POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA –  

OPRACOWANE ZAGADNIENIA

 

 

 

 

El-..... ® 

2002 

http://strony.wp.pl/wp/eltho/

 

 

 

1. Pojęcie państwa i jego ewolucja. 
2. Pojęcie prawa i jego ewolucja. 
3. Pojęcie źródeł prawa w naukach historycznych. 
4. Królestwo 

Rzymskie. 

5. 

Ustrój Republiki Rzymskiej. 

6. 

Ustrój Cesarstwa Rzymskiego. 

7. Senat 

rzymski. 

8. Urzędy rzymskie. 
9. Instytucje 

Justyniana. 

10.  Geneza i ustrój pierwszych państw germańskich i słowiańskich. 
11. Prawo 

salickie. 

12. Państwo patrymonialne. 
13. Pojęcie feudalizmu. 
14. Stosunek 

poddańczy. 

15. Stosunek 

lenny. 

16. Prawo 

lenne. 

17. Własność podzielona. 
18. Immunitet. 
19.  Komendacja i prekarium. 
20.  Monarchia lenna (feudalna). 
21.  Rada Królewska i jej ewolucja. 
22. Zasady 

następstwa tronu w monarchiach europejskich. 

23. Zarząd centralny i lokalny. 
24.  Statutowa teoria następstwa tronu. 

25.  Cesarstwo Rzymskie po roku 476. 
26.  Papiestwo i prawo kościelne. 
27.  Prawo boskie, naturalne i kanoniczne. 
28.  Prawo feudalne - charakterystyczne cechy. 
29. Ustrój 

sądów państw feudalnych. 

30. Zwierciadło saskie. 
31. Pruska 

Prawda. 

32.  Magna Charta Libertatum. 
33. Złota Bulla. 
34. Państwo stanowe. 
35.  Definicja stanu społecznego. 
36. Systemy 

zgromadzeń i urzędów stanowych państw europejskich. 

37.  Parlament Angielski i Zgromadzenie Hrabstw + ustrój. 
38.  Statut o proklamacjach. 
39.  Petycja o prawa. 
40.  Zgromadzenia i urzędy stanowe we Francji. 
41.  Zgromadzenia i urzędy stanowe Rzeszy. 
42.  Monarchia stanowa w Rosji. 
43. Grupy 

funkcjonujące na marginesie struktury stanowej - 

średniowieczny samorząd żydowski. 

44. Angielski 

samorząd lokalny 

45. Parlament 

paryski. 

46.  Powstanie i rozwój Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. 
47.  Ruch komunalny miast w Europie. 
48. Powstanie 

samorządu wiejskiego w średniowiecznej Europie. 

49. Związki miast i wolnych gmin wiejskich. Konfederacja 

Szwajcarska. Dithmarschen.

50.  Geneza i funkcjonowanie średniowiecznych uniwersytetów. 
51.  Zakony - ich geneza i rola w feudalnej Polsce. 
52.  Federalne prawo karne - CONSTITUTIO CRIMINALIS 

CAROLINA. 

53. Monarchia 

absolutna. 

54. Absolutyzm 

oświecony. 

55.  Organizacja aparatu państwowego monarchii absolutnej. 
56.  Struktura polityczna i charakter prawny I Rzeszy. 
57. Relacje 

między państwem i prawem a związkami 

wyznaniowymi. 

58.  Pokój religijny w Augsburgu i pokoje Westfalskie. 
59.  Ustrój i prawo Państwa Pruskiego (1525-1947)   
60.  Konfederacje i federacje niemieckie w XIX w. 
61. Cesarstwo 

Austriackie. 

62.  Ustrój polityczny monarchii Austro-Węgierskiej. 
63.  Konstytucja II Rzeszy. 
64.  Republika Weimarska i jej konstytucja. 
65.  Ustrój i prawo faszystowskich Niemiec. 
66.  Powstanie RFN i jej konstytucja. 
67.  NRD i jej konstytucje. 
68.  Republika i protektorat w Anglii. Instytucje rządzenia. 
69.  Habeas Corpus Act. 
70.  Bill o prawach. Angielska chwalebna rewolucja i jej następstwa. 
71. Rządy parlamentarnogabinetowe w Anglii. 
72.  Ustrojowo prawne związki Anglii z Walią, Szkocją i Irlandią. 
73.  Demokratyzacja prawa wyborczego do Izby Gmin. Ustawa z 

1832 r. 

74. Ograniczenie 

uprawnień brytyjskiej Izby Lordów w XX w. 

Ustawa o parlamencie z 1911 r. 

75. Pojęcie konstytucji i prawa konstytucyjnego. 
76. Monarchia 

konstytucyjna. 

77.  Ewolucje ustroju politycznego i prawa we Francji po roku 1789 r. 
78.  Deklaracje praw człowieka i obywatela z 1789 i 1793 r. 
79.  Konstytucja Francuska z 1791 r. 
80.  I republika we Francji. 
81.  II republika we Francji. 
82.  Konsulat i cesarstwo Napoleona Bonaparte. 
83. Konkordaty 

Francuskie. 

84.  II Cesarstwo Francuskie. 
85.  Francuska karta konstytucyjna z 1814 i 1830 r. 
86.  III republika we Francji i szczególne cechy jej konstytucji. 

87.  Francja w czasie II Wojny Światowej. Podstawowe akty prawne. 
88.  Dzieje ustrojowe Francji po II Wojnie Światowej - Konstytucja 

IV oraz V republiki. 

89. Deklaracja 

Niepodległości Stanów Zjednoczonych. 

90. Artykuły konfederacji z 1778 r. 
91.  Podstawowe zasady ustrojowe Konstytucji Stanów 

Zjednoczonych. 

92. Władza ustawodawcza w Stanach Zjednoczonych. 
93. Władza wykonawcza w Stanach Zjednoczonych. 
94. Władza sądowa w Stanach Zjednoczonych. 
95. Stosunki 

między władzą ustawodawczą i wykonawczą w Stanach 

Zjednoczonych. 

96.  Poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych. 
97.  Rosyjska monarchia konstytucyjna. 
98.  Republika liberalnodemokratyczna w Rosji i jej pierwsze akty 

prawne. 

99.  Przewrót bolszewicki w Rosji i pierwsze akty państwowe nowej 

władzy. 

100.  Ewolucja ustroju Rosji Radzieckiej i ZSRR po 1917 r. - 

konstytucje z lat 1918-1977.

 
 
1. POJĘCIE PAŃSTWA I JEGO EWOLUCJA 

•  PAŃSTWO - neutralna instytucja (społeczność) polityczna 

obejmująca ludność zamieszkałą na określonym terytorium, 
posiadająca własne prawo i suwerenną władzę, czuwającą nad jego 
przestrzeganiem. Celem instytucji państwa jest dobro społeczne, o 
które winno ono zapobiegać w sposób nie naruszający wolności 
obywateli. 

•  CHRONOLOGIA EWOLUCJI  PAŃSTWA WG PROF. KLEINA 

a) Państwo starożytne (antyczne) 
b) Państwo patrymonialne 
c) Państwo feudalne 
d) Państwo stanowe 
e) Państwo absolutne i rzeczpospolite 
f) Państwo konstytucyjne 

 
2. POJĘCIE PRAWA I JEGO EWOLUCJA 

•  PRAWO - zasady zachowania się, których realizacje zapewnia się 

przez zorganizowany przymus państwowy, służące określonym 
siłom politycznym jako  środek celowego oddziaływania na stosunki 
społeczne. 

•  CHRONOLOGIA EWOLUCJI PRAWA 

 

a)  Prawo antyczne   

a) Prawo zwyczajowe 

b)  Prawo feudalne   

b) Prawo stanowe 

c) Prawo 

konstytucyjne 

 
3. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA W NAUKACH HISTORYCZNYCH 

W nauce historii prawa używa się terminu ŹRÓDŁO PRAWA w 

dwojakim znaczeniu: 

•  źródło powstania prawa - FONTES IURIS ORIUNDI - czynniki 

tworzące prawo 

•  źródło poznania prawa - FONTES IURIS COGNOSCENDI - 

przekazy pozwalające poznać dane prawo 

 
Do fontes iuris oriundi zaliczamy:  

•  zwyczaj - prawo zwyczajowe 

•  akt normatywny - prawo stanowe 

•  precedens (prejudykat) - orzecznictwo sądowe 

•  jurysprudencja - nauka prawa 

 

Cognes iuris cognoscendi dzielimy na: 

•  bezpośrednie 

•  pośrednie 

 

Dla poznania i opracowania źródeł prawa duże znaczenie mają nauki 

pomocnicze historii: 

•  paleografia - nauka o dawnym piśmie 

•  epigrafika - nauka o piśmie w materiale twardym 

•  dyplomatyka - nauka o dokumentach 

•  archeologia prawna

 
4. KRÓLESTWO RZYMSKIE 

•  Istniało od 753 do 509 r. p. n. e., najmniej udokumentowany okres 

w dziejach Rzymu 

•  Rzym - Roma - pod panowaniem Etrusków tworzył miasto-państwo 

(CIVITAS); obejmował ok. 150 km2 i 10-12 tys. mieszkańców 

•  Naród rzymski (POPULUS ROMANUS) opierał się na więzi 

rodowej oraz związanej z nią instytucji klienteli 

 

RÓD 

(GENS) 

    - 

300 

RODZINA (FAMILIA) 

10 RODÓW = KURIA, CURIA   

- 30 

10 KURII = PLEMIĘ (TRIBUS)  

-3 

KLIENCI (CLIENTES) → OPIEKUN OSOBISTY (PATRONUS) 

 

•  Na czele CIVITAS stał REX, tradycyjnie 7, nie dziedziczny, 

wybierany przez zgromadzenie ludowe i senat; posiadał najwyższą 
władzę wojskową, sądowniczą, administracyjną, religijną 
(PONTIFEX MAXIMUS). Posiadał  inicjatywę  ustawodawczą, 
zwoływał  i  przewodniczył  zgromadzeniom 
ludowym i senatowi. 

•  Urzędnicy - PRAEFECTUS URBI - prefekt miasta 

o TRYBUNUS CELERUM - dowódca jazdy 

•  SENAT (100—300), COMITIA CURIATA - głos VIRITIM 

 
5. USTRÓJ REPUBLIKI RZYMSKIEJ 

•  Istniało od 509 do 27 r. p. n. e. Rzymska CIVITAS znacznie różniła 

się od greckiej POLIS. Była republiką arystokratyczną opierającą 
swój ustrój na zgromadzeniach ludowych, instytucji senatu i 
administracji tworzonej przez pion urzędników. 

•  ZGROMADZENIA LUDOWE 

o COMITIA CURIATA - komisje kurialne swą genezą sięgają 

czasów królewskich, nadawały urzędnikom   wybranym   przez   
COMITIA   CENTURIATA tzw. IMPERIUM   -   formalność; 
dokonywano na nich pewnych czynności prawnych z zakresu 
prawa cywilnego np. spisywano 
testamenty. 

o COMITIA CENTURIATA - komisje centurialne - najważniejsze za 

republiki; wprowadzone w V w. p. n. e. przy zastąpieniu 
organizacji rodowej kryteriami majątkowymi w związku z 
organizacją armii rzymskiej. Centurie były podzielone na    5 klas; 

początkowo ich liczba wynosiła 193, od III w. p. n. e. - 350, 
odbywały się poza miastem, zwoływane przez urzędnika 
posiadającego IMPERIUM, on przewodniczył. Kompetencje: 

 

wybór urzędników zwyczajnych (wskazanych przez 

przewodniczącego; do III w. p. n. e. Wybór zatwierdzany przez 
senat); 

 

odrzucanie i przyjmowanie projektów ustaw konsulów 

(zatwierdzane przez senat) - LEGES; 

 

uchwalenie wypowiedzenia wojny i ratyfikacja traktatów 

pokojowych zawartych przez senat; 

 

jurysdykcja w sprawach karnych, rozpatrywanie odwołań 

obywatela - PROVOCATIO AD POPULUM

 

GŁOSOWANIE - początkowo w kolejności klas, od III w. p. n. e. 

kolejność ustalano przez los; wpierw jawne, później tajne. Przy wyborze 
otrzymywano tabliczki (TABELLAE), przy głosowaniu dwie: nad ustawą i 
w sprawach karnych (UR-UTI ROGAS -jak proponujesz; A-ANTIQUO - po 
staremu; A-ABSOLVO - C-CONDEMNO) 
 

•  COMITIA TRIBUTA - komisje trybusowe zorganizowane na 

zasadzie terytorialnej, wg dzielnic (TRIBUS). Ich liczba wynosiła 
35 (4 miejskie, 31 wiejskich) od III w. p. n. e. (TRIBUS 
URBANAE; RUSTICAE). Pomimo wzrostu liczby ludności nie 
zmieniono liczby dzielnic, nowych zapisywano  do wiejskich. 
Wybierały  niższych urzędników, losowo  wybrane  17 TRIBUS   
dokonywało   wyboru   do   4   kolegiów  kapłańskich. Przy  
wyborze urzędników przewodniczyli KONSULOWIE, przy 
uchwałach PRETORZY (ich projekty); pod koniec REP. 
rozpatrywały C. T. wszystkie projekty ustaw. Odwołania w 
sprawach karnych mniejszej wagi. Głosowanie tajne tabliczkami, 
wyniki - większość w TRIBUS, ostateczne - większa liczba 
TRIBUS. 

•  CONCILIA PLEBIS - zgromadzenia plebejskie; powstałe w V w. 

p. n. e., walka patricjuszy i  plebejuszy. Zrzeszały jedynie  
plebejuszy, obradowały  wg tribus  pod  przewodnictwem 
TRYBUNÓW  LUDOWYCH. Decydowały   o   sprawach  
plebejuszy, wybierały  trybunów i edylów ludowych, uchwalały 
PLEBISCITA - na wniosek trybunów, od III w. p. n. e. 
obowiązywały wszystkich obywateli. 

•  SENAT(vide7) 

•  URZĘDNICY (vide 8) 

•  W wyniku podbojów Rzym i jego ustrój uległ w II i I w. p. n. e. 

poważnym przeobrażeniom. U schyłku II w. GAJUSZ 
MARIUSZ przeprowadził reformę wojskową (wojsko 
zawodowe), w I w. wzrosła rola armii, odbyły się wojny 
domowe, doszło do rządów jednostek (LUCJUSZ 
KORNELIUSZ SULLA 81-79 po wojnie 88-82, senat do 600; G. 
J. CEZAR 49-45) będących wstępem do Cesarstwa. 

 
6. USTRÓJ CESARSTWA RZYMSKIEGO 

•  PRINCIPATUS - PRYNCYPAT   27-284 r. n. e. Istniał od 

powierzenia OKTAWIANOWI najwyższej władzy w państwie 
do wstąpienia na tron DIOKLECJANA. Charakteryzuje się 

zachowaniem pozorów ustroju    republikańskiego, dalszym 
(choć ograniczonym w uprawnieniach) funkcjonowaniem senatu, 
zgromadzeń ludowych i urzędów republikańskich. 
CESARZ skumulował najważniejsze urzędy w swojej ręce, 
decydował o wojnie i pokoju, dawał obywatelstwo; był czczony, 
miał szczególną ochronę prawną   (CRIMEN LAESAE 
MAIESTATIS). ZGROMADZENIA LUDOWE zanikły w I w. n. 
e., choć nie zostały nigdy formalnie zniesione, SENAT stracił 
prawo prowadzenia polityki zagranicznej i decydowania o całości 
finansów państwa. Znaczenie URZĘDÓW 
REPUBLIKAŃSKICH podupadło. KONSULOM, PRETOROM, 
EDYLOM I KWESTOROM odebrano większość kompetencji. 
CENZORZY I TRYBUNI LUDOWI stracili całkowicie na 
znaczeniu. Zniesiona została zasada, że posiadający imperium 
urzędnik nie może przenieść go na inne osoby – rozbudowano 
administrację, stworzono pion urzędników cesarskich: niżsi - 
prokuratorzy, wyżsi - PRAEFECTI (PREFECTUS: 
PRAETORIO; URBI, ANNONAE, VEHICULORUM, 
VIGILIUM). KANCELARIA dzieliła się na biura - SCRINA. 

•  DOMINUS - DOMINAT 284-476/565 (DIOKLECJAN - 

ODOAKER / JUSTYNIAN) - nieograniczona   władza   cesarska   
oparta   na   armii   i   rozbudowanej, zbiurokratyzowanej 
administracji.

 

CESARZ - najwyższy, niekontrolowany ustawodawca, sędzia, wódz 
armii, polityka zagraniczna, wojna i pokój, znaczne uprawnienia w 
dziedzinie religii, na czele administracji. Za Dioklecjana model 2 C i 2 
A, model ten upada już w 305 - Konstantyn W. o następstwie tronu 
decydowały: armia, Kościół, senat, władca części wschodniej. 
URZĘDNIKÓW mianował cesarz na 15 lat - MINISTER DWORU - 
MAGISTER OFFICIORUM, KANCLERZ - QUESTOR SACRI 
PALATII, MINISTER SKARBU, MINISTER PRYWATNEGO 
SKARBU KRÓLEWSKIEGO, ZARZĄDCA DWORU. 
CESARSKIEGO, PRAEFECT PRAETORIO. 4KANCELARIE, 
ŚWIĘTY KONSYSTOR (WYŻSI URZĘDNICY) - SACRUM 
CONSISTORIUM - rada dla CESARZA; nadal istniał senat. 

 
7. SENAT RZYMSKI 

Senat we wszystkich okresach Rzymu był ciałem formalnie jedynie 

doradczym, jednak za republiki od III w. stał się senat czynnikiem 
decydującym w państwie. Wpierw senatorów mianował król, później 
konsulowie i trybuni z uprawnieniami konsularnymi, a od III w. co 5 lat listę 
senatorów układali cenzorzy. 100—król 300—Sulla 600—Cezar 900. 
Początkowo jedynie byli konsulowie i pretorzy, później byli wyżsi urzędnicy. 

UPRAWNIENIA: 

a) zatwierdzanie 

ustaw, 

b) rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa, 
c) finanse, 
d) polityka 

zagraniczna, 

e) uchwała wypowiedzenia wojny i zawarcia pokoju, 
f) powoływanie dyktatora. 

 

Posiedzeniom przewodniczył zwołujący (konsul, pretor, dyktator), 

pierwszy był pytany o zdanie PRINCEPS SENATUS, po wypowiedzeniu 
wszystkich odbywało się głosowanie - decydowała większość obecnych i 
jeżeli tylko TRYBUN się nie sprzeciwił stawała się prawomocna po 
podpisaniu przewodniczącego. 
 
8. URZĘDY RZYMSKIE 
 

•  Po upadku królestwa władzę króla (IMPERIUM: wojskową, 

administracyjną i sądową) przejęło 2 konsulów (CONSULES). 
Wytworzył się pion administracji z urzędnikami niższymi i 
wyższymi (MINORES, MAIORES), zwyczajnych i 
nadzwyczajnych (ORDINARII, EXTRAORDINARII); zarówno 

sam urząd, jak i urzędnik - MAGISTRATUS. 

