsza. Bereszit (oprac. S. Pecaric, E. Gor-
don. The Ronald S. Lauder Foundation. Edycja Pardes Lauder, Kraków
2001)
1
zawiera tekst hebrajski, jego przek³ad na jêzyk polski, przypisy do
przek³adu polskiego oraz hebrajski tekst komentarza Szlomo Jicchaki
(Raszi). W wielu miejscach przek³ad oraz przypisy do niego s¹ oparte na
¿ydowskiej tradycji egzegetycznej, co razem z zamieszczonym komenta-
rzem Rasziego sprawia, ¿e ksi¹¿ka mo¿e okazaæ siê ciekawa dla wielu
czytelników, bo tradycja ta jest ma³o znana w Polsce, a warto j¹ znaæ
m.in. z tego powodu, ¿e redniowieczni egzegeci ¿ydowscy wiele frag-
mentów Biblii interpretowali tak samo, jak dzisiejsza naukowa biblistyka.
Chcê jednak zwróciæ uwagê na usterki, które nale¿y poprawiæ w drugim
wydaniu.
I
Autorzy informuj¹ we wstêpie (s. VI), ¿e unikali dos³ownego t³uma-
czenia idiomów. Z ich uwag wynika, ¿e na dos³ownoæ pozwalali sobie
tylko, gdy by³o to konieczne do tego, aby komentarz (nie wiadomo jed-
nak, czy ich komentarz, tj. przypisy, czy te¿ komentarz Rasziego) by³
spójny z przek³adem, co rzeczywicie mo¿e niekiedy wymagaæ dos³ow-
nego t³umaczenia, bo np. komentarz Rasziego zawiera uwagi metajê-
zykowe. Tak wiêc w 9,20 (wajjahel noah i ha
a
dama)
2
przek³ad TPL
1
W dalszej czêci artyku³u u¿ywam skrótu TPL.
2
Objanienie transkrypcji:
a
,
e
chatefy; a qamac; a patach; é cere; e segol,
h chet.
174
MAREK PIELA
brzmi: Noach zacz¹³ uprawiaæ ziemiê, i jest to dobry, niedos³owny prze-
k³ad, ale by³by on niespójny z komentarzem Rasziego, który dotyczy
u¿ytego tu rzeczownika i. Autorzy przek³adu podali wiêc dos³owne t³u-
maczenie ([by³] cz³owiekiem ziemi) w przypisie, w którym te¿ referuj¹
komentarz Rasziego. Jest to dobre rozwi¹zanie, lepsze ni¿ w 17,1, gdzie
w tekcie g³ównym dano dos³owny przek³ad idiomu (chod przede Mn¹),
a w przypisie podano jego przek³ad niedos³owny (S³u¿ Mi) zaczerpniêty
z Rasziego, który tu cytuje przek³ad Onkelosa. Gdyby w tekcie g³ów-
nym podano przek³ad niedos³owny, to przypis trzeba by przeredagowaæ
np. tak: S³u¿ Mi* [przypis:] Dos³. Chod przede Mn¹, co wed³ug
Onkelosa i Rasziego znaczy S³u¿ Mi (TPL dos³ownie t³umaczy ten
idiom tak¿e w 48,15). Jednak w wielu miejscach wprowadzono w tekcie
g³ównym przek³ad dos³owny niepotrzebnie i bez ¿adnego uzasadnienia
w komentarzu:
1,7: wajjabdél bén hammajim
a
er mittaha laraqia ubén hamma-
jim
a
er méal laraqia, przek³ad TPL (i oddzieli³ miêdzy wodami, które
s¹ pod sklepieniem, a miêdzy wodami, które s¹ ponad sklepieniem) jest
dos³owny, bo czasownik oddzieliæ wymaga w jêzyku polskim sk³adni co
od czego, a nie miêdzy czym a miêdzy czym (ten sam b³¹d dos³ownoci
w 1,14.18), ponadto w przypadku przyimka miêdzy w jêzyku polskim nie
powtarza siê go przed drugim rzeczownikiem, lecz zastêpuje przez i lub a
(miêdzy czym a czym, miêdzy czym i czym; ten sam b³¹d dos³ownoci
w 31,51).
1,11: éc pri znaczy prawdopodobnie drzewo wydaj¹ce owoce, nie-
koniecznie drzewo wydaj¹ce jadalne owoce, a polskie drzewo owocowe
znaczy tylko drzewo wydaj¹ce jadalne owoce. Polskiemu drzewo owo-
cowe odpowiada nie éc pri, lecz éc ma
a
al
3
(Kp³ 19,23; Pwt 20,20).
1,24: Hebr. remes obejmuje gady, owady pe³zaj¹ce po ziemi, ma³e
ssaki,
4
czyli zwierzêta, które czy to z powodu ma³ych rozmiarów (owady,
ssaki), czy z powodu sposobu poruszania siê (wê¿e) wydaj¹ siê pe³zaæ
po gruncie, w odró¿nieniu od du¿ych ssaków, które chodz¹ na nogach.