•  CECHY REPUBLIKAŃSKICH URZĘDÓW ZWYCZAJNYCH 

 WYBIERALNOŚĆ - przez zgromadzenia, 
 KADENCYJNOŚĆ - reelekcja możliwa dopiero od III w. p. n. e., 
 KOLEGIALNOŚĆ - co najmniej 2 osoby, 
 BEZPŁATNOŚĆ - arystokracja urzędnicza, 
 BRAK PODZIAŁU KOMPETENCJI, 
 OSOBISTE WYKONYWANIE FUNKCJI-zakaz delegacji, 
 ODPOWIEDZIALNOŚĆ przed zgromadzeniem, niżsi podczas, 

wyżsi po kadencji, oprócz cenzorów. 

•  Wszyscy urzędnicy posiadali zakres uprawnień POTESTAS, tj. 

prawo do wydawania przepisów obowiązujących podczas kadencji 
(IUS EDICENDI), stosowanie przymusu (COERCIO MINOR), 
czyli kary. Ponadto urzędnikom wyższym przysługiwało 
IMPERIUM - władza wojskowa (I. MILITAE), sądowa, 
administracyjna, zwoływanie zgromadzeń i  senatu, uprawnienia 
cywilne 
(IMPERIUM DOMI). Istniało IMPERIUM wyższe i niższe 
(MAIUS I MINUS) 

•  URZĘDNICY WYŻSI ZWYCZAJNI: 

 KONSULOWIE (CONSULES) - najwyżsi za republiki, wybierani 

przez COMITIA CENTURIATA na rok w liczbie dwóch, reelekcja 
po 10 latach; do 367 r. p. Ch. - patrycjusze, później plebejusze IV 
w. Posiadali najwyższą władzę wojskową i cywilną (IMPERIUM 
MAIUS), dowództwo w Italii, pobór żołnierzy; władza 
administracyjna, sądownictwo cywilne i karne (kara 
śmierci), przewodniczenie i zwoływanie zgromadzeń, senatu, 
inicjatywa ustawodawcza. Zmieniali się co miesiąc, na wojnie 
codziennie, mieli prawo sprzeciwu wobec swoich decyzji 
wzajemnie, od III w. p. n. e. senat mógł ich wyposażyć w 
pełnomocnictwa specjalne (stan wojenny, zawieszenie sądów); po 
wygaśnięciu mandatu od I w. p. n. e. zarząd prowincji z tytułem - 
IMPERIUM 
PROCONSULARE. Posiadali woźnych - 12 LICTORES z 
wiązkami  na lewym ramieniu (FASCES), poza murami miasta na 
toporze czerwona wstęga FASCES CUM SECURBIUS) -władza 
życia i śmierci. 

 PRETORZY (PRAETOR) - urząd powstał w IV w. p, n. e. przez 

oddzielenie od konsulatu funkcji sądownictwa cywilnego. Od III w. 
p. n. e. - 2 - PRAETOR URBANUS i PRAETOR PEREGRINUS 
(1-dla obywateli, 2-dla cudzoziemców). Pretor nie sądził, a po 
ustaleniu i sformułowaniu przedmiotu sporu kierował sprawę do 

sądu (IN IUDICIO). Sędzia (IUDEX) pochodził z listy senatorów i 
ekwitów sporządzonej przez pretora i po rozpatrzeniu, 
przeprowadzeniu postępowania dowodowego wydawał wyrok. 
PRETOR miał w porównaniu z konsulem IMPERIUM MINUS, 
miał IMPERIUM MAIUS, gdy nie było obu konsulów w Rzymie. 
Po objęciu urzędu pretor ogłaszał edykt (zasady sprawowania 
urzędu). Liczba pretorów wzrastała, w I w. p. n. e. było ich 16, w 
tym samym wieku senat przedłużył imperium dla pretorów z 
tytułem PROPRETORÓW i zarząd prowincji. 

 CENZORZY (CENSORES) - wybierani w liczbie 2 na 5 lat, 

uprawnienia polityczne i moralne; przeprowadzali spis majątku i 
obywateli co 5 lat. Ustalali listę senatorów (LECTIO SENATUS), 
decydowali o prawach politycznych obywateli, dzieląc ich na 
centurie, klasy, trybusy. Badali zachowania obywateli, nakładając 
kary za uchybienia w obyczajach, przenosili z klas, trybusów; 
skreślali z listy senatorów. Od ich decyzji nie było odwołań. 
Ustalali podatki. Wybierani spośród najzacniejszych. 

 

•  URZĄD NADZWYCZAJNY (DYKTATOR) - Powoływany na 

urząd przez jednego z konsulów na podstawie uchwały senatu na 
okres 6 m-cy. w przypadku zagrożenia zewnętrznego lub 
wewnętrznego. DICTATOR - władza nieograniczona, niezależna, 
podlegali mu urzędnicy, od jego wyroków i decyzji nie było 
odwołania. Dopiero po wygaśnięciu pełnomocnictw składał 
sprawozdania (niezobowiązany). Władzę podkreślało 24 
LICTORES. Należy odróżniać dyktaturę klasyczną od dyktatury 
końca republiki. 

•  TRYBUNI LUDOWI (TRYBUNI PLEBIS) - Ochrona jedynie 

plebejuszy, pojawili się 494 r. p. n. e. powoływani przez 
CONCILIA PLEBIS na 1 rok, jedynie plebejusze, nie mogli 
opuszczać Rzymu, władza jedynie w mieście i w promieniu 1 mili. 
Nie posiadali IMPERIUM, ale mieli większe uprawnienia niż 
posiadający je urzędnicy, byli nietykalni, osoby święte (zabójca 
mógł być bezkarnie zabity, majątek na świątynię plebejską). 
Przychodzili z pomocą plebejuszom, zwoływali zebrania plebejskie, 
przewodniczyli im, mogli się sprzeciwiać zarządzeniom 
urzędników, wnioskom ustawodawczym, projektom ustaw senatu 
nieprzychylnych plebejuszom. Mogli karać więzieniem i grzywną 
pieniężną. Początkowo 2, później 10, od LEX HORTENSIA z 287 
r. p. n. e. trybuni posiadali prawo inicjatywy ustawodawczej na 
zgromadzeniach ludowych, odtąd wybierani przez COMITIA 
TRIBUTA. 

•  URZĘDNICY NIŻSI: 

 EDYLOWIE: KURULNI i PLEBEJSCY (AEDILES CURULES 

AT AEDILES PLEBIS) Pierwsi w liczbie 2 wybierani przez 
COMITIA TRIBUTA, drudzy w liczbie 2 przez CONCILIA 
PLEBIS. Czuwali nad bezpieczeństwem publicznym, sprawowali 
policję targową i jurysdykcje karną w zakresie ścigania wykroczeń 
wobec porządku publicznego i nieuczciwych sprzedawców. 
EDYLOWIE KURULNI mieli prawo sądzenia spraw cywilnych i 
wydawania edyktów, po kadencji mogli zostać wpisani na listę 
senatu. EDYLOWIE PLEBEJSCY początkowo byli jedynie 
pomocnikami trybunów ludowych. Posiadali POTESTAS w ramach 
urzędu. 

 KWESTORZY (QUAESTORES) Wybierani w liczbie 2 przez 

COMITIA TRIBUTA, posiadali jedynie potestas, od I w. p. n. e. 
ich liczba 40 - liczba związana z rozrostem państwa. Dzielili się na: 
QUAESTORES URBANI - 2 i QUAESTORES PROVINCIAE. 
Pierwsi - administracja skarbem państwowym, ściąganie 
wierzytelności, archiwum państwowe. Drudzy - administracja 
finansowa prowincji i prowadzenie jej spraw cywilnych. 

 TRZECH MĘŻÓW NOCNYCH (TRESVIRI NOCTURNI) - 

Bezpieczeństwo, nadzór więzienny, wykonywanie wyroków 
śmierci, ściganie przestępców 

 TRZECH MĘŻÓW MONETARNYCH (TRESVIRI 

MONETALES) 

 10 NIŻSZYCH SĘDZIÓW 
 4 MĘŻÓW OD CZYSTOŚCI 

 
9.   INSTYTUCJE JUSTYNIANA 

Na początku VI w. n. e. cesarz JUSTYNIAN (527-565) powołał komisję 

pod przewodnictwem TRYBONIANA dla usystematyzowania prawa. Komisja 
zebrała konstytucje cesarskie i wydała w 529 r. pod tytułem KODEKS (II 
redakcja - 534). Pod tym samym kierunkiem inna komisja stworzyła z dzieł 
prawników-uczonych DIGESTA (PANDEKTA), podzielony na 50 ksiąg 
wyciąg z ok. 2000 dzieł prawników oraz tzw. INSTYTUCJE - do nauki prawa. 
Całość w latach następnych uzupełniono NOWELAMI. Od XVI w. nazywano 
CORPUS IURIS CIVILIS. 
 
10.   GENEZA I USTRÓJ PIERWSZYCH PAŃSTW GERMAŃSKICH I 

SŁOWIAŃSKICH 

 

•  GERMAŃSKIE PAŃSTWA SZCZEPOWE 

 PAŃSTWO WIZYGOTÓW (415-711) 

Południowa Galia i Półwysep Iberyjski (stolice - Tuluza - Toledo) 

 PAŃSTWO WANDALÓW (429-534) 

Na terenie Maroka, Algierii, Tunezji i zach. Libii, stolica w 
Kartaginie, Korsyka, Sardynia, Baleary -w 455 złupili Rzym. 

 PAŃSTWO BURGUNDÓW (443-534) 

Południowo-wschodnia Galia, stolica Lyon. 

 PAŃSTWO FRANKÓW 

Powstałe na przełomie IV/V w., za twórcę uważany jest 
CHLODWIG (481-511); w 486 r. pokonuje ostatniego namiestnika 
rzymskiego, w 496 r. z rąk biskupa Remigiusza w katedrze Remis 
przyjmuje chrzest. W 751 r. Pepin Krótki detronizuje Merowingów 
i wprowadza Karolingów. W 800 r. Karol W. -cesarzem (768-814) - 
Leon III. Podział w Verdun w 843 r. - Verdun - Karol II Łysy, 
Lotariusz, Ludwik Niemiec. Plemiona frankońskie - f. saliccy, 
rypuarscy, chamawscy. 

 PAŃSTWO ANGLOSASKIE - HEPTARHIA - ANGLOWIE, 

SASI, JUCI 
Zjednoczeni przez króla Alfreda W. koniec IX w. 

 PAŃSTWO LONGOBARDÓW (568-774) 

Północne i środkowe Włochy bez Rzymu ze stolicą w Pawii 
-Alamani (Szwabi), Bawarowie, Fryzowie, Sasi 

•  GENEZA I USTRÓJ PAŃSTW GERMAŃSKICH 

Powstały w wyniku wędrówki ludów, na gruzach upadłego 

cesarstwa, będące w mniejszym lub większym stopniu skrzyżowaniem 
pierwiastków germańskich i romańskich. USTRÓJ: organizacja 
społeczna opierała się o RÓD z najmniejszą jednostką- RODZINĄ. Kilka 
rodów stanowiło REMIĘ -SZCZEP. Nie były państwami terytorialnymi a 
ZWIĄZKAMI OSÓB. Organizacji państwowej nie oparto na 
zmodyfikowanych wzorach rzymskich, brak było administracji i pojęcia 
państwa jako RZECZY PUBLICZNEJ. Na czele państwa stał wódz, król, 
początkowo wybierany z określonego rodu przez wiec. W okresie wojny 
miał nieograniczoną władzę, w czasie pokoju ograniczoną przez wiec. To 
on decydował o najważniejszych sprawach, stopniowo jednak tracił na 
znaczeniu wobec pozycji króla. Ważna drużyna (osobista zależność). 

•  SŁOWIAŃSKIE PAŃSTWA SZCZEPOWE 

 PAŃSTWO SAMONA (623-658) 

Federacja plemion pod władzą jednego króla, na terenie Panonii

 PAŃSTWO KORUTAN 

Pierwsze poddane chrystianizacji w obrządku zach., powstałe w VII 
w., poddane zwierzchności kolejno: p. Samona, p. Bawarów i p. 
Franków 

 PAŃSTWO BUŁGARSKIE 

Zostało założone przez zeslawinizowanych PROTOBUŁGARÓW 
w 679 r., w 864 r. przyjęło chrzest od Bizancjum, a w latach 1018-
1186 znalazło się pod jego panowaniem. Ostatecznie podbite przez 
Turków w 1396 r. 

 PAŃSTWO WIELKOMORAWSKIE (WIELKA MORAWA 830-

906) 
Zjednoczone plemiona pod władzą Mojmira, zchrystanizowane 
przez Cyryla i Metodego. Upadło pod naporem Węgrów za rządów 
Mojmira II. 

 PAŃSTWO RUSKIE IX w. 

Państwo plemienne, po opanowaniu Kijowa przez Księcia 
Nowogrodu Olega (879-912) - Księstwo Rusi Kijowskiej - 988 r. 
chrzest. 

 PAŃSTWO CZESKIE 

Na gruzach państwa Wielkomorawskiego, wojny plemienne 
Sławnikoniców (Libice) i Przemyślidów (Praga). Zjednoczenie 
przez Bolesława II - 966. W 929, 950 r. uznanie zwierzchności 
lennej Rzeszy -do 1867 część składowa. 

•  STRÓJ PAŃSTW SŁOWIAŃSKICH - jak wyżej. 

 
11. PRAWO SALICKIE 

Było zespołem norm prawnych obowiązujących w państwie frankijskim, 

przejętym od jednego z plemion - FRANKÓW SALICKICH. W dobie istnienia 
Królestwa Francji stało się elementem prawa lennego, wykluczało od 
dziedziczenia kobiety, dotyczyło to również porządku dziedziczenia korony 
(kobieta nie mogła jej odziedziczyć), w przypadku braku męskich dziedziców 
koronę otrzymywał reprezentant najbliższej linii bocznej. Zapewniło to 
utrzymanie korony w rękach Kapetyngów i ich młodszych linii do końca 
istnienia Królestwa we Francji. 
 
12. PAŃSTWO PATRYMONIALNA 

Państwem patrymonialnym sensu stricto było na zach. Państwo 

Frankijskie i Angielskie, na wsch. Ruś. Jego istota polegała na przekonaniu 
monarchy o pełnej własności państwa (PATRIMONIUM) co przejawiało się 
we wszelkich jego podziałach dynastycznych (Karolingowie 843, Rurykowicze 
1054). Konsekwencją i przedłużeniem państwa patrymonialnego było jego 

rozdrobnienie; różnie utytułowani monarchowie rządzili udzielnie, choć zakres 
ich władzy był terytorialnie ograniczony. 
 
13. POJĘCIE FEUDALIZMU 

Dominującymi cechami feudalnego życia społeczno-gospodarczego są: 

agraryzacja życia ekonomicznego i rozrost kategorii ludności zależnej. Termin 
feudalizm pochodzi od łac. FEUDUM i oznacza rozpowszechnione w 
średniowieczu "prawo na rzeczy cudzej". Dla uniknięcia zamętu pojęciowego 
wprowadzono pojęcia FEUDALIZMU GOSPODARCZEGO (związanego z 
instytucją własności podzielonej, tj. WŁASNOŚĆ ZWIERZCHNIA - 
DOMINIUM DIRECTUM, WŁASNOŚĆ PODLEGŁA POŚREDNIA - 
DOMINIUM INDIRECTUM albo UŻYTKOWA - DOMINIUM UTILE) w 
odróżnieniu od FEUDALIZMU POLITYCZNEGO utożsamianego ze 
stosunkami lennymi.

 
14. STOSUNEK PODDAŃCZY 

•  Geneza stosunku poddańczego łączy się z rzymską prekarią i 

kolonatem, które spowodowały skupienie ziemi i ludzi wokół 
feudała. Wyróżnia się poddaństwo gruntowe (HORIGKEIT) i 
osobiste (LEIBEIGENSCHAFT). Pierwsze obejmowały nawet  
człowieka wolnego, który przez okres przebywania roku i 1 dnia 
stawał się poddany zgodnie z zasadą, że: LANDLUFT MACHT 
EIGEN. 
Poddaństwo osobiste pozbawiało chłopa dysponowania własną 
osobą, był związany z panem, nie mógł opuścić jego ziemi i podlegał 
jego sądownictwu. Pan nim rozporządzał, mógł przenosić z miejsca 
na miejsce, a nawet zabić. Chłopi byli jednak podmiotami prawa 
znajdującymi w nim ochronę. Poza wszelkimi obowiązkami chłopi 
musieli także płacić maritagium i mortuarium. 

•  CECHY PODDAŃSTWA: 

a) Chłop był jedynie użytkownikiem ziemi, na której pracował; 
b)  Z   tytułem  użytkownika  był  zobowiązany   do   świadczeń  w  

postaci   RENTY  FEUDALNEJ (odrobkowa, naturalna, pieniężna); 

c) Władza publiczno-prawna pana nad chłopem, tzw. Władza 

dominalna, poddaństwo sądowe; 

d) Również pewne obowiązki pana wobec chłopa (sprawiedliwy sąd, 

pomoc materialna itp. ) 

•  RODZAJE CHŁOPÓW PODDANYCH 

a) Wolność osobista i swoboda poruszania: SOKMENI-Anglia, 

VTLAINS-Francja, GEMEINFREIEN- Niemcy; 

b)  GLEBAE   ADSCRIPTI   -   przypisańcy: WILLANI-Anglia, 

SERFS-Francja, GRUND   UND SCHUTZHORIGEN-Niemcy; 

c)  LEIBEIGEN - poddani osobiście w Niemczech, którym pan mógł dać 

każde zajęcie. 

 
15. STOSUNEK LENNY 

Jako stosunek prawny LENNO powstało z połączenia WASALSTWA i 

BENEFICJUM, wykorzystanych dla ułożenia stosunków między wolnymi. 
WASALSTWO było pochodzenia germańskiego i zawiązywane było miedzy 
SENIOREM a WASALEM. Pierwszy zobowiązywał się do ochrony wasala i 
jego materialnego bytu w zamian za służbę wojskową i dworską wasala. Dla 
umożliwienia wasalowi wypełnienia obowiązków (podstawa materialna) 
wykorzystywano rzymski stosunek beneficjalny, który był stosunkiem realnym. 
Stworzyło to personalno-realny stosunek prawny. UMOWA LENNA zawierana 
była w bardzo uroczystej formie. Składała się z HOŁDU zwanego również 
KOMENDACJA (HOMAGIUM, COMMENDATIO), który to wasal składał 

seniorowi (złożenie rąk w dłonie seniora w postawie klęczącej) i 
INWESTYTURY, tj. symbolicznego wprowadzenia wasala w posiadanie lenna 
przez wręczenie mu jego symbolu (pierścień, berło, pastorał). Pocałunek 
kończył ceremonię. Przedmiotem lenna była ziemia, urząd, renta. 
 