3
W. G e s e n i u s: Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte
Testament. Wyd. XVII, oprac. F. B u h l, Leipzig 1921, s. 393, s.v. ma
a
al: Obstbaum.
Pogl¹d, ¿e wyra¿enie éc pri obejmuje tak¿e drzewa wydaj¹ce owoce niejadalne, podziela
U. C a s s u t o: A Commentary on the Book of Genesis, t³. I. A b r a h a m s, t. I (Genesis
I-VI 8), Jerusalem 1974, s. 40.
4
Por. komentarz do Rdz 1,24 w: La Bible de Jérusalem, Paris 1998; The JPS Torah
Commentary. Genesis bréi, oprac. N.M. S a r n a, Philadelphia 1989. Zwróæmy uwagê,
¿e tak¿e Raszi tak rozumie s³owo remes, wiêc w Rdz 1,24 przek³ad TPL jest z powodu
dos³ownoci niespójny z komentarzem Rasziego.
NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU
175
Tymczasem polski rzeczownik p³az jest dzi terminem zoologicznym i ozna-
cza tylko gromadê Amphibia, do której nie nale¿¹ ani wê¿e, ani jaszczur-
ki, ani owady, ani ma³e ssaki. Przek³ad remes jako p³az jest przek³adem
etymologizuj¹cym (czasownik ramas pe³zaæ, por. Rdz 1,26: ubol
haremes haromés al haarec, TPL: nad ka¿dym p³azem pe³zaj¹cym po
ziemi).
3,11: Przek³ad wajjomer jako I powiedzia³ znaczy, ¿e podmiot jest
tu ten sam, co w 3,10 (Odpowiedzia³), w jêzyku polskim nale¿y wyranie
zaznaczyæ zmianê podmiotu (np. Bóg zapyta³). Ten sam b³¹d dos³ow-
noci w 4,9 (przek³ad TPL znaczy, ¿e Bóg sam sobie odpowiedzia³ na
zadane pytanie). W 14,11 zaimek 3 os. l. mn. zawarty w formie wajjiqhu
odnosi siê do Kedorlaomera i jego sprzymierzeñców,
5
o których wspomi-
na siê w w. 9, a nie do wymienionych w w. 10 królów Sodomy i Gomory
i ich sprzymierzeñców. Przek³ad TPL, w którym nie uzupe³niono elipsy,
6
zawiera nonsens, bo znaczy, ¿e Sodomê i Gomorê z³upili królowie tych
miast, czy te¿ ich sprzymierzeñcy. Czytelnik mo¿e te¿ zrozumieæ prze-
k³ad TPL w tym sensie, ¿e królowie Sodomy i Gomory zabrali maj¹tek
Sodomian i Gomorzan, bo nie chcieli, by wpad³ on w rêce napastników.
Jednak orygina³ mówi tu o z³upieniu przez wrogów, jak wiadczy dalszy
ci¹g narracji i przypis TPL do 14,12. Zmiany podmiotu nie zasygnalizo-
wano te¿ w 15,6-7.12-13; 24,32-34; 27,1.18-19; 30,29.31; 32,29; 33,15;
37,29; 42,38; 47,30. W 25,21 wskutek naladowania w³aciwego jêzykowi
hebrajskiemu sposobu odnoszenia do bohaterów przek³ad TPL znaczy, ¿e
Riwka by³a ¿on¹ Boga. W 35,9 dla polskiego czytelnika nie jest jasne,
co jest podmiotem czasownika pob³ogos³awi³.
3,15: W TH zaimek hu odnosi siê do zarah (zera jest rodzaju mê-
skiego), co w TPL prze³o¿ono jako a jej potomstwem, ale hu prze³o¿ono
jako On, wskutek czego referencja tego zaimka jest zupe³nie niejasna dla
czytelnika.
4,1: Przek³ad jada obcowaæ cielenie jako pozna³ jest dos³owny,
bo polskie poznaæ nie jest u¿ywane jako eufemizm stosunku seksualnego
(to samo w 4,17.25; 19,5.8; 24,16).
5,22 (t.s. 24; 6,9): wajjihallé h
a
no e ha
e
lohim, przek³ad TPL
(Chanoch chodzi³ z Bogiem) jest dos³owny. Hebrajski idiom znaczy ¿yæ
5
L.J. D e R e g t: Participants in Old Testament Texts and the Translator. Reference
Devices and their Rhetorical Impact, Assen 1999, s. 47-48.
6
Uczyniono to np. w JPS Hebrew-English Tanakh, Philadelphia 1999: [The invaders]
seized all the wealth of Sodom.