16. PRAWO LENNE 

Stosunki lenne zostały uregulowane drogą zwyczajową w formie nieraz 

bardzo drobiazgowych przepisów prawnych, określanych mianem PRAWA 
LENNEGO. Dotyczą one przede wszystkim sposobów pozbywania i 
dziedziczenia lenna. Początkowo dziedziczność lenna była kwestionowana, ale 
szybko zatriumfowało o ile tylko syn zmarłego wasala złożył HOMAGIUM i 
uiścił opłatę zwaną RELEVIUM. Najczęściej dziedziczył najstarszy syn (do 
końca feudalizmu nie poradzono sobie ze sposobem wyposażenia młodszych 
synów), dziedziczyć mogły również kobiety pod warunkiem, że senior dobierał 
lenniczce męża mającego obowiązek służby wojskowej. Małoletniego wasala 
pan brał na swój dwór i dbał o jego wychowanie pobierając za ten czas dochody 
z lenna. Później prawo opieki przeszło na bliższych krewnych. Z czasem też 
wykształciła się zasada swobodnego obrotu lennami obwarowana prawami: 
pierwokupu i złożenia przez nabywcę homagium seniorowi. Dla zapobieżenia 
konfliktowi    interesów    (wasal    miał    np. 2    seniorów)    stworzono    
HOMAGIUM    LIGIUM, rozpowszechnione we Francji, tzn. że można było 
złożyć hołd jednemu tylko seniorowi. Ewolucja prawa lennego szła w kierunku 
stopniowego zwiększenia praw posiadania lennika, aż do pełnej własności 
alodialnej. 

Wzajemne stosunki seniora i wasala były zabezpieczone poważnymi 

sankcjami karnymi. W wypadku FELONII- wystąpienia wasala przeciwko 
seniorowi, ten miał prawo odebrać lenno. O ile senior nie wykonywał swoich 
obowiązków, wasal przeskakiwał szczebel w hierarchii lennej. Stosowanie 
sankcji opierało się na wyrokach sądów równych. 

Do najważniejszych źródeł prawa lennego należy zaliczyć: LIBRI 

FEUDORUM - pracę powstałą prywatnie na przełomie XI i XII w. we Włoszech 
północnych i powstałe w latach 1220-1235 SACHSENSPIEGEL - dzieło 
Eike'go von Repkow obejmujące prawo lenne (LEHNRECHT) i prawo ziemskie 
(LANDRECHT). 
 
17.   WŁASNOŚĆ PODZIELONA 

Średniowieczne pojęcie własności podzielonej zawiera w sobie dwa 

podstawowe rodzaje własności: PODLEGŁĄ i ZWIERZCHNIĄ, które 
wykształciły się z prawa germańskiego nie rozróżniającego własności od 
posiadania. Prawo germańskie nie wiązało posiadania z rzeczywistym 
dzierżeniem gruntu, a jedynie z pobieraniem pożytków. Każdy pobierający 
pożytki uważany był za właściciela, co umożliwiło zaistnienie własności 

podzielonej. Obejmowała ona WŁASNOŚĆ ZWIERZCHNIĄ lub 
BEZPOŚREDNIĄ (DOMINIUM   DIRECTUM) i  WŁASNOŚĆ   PODLEGŁĄ   
(POŚREDNIĄ  - 
DOMINIUM INDIRECTUM; UŻYTKOWĄ - DOMINIUM UTILE). Instytucja 
prawna własności podzielonej występuje w średniowieczu, tak w stosunkach 
lennych, jak i poddańczych. 
 
18.   IMMUNITET 

Rozwój immunitetu w średniowieczu był procesem długotrwałym, 

sięgającym schyłku cesarstwa rzymskiego i państwa Franków, a w Europie 
środkowej jego rozwój nastąpił w X-XIII w. 

Immunitet frankoński nawiązywał do treści negatywnej immunitetów 

rzymskich zakazując wstępu urzędnikom państwowym na teren dóbr 
immunizowanych. Na mocy przywilejów właściciele włości uzyskali stopniowo 
pełną kontrolę nad ziemią i zamieszkującą ją ludnością, stopniowo też 
przywileje immunitetowe zaczęły zawierać treści pozytywne oddając w ręce 
właściciela prawa przysługujące przedtem panującemu.  

Przywileje mogły mieć charakter ogólny lub jednostkowy, np. przywilej 

dla Kościoła króla Chlotara II (614 r.) 

Immunitety mogły być w swej treści częściowe (CAUSAE MINORES) i 

całkowite (CAUSAE MAIORES). Ogólnie rozróżnia się immunitety sądowo-
administracyjne i ekonomiczne, a także niekiedy wojskowe. Immunitety 
ograniczały władzę monarchy, przyczyniły się do powstania władztwa 
gruntowego. Dla wykonywania władzy administracyjno-sądowej oraz skarbowej 
właściciele zatrudniali urzędników zwanych ADVOCATUS. 
 
19. KOMENDACJA I PREKARIUM 

•  KOMENDACJA (HOMAGIUM) vide - 15 

•  PREKARIUM wywodzi się od rzymskiego terminu PRECARIUM 

oznaczającego oddanie komuś rzeczy w tymczasowe posiadanie z 
zastrzeżeniem zwrotu na wezwanie. W średniowieczu termin ten 
uległ zmianie oznaczając teraz odpowiednio: 

a)  Nadanie ziemi chłopu przez możnego duchownego lub świeckiego w 

zamian za czynsz i ochronę (PRECARIA DATA) - chłopu 
bezrolnemu,

b) Chłop oddawał swoją ziemię panu i otrzymywał ją znowu jako 

prekarium (PRECARIA OBLATA), 

c) Chłop  otrzymywał  od  pana  oddaną wcześniej   ziemię  wraz z  

fragmentem ziemi  pańskiej (PRECARIA REMUNERATORIA), 

•  Początkowo nadanie było czasowe (5 lat), później dożywotnie, a z 

czasem dziedziczne. Do szybkiego uzależnienia chłopów od panów 
przyczyniła się chęć uchylenia chłopów od służby wojskowej i 
innych ciężarów, jak również brak poczucia bezpieczeństwa w 
czasach ciągłych wojen, tak prywatnych, jak i z wrogami 
zewnętrznymi. 

 
20. MONARCHIA LENNA (FEUDALNA) 

Z chwilą ukształtowania się stosunków lennych, ustrój państw zachodniej 

Europy oparł się na prawie lennym, dlatego też określa się je mianem 
MONARCHII FEUDALNYCH od IX do XIII w. Organizacja państwa 
opierała się na związkach osobistych, brak było poddaństwa publiczno-
prawnego. W wyniku wymieszania elementów publiczno-prawnych z 
prywatno-prawnymi, urzędnicy administrujący ziemiami zaczęli je (na skutek 
immunitetów) traktować jak własne. Przy rozwoju zasady HOMO HOMINIS 
MEI HOMO MEUS NON EST doszło do zaniku zależności pośrednich 
lenników od monarchy. Dokonany został podział władzy, ale i  ziemi 
pomiędzy króla i feudałów. Stało się tak we Francji i w Rzeszy, ale nie w 
Anglii. 
 
21. RADA KRÓLEWSKA I JEJ EWOLUCJA 

W okresie monarchii feudalnej centralny ośrodek zarządu krajem 

stanowił DWÓR KRÓLEWSKI, bez stałej siedziby i sprecyzowanych funkcji, 
na który składały się dwa elementy: 

a) ZESPÓŁ DYGNITARZY wywodzących się z dawnych urzędników 

frankońskich i anglosaskich, 

b) BEZPOŚREDNI LENNICY KRÓLA. 

 
Zespół dygnitarzy wraz z powołanymi przez króla wasalami (korony i 

domeny) tworzył RADE KRÓLEWSKĄ- CURIA REGIS (HOFRAT, 
MAGNUM CONSILIUM REGNI). Nawiązywała ona do frankońskich 
PLACITÓW i anglosaskiego WITEMAGEMONTU. W Rosji  
odpowiednikiem była DUMA BOJARSKA. 

CURIA REGIS była zwoływana w celu: 

a) Zaciągania RADY - CONSILIUM, 
b)  Wydawania nowych praw (CONSENSUS), 
c) Wykonywania 

sądownictwa lennego. 

 

Stanowiła zespół służb i urzędów, pod którego pojęciem rozumiano: 

a) Zespół dygnitarzy królewskich, 
b) Kancelarię króla z kanclerzem lub strażnikiem pieczęci, 
c) Najwyższy organ skarbowy, 
d) Radę królewską sensu stricto, 
e) Zjazd 

bezpośrednich lenników (CURIA REGIS SOLEMIS), 

f) Sąd królewski - IUDICIUM PARIUM, sąd patrymonialny. 

 

Skład curii zależał od króla, oni też często powoływali w jej skład 

element fachowy - legistów. Pojawienie się ich z czasem doprowadziło do 
podziału kompetencji i wyspecjalizowanych organów. 
 
22. ZASADY NASTĘPSTWA TRONU W MONARCHIACH 
EUROPEJSKICH

•  FRANCJA - po 843 r. przezwyciężenie zasady patrymonialnej 

podziału państwa i wprowadzenie niepodzielności władzy 
królewskiej (również Niemcy). Elekcja konkuruje z dziedzicznością 
tronu do 987 r. Hugon Carpet wprowadza praktykę desygnacji za 
życia króla, co utrwala przekonanie o dziedzicznym prawie 
Karpetynów do Korony w zasadzie primogenitury. Zaniechanie 
desygnacji za 
Filipa II Augusta - Ludwik VIII, koronacja w Reims - sakralny akt 
koronacyjny. Dziedziczenie wg prawa salickiego. Dynastie: 
Kapetyngowie, Walezjusze, Burboni (Maison de France) 

•  NIEMCY - w 911 r. wymarcie Karolingów, częste zmiany dynastii 

- Saska - Hohenstaufów - 1258 r. wielkie bezkrólewie, 1278 r. 
triumf wolnej elekcji. 
KURFURSTEN. Koronacja w Aachen. Rozbicie terytorialne. 

•  ANGLIA – XI w. - konkurencja wolnej elekcji i dziedziczności 

tronu. Brak potomków Wilhelma II Ryżego i Henryka I. Wybrany 
w 1154 r. Henryk II utrwalił dziedziczność wg prawa lennego z 
prawem pierwszeństwa mężczyzn przed kobietami. Canturbury. 

 
23. ZARZĄD CENTRALNY I LOKALNY W MONARCHIACH 
EUROPEJSKICH 

•  FRANCJA - Zarząd centralny spoczywał w ręku dworu 

królewskiego, skupiał się w CURIA REGIS Zespoły kurii 
przekształciły się w XIVw. w Ścisłą Radę Królewską, Parlament 
Paryski, Izbę Obrachunkową, Stany Generalne. Wśród urzędników 
do likwidacji przez Filipa II Augusta w 1191 r. prym   wiódł 
SENEDZAL, którego   funkcje   wojskowe   przejął   KONETABL, 
a   sądowe 
KANCLERZ, którego przestano powoływać w 1227 r. i zastąpiono 
STRAŻNIKIEM PIECZĘCI. 
Zarząd terytorialny początkowo sprawowali KASZTELANI i 
WICEHRABIOWIE. Następnie na czele okręgów 
PREWOTALNYCH wprowadzono urząd PREWOTA (PREVOTE) 
– zbieranie dochodów, gromadzenie wojsk zgodnie z prawem 
lennym, sądownictwo w sprawach drobniejszych. Dla kontroli 
PREWOTÓW wprowadzono urząd BALIWA stojącego na czele 
okręgu zwanego BALIWATEM lub SENESZALIĄ. Nie 
dzierżawili oni urzędu, ale pobierali pensję, a ich ustrój zbudowano 
na wzorze MISS DOMINICI. 
Podobne urządzenia wprowadzali bezpośredni lennicy. 

•  RZESZA - przejęty po państwie frankijskim aparat centralny i 

nadworny uległ szybkiej feudalizacji. Skład dworu będącego 
centralnym ośrodkiem władzy nigdy nie był ściśle określony, a w 
jego ramach funkcjonowała RADA NADWORNA (HOFRAD). 
Należeli do niej ludzie cieszący się zaufaniem króla (DISCRETI) i 
znajomością spraw państwowych (IDONE) - różnego rodzaju 
urzędnicy   z  przedrostkiem  "ARCY". Zgodnie  z  prawem  
lennym   funkcjonowała   też  kuria (HOFTAG), od 1180 r. stał się 
zebraniem wyłącznie świeckich i duchownych książąt 
terytorialnych. Od końca XIII w. zaczęto zapraszać przedstawicieli 
miast, a od XIV w. nastąpiło  bliższe sprecyzowanie  składu   i  
uprawnień   sejmu. Feudalizacja  urzędów   spowodowała  
konieczność zastąpienia  dzierżycieli   przez  osoby  stanu  
szlacheckiego   i   ministerialnego. Za  urzędników centralnych 
uznać też można urzędników stacjonujących w palacjach 
królewskich. Zarząd terytorialny uległ całkowitej feudalizacji. 
Wprowadzono BURGRABIOW na czele burgrabstw 
zainstalowanych w pobliżu miast dla pilnowania interesów 
monarchii i PALATYNÓW dla pilnowania okolicznych Książąt w 
palatynacie. Oba urzędy były powoływane wg prawa lennego i 
posłużyły pogłębieniu rozbicia Rzeszy. Zarząd swoich dóbr 
królowie powierzali WÓJTOM i LANDWÓJTOM RZESZY 
(REICHSVOGTE) (REICHSLANDVOGTE)-znaczenie małe. 

•  ANGLIA - zarząd centralny opierał się na funkcjonujących u boku 

króla RADACH: 

1. 

KRÓLEWSKIEJ (dawne Zgromadzenie Witanów) i ZWYCZAJNEJ 
(CONSILIUM ORDINARUM) dygnitarze centralni i nadworni; 

2. 

WIELKIEJ (CONSILIUM MAGNUM) obejmującej TENENTES IN 
CAPITE; 
Obie nazywane - CURIA REGIS; a także na urzędnikach centralnych i 
nadwornych. 

 

Do urzędników nadwornych należeli: 

a) STOLNIK 

(STEWARD) 

b) CZEŚNIK (BUTTLER) 
c) KOMORNIK 

(CHAMBERLAIN) 

d) MARSZAŁEK (CONSTABLE) 

 
Czuwali nad zaopatrzeniem i bezpieczeństwem dworu. 
Do urzędników centralnych zaliczali się: 

a)  JUSTYCJARIUSZ (od okresu anglo-normandzkiego do XIII w. - 

główny minister króla i jego następca) 

b)  KANCLERZ (od czasów EDWARDA WYZNAWCY  1 poł. XI w. 

- na czele kancelarii, dzierżył pieczęć, przewodniczył sądowi 
kanclerskiemu, miał wgląd do dokumentów pisanych) 

c)  EXCHEQUER - od XII w. władza skarbowa; 

od czasów anglosaskich Anglia dzieliła się na HRABSTWA i 
SETNIE. Przed podbojem urzędu sfeudalizowały się i tytuł 
hrabiego stał się dziedziczny. Po podboju oddzielono tytuł od 
hrabstwa i na jego czele postawiono SZERYFA 
(WICEHRABIEGO). Od XII w. szeryfami zostawali rycerze, 
którzy musieli od XV w. wywodzić się z hrabstwa. Szeryf posiadał 
początkowo szeroką władzę 
skarbową, sądową, wojskową i policyjną, którą w głównej mierze 
utracił na rzecz SĘDZIÓW POKOJU (JUSTICES OF THE 
PEACE). Istniały też zgromadzenia ludności okręgów. 

•  ROSJA - rządził KSIĄŻE, który miał do pomocy RADĘ 

PRZYBOCZNĄ (DUMĘ BOJARSKĄ). Z nastaniem rozdrobnienia 
pojawiły się ZJAZDY KSIĄŻĄT. Kijowski zarząd centralny 
koncentrował się na dworze: 

a) DWORECKI 

(zarząd dworem), 

b) WOJEWODA 

(wojsko), 

c) KANCELARIA, 
d) MIECZNICY, 
e) CZEŚNICY, 
f) KONIUSZOWIE. 

 

Okupant tatarski nasyłał urzędników zwanych BASKAKAMI. W 

republikach podstawowe znaczenie mieli POSADNICY i WŁODYKA 
(ARCYBISKUP). Od XV w. w moskiewskim aparacie władzy pojawiły się 
PRIKAZY jako formy zarządu centralnego. Na ich czele stali BOJARZY 
mający do pomocy DIAKÓW i PODDIAKÓW. 

ZARZĄD TERYTORIALNY skupiał się w GRODACH. Na ich czele 

stali POSADNICY, grzywny sądowe zbierali WIRNICY, opłaty mostowe 
MOSTNICY, zarząd gospodarczy dóbr książęcych spoczywał w ręku 
OGNISZCZANINA I CIWUNA. 
 
24. STATUTOWA TEORIA NASTĘPSTWA TRONU 

Została stworzona przez legistów francuskich w dobie wojny stuletniej 

(1337-1459) dla obrony praw do tronu Karola VII. Unieważnili oni traktat z 
Troyes (1420), gdzie Henryk V Lancaster wymusił na Karolu VI Szalonym 
wydziedziczenie delfina i wydanie córki Katarzyny za Henryka syna Henryka 
V i uznania go za następcę. Wywodzili, że najstarszy syn obejmuje koronę po 

ojcu nie jak zwykły spadek, ale na podstawie praw królestwa (statutu), którego 
monarcha zmienić nie może. 
 
25. CESARSTWO RZYMSKIE PO ROKU 476 

W roku 476 wódz Ostrogrocki ODOAKER strącił z tronu ostatniego 

cesarza rzymskiego Romulusa Augustulusa i odesłał insygnia władzy na 
wschód, poddając się formalnie zwierzchnictwu Cesarstwa wschodniego ze 
stolicą w Konstantynopolu. Tym samym Cesarstwo zachodnie przestało 
istnieć. Na jego terenie powstały germańskie państwa szczepowe. Próby 
wskrzeszenia władzy cesarskiej w VI w. podjął jeszcze Justynian, ale dały one 
tylko chwilowy efekt w postaci Egzarchatu Raweńskiego. O zwierzchność nad 
ziemiami dawnego Cesarstwa zachodniego zabiegali też papieże.

Idea Cesarstwa została ponownie wskrzeszona przez Karola W. i jego 

koronację w 800 r. W 962 r. powstał termin Cesarz Rzymski Narodu 
Niemieckiego i Sachem Imperium Romanum - cesarz Otto I. Teoria III Rzymu 
- Wasyl III (1505-1533). 
 
26. PAPIESTWO I PRAWO KOŚCIELNE 

Od IV w. stały wzrost potęgi Kościoła (313, 380, 392). W wyniku 

wyprawy Pepina Krótkiego na Longobardów (754-756) - darowizna św. Piotra 
- początek Państwa Kościelnego. PAPIEŻ (VICARIUS CHRISTI) wiedzie 
prym w Kościele, na nim i episkopacie opiera się organizacja Kościoła. 451 r. - 
sobór w Chalcedonie przyznał mu tytuł zwierzchnika, ma honorowy tytuł 
"PAPA". W początkowych latach papiestwa wybierany przez kler i lud, 
później (V w. ) zaczęły o urząd ubiegać się arystokratyczne rody. Od donatio 
Pepini zmiana sytuacji, interwencje cesarzy, zatwierdzenie przez Lotariusza w 
844 r. wolnego wyboru przez lud i kler, ale musieli przed wyborem przysięgać 
wierność cesarzowi. Stopniowo też lud tracił udział w wyborach papieża na 
rzecz wyższych urzędników kościelnych, aż do formy wyboru przez 
KONKLAWE. Podobnie jak inni władcy papież rozporządzał KURIĄ (CURIA 
ROMANA od XI w. ) - Kolegium Kardynałów, Kaplica Papieska (CAPELIA), 
urzędy i trybunały kurialne. 

PRAWO KOŚCIELNE tzw. KANONICZNE powstawało na skutek 

działalności i dla celów Kościoła. Jego pierwsze źródła to KANONY, 
uchwalane na soborach ustawy (I w Nicei 325 r., ostatni Watykański II w 
latach 1962-65). Ustawodawstwo papieskie i soborowe było źródłem prawa 
powszechnego (IUS UNIVERSALE), w przeciwieństwie do prawa 
partykurialnego (IUS PARTICULARE). Od samego początku powstawały też 
prywatne zbiory tych praw. Najważniejsze to wchodzące w skład CORPUS 
IURIS CANONICI z 1580 r. (Grzegorz XIII): 

a)  DEKRET GRACJANA 1140-1150- zbiór prywatny, 
b) DEKRETAŁY GRZEGORZA IX 1234 r. - zbiór oficjalny, 
c)  LIBER SEXTUS 1298 r. - zbiór oficjalny, 
d)  CLEMENTINAE 1317 r. - zbiór oficjalny, 
e)  EXTRAVAGANTES JOANIS PAPAE XXII 1503 r-zbiór 

prywatny, 

f)  EXTRAVAGANTES COMMUNES 1503 r. - zbiór prywatny. 

 
27. PRAWO BOSKIE, NATURALNE I KANONICZNE 

PRAWO BOSKIE - zawarte w księgach natchnionych Starego i Nowego 

Testamentu. Jedno ze źródeł prawa kanonicznego. 

PRAWO NATURALNE - doktryna prawna myśli wieku oświecenia, 

wymieniała w katalogu naturalne, przyrodzone i niezbywalne prawa. Zawarte 

w deklaracjach praw końca XIII w. 

PRAWO KANONICZNE - vide-26. 

 
28. PRAWO FEUDALNE - CHARAKTERYSTYCZNE CECHY 
1. 

Przewaga prawa zwyczajowego nad stanowym, 

2. Przejście od zasady osobowości do terytorialności prawa, 
3. Partykularyzm 

prawa, 

4. Stanowość prawa, 
5. 

Prawa szczególne (lenne, służebne-Dienstrecht). 

 
29. USTRÓJ SĄDÓW PAŃSTW FEUDALNYCH 

•  PAŃSTWO FRANKOŃSKIE 

Początkowo organizacja oparta na dawnych wzorach. SĄDY 

(MALLUM) sprawował hrabia w towarzystwie Rachimburgów. Karol W. 
wprowadził urząd CENTENARIUSZA i rozdzielił kompetencje. HRABIA - 
CAUSAE MAIORES, CENTENARIUSZ - CAUSAE MINORES. W miejsce 
Rachimburgów Karol W. wprowadził ŁAWNIKÓW SKABINÓW). 
Stawiennictwo przed sądem obowiązywało tylko u hrabiego. Ponadto król 
mógł wywołać (IUS EVOCATIONIS) każdą sprawę, przed swój sąd, a przy 
jego boku stale funkcjonował sąd pod jego przewodnictwem lub pod 
przewodnictwem jego zastępcy - PALATYNA. Sąd ten był kolegialny. 

•  KRÓLESTWO FRANCUSKIE 

Tu również władzę sądową posiadał król jako źródło wszelkiej 

sprawiedliwości, rzadko wykonywał ją osobiście, najczęściej delegował na 
swoich urzędników centralno-nadwornych i terenowych. We władztwach 
lennych dzięki immunitetom sądownictwo sprawowali panowie, ale dzięki tzw. 
PRZYPADKOM KRÓLEWSKIM (CAS ROYAUX) sądownictwo królewskie 
przeniknęło i tutaj, a dzięki wysiłkowi legistów zostało umiejętnie rozszerzone. 
Od XIII w. upowszechniła się też apelacja. W imieniu króla sądzili seneszal i 
kanclerz. Na przełomie XIII i XIV w. wykształcił się sąd najwyższy -
PARLAMENT PARYSKI. Sądownictwo w I instancji stanowił sąd Prewota, a 
w II sąd Baliwa. 

•  KRÓLESTWO ANGLII 

Najwyższym sędzią był król. Rozwinęło się też sądownictwo lenne - 

IUDICIA PARIA. Księga strasznego sądu ograniczyła sądownictwo 
patrymonialne. Szeryfowie zajmując miejsca hrabiów otrzymali władzę 
sądową. Dla spraw szczególnie interesujących króla powoływano sędziów 
koronnych (CORONERS), których zakres władzy sądowej stale rósł. Od 
Henryka II (II poł. XII ) coroners corocznie przewodniczyli sądom w 
hrabstwie. W hrabstwie sądowi przewodniczył szeryf, w setni jego 
pełnomocnik. Inne sądy to: sąd kurii królewskiej dla baronów; Eksczekier dla 

spraw skarbowych; sąd kanclerski - equity. 

•  RUŚ 

Sądownictwo sprawował książę i jego aparat pomocniczy; sądził głównie 

bojarów. Duże znaczenie miało także sądownictwo kościelne. 

•  RZESZA 

W rozbitym feudalnie cesarstwie nadal król był źródłem wszelkiej 

sprawiedliwości, jednak mocno ograniczonym przez immunitety. Mógł jednak 
ewokować przed swój sąd sprawy szczególnie dla niego ważne oraz sprawował 
sąd parów. Sąd królewski mógł się także odbywać w czasie obrad sejmu 
nadwornego. Do mających władzę sądową w terenie zaliczani są: wójtowie, 
land wójtowie i burgrabiowie. Miasta wolne cieszyły się własnym 
sądownictwem. 
 
30. ZWIERCIADŁO SASKIE 

Sachsenspiegel - speculam saxonum - jest spisem prawa zwyczajowego 

wschodniosaskiego, powstałym w latach 1220-1235. Autorem jego jest rycerz 
saski, dobrze obeznany z prawem, pełniący przez wiele lat funkcję ławnika 
sadowego - Eike von Repkow. Autor nie znał prawa rzymskiego i nie miał 
głębszego wykształcenia prawniczego. Z dzieła zapisanego początkowo w 
łacinie zachowały się jedynie fragmenty. Całość dochowała się w tłumaczeniu 
dawno niemieckim dokonanym przez samego autora, czym wielce zasłużył się 
on dla powstania niemieckiej terminologii prawniczej. Dzieło składa się z 
prawa Lennego i Ziemskiego (LEHNRECHT i LANDRECHT). Inne specula 
to: Zwierciadło Szwabskie 1275 r. - Augsburg; Zwierciadło Frankońskie 1328-
1338 r. 
 
31. RUSKA PRAWDA 

Jest najstarszym pomnikiem prawa słowiańskiego, nie skażonym obcymi 

naleciałościami, spisana w języku ojczystym - staroruskim. Składa się z 
Krótkiej Prawdy (schyłek XI w. ) oraz Obszernej Prawdy„ (początek XII w. ) 
Krótka Prawda zawiera Prawdę Jarosławowiczów, korzeniami sięga prawa z 
IX i X w. Prawda Obszerna zawiera Krótką Prawdę przeredagowaną przez 
wnuków Jarosława oraz statut Włodzimierza Monomacha (1113-1125) 
 
32. MAGNA CHARTA LIBERTATUM 

1215 r. - k. Jan bez Ziemi, po niepowodzeniach w walce z Innocentym III 

i Filipem II Augustem podpisuje Wielką Kartę (Przywilej) Wolności (The Big 
Charter of Liberties). Skrępowała ona króla koniecznością szanowania prawa, 
respektowania orzeczeń sądów parów, tarczowe tylko za zgodą wielkiej rady 
królestwa złożonej z baronów, nietykalności poddanych (wolnych), poręczono 
przywileje miejskie. Ponadto w art. 61 - prawo oporu - komisja 25 baronów. 

Postanowienia przywileju zwiastowały zmierzch monarchii wczesnofeudalnej 
oraz stanowią po dziś dzień podstawowy dokument angielskiego „prawa 
konstytucyjnego zawierając zasady: 
1. 

panowania prawa" („rule of law") oraz 

2. 

„nie ma opodatkowania bez przedstawicielstwa" ("no representation no 
taxation") 
Źródło parlamentu. 

 
33 ZŁOTA BULLA 

AUREA BULLA, GOLDENE BULLA - 1356 r. - zredagowana w łacinie 

ustawa zasadnicza Cesarstwa Niemieckiego obowiązująca do 1806 r. Karol IV 
we Frankfurcie n. M. zaliczył 7 osób do grona elektów: króla czeskiego, 
palatyna Renu (pd. zach. ), księcia saskiego, margrabiego brandenburskiego 
oraz arcybiskupów: mogunckiego, trewirskiego i kolońskiego. Skład w XVII 
w. poszerzono o władców Bawarii i Hanoweru, w XVIII w. - ponownie 
siedmiu. Przyjęła formułę, iż wybrany król będzie IN CAESAREM 
PROMOVENDUS przez papieża. Określała: 
1. 

miejsce i sposób elekcji, 

2. ceremoniał koronacyjny. 
3. kto 

rządził za bezkrólewia i nieobecności cesarza, 

4. 

zakaz tworzenia związków  miast  i konfederacji za wyjątkiem 
(LANDFRIEDEN), zniesiono obywatelski status mieszczan 
zewnętrznych, 

5. przymus 

zaprzysiężenia przez kandydata kapitulacji wyborczych. 

 
34. PAŃSTWO STANOWE 

ANGLIA (1215-1485); RZESZA (1/2 XIII W. -1806); PAŃSTWO 

NIEMIECKIE (1/2 XIIIw. -1648); FRANCJA (1302-1484); ROSJA (1/2 XVI 
W. -1684). 

Cechy charakterystyczne: 

1. prawne 

wyodrębnienie i społeczne zróżnicowanie stanów społecznych, 

2. udział stanów uprzywilejowanych we władzach centralnych i lokalnych, 
3. zmiana 

treści władzy monarszej z patrymonialnej w publiczną, 

4. unormowanie 

następstwa tronu (dziedziczenie, elekcja), 

5. wzrost 

władzy monarszej w zakresie przestrzennym i przedmiotowym, 

6. rozbudowa 

sądownictwa królewskiego, apelacja, 

7. 

rozbudowa centralnego i lokalnego aparatu państwowego, 

8. 

wojsko najemne zamiast lennego i pospolitego ruszenia, 

9. początek rozwoju miast i ożywienie gospodarcze. 
 
35. DEFINICJA STANU SPOŁECZNEGO 

Stan społeczny to prawnie wyodrębniona i społecznie zróżnicowana 

grupa ludności.

 
36. SYSTEMY ZGROMADZEŃ I URZĘDÓW STANOWYCH PAŃSTW 
EUROPEJSKICH 

•  ANGLIA - dwa stany szlacheckie - szlachta wyższa (nobility) 

posiadająca prawo zasiadania dziedzicznego w izbie parów w 
porządku primogenitury, szlachta niższa wysyłająca posłów do izby 
gmin zwana od XIV w. szlachtą ziemiańską (gentry). Po wojnie 
Dwu Róż (1455-1485) utrwalenie podziału na starą i nową szlachtę. 
Wśród chłopów istnieli freeholders - wolni średniowieczni chłopi 
lub dzierżawcy, płacący panu niewielkie opłaty oraz copyholders - 
dawni chłopi poddani płacący określony czynsz. Mieszczanie, vide-
37 

•  FRANCJA - społeczeństwo dzieliło się na dwa stany 

uprzywilejowane (duchowieństwo i szlachtę) oraz resztę 
społeczeństwa określaną jako stan trzeci (tiers etat). Ostatni termin 
występuje w dwóch znaczeniach - sensu largo - cała ludność bez 
duchowieństwa i szlachty; sensu stricto – stan mieszczański. 
Szlachta -utytułowana, prowincjonalna i od XIV/XV w. -
urzędnicza. vide-40 

•  RZESZA - w zależności od tego czy poszczególne grupy społeczne 

były podporządkowane wprost cesarzowi (królowi) czy też 
książętom terytorialnym, odróżniano stany Rzeszy (Reichsstrande) 
i stany   krajowe   (Landstande). Do   stanów   Rzeszy   zaliczano   
wyższą   i   niższą   szlachtę (Reichfurstenstand i Reichsritter), 
mieszczan miast cesarskich i chłopów zamieszkujących jego 
dobra w wójtostwach Rzeszy. vide-41 

•  ROSJA - tu stan duchowny dzielił się na: duchowieństwo 

cerkiewne i monasterskie. Wśród szlachty wyróżniamy: wyższą - 
bojarzy i niższą - dworianie. Wśród mieszczan (posadskije ludi) 
uprzywilejowane stanowisko zajmowali goście - godność nadawał 
car, trudnili się handlem, mogli być zwolnieni od podatków, mogli 
nabywać ziemię wraz z chłopami poddanymi. Chłopi w większości 
byli przypisani do ziemi, do XVII w. utrzymali się niewolnicy 
(chłopi karalni – niewola za długi) vide-42 

 
37. PARLAMENT ANGIELSKI I ZGROMADZENIE HRABSTW + 
USTRÓJ 

Parlament angielski wywodzi się z MAGNUM CONSILIUM REGNI W 

1213 r. Jan bez Ziemi poleca wydelegować z hrabstw szeryfom 4 rycerzy; w 
1254 i 1264 r. jego syn Henryk III również powołuje, ale z wyborów. W 1265 
r. przywódca opozycji baronów Szymon de Montfort po zwycięstwie nad 
królem zaprasza także po dwóch przedstawicieli wybranych miast. Od XIII w. 

- PARLAMENTUM. Utrwalenie parlamentu za trzech Edwardów (1272-
1377). Stopniowo zwiększała się liczba zwoływanych parlamentów (I - co 
roku, II - 27, III - 57), 1295 r. -parlament wzorowy, w 1332 r. wycofanie się 
duchowieństwa (2 arcybiskupów, 18 biskupów, kilkudziesięciu opatów, 48 
parów świeckich, 2 rycerzy z 37 hrabstw i 2 mieszczan ze 110 miast - do roku 
1832). Po 1341 r. - Izba Gmin występuje już jako osobna. 

Izba Parów (HOUSE OF  PEERS od XVI w. HOUSE OF LORDS) - 

była kontynuacją MAGNUM CONSILIUM REGNI. Składała się z 1 
arcybiskupów, 18 biskupów, kilkudziesięciu opatów, i 40-50 parów świeckich. 
Peershub - masowe kreowanie parów przez króla. Parostwo duchowne 
związane było z urzędem kościelnym związanym z parostwem. Świeccy 
dziedziczyli parostwo w porządku prymogenitury. Ogólnie członków można 
podzielić na dożywotnich i dziedzicznych. Nie byli przez nikogo wybierani, 
byli Wirylistami, reprezentowali siebie i swoje rody. Podlegali IUDICIUM 
PARIUM, przewodniczył izbie mianowany przez króla Kanclerz, obecnie 
Lord Kanclerz. 

Izba Gmin - do 1832 r. każde z 37 hrabstw oraz miast i grodów (CIVES 

AND ROUGHS) było reprezentowane w izbie przez dwóch posłów. Do XV 
w. traktowano obowiązek wysyłania posłów jako ciężar, później jako 
przywilej. Do 1430 r. zasady wyboru nie były ustalone, ustawa z tego roku 
wprowadziła cenzus majątkowy (wolna posiadłość ziemska 40 szylingów 
rocznie). W 1372 r ustawa zabroniła kandydować szeryfom i adwokatom, a w 
1332 r. sami przestali kandydować duchowni. Od 1413 r. w hrabstwach mógł 
być wybrany jedynie szlachcic. W praktyce odbywały się wybory posłów na 
posiedzeniu sądu hrabstw. W roku 1382 parlament uchwalił ustawę 
przewidującą karę dla szeryfa, który przy wyznaczaniu miast do parlamentu 
pominie miasta uprzednio reprezentowane. Przewaga posłów miejskich. Od 
1553 r. wybór speakera - łącznik króla z parlamentem. Swobodna dyskusja 
parlamentarna oraz zasada, że poseł jest reprezentantem narodu wykształcona 
w XVII w. Immunitet.

 

Uprawnienia parlamentu: 

1. sądowe sprowadzały się do uprawnienia Izby Parów sądzenia jej 

członków oraz wydawania wyroków w sprawach przedłożonych jej 
przez króla, rozpatrywała odwołania od wyroków sądów niższych, 
którym zarzucono błąd w prawie; 

2. 

impeachment - od 1376 r. oskarża większość izby gmin, izba parów 
sądzi; 

3. 

„Act of attainder" - od poł. XV w. uproszczony rodzaj impeachmentu - 
w drodze procedury ustawodawczej i podpisu króla urzędnik skazywany 
był bez sądu na banicję lub karę śmierci; 

4. odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) ministrów; 
5. 

uprawnienia podatkowe (art. 12 MCL, 1297, 1340, 1407; projekt 
financial bill, ustawa financial act);    

       

 

          

6. 

uprawnienia ustawodawcze (projekty bile od XV w. ); 

7. 

informowanie króla i rządu o sytuacji w terenie, detronizacja i poparcie 
moralne dla króla. 

 

Zgromadzenia hrabstw były zwoływane przez szeryfa i na nich 

dokonywano wyboru sędziów przysięgłych oraz posłów do izby gmin. 
Początkowo sprawowały one funkcje sądowe, ale stopniowo je utraciły. 

Ścisła Rada Królestwa (PRIVY COUNCIL) łączyła funkcje doradcze i 

wykonawcze, wybór członków leżał w gestii króla, decydowała o sprawach 
administracji, skarbowych i sądowych. 

Sądownictwo: Izba Lordów, Sąd Spraw Pospolitych XII w., Sąd Ławy 

Królewskiej XIII w. – sprawy karne, Sąd Eksczekieru XIII w. - sprawy 
skarbowe. Poza Westminsterem wyrokował Sąd Kanclerski. Do 1641 r. - Sąd 
Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji dla spraw kościelnych (Elżbieta I). 
 
38. STATUT O PROKLAMACJACH 

W 1539 r. parlament zezwolił królowi na wydawanie dekretów z mocą 

ustawy zwanych proklamacjami. Wiązało się to z rozwojem absolutyzmu w 
Anglii i z wspólnotą interesów parlamentu i korony. Wzmocniło to znacznie 
pozycję monarchy, a parlament zaczął się upominać o swoje prawa dopiero w 
XVII w. 
 
39. PETYCJA O PRAWA 

W roku 1628 Karol I Stuart (1625-1649) zwołał po długiej przerwie 

parlament, który zgodził się uchwalić podatki pod warunkiem uznania petycji 
o prawa (PETITION OF RIGHT). Powołując się na ducha angielskiego 
common law uznała ona dotychczasowe działania króla za bezprawne. Karol I 
zatwierdził petycję, ale jej nie przestrzegał i od 1629 do 1640 r. nie zwoływał 

parlamentu. 
 