176
MAREK PIELA
z kim w przyjani, w za¿y³ej znajomoci,
7
czytelnik mo¿e zrozumieæ
przek³ad TPL dos³ownie (co czyni tekst niespójnym) lub te¿ odnieæ go
do polskiego frazeologizmu chodziæ z kim mieæ z kim bliskie stosunki
o charakterze erotycznym, i potraktowaæ jako mia³¹ metaforê. Jednak
orygina³ nie ma w tym miejscu ¿adnych erotycznych konotacji.
6,4: jabou bné ha
e
lohim el bno haadam TPL t³umaczy dos³ow-
nie (przyszli synowie przywódców do córek ludzkich), bo w TH u¿yto tu
idiomu (eufemizmu) znacz¹cego wspó³¿yæ z kim seksualnie, polskie
przyjæ do kogo nie jest u¿ywane jako eufemizm stosunku seksualnego
(to samo w 16,4; 29,23.30; 30,3-4; 38,2.8-9.16.18).
6,11: wattiahé haarec lifné ha
e
lohim, przek³ad TPL (Zepsu³ siê
wiat przed Bogiem) mo¿e znaczyæ chyba tylko, ¿e wiat zepsu³ siê
wczeniej ni¿ Bóg, co czyni tekst niedorzecznym. Hebr. lifné-x znaczy
tu czyim zdaniem, w czyjej opinii.
6,13: qéc kol basar ba lfanaj, przek³ad TPL (Koniec wszelkiego
stworzenia przyszed³ przede Mnie) jest zupe³nie niejasny, hebr. lifné-x
znaczy tu za czyj¹ spraw¹, wiêc mo¿na t³umaczyæ: postanowi³em wy-
g³adziæ z ziemi wszelkie stworzenie. Zalet¹ TPL jest tu idiomatyczny
przek³ad hebr. basar. Równie¿ w 17,18 (lu jimaél jihje lfanea) przy-
imek lifné-x znaczy z czyj¹ pomoc¹, za czyj¹ spraw¹, przek³ad TPL
(Oby Jiszmael ¿y³ przed Tob¹!) znaczy Oby Jiszmael ¿y³ wczeniej ni¿
Ty, co czyni tekst niespójnym znaczeniowo. Mo¿na tu t³umaczyæ: Za-
chowaj tylko Iszmaela przy ¿yciu, a jeli chcieæ t³umaczyæ zgodnie z ko-
mentarzem Rasziego, to mo¿na tak: Oby Jiszmael ¿y³ bogobojnie.
8,7: méal haarec, przek³ad TPL (sponad ziemi) znaczy, ¿e woda
znajdowa³a siê nad ziemi¹, a TH znaczy, ¿e woda znajdowa³a siê na ziemi.
9,17:
a
er h
a
qimoi béni ubén kol basar, przek³ad TPL (które zawar-
³em pomiêdzy Mn¹ a wszelkim stworzeniem) brzmi dziwacznie z powodu
naladowania hebrajskiej sk³adni, lepiej: które zawar³em z wszelkim stwo-
rzeniem.
12,5: wajjécu lalee arca knaan wajjabou arca knaan, TPL:
wyruszyli do ziemi Kanaan i przybyli do ziemi Kanaan. W TH powtórze-
nie okolicznika arca knaan sygnalizuje prawdopodobnie koniec akapitu
(w. 1-5: przybycie do Kanaanu, w. 6-9: wêdrówka po Kanaanie), bo nie
jest ono konieczne do umiejscowienia zdarzeñ (mo¿liwa by³aby proforma:
7
F. B r o w n, S.R. D r i v e r, Ch.A. B r i g g s: Hebrew and English Lexicon, Pea-
body 1997, s. 236, s.v. hala; Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, red.
G.J. B o t t e r w e c k, H. R i n g g r e n, Stuttgart [b.r.], t. II, k. 422-423, s.v. hala.
Wg targumu idiom ten znaczy ¿yæ bogobojnie.
NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU
177
*wajjécu lalee arca knaan wajjabou am/ amma). W TPL za-
chowano powtórzenie, choæ po polsku brzmi ono niezgrabnie i nie pe³ni
tej funkcji, co w oryginale. W TPL nie zaznaczono te¿ w sposób w³aciwy
jêzykowi docelowemu koñca akapitu (np. wciêciem).
17,9: watta e brii imor, przek³ad TPL (A ty strze¿ Mojego
przymierza) dos³owny, lepiej: dotrzymaj przymierza ze Mn¹. Podobnie
w 26,5: wajjimor mimarti, TPL: i strzeg³ Moich nakazów, lepiej: wype³-
nia³ Moje nakazy.