40. ZGROMADZENIA I URZĘDY STANOWE WE FRANCJI 

Zgromadzenie Trzech Stanów Królestwa Francji powstało z CURIA 

REGIS SOLEMNIS przez poszerzenie jego składu o przedstawicieli kleru 
diecezjalnego i miast. Zwołane po raz pierwszy w 1302 r. i 1308 r. przez Filipa 
IV Pięknego (1285-1314) i były aż do 1484 r. niedookreślone funkcjonalnie i 
organizacyjnie. Nie były też stosowane do 1468 r. wybory. Ich uprawnienia 
rosły w chwilach kryzysowych, król znajdował w nich oparcie. Uprawnienia 
finansowe sprowadzały się do wyrażenia zgody na opodatkowanie, utraciły na 
znaczeniu po 1369r miały też prawo przedstawiania petycji królowi. 

Stany Generalne - nazwa od 1468 r., pierwsze zgromadzenie pod nową 

nazwą w 1484 r. W miejsce indywidualnych powołań przedstawicieli przez 
króla, pojawiły się wybory. Ich okręgami były BALIVATY i SENESZALIE. 
Wybory odbywały się stanami; szlachta i duchowieństwo głosowało 
bezpośrednio, stan trzeci pośrednio poprzez elektorów. Każdy poseł był 
reprezentantem swoich wyborców. Zwoływał je król. Każdy stan obradował 
osobno, głosowanie w kolegiach baliwatami. Zwoływane najczęściej podczas 
ciężkich okresów dla państwa. Do roku 1614 nie zwoływane przez 175 lat. 

Ogólne Zgromadzenie Duchowieństwa - od pół. XVI w. powoływane 

przez króla co 10 lat, wybory pośrednie - cel: samo opodatkowanie na rzecz 
państwa. 

Zgromadzenie Notablów - zwoływane imiennie przez króla, zwoływane 

w następstwie Stanów Gen. od XV w. spośród duchowieństwa, szlachty i 
mieszczaństwa: Miało podobne uprawnienia do Stanów Gen., ale bez prawa 
nakładania podatków. 

Stany Prowincjalne - pojawiły się w wieku XIV, określane tak od XVI w. 

Jedne wywodziły się z CURIA DUCALIS, inne zaistniały dzięki inicjatywie 
króla. Ich skład był analogiczny do Stanów Gen., ale nigdy nie pochodziły z 
wyborów. Zwoływane też były w określonych odcinkach czasu. Królowie 
posługiwali się nimi częściej niż Stanami Gen.  

Urzędy - vide-23 

 
41. ZGROMADZENIA I URZĘDY STANOWE RZESZY 

Zjazd nadworny - wywodził się z frankońskiego PLACITUM i składał 

się z urzędników nadwornych oraz bezpośrednich lenników królewskich 
zobowiązanych do IUDICIUM, CONSILIUM i AUXILIUM. Na Hoftag król 
zapraszał także legistów (CONCILIARI). Od XII w. obowiązki związane ze 
zjazdem przekształciły się w uprawnienia, np. consilium-consensus. Od XIII 
w. sporadycznie pojawiają się przedstawiciele miast Rzeszy i miast wolnych, 
co stało się regułą w XV w., od wieku XIV powoływano też bezpośrednio 
królowi podległych hrabiów i wolnych panów. Po 1356 r. wyodrębniła się z 

Hoftagu odrębna kuria książąt elektorów. Do końca XV w. organizacja, 
procedura wewnętrzna i uprawnienia nieokreślone. Brak równouprawnienia 
kolegiów. Podatki, traktaty międzynarodowe, wyprawy wojenne. 

Od 1495 r. HOFTAG - REICHSTAG. Podział na trzy kolegia stanowe: 

1. Książąt elektorów (Kurfurstenrat) 7—9—8; 
2. Książąt i wolnych panów (Furstenrat) świeckich (59) i duchownych (35). 

Podział na głosy wirylne i kurialne - przewaga książąt; 

3. 

Miast (Stadterat) - 51 przedstawicieli miast Rzeszy i miast wolnych. 
Dopiero od 1648 r. miasta miały głos stanowczy miasta doradczego. 

 

Uprawnienia Reichstagu vide-58. Pokoje Westfalskie. 
Sejmy Krajowe (Landtag) - wykształciły się w XIII i XIV w. przez 

poszerzenie CURIA DUCALIS o przedstawicieli duchowieństwa i miast 
krajowych. W większości ustalił się podział na trzy kolegia stanowe. Kolegia 
obradowały i głosowały osobno, dla podjęcia uchwały niezbędna była 
jednomyślność kolegiów. Do podstawowych uprawnień należały: 
1. 

Sprawy  finansowe  wykonywane  w  formie  przyzwolenia  do   
nakładania jednorazowych   lub okresowych podatków; 

2. Petycje; 
3. 

Gdzie niegdzie atrybuty ustawodawcze i prawo obsadzania urzędów. Po 
wojnie (1618-1648) ich stanowisko uległo osłabieniu. W obu księstwach 
xxxxxburskich przetrwały do 1918 roku. 

 
42. MONARCHIA STANOWA W ROSJI 

Cechy charakterystyczne - vide-36 
Rosyjskie Zgromadzenie Stanowe - sobór ziemski 
Wykształcony w XV w. przeciwstawienia się carów potędze dumy 

bojarskiej. Pierwszy raz nazwy użyto za Iwana IV Groźnego w 1549 r. Na 
uwagę zasługują też sobory z lat 1550 (ogłoszenie Carskiego Sudiebnika); 
1566 r. (wojna o Inflanty); 1658 (zabór Ukrainy) 1686 r. (traktat 
Grzymułtowskiego), 1648-1649 (Kodeks Soborowy); 1598-1613 (elekcja); 
1682 - ostatni skład: 
1. Car 

(zwołanie, kierownictwo obradami, wyznaczanie kierownictw 

kolegiów); 

2. 

Święty Sobór (zgromadzenie duchowieństwa: arcybiskupów, biskupów, 
igumenów; przewodniczył metropolita moskiewski, od 1589 r. 
patriarcha, on też zwoływał sobór w czasie bezcarewia); 

3. 

Duma Bojarska (XV w. - przekształcenie w organ stały 5-20 bojarów; za 
Iwana IV usunięcie książąt służebnych i ograniczenie udziału członków 
starych rodów; wprowadził dworian (bojarzy dumni) i diaków stojących 
na czele prikazów (diacy dumni); liczba niestała 30-40-97 (XVII w. ), 
organ  doradczy, sądownictwo   polityczne  I   inst. i   II   inst. dla   
wyroków   sądów  niższych, zmniejszające się znaczenie; w 1711 
zlikwidowana - Senat Rządzący; 

4. 

Reprezentacja Stanów (dworianie - szlachta służebna, posadscy - 
mieszczanie, w kilku soborach wojsko - strzelcy i chłopi carscy, 
duchowieństwo niższe tylko w 1620 r. ) 

 

Poszczególne stany i człony obradowały i wydawały uchwały osobno. 

Posłowie mieli prawo przedstawiać petycje (czołobitja). Rezultat obrad w 
postaci opinii lub uchwały uzależniony był od okoliczności politycznych. Do 
okresu zamętu (1605-1613) reprezentanci stanów szlacheckiego i 
mieszczańskiego byli wyznaczani przez cara i jego urzędników, później 
wybory w powiatach (ujezdy). Wykonanie obowiązków było traktowane jako 
służba z wyboru. Sobór nigdy nie przekształcił się w reprezentację 
przedstawicielską państwa rosyjskiego. 
 
43.   GRUPY    FUNKCJONUJĄCE    NA    MARGINESIE     

STRUKTURY    STANOWEJ - ŚREDNIOWIECZNY SAMORZĄD 
ŻYDOWSKI 
Zagadnienia wstępne - po klęskach dwóch powstań żydowskich w I i II w. 

- "wielkie rozproszenie". Od początku życia w diasporze - odosobnienie, 
osobne skupiska ludzi oparte na różnicach wiary, obyczaju i prawa (to oparte 
na Torze i Talmudzie). Jeszcze w Cesarstwie Rzymskim Żydzi posiadali 
równouprawnienie prawne i tolerancję religijną, pogorszenie w IV w. (380 r. - 
edykt de fide catholica - Teodozjusz I). Do czasu wypraw krzyżowych XI-XII 
w. ich warunki były znośne. W państwie frankijskim mogli posługiwać się 
własnym prawem dzięki zasadzie osobowości. 

Getto - od utworzenia miast w Europie Żydzi stali się ich mieszkańcami, 

początkowo sami zamykali się w odrębnych miejscach, później zamieszkiwanie 
getta (XIII-XIV) stało się obligatoryjne. Od XII w. - tumulty. Wewnątrz murów 
getta plac, bożnica, pręgież, łaźnia rytualna, sala spotkań towarzyskich, 
przytułek i szkoły. 

Samorząd żydowski - wykształcił się w XIII i XIV w. - KAHAL w 

gettach. Obejmował administrację, sadownictwo, zagadnienia kultu, 
szkolnictwo, pomoc społeczną. Od XIV w. na czele stal RABIN obierany i 
opłacany funkcjonariusz; Rada Starszych, Starszy Gminy, w Anglii i Hiszpanii 
wybierano ponadto (rabini spośród siebie) rabinów generalnych prowincji, czy 
całego królestwa. Rabin - uczony w piśmie, znawca i nauczyciel prawa, 

wydawał opinie w sprawach wiary i moralności, kaznodzieja, przewodnictwo   
sądowi, orzekanie   w   sprawach   drobnych, reprezentacja   gminy   na   
zewnątrz, odpowiedzialność za zbieranie podatków. 

Przywileje monarsze - gwarantowały pobyt w krajach europejskich, 

tolerancję i autonomię sadową i administracyjną. Początkowo indywidualne, 
potem zbiorowe. 1236 r. - Fryderyk II - servi camerae nostrae 

Ograniczenia prawne i ekonomiczne - począwszy od okresu krucjat w XII 

w. - zamieszkanie w getcie, przywileje privilegium de non tolerandis judaeis 
(christianis), III Laterański  1179 r. - zabronienie kontaktów, IV Laterański 
1215 r. - żółte kółko na odzieży i szpiczaste nakrycie głowy, zakaz nabywania 
ziemi za miastem, wstępowania do cechów i gildii. 

Sefardejczycy - wygnańcy z Hiszpanii i Portugalii (1492, 1496-7), 

Aszkenazyjczycy - wygnańcy z Niemiec. 
 
44.   ANGIELSKI SAMORZĄD LOKALNY 

Sprowadzał się do samorządowego charakteru administracji lokalnej. 

Stanowili go dwaj urzędnicy wraz z aparatem pomocniczym. 

Szeryf posiadający początkowo całokształt władzy administracyjno-

policyjnej, skarbowej, wojskowej i sądowej zaczął je tracić od XIII w. 
Uprawnienia skarbowe przejęli zarządcy domen i poborcy podatkowi, a władzę 
sądową delegowani sędziowie koronni oraz sędziowie pokoju. Szeryf 
otrzymywał jednak nadal większość rozkazów królewskich oraz dotyczące 
wyboru posłów. Zwoływał także zgromadzenia hrabstw, na których 
dokonywano wyboru sędziów przysięgłych i posłów.

Sędziowie pokoju powołani przez Edwarda I (1272-1307) w postaci 

keepers of peace i odbierali przysięgi od 15-letnich mężczyzn o przestrzeganie 
miru, ścigali też przestępców, ale wydawali ich szeryfowi i delegowanym 
sędziom koronnym. Od XIV w. sądzenie i karanie - justices of peace. Od 2 pół. 
XIV w. - 8 sędziów na hrabstwo. Raz na kwartał kolegialne sesje sądowe z 
sędziami przysięgłymi lub samodzielne. Od XV w. niemal cała władza 
administracyjna: 

Ze względu na cenzusy majątkowe i zamieszkanie pomimo formalnej 

nominacji królewskiej szeryf i sędzia pokoju obok zgromadzeń hrabstw, setni i 
sędziów przysięgłych to organy samorządu hrabstw. 
 
45. PARLAMENT PARYSKI 

Wyłonił się w XIII w. z Rady Królewskiej, od XIV w. przyjęła się jego 

nazwa. Król początkowo powoływał radców, od XV w. dokonywał wyboru 
spośród 3 kandydatur i pobierał opłatę, radcowie stali się nieusuwalni. Od 
końca XIII w. gromadzenie akt. Reprezentowali interesy króla - prokuratorzy- 
i adwokaci, od XVI w. adwokaci wyłącznie w sprawach cywilnych. 
Parlamentowi przysługiwało też prawo rejestracji ustaw oraz remonstracji. 
Skład: 
1. 

Izba Wielka (I i II instancja dla spraw karnych i cywilnych, sprawy o 
obrazę majestatu osób prawnych, domen, apanaży, członkom parlamentu 
i parom. Wyroki I instancji - nieodwołalne) 

2. Izba 

Wieżyczki (sprawy karne zagrożone karą gardła, od XVI w. 

instancja apelacyjna w sprawach karnych); 

3. Izba 

Dochodzeń (przygotowanie projektu wyroku, XVI w. - samodzielne 

wyrokowanie); 

4. 

Izba Skarg (stworzona w XVI w. przez króla dla rozpatrywania suplik); 

5. 

Inne (Izba Gorejąca, Trybunał Prawa Pisanego). 

 
46. POWSTANIE I ROZWÓJ WIELKIEGO KSIĘSTWA 
MOSKIEWSKIEGO 

W roku 1283 Daniel Aleksandrowicz (młodszy syn Aleksandra 

Newskiego) obejmuje w posiadanie księstwo moskiewskie i po rozszerzeniu 
jego granic przyjmuje tytuł wielkiego księcia moskiewskiego (za zgodą Złotej 
Ordy). Właściwym twórcą potęgi księstwa był Iwan I Kalita. Wykorzystał on 
powstanie anty tatarskie w Twerze 1329 r. i otrzymał w jarłyk księstwo 
Włodzimierskie, wcześniej nakłonił metropolitę Piotra do przeniesienia się do 
Moskwy. Dymitr Doński jako pierwszy przeciwstawił się Tatarom w 1380 r. 
na Kulikowym Polu niszcząc ekspedycję na księstwo riazańskie. Za Iwana III 
w 1480 r. zostało zrzucone zwierzchnictwo Ordy. Rozpoczął się proces 
rewindykacji ziem ruskich. Symboliczne zakończenie istnienia 

średniowiecznego wielkiego księstwa moskiewskiego to koronacja w 1547 r. 
Iwana IV na cara Wszech Rosji w Moskwie. 

Książęta służebni - byli udzielni władcy księstw dzielnicowych, którzy 

zachowali swoje dobra jako WOTCZINY (rodowa dziedziczna własność 
alodialna) wyposażeni w immunitety i weszli w szeregi bojarów. 

Bojarzy dzielili się na bojarów właściwych stanowiących szlachtę 

rodową (służba wojskowa z prawem wolnego odjazdu ograniczonym od XIV 
w. i zakazanym od XV w. ) i bojarskie dzieci (którzy byli potomkami drużyn 
bojarskich książąt dzielnicowych, a po podboju zostali lennikami wielkiego 
księcia, samodzielnie odbywali  służbę wojskową); niestniczestwo - 
sprawowanie  urzędów wg hierarchii starszeństwa rodów. 

Dworianie - nowa szlachta otrzymująca ziemię na prawie lennym 

(pomiestje) - pełnili służbę na dworze i wojskową. Rozpowszechniona od XV 
w. Na przełomie XVI i XVII w. pomiestje stało, się dziedziczne i zostało 
przedmiotem obrotu. Zatarcie różnicy pomiędzy pomiestiami a wotczinami 
doprowadziło do ujednolicenia warstwy szlacheckiej w XVII i XVIII w. 

USTRÓJ - opierał się długo na charakterystycznym dla państwa 

patrymonialnego zarządzie dworskim obejmującym księcia i zgrupowanych 
wokół niego urzędników, spośród których najważniejszy to dworecki. 

Wielki Książe - do 1480 r. formalny podległy chana, panował z jego 

nominacji, stosunek wasalny książąt dzielnicowych określano w tytulaturze - 
„Młodszy Brat" i „Starszy Brat"; do uprawnień księcia należało wykonywanie 
poleceń chana, pośrednictwo między chanem a książętami, składanie daniny, 
naczelne dowództwo wojskowe. Po 1480 r. stał się władcą „samodzierżcą". 

Duma Bojarska - przekształciła się z organu doraźnie zwoływanego w 

organ stały w okresie jednoczenia ziem ruskich, uległa rozszerzeniu także 
liczba członków. Skład: rodzina wielkoksiążęca, książęta służebni, dostojnicy 
kościelni, powołani przez księcia bojarzy. Choć starała się stać organem 
rządów, jej znaczenie stopniowo słabło wraz z rozrostem administracji 
centralnej i wzrostem władzy cara. 1711 r. - likwidacja - senat rządzący. 

Administracja Centralna - początkowo zarząd centralny był utożsamiany 

z nadwornym. Każdy z urzędników nadwornych zajmował się określonym 
działem administracji (PUTI, stąd bojarzy putni). Z końcem XV w. stworzono 
prikazy, bez ustalonego z góry planu, w zależności od potrzeb. Na przełomie 
XV i XVI w. było 10 prikazów, a w XVII w. około 40. Nie istniał pomiędzy 
prikazami podział kompetencji, a w nich samych brak było rozdziału 
administracji od sądownictwa. Elementem pozytywnym było pojawienie się 
personelu biurokratycznego diaków. 1713 r. - likwidacja - kolegia.  

Administracja lokalna - terenowymi jednostkami administracji były 

niejednolite ziemie i ujezdy. Te dzieliły się na: okręgi grodowe i wołosti. W 
grodach ustanowiono namiestników, w wołostiach włostitieli. Spełniali oni 

funkcję administracyjną i sądową. Byli mianowani najczęściej na 3 lata, 
uposażenie - kromy. 
 
47.  RUCH KOMUNALNY MIAST W EUROPIE 

Rozpoczął się u schyłku XI w. w Lombardii (pn. Włochy) i następnie 

ogarnął miasta flandryjskie, pd. -wsch. Francję - Langwedocję i Nadrenię. Z 
czasem ruch rozpowszechnił się i do XIV w. objął całą Europę za wyjątkiem 
Rosji. 

Mieszczanom zależało na ścisłym określeniu powinności wobec pana, 

wolności osobistej, własnym sądownictwie i wolności w dziedzinie 
gospodarczej. Głównymi postulatami ruchu komunalnego były wolność 
(libertas) i pokój (pax). Zabiegi mieszczan bardzo często były popierane przez 
władców w domenach władców terytorialnych, bowiem wzmacniały władzę 
królewską. Uwieńczeniem walki była karta miejska w Europie środkowej 
zwana przywilejem (Stadtprivilegium). 
 
48. POWSTANIE 

SAMORZĄDU WIEJSKIEGO W 

ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPIE 
Za wzór samorządu wiejskiego posłużył samorząd miejski. Pierwsze 

samorządy wiejskie były wzorowane na wspólnotach miejskich (communitas) i 
powstały w XII w. w pobliżu miast w pn. Włoszech. Po wcieleniu gmin 
wiejskich do republik miejskich utraciły one swoją autonomię. W XIII i XIV 
w. wzory przeniesione do Europy wsch. W Europie zach. wyróżniane są dwie 
genezy powstania organów samorządu wiejskiego: 

a) Przekształcenie urzędów nominowanych dotychczas przez pana 

wsi; 

b) Objęcie samorządu wiejskiego to zgromadzenie parafialne i 

powołane przez nie organy (Anglia i Francja) 

Organy samorządu wiejskiego to zgromadzenie ogólne mieszkańców, 

sołtys i ławnicy. 
 