23,1: méa ana wesrim ana weba anim. Przek³ad TPL (sto lat,
dwadziecia lat i siedem lat) jest dos³owny z powodu zachowania orygi-
nalnego powtórzenia. TH jest pod tym wzglêdem zgodny z norm¹ jêzyka
orygina³u (por. np. 5,5), TPL nie jest natomiast zgodny z norm¹ jêzyka
docelowego i brzmi miesznie, bo zdaje siê znaczyæ, ¿e ¿ycie Sary trwa³o
100 lat, a zarazem trwa³o 20 lat, przy czym trwa³o tak¿e 7 lat. Do prze-
k³adu dos³ownego móg³ tu jednak sk³oniæ autorów komentarz Rasziego
(nie zreferowany w przypisie), który twierdzi, ¿e powtórzenie rzeczownika
ana wi¹¿e siê z podzia³em ¿ycia Sary na trzy okresy (to samo w 25,7,
gdzie autorzy TPL zacytowali Rasziego).
23,16: wajjima abraham el efron wajjiqol abraham lefron
e hakkesef. Tu powtórzenie imion sygnalizuje kulminacyjny punkt zda-
rzenia
8
(do identyfikacji bohaterów wystarczy³yby zaimki, np. *wajjima
abraham el efron wajjiqol lo e hakkesef, por. Wj 6,2: wajdabbér
elohim el moe wajjomer élaw). Powtórzenie zachowane w TPL (Awra-
ham pos³ucha³ Efrona i odwa¿y³ Awraham Efronowi cenê) brzmi po pol-
sku niezrgabnie i nie ma tej funkcji, co w oryginale.
23,17: gbul znaczy tu metonimicznie obszar i choæ w jêzyku
polskim metonimia ta równie¿ jest konwencjonalna, to przek³ad TPL
(w ca³ej jego granicy) jest dos³owny, bo w jêzyku polskim rzeczownik
granica jest w tym znaczeniu u¿ywany w liczbie mnogiej i jeli mowa
o ca³ym obszarze, to mówi siê np. w granicach ca³ego pañstwa, a nie
w ca³ej granicy pañstwa.
24,49: Zwi¹zek wyrazowy asa
e
me e-x znaczy okazaæ siê wobec
kogo wiernym, lojalnym i takie te¿ znaczenie przypisuje temu wy-
ra¿eniu zacytowany w przypisie TPL Ibn Ezra. Jednak przek³ad TPL
(uczyniæ [
] prawdê dla mojego pana) jest zupe³nie niejasny. Ten sam
b³¹d w 32,11 (zrobiæ dla kogo prawdê).
25,25: Znaki akcentowe w tekcie masoreckim wskazuj¹, ¿e kullo
³¹czy siê z kaddere séar, a nie z admoni (i taki podzia³ przyjmuje
8
Por. L.J. D e R e g t, jw., s. 61.
178
MAREK PIELA
Raszi). Nale¿y wiêc t³umaczyæ np. czerwony, ca³y jak w³ochaty p³aszcz
(TPL: ca³y czerwony jak w³ochaty p³aszcz).
26,4: Przek³ad: i bêd¹ b³ogos³awione przez twoje potomstwo wszyst-
kie narody ziemi znaczy, ¿e potomstwo Izaaka bêdzie b³ogos³awi³o wszyst-
kie narody ziemi, wiêc jest tu niespójny z komentarzem Rasziego, któ-
rego interpretacja tego fragmentu jest zgodna ze stanowiskiem dzisiejszej
egzegezy,
9
mo¿e wiêc lepszy by³by przek³ad: Wszystkie ludy ziemi bêd¹
chcia³y, bym b³ogos³awi³ im tak, jak bêdê b³ogos³awi³ twojemu potom-
stwu (to samo w 28,14).
28,2: Przek³ad qum lé jako: Wstañ, id, jest dos³owny. Czasownik
qum pe³ni tu funkcjê inchoativum, tj. czynnoæ zosta³a tu wyra¿ona cza-
sownikiem lé, natomiast qum s³u¿y jako wprowadzenie do niej, sygna-
lizuje rozpoczêcie jakiego dzia³ania, porzucenie stanu bezczynnoci.
10
Przek³ad TPL sugeruje, ¿e Jakub siedzia³, gdy ojciec kaza³ mu ruszaæ
w drogê. Mo¿na ten fragment t³umaczyæ: Ruszaj w drogê do Padan Aram
(to samo w 31,13.17).
28,16: Przek³ad: Obudzi³ siê Jaakow ze swojego snu, jest dos³owny
z powodu zachowania niepotrzebnego w jêzyku polskim zaimka dzier-
¿awczego (w jêzyku polskim informacja, z czyjego snu siê kto budzi,
ma byæ implicytna).
34,28-29: Przek³ad TPL (ich owce i ich byd³o, i ich os³y [
] Ca³y
ich maj¹tek i ich dzieci i ich kobiety) jest dos³owny z powodu zacho-
wania wszystkich zaimków dzier¿awczych okrelaj¹cych ka¿dy z szeregu
rzeczowników, co w hebrajskim jest czêste, zatem stylistycznie neutralne,
a w polskim sprawia wra¿enie figury stylistycznej (to samo w 36,6).