49. ZWIĄZKI MIAST I WOLNYCH GMIN WIEJSKICH. 

KONFEDERACJA SZWAJCARSKA. DITHMARSCHEN 

•  1230 r. - odkrycie drogi przez przełęcz św. Gottharda, odtąd droga z 

Niemiec i Francji do Włoch prowadzi przez gminy: Schwyz, Uri i 
Unterwalden; 

•  1291 r. - z obawy przed zwierzchnictwem terytorialnym 

Habsburgów w gminie Uri w dolinie Rutli gminy leśne zawierają 
wieczysty związek, w akcie konfederacji zobowiązały się do 
wzajemnej pomocy w razie napaści, nieuznawania żadnego 
narzuconego sędziego, rozstrzygania wszystkich sporów 

wewnętrznych przez własnych najmądrzejszych mężów, karania 
zbrodniarzy, podpalaczy, złodziei oraz do uznania aktu za 
wieczysty. 

•  1315 r. - Morgarten, 1386 Sempach, 1477 Nancy - rozsławiające 

bitwy Szwajcarów. 

•  1332-1352-do związku weszły miasta Rzeszy, m. in. Zurych, 

Berno, Lucerna, Zug. 

•  1499 - wojna szwajcarska - cesarz Maksymilian I Habsburg uznaje 

faktyczną niezależność Szwajcarii. Formalna niezależność od 1648 
r. 

•  od XVI w. państwo składa się z 13 kantonów, każde jest osobną 

rzeczpospolitą, władzę najwyższą sprawuje w nim zgromadzenie 
ludowe wybierające posłów na sejm krajowy i władze kantonu. 
Sejm krajowy zbierał się raz na rok, najczęściej latem. 

•  Po okresie wojen napoleońskich Kongres Wiedeński 1815 r. 

przywrócił konfederację w liczbie 22 kantonów. 

•  XIII w. - 1559 r. - Republika Dythmarschen - luźny związek na 

zachodnim wybrzeżu Holsztynu, początkowo formalnie podległy 
arcybiskupowi Bremy. Ogólną reprezentacje kraju Dithmarschen 
stanowiło zgromadzenie przedstawicieli parafii, które wybierało 48 
dożywotnich sędziów i radców, 
stanowiących najwyższą instancję odwoławczą i władzę 
wykonawczą. W 1447 r. spisano prawo własne krajowe 
(Landrecht). 

 
50.  GENEZA I FUNKCJONOWANIE ŚREDNIOWIECZNYCH 

UNIWERSYTETÓW 
Ukształtowane w XII-XIII w. średniowieczne uniwersytety były 

wynikiem rozwoju kultury miejskiej. Wzory ustrojowe dla uczelni dostarczyły 
średniowieczne korporacje (gildie i cechy). Uniwersytet był UNIVERSITAS 
MAGISTRORUM ET SCOLARUM. Najstarsze uniwersytety (studium 
generale) ' powstały w wyniku ruchu korporacyjnego profesorów i studentów, 
a w wyniku przyznanych przywilejów przekształciły się w autonomiczne 
uczelnie. 

Uniwersytet Boloński - korporacja studentów 1119-1200, brak podziału 

na fakultety, najwyższa władza w ręku rektora (25 lat, kawaler, iustus et 
quietus, nie zakonnik, bogaty, kadencja 1 rok). Studenci opłacali profesorów 
honorariami. W XIV w. władze Bolonii przyznają profesorom stałe dochody i 
korporacja studentów traci na znaczeniu. 

Uniwersytet Paryski - 2 pół. XII w., od XIII w. - SORBONA - 

profesorowie duchowni, uposażeni kościelnymi beneficjami, podział na cztery 

fakultety: sztuki wyzwolone, medycyna, prawo kanoniczne, teologia (1219 r. 
Honoriusz III - zakaz wykładania prawa rzymskiego) 

Podstawowe przywileje korporacji uniwersyteckich: 

1. Prawo 

wyłącznego nadawania stopni naukowych, 

2. 

Prawo nauczania w całym świecie chrześcijańskim, 

3. 

Mniejsza lub większa autonomia, 

4. 

Prawo secesji z miasta. 

 
 
51. ZAKONY - ICH GENEZA I ROLA W FEUDALNEJ POLSCE 

•  Zakony w Kościele Wschodnim 

Już od III-V w. pustelnictwo indywidualne (Eremici, Anachoreci) i 

kolektywne (Cenobici) -monastycyzm anachorecki i cenobitalny. Grupy 
mnichów indywidualnych przekształciły się w ławry, II formuła -360 r. św. 
Bazyli Wielki. Obydwie formy na górze Athos. Od 1405 r. święta góra, 
włączona do Grecji w 1913 r. 

•  Zakony w Kościele Zachodnim 

Benedyktyni, od 529 r. na Monte Cassino, reguła św. Benedykt z Nursji: 

ubóstwo, czystość, posłuszeństwo oraz „ora et labora". Na czele opat (abbas-
ojciec), dziekan na czele 10. zakonników. X-XI w. - połączenie klasztorów w 
kongregacje; najsłynniejsza w Cluny - 1450 klasztorów; dominowali do XII w.

Cystersi, wyodrębnili się pod koniec XI w. z Benedyktynów, nazwa od 

Cisterium w Burgundii. Scentralizowana, sprężysta organizacja. Na czele opat 
prymas, pomagali mu opaci z protoopactw. Każdy wizytował klasztory swojej 
filiacji. 

•  Zakony żebracze: 

Franciszkanie - XIII w., na czele generał (minister generalis), na czele 

klasztoru gwardian, a na czele prowincji - prowincjonał (minister 
provincjonalis) 

Dominikanie - XIII w., Tuluza, Zakon Braci Kaznodziejów; w XIII-XIV 

w. dominacja w życiu uniwersyteckim, zwalczanie herezji - albigensi. 

Karmelici - XII w., Palestyna na górze Karmel przez krzyżowca Bertolda 

z Kalabrii. 

•  Zakony rycerskie 

Dzielili się na: rycerzy, kapelanów, braci służebnych. Najsłynniejsze to: 

Templariusze 1119 r. Palestyna, Joannici ok. pół. XI w., Bracia Niemieccy 
Domu Najświętszej Marii Panny 1190 r. pod murami Akki - organizacja 
wzorowana na Cystersach. 
 

•  Rola zakonów w feudalnej Polsce 

Krzyżacy powstali w 1190 r., przekształcają się w 1198 r. w zakon 

rycerski. W 1211 r. na prośbę króla węgierskiego Andrzeja II osiedlają się w 
Siedmiogrodzie, aby tam walczyć z Połowcami, ale w wyniku prowadzenia 
niezależnej polityki zostają wygnani w 1225 r. W 1226 r. za zgodą Konrada II 
Mazowieckiego osiadają na ziemi chełmińskiej i rozpoczynają podbój Prus. Za 
plecami polskiego księcia w roku 1226 od cesarza Fryderyka uzyskali 
zatwierdzenie swych praw do lenna chełmińskiego i ziem zdobytych na 
Prusach. Złota Bulla z Rimini. W 1234 r. zakon przedstawił do zatwierdzenia 
Grzegorzowi IX tzw. falsyfikat kruszwicki i otrzymał przyszłe zdobycze na 
własność jako lenno od stolicy apostolskiej. 1231-1283 - stworzenie 
scentralizowanego państwa w obszarze Prus i ziemi chełmińskiej. 1308-1309 - 
zagarniecie Pomorza Gdańskiego. Podział administracyjny - komfurie, 
wójtostwa. Na czele komfur (dom 12 zakonników - władza sądowa, 
administracyjna i wojskowa). 1237 r. przyłączenie powstałego w 1202 r. 
Zakonu Kawalerów Mieczowych. Wielki Mistrz był wybierany przez kapitułę. 
Rezydował od 1309 r. w Malborku. Największy rozwój w XV w. po wojnach 
1410, 1454-66, 1519-21-1525. 
 
52. FEDERALNE PRAWO KARNE - CONSTITUTIO CRIMINALIS 
CAROLINA 

Od początku XVI w. poszczególni władcy niemieccy wydawali lokalne 

zbiory prawa karnego przesiąknięte wpływami prawa włoskiego. 
Najwybitniejszym ich przedstawicielem jest CONSTITUTIO CRIMINALIS 
BAMBERGENSIS z 1507 r. opracowane z nakazu i dla biskupa bamberskiego 
przez Jana von Schwarzenberga (korzystał z pism włoskich prawników, a także 
ze statutów miast włoskich i niemieckich). Praca ta okazała się tak dobra, że 
dwór brandenburski zlecił Schwarzwnbergowi opracowanie kodeksu dla 
Brandenburgii, co nastąpiło w 1516 r. 

Równocześnie trwały prace nad kodeksem karnym dla całej Rzeszy. W 

1521 r. powołano specjalną komisję, w której pracach uczestniczył też Jan von 
Schwarzenberg. Opracowała ona projekt przyjęty ostatecznie w 1532 r. pod 
nazwą CONSTITUTIO CRIMINALIS CAROLINA. Zawierała elementy 
poprzednich kodeksów, przede wszystkim przepisy prawa karnego 
procesowego, a także materialnego. W treści łączyła tradycję niemieckiego 
prawa karnego z pewnymi osiągnięciami włoskiej nauki i praktyki prawa 
karnego. Choć C. C. C. była bardzo niehumanitarna, to jednak przyczyniła się 
do rozwoju. Początkowo miała być jedynym kodeksem w Rzeszy, ale na skutek 
sprzeciwu władców dodano tzw. klauzulę salwatoryjną i C. C. C. miała jedynie 
charakter posiłkowy. W praktyce wyparła prawa partykularne: Recypowano ją 
w Księstwie Mediolańskim, kilku kantonach Szwajcarii oraz stosowano w 
polskim sądownictwie miejskim i wiejskim.

 
53.   MONARCHIA ABSOLUTNA 

Powstanie - wiązało się z ograniczeniem uprawnień politycznych 

nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej, w praktyce sprowadzało 
się to do zaprzestania zwoływania przez monarchę zgromadzeń stanowych, ich 
rozwiązywania, uzyskania przez władcę władzy suwerennej. 

Podstawy gospodarcze - rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, 

mieszczaństwo zainteresowane silną władzą królewską i jej poparciem dla 
merkantylizmu, handlu, manufaktur i kolonializmu - Francja, Anglia. W 
Prusach, Rosji i Austrii polityka władców dążyła do ugruntowania struktur 
feudalnych. 

Cechy charakterystyczne: 

1. 

Niemal nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy, 

2. Zarząd państwa oparty na zasadach centralizmu i biurokratyzmu, 
3. W 

końcowym okresie monarchia przybrała charakter państwa 

policyjnego, gdzie niegdzie wytworzyło się państwo o formie 
absolutyzmu oświeconego. 

 

Struktura społeczna - dalsza dominacja szlachty, w niektórych państwach 

monarcha pozyskałmieszczaństwo przyznając mu prawo piastowania urzędów i 
wolność gospodarczą, ale bez prawpolitycznych. 

Stosunek do wyznań - monarcha całkowicie podporządkował sobie 

kościół, traktowano go jako instytucję państwową, innych wyznań nie 
tolerowano, władca stawał na czele kościoła lub go sobie podporządkowywał, 
Francja - gallikanizm, Austria - józefinizm. 

Rozwój prawa - władza ustawodawcza w ręku króla, niespotykane 

rozmiary, wzrost względów racjonalnych. 
 
 
54.   ABSOLUTYZM OŚWIECONY 

Władza absolutna najdłużej utrzymywała się w krajach, w których 

narastanie kapitalizmu i rozwój gospodarczy były powolniejsze niż we Francji 
i Anglii. Tu władzę i silną pozycję mieli feudałowie. Ich znaczenie 
gospodarcze opierało się na pracy pańszczyźnianej chłopów, co wpływało na 
rozwój gospodarki wiejskiej i hamowało rozwój miast. W XVIII w. Prusy i 
Austria wkroczyły na drogę reform i stąd nazwa. Reformy te nie miały jednak 
na celu ani likwidacji feudalizmu, ani osłabienia władzy absolutnej monarchy. 
Były skierowane przeciwko najbardziej rażącym przeżytkom feudalizmu: 
ograniczenie poddaństwa, postępowa kodyfikacja prawa karnego, tolerancja 
religijna, korzystne dla państwa reformy gospodarcze i rozciągniecie opieki 
nad oświatą. 

 
 
55.  ORGANIZACJA APARATU PAŃSTWOWEGO W MONARCHII 

ABSOLUTNEJ 
Władza monarchy - wszechwładny, uzasadniano ją tym, że dzierży ją z 

rąk Boga, posiada mandat, którego lud nie może go pozbawić, później swoiście 
interpretowano prawo natury i uzasadniono władzę absolutną względami 
racjonalnymi. Zrodziło to pojęcie króla jako pierwszego sługi państwa, który 
swoją władzę wykonuje dla dobra ogółu, król interpretował co jest dobrem 
obywateli kierując się racją stanu. Mógł wkraczać we wszystkie dziedziny 
życia. 

Aparat państwowy - centralizm, biurokratyzm, na szczeblu centralnym 

„ministerialne" organy kolegialne, dążenia w kierunku resortowego podziału 
kompetencji. Nie powstały jednak organy zarządzane przez osobiście 
odpowiedzialnych ministrów; Ministrowie monarchii absolutnej byli nadal 
jedynie doradcami władcy. 

Aparat lokalny - rozbudowany hierarchicznie, zbiurokratyzowany, 

kierowany przez zawodowych, nominowanych urzędników, opłacanych przez 
monarchów. Monarchia dążąc do jednolitego i sobie tylko podporządkowanego 
aparatu, znosiła i ograniczała różne formy samorządu, tak miejskiego jak i 
stanowego. 

 
 
56.  STRUKTURA POLITYCZNA I CHARAKTER PRAWNY I 
RZESZY 

1273 r. - koniec wielkiego bezkrólewia; królem zostaje Rudolf Habsburg, 

którego dynastia stabilizuje się od 1438 do 1806 r. Od XIV w. księstwa weszły 
w fazę jednoczącej się monarchii stanowej, ale procesy te zatrzymały się na 
szczeblu krajowym. Od XVI w. zaprzestano wypraw po koronę cesarską. 
Ostatnie reformy wewnętrzne rozpoczęte w 1495 r przez cesarza Maksymiliana 
I zakończyły się fiaskiem, a reformacja i wojny religijne ostatecznie 
uregulowały konfederacyjną strukturę Rzeszy. 

Cesarz reprezentował państwo na zewnątrz, prowadził politykę 

zagraniczną, był suwerenem lennym książąt, najwyższym sędzią i miał pewne 
dochody z Niemiec. Ostatecznie pozostały mu w rękach reprezentacja, 
nominalne zwierzchnictwo nad książętami, zwoływanie do 1663 r. sejmu, 
inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie uchwał sejmu, legitymacja dzieci 
nieślubnych, przyznawanie pełnoletności, moratoria długów. Po 1495 r. do 
minimum zredukowano sądownictwo cesarskie, ostatnie regale odebrano w 
1615 r. Sposób wyboru uregulowano w 1356 r. Złotą Bullą, przewidywała ona 
również możliwość postawienia cesarza przed sądem księcia palatyna Renu 
(vide-33). W okresie bezkrólewia władzę sprawowali wikariusze cesarstwa.  

Sejm Rzeszy (vide-41); Rada Nadworna Rzeszy - 1495r. - krąg ścisłych i 

tajnych doradców, pełniący rolę rady państwa, ograniczona w 1527 r. - 
uprawnienia dotyczące cesarskich spraw zastrzeżonych, przewodniczył 
prezydent, siedziba od XVII w. - Wiedeń. Kancelaria Rzeszy - stale 
przewodniczył jej wicekanclerz powoływany przez cesarza za zgodą 
arcybiskupa mogunckiego - kanclerza - od XVIII w. sprawy Rzeszy przejął 
austriacki kanclerz nadworny. 

Sąd kameralny Rzeszy od 1495 r. - w I instancji sprawy pomiędzy 

władcami terytorialnymi, pomiędzy poddanymi różnych książąt oraz cywilne 
przeciwko władcom terytorialnym (karne - Rada Nadworna Rzeszy). W trybie 
apelacji odwołania od tych sądów krajów, które nie miały egzempcji, o 
przedmioty sporu powyżej 400 talarów. Chętnie posługiwał się prawem 
rzymskim. Cesarz mianował przewodniczącego i przewodniczących 4 senatów 
sądowych. Sędziami sądu mogli być tylko książęta, hrabiowie i wolni rycerze. 
Asesorów wpierw mianował cesarz z listy elektorów i obwodów Rzeszy, od 
1507 r. sami przedstawiali kandydatów sądowi. Ci w połowie winni być 
szlachcicami i w połowie doktorami prawa. Po 1648 r. wprowadzono priorytet 
wyznaniowy. 
 
 
57. RELACJE 

MIĘDZY PAŃSTWEM I PRAWEM A ZWIĄZKAMI 

WYZNANIOWYMI. 

•  ANGLIA - do 1534 r. państwo katolickie, papież obdarzył Henryka 

VIII tytułem obrońcy wiary (defensor fidei). Odmowa 
unieważnienia małżeństwa Henryka VIII  z Katarzyną Aragońską 
doprowadziła do zerwania z Kościołem Katolickim, ogłoszenia 
schizmy i mianowania monarchy głową Kościoła w Anglii. 
Zachowano episkopalny charakter Kościoła, ale biskupstwa 
obsadzał teraz król; nie   zmieniono   liturgii   i  dogmatyki, ale   
rozluźniono   dyscyplinę   np. celibat   księży; zlikwidowano 
klasztory, skonfiskowano wiele majątków, co wzmocniło monarchę. 
Elżbieta I ogłosiła anglikańskie wyznanie wiary i stworzyła sąd 
kościelny do zwalczania innowierców. Wysoka Komisja dla Spraw 
Kościelnych. Oprócz kościoła anglikańskiego szeroko 
rozpowszechnił 
się również kalwinizm pod nazwą purytanizmu. 

•  FRANCJA - wzrost znaczenia państwa kosztem kościoła, 

ograniczenie privilegium  fori et immunitatis. Już Filip IV Piękny na 
początku XIV w. w sporze z Bonifacym VIII odnosi pełny sukces 
przy poparciu społeczeństwa. Niewola awiniońska 1309-1377. 
Likwidacja Templariuszy w 1309 r. W 1438 r. Karol VII wydał 
Sankcję Pragmatyczną uznając uchwały soboru w Bazylei z 
1432 r. z dodatkiem o zalecaniu kapitułom kandydatur na biskupa 
przez króla. Dopiero konkordat w Bolonii między Franciszkiem I a 
Leonem X z 1516 r. spowodował odwołanie sankcji i dojście do 
porozumienia króla i papieża. Dalsze spory z lat 1516-1789 
wywołane były przez ciągle żywą ideę 
gallikanizmu. W XVI w. pojawienie się protestantów wywołało etap 
wojen religijnych, których punktem szczytowym była noc św. 
Bartłomieja 1572 r. W 1598 r. edyktem nantejskim Henryk IV 
wydzielił okręg twierdzy La Rochelle dla hugenotów i wprowadził 
rodzaj tolerancji religijnej. W 1629 r. kardynał A. Richelieu odebrał 
hugenotom La Rochelle, a w 1685 r. Ludwik XIV odwołał 
edykt nantejski. Podobnie prześladowani byli Żydzi wygnani w 
1394 r.