35,29: Przek³ad syty dni jest dos³owny, hebr. sba jamim jest wyra-
¿eniem czêstym, konwencjonalnym, wiêc takie te¿ powinno siê pojawiæ
w przek³adzie. Mo¿na rozwi¹zaæ oryginaln¹ metonimiê (dni zamiast
¿ycie) i t³umaczyæ: syty ¿ycia lub na¿ywszy siê do syta.
37,27: Tu basar znaczy krewny, polskie cia³o nie jest w tym zna-
czeniu u¿ywane, przek³ad TPL (jest naszym bratem, naszym cia³em) jest
dos³owny, lepszy by³by przek³ad: to nasz brat, nasza krew.
42,1: Tu powtórzenie imienia ja
a
qob, zbêdne do identyfikacji pod-
miotu czasownika wajjomer, sygnalizuje pocz¹tek akapitu.
11
W TPL po-
wtórzenie zachowano niepotrzebnie, bo w jêzyku polskim takie powtórzenia
9
Por. np. przek³ad Good News Bible with the Deuterocanonical Books, The Bible
Societies/HarperCollins 1998.
10
F. B r o w n, S.R. D r i v e r, Ch.A. B r i g g s, jw., s. 878, s.v. qum, Qal, p. 6a-c.
11
L.J. D e R e g t, jw., s. 14.
NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU
179
nie sygnalizuj¹ pocz¹tku akapitu, a brzmi¹ rozwlekle. Funkcjonalnym
ekwiwalentem mo¿e byæ w jêzyku polskim graficzne wyodrêbnienie aka-
pitu, jak to jest w TPL. Przek³ad TPL jest te¿ tutaj dos³owny z powodu
prze³o¿enia hebr. raa przez zobaczyæ. Z pewnoci¹ w TH nie chodzi
o dostrze¿enie przez Jakuba za pomoc¹ wzroku zbo¿a w Egipcie (por.
w. 2: hinné amati ki je eber bmicrajim oto us³ysza³em, ¿e w Egipcie
jest zbo¿e). Co prawda tak¿e polskie zobaczyæ niekoniecznie implikuje
doznania wzrokowe: Zobaczymy, co on na to powie. Ale polskie zoba-
czyæ stosuje siê tylko do sytuacji, w których osobicie, bez poredników
stwierdzamy jaki fakt,
12
w przeciwnym razie u¿ywa siê raczej czasownika
us³yszeæ. Jakub dowiedzia³ siê o mo¿liwoci nabycia zbo¿a w Egipcie za
porednictwem byæ mo¿e kupców wracaj¹cych stamt¹d.
13
Dlatego prze-
k³ad TPL nale¿y uznaæ za dos³owny.
T³umacze informuj¹ (s. VI), ¿e unikali archaizmów, starali siê u¿y-
waæ mo¿liwie wspó³czesnego jêzyka, w tym celu, aby przek³ad przemó-
wi³ do czytelnika w najbardziej bezporedni sposób. Uwa¿am, ¿e lekka
archaizacja wcale nie zniechêca czytelników, przeciwnie oczekuj¹ jej
oni w przek³adzie Biblii. Jest ona te¿ ca³kowicie uzasadniona z punktu
widzenia adekwatnoci przek³adu, bo i w oryginale s¹ archaizmy.
14
Tym,
co sprawia, ¿e wiele wspó³czesnych polskich przek³adów Biblii jednak
nie przemawia do wspó³czesnego czytelnika, nie s¹ archaizmy, których
w dzisiejszych przek³adach Biblii prawie nie ma, lecz w³anie dos³ow-
noæ przek³adu, któr¹ grzeszy tak¿e TPL.
II
Publikacja komentarza Szlomo Jicchaki jest bardzo dobrym pomy-
s³em, nie tylko z punktu widzenia ¿ydowskiego czytelnika, do którego
ksi¹¿ka jest adresowana, ale te¿ z punktu widzenia ka¿dego czytelnika
zainteresowanego Bibli¹. Komentarz ten, podobnie jak komentarze Ibn
Ezry czy Dawida Qimchi, w wielu miejscach zachowa³ do dzi aktual-
noæ, tj. przedstawiona w nim interpretacja pewnych fragmentów Biblii
jest zgodna ze stanowiskiem wspó³czesnej naukowej egzegezy, czego
12
Por. S³ownik jêzyka polskiego, red. M. S z y m c z a k, t. III, Warszawa 1981,
s. 1052, s.v. zobaczyæ, p. 2.
13
Por. komentarz do tego fragmentu w: Ksiêga Rodzaju. Wstêp przek³ad z orygina³u
komentarz, opr. S. £ a c h, Poznañ 1962. Wg D. Qimchi (Peru rabenu dawid qimhi
[w:] Torat hajim: hamia hume tora: sefer breit, wyd. M.L. K a c e n e l l e n b o g e n,
Jerozolima 1986) Jakub widzia³, ¿e ludzie przywo¿¹ z Egiptu zbo¿e, i od nich siê dowie-
dzia³, ¿e mo¿na je tam kupiæ.
14
P. J o ü o n, T. M u r a o k a: A Grammar of Biblical Hebrew, Roma 1996, s. 10.
180
MAREK PIELA
przyk³adem jest Rdz 26,8: w tekcie biblijnym u¿yto tu eufemizmu ciheq,
któremu Raszi oraz niektóre wspó³czesne przek³ady
15
s³usznie przypisuj¹
znaczenie obcowaæ cielenie. Przek³ad TPL (Jicchak za¿ywa przyjem-
noci ze swoj¹ ¿on¹ Riwk¹) jest tu znacznie lepszy ni¿ np.: Izaaka umie-
chaj¹cego siê czule do Rebeki jako do ¿ony.
16
Niestety, zastrze¿enia budzi
wokalizacja, w jak¹ zaopatrzono tekst komentarza Rasziego. Wkrad³o siê
do niej nieco b³êdów literowych, np. s. 321:
a
ara zamiast
a
sara, labo
zamiast labbo; s. 319: ciwam zamiast ciwwam, jitménu zamiast jistménu
(3 razy), wajjiu zamiast wajjisu, a zamiast sa; s. 235: pierwszej linijki
komentarza Rasziego niesposób w ogóle przeczytaæ z powodu b³êdów
literowych w zapisie spó³g³osek i samog³osek; s. 223: blawon zamiast
blaon; s. 219: jéoo zamiast jéou (to samo s. 217); hajjil zamiast hajil
(to samo s. 199); s. 217: mihér zamiast mohar; s. 207: wajjiqah zamiast
wajjiqqah (to samo s. 197, 107); s. 201: haa
a
ra zamiast hassa
a
ra;
s. 165: itna zamiast sitna; s. 159: halliténi zamiast haliténi; s. 151: mabo
bér zamiast mibbo bér; s. 145: omu zamiast ommu (s. 313: somu za-
miast ommu); s. 131: wajjita zamiast wjitta (cytat z Dn 11,45); s. 105,
41: jadun zamiast jadon; s. 95: mimmennah zamiast mimmenna (2 razy);
s. 93: mamatam zamiast mimatam (cytat z Iz 11,14); s. 89: eqah
zamiast eqqah (2 razy); arza ara zamiast arza éra (cytat z Sof 2,14);
s. 87: hanni zamiast h
a
ni, s. 63: bmazrqé zamiast bmizrqé (cytat z Am 6,6).
B³êdy literowe nie s¹ jednak tak irytuj¹ce, jak wiele b³êdów w wokali-
zacji, które mo¿na uznaæ za wynik b³êdnego rozpoznania form:
1. B³êdnie wprowadzono formy status absolutus tam, gdzie kontekst
wskazuje na formy status constructus: laon haqqode zamiast lon
haqqode (s. 19, 69, 285, 317), ten sam b³¹d w polskiej transkrypcji
(s. 21, 70, 72); laon zaar zamiast lon zaar (s. 81, 185, 193, 205, 307),
laon nqéba zamiast lon nqéba (s. 131, 205), laon rabbim zamiast lon
rabbim (s. 105, 127, 185, 221, 293), laon jahid zamiast lon jahid
(s. 117), laon hammiqra zamiast lon hammiqra (s. 125, 153, 209, 273),
laon mina zamiast lon mina (s. 127, 145, 191, 237, 239, 253, 275,
287); blaon tah
a
nunim zamiast bilon tah
a
nunim (s. 169), bmaqom lamed
zamiast bimqom lamed (s. 85, 287), bmaqom raim zamiast bimqom
raim (s. 123), bmaqom té nunin zamiast bimqom té nunin (s. 213,
217); ubniqqajon kappi zamiast ubniqjon kappaj (s. 123); ma
a
al hagg-
mallim zamiast ma
a
al haggmallim (s. 147); minjan habatim zamiast
minjan habatim (s. 223, 309); ma
a
se tamar zamiast ma
a
sé tamar
15
Np. R. A l t e r: Genesis. Translation and Commentary, New York London 1997.
16
Biblia tysi¹clecia, red. K. D y n a r s k i, M. P r z y b y ³, wyd. V, Poznañ 2002.
NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU
181
(s. 247, 309), ma
a
se zimri zamiast ma
a
sé zimri (s. 307), mipat
e
me
zamiast mipat
e
me (s. 111), mabo haggan zamiast mbo haggan (s. 33).
Na s. 217 w formie status constructus zachowano samog³oskê status ab-
solutus (tuba zamiast tuba) to samo na s. 201 (gnuba zamiast
gnuba), 183 (cura zamiast cura), 81 (wzirma zamiast wzirma w cyta-
cie z Ez 23,20). Na s. 207 wprowadzono formê status constructus zamiast
status absolutus (miqné zamiast miqne).