•  NIEMCY - RZESZA - w XVI w. reformacja uczyniła znaczne 

postępy. Powstały dwa potężne zwalczające się obozy - katolicki z 
cesarzem na czele i protestancki z palatynem Renu. Zasady 
współżycia obu wyznań wywalczono w toku wojen i sprecyzowano 
w pokojach augsburskim (1555) i westfalskim (1648). Wolność 
sumienia i wyznania ograniczona została jedynie do monarchów, 
ludność obowiązywał przymus religijny z możliwością emigracji, 
tolerancja od XVIII w. 

•  ROSJA - kościół prawosławny podlegał supremacji państwa i 

opiece cara, funkcjonował w ramach rozbudowanej sieci diecezji i 
parafii. W 1589 r. w Moskwie powstał patriarchat ekumeniczny. 
Patriarcha, władycy (biskupi), archimandryci (opaci) i ihumeni 
(przeorowie) tworzyli święty synod soboru ziemskiego i mieli duży 
wpływ na sprawy państwowe. Rozwinęło się sądownictwo 
kościelne. W 1580 r. zakazano darowizn dla kościoła, a od 1679 r. 
zakazano biskupom nabywać dobra ziemskie. Piotr Wielki zniósł 
patriarchat moskiewski, a prowadzenie spraw powierzył świętemu 
synodowi. Wrócił znów w 1917 r. 

 
 
58.  POKÓJ RELIGIJNY W AUGSBURGU I POKOJE WESTFALSKIE 

Pokój w Augsburgu z 1555 r. stanął na gruncie zasady: CUIUS REGIO, 

EIUS RELIGIO. Oznaczało to następujące konsekwencje: 

a) Władca państwa miał prawo wyboru religii; 
b) Ludność obowiązywał przymus religijny; 
c) Władcy przysługiwało IUS REFORMANDI, tj. prawo 

reformowania stosunków wyznaniowych w swoim kraju; 

d) Jeżeli chodzi o organa Rzeszy, to wprowadzono zasadę parytetu 

przy obsadzie stanowisk. 

 

Wojna Trzydziestoletnia (1618-1648) i związany z nią pokój westfalski 

(1648) nie zmienił zasad pokoju w Augsburgu. Usankcjonował on jedynie dość 
znaczne straty terytorialne Rzeszy, utrwalił podział religijny, przyznał państwu 
suwerenność (IUS TERRITORI ETSUPERLORITATIS) i zredukował władzę 
cesarską niemal do minimum. Akt przyznawał władcom terytorialnym prawo 
prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej, a jedynym jego 
ograniczeniem był zakaz przymierzy przeciw Rzeszy i prowadzenia wojny z 
cesarzem. 
 
 
59.  USTRÓJ I PRAWO PAŃSTWA PRUSKIEGO 

•  MONARCHIA BRANDENBURSKO-PRUSKA 

1. Założona jeszcze przez Karola Wielkiego nad Łabą, dostała się w 

XII w. w ręce dynastii saksońskiej. Od XII w. nosiła nazwę Marchii 
Brandenburskiej. W 1417 r. Marchia przeszła do burgrabiów 
norymberskich Hohenzollernów. W 1611 r. sejm polski uchwalił 
przeniesienie lenna pruskiego w razie wymarcia Hohenzollernów w 
Księstwie w Prusach na Unię brandenburską. Tym sposobem 
utworzono w 1525 r. Księstwo Pruskie, które połączyło się z 
Marchią w 1618 r. Dalszy rozrost terytorialny był związany z 
postanowieniami pokoju westfalskiego z 1648 r., na mocy których 
objęli 3 rozległe księstwa biskupie; Minden, Halberstad i 
Magdeburg oraz część Pomorza zach. do tych 
nabytków w 1720 r. dołączył Szczecin i prawie cały Śląsk w 1740 r. 
Do 1657 r. Hohenzollernowie władali Prusami jako  lennicy korony 
polskiej, później jako  suwerenni władcy, a w   1701 
Hohenzollernowie sięgnęli po koronę. Utrwalenia rządów 
absolutnych przypada na okres władzy Wielkiego Elektora 
Fryderyka Wilhelma (1640-1688). Dalszy rozwój absolutyzmu był 
dziełem Fryderyka Wilhelma I (1713-1740) i Fryderyka II (1740-
1786), którego panowanie było początkiem absolutyzmu 
oświeconego. 

2. Organy 

centralne 

- stworzono aparat państwowy oparty na 

centralizmie i biurokratyzmie. Przeprowadzono walkę ze stanami na 
każdym terytorium. Monarcha uzyskał prawo swobodnego 
nakładania podatków i rozpoczął rozbudowę armii, czym rozpoczął 
militaryzację państwa. Nie doszło jednak w Prusach do stworzenia 
zarządu centralnego opartego na podziale resortowym. Co prawda z 
Rady Nadwornej i Tajnej Rady wyłoniły się z początkiem XVIII w. 
organy kolegialne zwane ministerstwami, ale nie miały one 
charakteru nowożytnych ministerstw. Były to: 

a) Generalne 

Dyrektorium 

- 5 departamentów z ministrami na czele; 

sprawy administracji i finanse, podział częściowo rzeczowy i 
terytorialny. W 1742 r. powstało odrębne ministerstwo dla Śląska; 

b) Ministerstwo 

Gabinetowe 

- zajmowało się sprawami zagranicznymi 

i podlegało 2-3 ministrom; 

c) Ministerstwo 

Sprawiedliwości - pod kierunkiem kanclerza i kilku 

ministrów, zajmowało się sprawami sądownictwa i wyznań, duża 
różnorodność sądów, Sąd Najwyższy w Berlinie – koniec XVIII w. 

 

Ministrowie trzech wymienionych ministerstw tworzyli Tajną Radę 

Stanu, która nie miała większego znaczenia, przestała się zbierać za Fryderyka 
II. Król sprawował rządy osobiste, sprawy były rozpatrywane kolegialnie w 
ministerstwach, przyjmował raporty i wydawał decyzje w formie nakazów 

gabinetowych. 
 
3.  

Organy lokalne - całe państwo podzielono na departamenty kamer 
podporządkowane organom kolegialnym kamerom wojny i domen. 
Kamery były ściśle podporządkowane generalnemu dyrektorium. 
Na niższym szczeblu stworzono powiaty, na których czele stał 
Landrat (radca ziemski) nominowany przez króla spośród 
kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Był on urzędnikiem 
państwowym podporządkowanym kamerze i zarazem 
przedstawicielem szlachty, wybranym na sejmiku powiatowym. 
Miasta nie zostały podporządkowane organizacji powiatowej, a 
nadzór nad nimi  sprawowali radcy skarbowi, a samorząd został 
bardzo ograniczony. 

4.  

Absolutyzm oświecony - powstanie i rozwój absolutyzmu 
monarchii pruskiej wykształciło szereg cech specyficznych. Były to: 

a)  Zahamowanie rozwoju miast i handlu; 
b)  Zahamowanie   rozwoju   przemysłu   przy   jednoczesnym   

rozpowszechnieniu   się   gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej; 

c) Wytworzenie 

się warstwy junkrów; 

d)  Utrwalenie stosunków feudalnych na wsi i tendencje 

militarystyczne. 

 

W wieku XVIII, a konkretnie w drugiej jego połowie monarchia pruska 

zdecydowała się na przeprowadzenie kompromisowych reform likwidując 
najbardziej rażące przerosty ustroju feudalnego; były to: 

a) Ograniczenie 

poddaństwa na wsi (złagodzenie formy przypisania, 

zniesienie prawa "rugów", unormowanie rozmiarów pańszczyzny, 
zakaz bicia chłopów, poddanie sądownictwa pańskiego kontroli 
sądownictwa państwowego - 1718, 1794); 

b)  Ograniczenie monopolu cechów; 
c)  Zniesienie nietolerancji religijnej; 
d) Objęcie patronatu państwa nad oświatą i kulturą. 

 

Państwo tego okresu stało się też wzorem państwa policyjnego, z powodu 

racjonalizacji absolutyzmu. 
 

•  PRUSY W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX w. 

Prusy kontynuowały monarchię absolutną. Ich znaczenie dodatkowo 

wzrosło po 1815 r., kiedy to na Kongresie Wiedeńskim odzyskały utracone 
terytoria oraz przyłączyły nowe (Nadrenia, Poznańskie, Saksonia). W roku 
1866 do Prus zostały włączone dwa obszary królestwa: Hanoweru, Hesji, 
Nassau, Szlezwiku i Holstyna. Tak więc przed powstaniem II Rzeszy w obrębie 

ich terytorium znajdowało się ok. 2/3 obszaru Rzeszy. 

Stworzony w XVIII w. system państwa policyjnego wymagał 

gruntownych reform, w obliczu kapitalizmu i haseł rewolucyjnych, aby 
przetrwać. Podjęli się ich dwaj ministrowie pruscy w początkach XIX w.: H. F. 
Stein - konserwatysta i K. A. Harolenberg - liberał. W konsekwencji tych 
reform, aż do połowy wieku Prusy pozostały monarchią absolutną i policyjną 
Reformy: 

a) Społeczne: edykt z 1807 r. - znoszący poddaństwo chłopów, edykt 

regulacyjny z 1811 r. (chłopi dziedziczni nabywali ziemię od pana 
po odstąpieniu mu 1/3 posiadanej, niedziedziczni po odstąpieniu 
1/2). Oba edykty obrazują tzw. pruską drogę do kapitalizmu. W 
1810 r. ustawa zniosła cechy;

b)  Skarbowe: jedno lity dla wszystkich system podatków, 
c) Sądowe: oddzielono   sądownictwo  od  administracji, nie  

wprowadzono jednak  sądownictwa powszechnego, utrzymały się 
sądy patrymonialne, oprócz Poznania, gdzie w 1808 r. 
wprowadzono i utrzymały się do 1815r.; 

d)  Wojskowe: 1814 r. ustawa związana z gen. G. J. Schanhorst. Siłę 

zbrojną tworzyły odtąd 3 składniki: armia liniowa, rezerwa 
(Landwera) i pospolite ruszenie (Landsturm). Mężczyźni w wieku 
odpowiednio 20-25; 17-25 i 25-40; 40-60. Na wojnę ruszali 
wszyscy do 32 roku życia. 

e) Zarząd Centralny: 5 odpowiedzialnych ministrów zamiast organów 

kolegialnych (resorty: spraw zagranicznych, wewnętrznych, wojny, 
skarbu, sprawiedliwości). Z czasem liczba ministerstw wzrosła do 
8, w roku 1817 jako jedyny organ doradczy króla powstaje Rada 
Państwa, która ma charakter typowej feudalnej rady królewskiej; 

f) Zarząd terytorialny - zreformowano w 1815 r., ujednolicono system 

administracji terytorialnej likwidując kamery wojny i domen. 
Utworzono: 10 prowincji z nadprezydentami (później 14), obwody 
regencyjne z prezydentami, powiaty z Landratami. 

 

Samorząd miejski zreformowano w 1808 r. Organami były pochodzące z 

wyborów rady miejskie liczące od 24 do 102 osób. Rady miejskie wybierały 
magistraty składające się z członków honorowych i urzędników płatnych (tu: 
burmistrz i syndycy). Samorząd podlegał ścisłej kontroli i wybory były 
ograniczone wysokim cenzusem majątkowym, choć z drugiej strony nie był on 
ujęty w ramy stanowe. 
 

•  KONSTYTUCYJNA MONARCHIA PRUSKA 

Po wydarzeniach Wiosny Ludów i rewolucji 1848 r. król Fryderyk 

Wilhelm IV ogłosił stosunkowo liberalną konstytucję, ale została ona 
anulowana natychmiast po zakończeniu zamieszek. W 1850 r. została 
wprowadzona nowa konstytucja oparta na Karcie Francuskiej Ludwika XVIII 
z 1814 r. z dwuizbowym sejmem, zasadą kontrasygnaty aktów królewskich 
przez ministrów. Zachowawczy charakter konstytucji najsilniej uwidocznił się 
w dziedzinach: 
1. Sprawowania 

władzy, suwerenem jest król, który dzierży władzę z 

rąk Boga; 

2. 

Charakter policyjny państwa uległ zatarciu; 

3. 

Izba Panów (wyższa) sejmu pruskiego (Landtag) składała się z 
dożywotnich i dziedzicznych arystokratów powołanych przez króla; 

4. 

Izba Poselska pochodziła z wyborów nierównych, pośrednich, 

ludność podzielona na trzy klasy wg kryterium majątkowego, 
wybierała równa ilość elektorów, którzy wybierali posłów 
(majoryzacja elektorów klas uboższych), głosowanie jawne do 
protokołu. 

 

Ustrój był kompromisem pomiędzy późnofeudalnym absolutyzmem, a 

politycznoprawnymi zasadami ustrojów liberalno-demokratycznych. Tworzone 
przez pruskiego cesarza i kanclerza państwo było droga do Hansenatyzmu w 
cesarstwie III Rzeszy. Pruska republika po 1918 r. stanowiła nadal element 
reakcyjny w republice Weimarskiej. W 1947 r. decyzją Sojuszniczej Rady 
Kontroli Niemiec państwo to przestało istnieć. 

Administracja terytorialna i samorząd. 

a)  Gmina - przedstawicielstwo gminne wybierane było przez ludność i 

stanowiło organ uchwalający i kontrolujący. Wybierało ono 
naczelnika gminy i ławników zatwierdzanych przez Landrata; 

b)  Powiat - sejmik powiatowy - 25 osób, sprawy finansowe, 

przedstawianie kandydatów na Landrata mianowanego przez króla, 
powiat wybierał delegatów do sejmiku prowincjalnego oraz 6 
członków do wydziału powiatowego, który pod przewodnictwem 
Landrata sprawował nadzór nad niższymi władzami lokalnymi; 

c)  Obwód   regencyjny  -  prezes  regencji  mianowany  przez  króla, 

współdziałał  z  wydziałem obwodowym, w którym zasiadali 4 
członkowie wybierani przez wydział prowincjonalny; 

d)  Prowincja - sejmik prowincjonalny - z członków wybranych przez 

sejmiki powiatowe wybierał on wydział   prowincjonalny   oraz   
członków   rady   prowincjonalnej, która   współpracowała   z 
nadprezydentem prowincji 

 

Sądownictwo administracyjne: I instancja - wydział powiatowy, II 

instancja - wydział obwodowy, III instancja - Najwyższy Trybunał Apelacyjny 
w Berlinie.

 
 
60.  KONFEDERACJE I FEDERACJE NIEMIECKIE W XIX w. 

Podział na okresy: 

•  1806-1813 okres Związku Reńskiego 

•  1815-1866 okres Związku Niemieckiego 

•  1866/67-1871 okres Związku Północnoniemieckiego 

•  1871-l918 okres II Rzeszy Niemieckiej 

•  1919-1933/45 okres Republiki Weimarskiej 

•  1933-1945 okres III Rzeszy 

•  1945-1949 okres okupacyjny 

•  1949-1990 okres podziału na NRD i RFN 

 

 ZWIĄZEK REŃSKI 

W 1801 r. Francja uzyskała wszystkie tereny niemieckie na lewym 

brzegu Renu; aby zadośćuczynić książętom poszkodowanym deputacja 
sejmu Rzeszy w 1803 r. zniosła księstwo duchowne i prawie wszystkie 
wolne miasta. W obliczu nowej wojny Francji z Austrią większość 
książąt Rzeszy poddała się żądaniom Napoleona i w 1806 r. 
zadeklarowali formalne przystąpienie do Związku Reńskiego pod 
protektoratem Napoleona. W kilka dni później cesarz Franciszek II uznał 
godność cesarską rzymsko-niemiecką za wygasłą i pozostał przy tytule 
cesarza Austrii Franciszka I z 1804 r. Ustrój związku miał charakter 
konfederacji, zawierał się w akcie z 1806 r. Akt przewidywał organ 
związkowy w postaci sejmu związkowego, ale nie doszło do niego, 
podobnie jak żadne prawie postanowienie tego aktu. Przewodniczyć 
sejmowi (Bundestag) miał arcybiskup Moguncji, jako prymas niemiecki - 
zbierać się miał we Frankfurcie. Książęta byli ograniczeni w polityce 
zagranicznej, musieli dostarczać kontyngenty wojskowe. Byli suwerenni 
w polityce wewnętrznej. Na ten okres przypadają ważne zmiany: 
mediatyzacja terytoriów Rzeszy, reformy wewnętrzne w duchu 
francuskim. 

 

 ZWIĄZEK NIEMIECKI 1815-1866 

Powstał jako konfederacja suwerennych władców na podstawie 

Aktu Związkowego, uzupełniony w roku 1820. Składał się początkowo z 
39 członków, 4 wolnych miast i suwerennych państw w liczbie 35. 
Jedynym organem był sejm związkowy ( Bundestag) - liczba posłów 69; 
królestwa po 4 posłów, inne człony po 3, 2, 1 pośle - był stale 
funkcjonującym kongresem dyplomatycznym. Sprawy ściślejsze 
załatwiano w Radzie Ściślejszej - 17 posłów. W 1833 r. Związek Celny, 

1848 r. sejm Frankfurcki, 1866 bitwa pod Sadową, pokój a Pradze - 
Austria wyraża zgodę na rozwiązanie związku. 

 

 ZWIĄZEK PÓŁNOCNONIEMIECKI 1867-71 

Był federacją, państwem związkowym, opartym na oktrojowanej 

przez sfederowanych monarchów konstytucji, która weszła w życie w 
lipcu 1867 r. Do związku nie przystąpiła Austria, Bawaria, Hesja, 
Wirtembergia, Badenia. Ilość państw zmalała do 22. Ustrój opierał się na 
królu pruskim jako przewodniczącym, mianował on kanclerza związku 
sprawującego władzę wykonawczą. Ustawodawstwo należało do gestii 
dwóch ciał: Parlamentu (Reichstag) i Rady Związkowej (Bundesrat), 
która zatwierdzała uchwały parlamentu, w jej skład wchodzili 
przedstawiciele państw skonfederowanych, odgrywała funkcję izby 
wyższej. 

 
 
61. CESARSTWO 

AUSTRIACKIE 

•  MONARCHIA HABSBURGÓW do końca XVIII w. 

Podstawowym tworem austriackiej monarchii Habsburgów były 

niemieckie księstwa alpejskie. W XVI w. dołączono Królestwa 
Czeskie i Węgierskie. W 1713 r. wydano tzw. sankcję 
pragmatyczną, która uregulowała następstwo tronu oraz zapewniła 
jedność monarchii. 