2. Na s. 81,79 formê bdrwmh b³êdnie zwokalizowano jako bdaro-
mah, ma byæ bidromah.
3. W cytacie z 2 Sm 18,12 na s. 319 formê kpj b³êdnie zwokalizo-
wano jako kafi, ma byæ kappaj.
4. W formach imperfektu czasowników jalad, jaca (w przypadku
tego czasownika odnosi siê to tak¿e do form wajjiqtol), hala, jaab, jarad
wprowadzono w sposób nieuzasadniony samog³oskê segol w miejsce
standardowego cere (s. 319: éle zamiast élé, s. 205, 179: téle zamiast
télé, s. 271, 259: néle zamiast nélé, s. 269: jéred zamiast jéréd, s. 241:
éred zamiast éréd, s. 177: wajjéce zamiast wajjécé, s. 159: téce zamiast
técé, s. 215: wattéce zamiast wattécé, s. 107: éled zamiast éléd). Formy
z segolem pojawiaj¹ siê w Biblii (z wyj¹tkiem czasownika jaca), jednak
po pierwsze, autorzy wokalizacji komentarza Rasziego wprowadzili je
w cytatach biblijnych w sprzecznoci z tekstem masoreckim (s. 319, 205,
179, 269, 241, 177), po drugie, wprowadzili je równie¿ w przypadku cza-
sownika jaca, co w ogóle w Biblii nie wystêpuje, po trzecie, wprowadzili
je w kontekstach, w których w hebrajskim biblijnym formy z segolem siê
nie pojawiaj¹. W Biblii formy w rodzaju éred maj¹ akcent ³¹cz¹cy
(lub maqqef), a nastêpuj¹cy po nich wyraz jest akcentowany na pierwsz¹
sylabê (np. 2 Krl 1,10.12; 1 Krl 7,8). Na s. 107 forma éled pojawia siê
na koñcu zdania, wiêc w takim kontekcie na pewno w Biblii by siê nie
pojawi³a.
Na s. 253 w cytacie z Lb 17,23 formê wjc b³êdnie zwokalizowano
jako wajjéce zamiast wajjocé, a formê wjcc b³êdnie zwokalizowano jako
wajjacec zamiast wajjacéc.
5. W formach czasowników z pierwsz¹ spó³g³osk¹ rdzenn¹ gard³ow¹
wprowadzono chatefy tam, gdzie powinny pojawiæ siê pe³ne samog³oski:
s. 311, 241, 173: ja
a
bru zamiast jaabru, s. 287: a
a
la zamiast aala,
s. 239: nah
a
rgéhu zamiast nahargéhu, jah
a
rguhu zamiast jaharguhu (to
samo s. 47), s. 173: jah
a
rgua zamiast jahargua, ja
a
mdu zamiast jaamdu
(to samo s. 109), s. 183: ta
a
bdéni zamiast taabdéni (to samo z czasow-
nikiem harag na s. 33), s. 181: wne
e
sfu zamiast wneesfu, s. 175: w cy-
tacie z Rdz 12,2 powinno byæ weesa zamiast we
e
sa (to samo s. 95),
182
MAREK PIELA
s. 155: ne
e
mra zamiast neemra, s. 71: ne
e
bdu zamiast neebdu, s. 49,
47, 57: ne
e
sru zamiast neesru,
6. B³êdnie zwokalizowano formy czasownikowe z sufiksami dope³-
nienia: s. 313, 223, 157: daruhu zamiasr drauhu, s. 307: laqhuhu za-
miast lqahuhu, s. 241: wnasum zamiast unsaum, s. 237: gidlao zamiast
giddlattu (=giddla oo), s. 211: jimcennu zamiast jimcaennu, s. 209,
205: bérani zamiast bérani (jak w Joz 17,14), s. 207: hibtahtani za-
miast hibtahtani, s. 179: hibtihani zamiast hibtihani (formy z qamacem
to formy pauzalne, a jak wynika z innych miejsc, autorzy wokalizacji
komentarza Rasziego zasadniczo nie wprowadzaj¹ w pauzie biblijnych
form pauzalnych, np. s. 201: illamti, 217: hafca), s. 163: ansuha zamiast
a
nasuha, amduha zamiast
a
maduha, hafran zamiast h
a
faran, s. 127:
wa
a
hazao zamiast wa
a
hazattu, s. 99: jaldao zamiast jladattu (=jalda
oo), s. 95: laqahtah zamiast lqahatta (=laqha otah), s. 89: wajjsimah
zamiast wajsimeha (cytat z 1 Sm 30,25), s. 87: harguhu zamiast h
a
raguhu,
s. 53: abruha zamiast baruha, s. 49: dahquhu zamiast dhaquhu, s. 31:
haragtiw zamiast h
a
ragtiw.
7. Na s. 311 w cytacie z Sdz 16,29 formê wjlpt b³êdnie zwokali-
zowano jako piel (i to z b³êdem, bo jeli ju¿ mia³aby to byæ forma piel,
to winna brzmieæ wajlappé, a nie wajjlafé) w tekcie biblijnym wystê-
puje tu forma qal (wajjilpo). Na s. 185 formê jlwh b³êdnie zwokalizowano
jako piel (jlawwe), ma byæ nifal (jillawe).
8. W formach wajjiqtol wprowadzono geminacjê spó³g³oski prefiksu
tam, gdzie ona w rzeczywistoci siê nie pojawia: s. 301: wajjhi zamiast
wajhi, wajjannés zamiast wajannés, s. 241, 225, 205, 193, 97: wajjhi
zamiast wajhi, s. 213: wajjbare zamiast wajbare, s. 81: wajjcaw za-
miast wajcaw.
9. Bezokolicznik czasownika amar b³êdnie zwokalizowano jako
lomar, zamiast lomar (s. 293, 239, 227, 215, 205, 201, 197, 195 itd.)
10. Na s. 265 w cytacie z Iz 16,6 formê bdjw b³êdnie zwokalizowano
jako bidjo zamiast baddaw.
11. Formê 1. osoby l. poj. imperfektu czasownika haja byæ zwo-
kalizowano jako eh
e
je zamiast ehje (s. 261, 227, 205, 99). Na s. 197
w cytacie biblijnym jest neh
e
abnu zamiast nehabnu. Na s. 193 w cytacie
biblijnym jest mah
a
sof zamiast mahsof, na s. 41 mah
a
mad zamiast mahmad
(cytat z Ez 24,16).
12. Formê finitywn¹ nifal b³êdnie zwokalizowano jako imies³ów
(lub jako formê pauzaln¹ formy finitywnej) na s. 259: noda zamiast noda
(w cytacie z Rdz 41,21), na s. 223:
a
dajin lo nolad zamiast
a
dajin lo
nolad, na s. 207: nibqa zamiast nibqa, na s. 201: nifqad zamiast nifqad.
NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU
183
Na s. 247 formê hwrd b³êdnie zwokalizowano jako hurad (forma pau-
zalna) zamiast hurad. Na s. 89 formê nb b³êdnie zwokalizowano jako
perfekt (niba), ma byæ imies³ów (niba).
13. Na s. 249 formê hwlh b³êdnie zwokalizowano jako imies³ów mê-
ski (hole) zamiast ¿eñskiego (hola), na s. 193 roe zamiast roa, na s. 129
jafe zamiast jafa,
14. Na s. 225 w cytacie biblijnym zaimek hi (ktiv: hw) b³êdnie zwo-
kalizowano jako hu.
15. Na s. 209 w cytacie z Iz 47,11 le zwokalizowano formê kprh
(kappara zamiast kapprah).
16. Na s. 203 w cytacie biblijnym u¿yto formy pauzalnej bnoaj za-
miast bnoaj, s. 209: kaf zamiast kaf.
17. Na s. 199 w cytacie z 1 Sm 17,53 zamiast middaloq ma byæ
middloq.
18. Na s. 189 w cytacie z Iz 4,1 zwokalizowano asaf zamiast
e
sof.
19. Na s. 179 zamiast elmad ma byæ elmad, na s. 167 zamiast
jidag ma byæ jidag, na s. 135 zamiast jibhar winno byæ jibhar (formy
z qamacem to w Biblii formy pauzalne, a autorzy wokalizacji komentarza
Rasziego nie u¿ywaj¹ w zasadzie w pauzie form pauzalnych).
20. Na s. 121 formê hrgtm zwokalizowano jako h
a
ragtem zabili-
cie, gdy kontekst wskazuje na h
a
ragtam zabi³e ich.
21. Formy perfektu 2 osoby l. mn. zwokalizowano czasem zgodnie
z dzisiejsz¹ wymow¹ (s. 99: wnasaem, s. 321: jaradtem, s. 279: jadatem),
a czasem zgodnie z biblijn¹ wymow¹ (s. 279: gnabtem) by³aby wska-
zana jednolitoæ.
22. Formê btrjh (s. 91) nale¿y wokalizowaæ bareha, a nie bireha.
23. Formê zrmtm (s. 81, cytat z Ez 23,20) nale¿y wokalizowaæ zir-
maam, a nie zramtam, formê hmqnh (s. 35, cytat z Ez 8,3) nale¿y woka-
lizowaæ hammaqne, a nie hammiqne.
24. Na s. 59 jest émaem zamiast émaem.
Wokalizacja, która mia³a u³atwiæ lekturê komentarza Rasziego, z po-
wodu wymienionych b³êdów j¹ utrudnia. S¹dzê, ¿e warto by³oby w dru-
gim wydaniu (lub w przek³adach kolejnych ksi¹g Biblii) zamieciæ tak¿e
polski przek³ad komentarza Rasziego, co nawet w wiêkszym stopniu ni¿
wokalizacja u³atwi³oby korzystanie z niego.