 
Organa centralne. W XVI i XVII w. Habsburgowie doprowadzili w 

poszczególnych krajach do upadku reprezentacji stanowych, tak że już od 
XVII w. stały się monarchią absolutną, jednak do XIX w. nie zdołały 
zlikwidować ustroju stanowego na Węgrzech. Na rządy Marii Teresy (1740-
80) i Józefa II (1765-90) przypada okres absolutyzmu oświeconego. Zarząd 
centralny monarchii opierał się na zasadzie kolegialności. Tworzyły go 
następujące organa: 

a)  Kancelaria Stanu - z kanclerzem - sprawy zagraniczne; 
b)  Zjednoczona Kancelaria Nadworna - sprawy wewnętrzne, powstała 

w 1761  r. z połączenia odrębnych kancelarii, austriackiej i czeskiej; 

c) Najwyższa Izba Sprawiedliwości - najwyższy sąd; 
d)  Rada Stanu - powstała w 1761 r. - organ doradczy króla, który nie 

skupiał w swoim ręku bezpośrednio zarządu państwem; 

e)  Nadworna Izba Skarbowa; 
f)  Nadworna Rada Wojenna. 

 

Organa lokalne. Państwo dzieliło się na: 

a)  Gubernie z gubernatorami podlegającymi Zjednoczonej Kancelarii 

Nadwornej; 

b) Cyrkuły ze starostami obwodowymi — nadzorowali dominia i 

miasta; 

c)  Dominia - utworzone w 1784 r.; poszczególne gromady wiejskie 

podlegały zwierzchności pana (DOMINIUM). Pan mianował 
spośród kandydatów gromady wójta będącego organem samorządu. 
Stosunki między panem i chłopami podlegały kontroli starostwa; 

d)  Miasta - zreformowane w 1782 r. za Józefa II otrzymały szeroki 

samorząd z wybieralnymi organami, wydziałem miejskim, 
magistratem i burmistrzem. Zniesiony w początku XIX w. 

 

•  CESARSTWO AUSTRIACKIE 1804-1867 

Z wojen napoleońskich Cesarstwo Austriackie wyszło bez 

ubytków terytorialnych, jego pozycja była silna i ugruntowana, 
zyskało przewodnictwo w Związku Niemieckim. Kierowane 
politycznie przez kanclerza Mettemicha było jednym z głównych 
ośrodków reakcji w Europie. System zachwiały dopiero kolejne 
kryzysy z lat 1848, 1859, 1866. W czasie 1848 r. doszło do rewolucji 
w Austrii, wojny z Włochami i powstania na Węgrzech. Cesarz nadał 
konstytucję w 1848 r., następnie zwołał i odwołał konstytuantę, w 
1849 oktrojował nową konstytucję, ale i ta nie weszła w życie, 
zawieszona w 1851 r. Nastąpił nawrót do rządów absolutnych, tzw. 
era Boch. Dopiero klęski we Włoszech w roku 1859 i bankructwo 
państwa spowodowały potrzebę reform. Zaistniały trzy koncepcje 
ustrojowe dla wielonarodowej monarchii: centralistyczna (Niemcy), 
federalistyczna (Słowianie), dualistyczna (Węgrzy). 

W 1860 r. premier Gołuchowski wydał Dyplom Październikowy 

tworząc podstawy ustroju federalnego i autonomii krajów koronnych. 
1861 r: - patent lutowy zawierał 2 załączniki: 

a)  Konstytucja lutowa do 1865 r. 
b)  Statuty krajowe do 1918 r. 

 

Po wojnie niemiecko-austriackiej z 1866 r. ustrój oparł się na 3 aktach z 

1867 r.: 
1. Ugodzie 

austriacko-węgierskiej - 2 ustawy; 

2. 

Konstytucji Królestwa Węgierskiego z 1848 r. przywróconej w 
1867 r.; 

3. 

Konstytucji Cesarstwa Austriackiego stworzonej z szeregu ustaw 
zasadniczych, gdzie zalicza się też 
Dyplom Październikowy i Patent Lutowy. 

 
 
62.  USTRÓJ POLITYCZNY MONARCHII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ 

•  MONARCHIA AUSTRO-WĘGIERSKA 1867 –1918 

1. 

Unia  realna austro-węgierska wyrażała się tym, że Austria i Węgry 

znajdowały się pod panowaniem jednego władcy, miały wspólne 
organy i interesy (sprawy zagraniczne, wojsko, marynarka wojenna, 
waluta i finanse na cele wspólne). Organami były: 

a)   3  ministrów - władza wykonawcza, zależni jedynie od monarchy, 

niezależni od rządów i parlamentów Austrii i Węgier;

b)  delegacje - władza ustawodawcza, po 60 członków delegowanych z 

parlamentów (20 - izba wyższa, 40 - izba niższa), miały obradować 
na przemian w Wiedniu i Budapeszcie, w praktyce porozumiewały 
się drogą pisemną; 

2.   Zasady konstytucji austriackiej: 

a)  Cesarz na czele, pełnia władzy monarszej, mianował 

odpowiedzialnych konstytucyjnie urzędników; 

b)  Ministrowie tworzyli Radę Ministrów; 
c) Rada 

Państwa - dwuizbowy parlament: 

•  Izba Panów - mianowani przez króla dożywotni i dziedziczni 

członkowie, pełnoletni z rodziny cesarskiej, biskupi i arcybiskupi z 
tytułami książąt; 

•  Izba Posłów - pochodząca z wyborów - 1867 r. - wybory 

przeprowadzały sejmy krajowe, 1873 r. - utrzymano system 4 
kurii, ale odebrano sejmom prawo wyboru, 1896 r. - 5 kuria, 1907 
r. - zniesienie systemu kurialnego, demokratyczne wybory 4-
przymiotnikowe (powszechne, równe, bezpośrednie, tajne). 

3.   Zarząd terytorialny, autonomia, samorząd 

Kraj dzielił się na 17 krajów koronnych, które posiadały od 1860 r. 
sejmy krajowe i wydziały krajowe. 
Konstytucje z lat 1861, 1867 znacznie ograniczyły autonomię, ale 
sejmy się utrzymały. 
Na czele kraju koronnego stał namiestnik. Kraje posiadały 
jednoizbowe sejmy, które wybierały ze swego grona wydziały 
krajowe. 
Kraje dzieliły się na: 

a)  Starostwa powiatowe ze starostą zamiast dawnych cyrkułów; 

powstał 3-stopniowy aparat władzy samorządowej kraj-powiat-
gmina i 3-stopniowy aparat administracyjny ministrowie-
namiestnictwo - powiat; 

b)  Powiat z marszałkiem i wydziałem powiatowym; 
c)  Gmina z wójtem i radą oraz zwierzchnością gminną; 
d)  Miasta - rady miejskie z burmistrzem lub prezydentem. 

4.   Sądownictwo - 3-stopniowe 

a) Jednoosobowe 

sądy powiatowe; 

b) Kolegialne 

sądy krajowe; 

c) Wyższe sądy krajowe. 

 
 
63.  KONSTYTUCJA II RZESZY 

•  CESARZ - „niemiecki", nie Niemców, należały do niego: 

reprezentacja na zewnątrz, dowództwo armią, mianowanie i 
odwoływanie urzędników Rzeszy, zwoływanie i zamykanie 
posiedzeń izb ustawodawczych, przygotowywanie i ogłaszanie 
ustaw, nie miał jednak prawa veta. 

•  KANCLERZ - mianowany przez cesarza, na czele całej 

administracji, odpowiedzialny jedynie przed cesarzem. 

•  WŁADZA USTAWODAWCZA-dwuizbowa 

 
1. RADA 

ZWIĄZKU - pełnomocnicy państw związkowych w liczbie 58, 

później 61, ale większe państwa miały większą reprezentację (np. Prusy - 
17, Bawaria - 6, drobniejsze po 1); 

2. 

SEJM RZESZY (REICHSTAG) - posłowie w liczbie 397, wybierani co 
3 lata, od 1888 r. na pięć lat, na terenie całej Rzeszy w 4-
przymiotnikowych, demokratycznych wyborach. 

Obie izby miały stanowisko równorzędne, każda miała inicjatywę 

ustawodawczą, dla przyjęcia ustawy potrzebna była zgoda obu izb. 

•  Unormowanie spraw wspólnych: polityka zagraniczna, cła, waluta, 

sprawy gospodarcze, podatki, wojsko, marynarka wojenna, 
ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego, poczta. 

•  Trybunał Rzeszy w Lipsku - najwyższa instancja rewizyjna. 

•  Konstytucja - była giętka, dla jej zmiany wystarczała ustawa sejmu 

Rzeszy, ale równocześnie dla odrzucenia rewizji wystarczyło 14 
głosów w Radzie Związkowej. 

Praktyka ustrojowa prowadziła do: unitaryzmu, rozbudowy federalnego 

aparatu władzy, umocnienia stanowiska Prus.

 
 
64.   REPUBLIKA WEIMARSKA I JEJ KONSTYTUCJA 

•  POWSTANIE REPUBLIKI - 1916 r. - na czele ruchu 

antywojennego staje „grupa Spartakusa" (Róża Luksemburg, Karol 
Liebknecht); 3. XI. I918 r. początek powstania, 9. XI. 1918 r. 
proklamacja republiki w Berlinie, abdykacja Wilhelma II, 11. XI. 
1918 r. kapitulacja Niemiec, zawieszenie broni, 10. XI. 1918 r. 
powstanie rządu: Rady Pełnomocników Ludowych, 1. I. 1919 r. 
powstanie KPD, powstanie w Berlinie krwawo stłumione. Rząd 
zwołał do Weimaru Zgromadzenie Narodowe, które zebrało się w 
styczniu 1919 r., 11 lutego Zgromadzenie powołało prezydenta i 
Rząd Tymczasowy. W dniu 28. VI. 1919 r. podpisano Traktat 
Wersalski, a 5. VII. 1919 r. konstytucja tzw. Republiki 
Weimarskiej. 

•  KONSTYTUCJA - Niemcy stały się republiką federalną łączącą 21 

krajów (Lander), konstytucja oparła się na wzorach liberalnych 
(Francji i USA), stanęła na gruncie suwerenności ludu, rozszerzała 
tradycyjny katalog praw obywatelskich o niektóre prawa 
ekonomiczne i socjalne. Organy: 

a)  Prezydent - wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych, 

bezpośrednich, 

b) Władza ustawodawcza - 2 izby: Rada Rzeszy i Sejm Rzeszy 

(Reichstag), 

•  Rada Rzeszy - reprezentacja poszczególnych krajów w liczbie 

proporcjonalnej do liczby ludności, jednak żaden kraj nie mógł 
mieć 40 % reprezentantów. 

•  Sejm   Rzeszy   -   wybory   5-przymiotnikowe: powszechne, 

równe, bezpośrednie, tajne   i proporcjonalne. Cenzus wieku 20, 
głosowały kobiety. 

Obie izby nie miały stanowiska równorzędnego. Jeżeli izba wyższa 

wprowadziła veto, to Reichstag mógł je odrzucić większością kwalifikowaną 
2/3 głosów. Gdy ustawa nie przeszła i tak prezydent mógł z niej zrezygnować 
lub odwołać się do referendum. 

c) 

Kanclerz - mianowany przez prezydenta, na wniosek kanclerza 
prezydent mianował ministrów. Każdy akt prezydenta wymagał 
kontrasygnaty ministra, byli oni odpowiedzialni politycznie. W 
razie uchwalenia wotum nieufności rząd był obowiązany ustąpić. 
Reichstag mógł także odwołać prezydenta przy pomocy 
referendum. 

 
 

65.   USTRÓJ I PRAWO FASZYSTOWSKICH NIEMIEC 

Praktyka ustrojowa Republiki Weimarskiej poszła w stronę osobistych 

rządów prezydenta rządzącego za pomocą specjalnych pełnomocnictw 
udzielonych mu przez Reichstag. W 1925 r. i ponownie w 1932 r. został 
mianowany prezydentem Hindenburg. On też mianował 31. I. 1933 r. Hitlera 
kanclerzem, po wygranych wyborach NSDAP w 1930 r. (powstało w 1920 r. ). 
Od tej daty rozpoczyna się okres III Rzeszy. 

Rzesza hitlerowska (1933-1945). Hitler uzyskał 23. III. l933 r. od 

Reichstagu „ustawę o pełnomocnictwach". Dało mu to możliwość wydawania 
aktów prawnych niezgodnych z konstytucją. Po śmierci Hindenburga w 1934 
r. urząd prezydenta pozostał nie obsadzony, a Hitler mianował się Fuhrer und 
Reichkanzler. Swoją władzę oparł na pojęciu wodzostwa, zniósł wolności 
obywatelskie, rozwiązał wszystkie związki zawodowe i partie oprócz NSDAP. 
Uruchomiony został aparat terroru, oparty na tajnej policji (Gestapo) i sądach 
wyjątkowych. 

W 1934 r. zniesiona została odrębność krajów jako tworów państwowych 

i jako okręgi administracyjne wcielone do Rzeszy na nią przenosząc prawo 
suwerenne (30. I. - ustawa „o przebudowie Rzeszy"). W 1933 r. Żydzi zostali 
pozbawieni praw obywatelskich, politycznych, własności i wykonywania 
pewnych zawodów. Ustawy norymberskie 15. IX. 1935 r. dotyczące 
obywatelstwa Rzeszy i ochrony rasy, ingerowały głęboko w prawa osobiste 
pozbawiając tych ludzi godności. W czasie II wojny światowej dokonano 
masowej eksterminacji tego narodu (Holokaust). Podobnie postępowano z 
wrogami. 
 
 
66.  POWSTANIE RFN I JEJ KONSTYTUCJA 

Okres okupacyjny Niemiec 1945- 49 
24. 01. 1943 - Casablanka - postulat poddania Niemiec woli zwycięzców 
23. 05. 1945 - deklaracja przejęcia władzy przez aliantów na wszystkich 

szczeblach

02. 08. 1945 - na mocy konferencji poczdamskiej dokonany został 
podział Niemiec  na 4 strefy okupacyjne; tak samo postąpiono z 
Berlinem. Celem było 3*d: demokratyzacja, demilitaryzacja, 
denazyfikacja. Powołano Sojuszniczą Radę Kontroli nad Niemcami, a w 
Berlinie Sojuszniczą Komendaturę 
25. 02. 1947 

- postanowienie o likwidacji państwa pruskiego 

23. 03. 1948 

- wystąpienie ZSRR z S. R. K. n. N. 

1947-Bizonia 
1949-Trizonia 

 

Z chwilą wejścia w życie ustawy zasadniczej uchwalonej 08. 05. 1949 r. - 

24. 05. 1949 r. mocarstwa zachodnie uchyliły statuty okupacyjne, ale 
zachowały prawo nadzoru nad polityką, gospodarką i kilku innymi sprawami. 
Pełną suwerenność RFN uzyskała w 1955 r., wówczas zniesiono wszelkie 
pozostałości urządzeń okupacyjnych. Ustrój oparto na zasadach federalizmu i 
republikańskiej formy rządów, zasadzie suwerenności narodu i trójpodziału 
władzy oraz modelu tzw. państwa socjalnego. W jej skład weszło 10 krajów, 
Berlin też. Do kompetencji organów ogólnych należało: sprawy zagraniczne, 
handel zagraniczny, wojskowość, polityka gospodarcza, socjalna, finansowa. 
Krajom pozostawiono suwerenność w zakresie kultury, oświaty, zdrowia i 
porządku publicznego. W jednym przypadku przewidziano referendum. 
Władza ustawodawcza: parlament federalny (Bundestag) powoływany na 4 lata 
w demokratycznych wyborach, rada federalna (Bundesrat), 3-5 reprezentantów 
poszczególnych krajów, przez nie powołanych i odwoływanych. Władza 
wykonawcza: w formie kanclerskich rządów parlamentamo-gabinetowych. 
Konstytucyjność ustaw badana jest przez federalny trybunał konstytucyjny. 
Uprawnienia prezydenta sprowadzono do reprezentacji. Partie chadeckie: 
CDU, CSU, soc.: SPD, liberalne: FPD 
 
 
67.  NRD I JEJ KONSTYTUCJE 

W 1947 r. powołano Niemiecki Kongres Ludowy, złożony z 

przedstawicieli różnych opcji, ale w 1948 r. zdominowany przez Socjalistyczną 
Partię Jedności Niemiec (SED), który powołał Niemiecką Radę Ludową. Jej 
zadaniem było przygotowanie wyborów do zgromadzenia konstytucyjnego. 
Wybory wyłoniły Niemiecki Kongres Ludowy, któremu w marcu 1949 r. 
przedstawiono projekt konstytucji. Uchwalono go 7. 10. 1949 r. ZSRR 
zachowywało jednak nadal pełne prawo kontroli nad NRD poprzez Radziecką 
Komisję Kontroli. Została ona zlikwidowana po śmierci Stalina w 1953 r., a 
rok później ZSRR ogłosił pełną suwerenność NRD. 

Konstytucja z 7. 10. 1949 r. była z założenia uchwalona z myślą o całych 

Niemczech, przyjmowała strukturę federacyjną państwa, utrzymała podział na 
kraje i odrębne organa władz lokalnych. W praktyce uprawnienia krajów były 
niewielkie, a reforma administracji z 1952 r. zniosła ustrój federalny, kraje 
uczyniła jednostkami zarządu terytorialnego. Powstało państwo unitarne 
kierujące się zasadą centralizmu. Konstytucja deklarowała oparcie na zasadach 
demokratyzmu, republikańskiej formie rządów, suwerenności ludu i 
demokracji bezpośredniej. Jednak kilka z tych zasad nie miało racji bytu z 
powodu podstawowej zasady ustrojowej, że władzę sprawuje klasa robotnicza 
w sojuszu z pracującym chłopstwem i innymi klasami pracującymi, a celem 
władzy jest dyktatura proletariatu. Początkowo głową państwa był prezydent 
(tytuł zniesiono w 1960 r. ), później kolegialna głowa państwa - Rada Państwa 
Republiki (szerokie uprawnienia w dziedzinie spraw zagranicznych, 
wewnątrzpaństwowych, wydawania dekretów z mocą ustawy, dokonywania 
wykładni prawa i badania konstytucyjności ustaw, znaczna część uprawnień 
przysługiwała przewodniczącemu). Organem wykonawczym była Rada 
Ministrów, której członkowie musieli wywodzić się z Izby Ludowej, a funkcja 
prezesa rady była zagwarantowana dla najsilniejszej frakcji. Najwyższym 
organem państwa była Izba Ludowa powoływana w wyborach powszechnych, 
pozornie demokratycznych, od 1958 r. partie przystępowały do wyborów w 
ramach frontu ludowego. Ustrój opierał się na podziale kompetencji, a nie 
trójpodziale władz.

 
 
68.  REPUBLIKA I PROTEKTORAT W ANGLII INSTRUMENT 
RZĄDZENIA. 

Okres panowania Stuartów (Jakuba I 1603-1625 i Karola 11625-1649) 

stanowi ostatni etap w panowaniu monarchii absolutnej w Anglii. Po 
wydarzeniach z lat 1628 {petycja o prawa - petition of right} i 1640 {Długi 
Parlament: skazanie na śmierć T. Strafforda i arcybiskupa Lauda – 
impeachment, Act of attainder - 1641 r.; ustawy: 

a)  Król nie mógł rozwiązać ani odroczyć parlamentu bez jego zgody i 

to nie wcześniej niż po upływie 50 dni od daty jego zebrania; 

b)  Ustawa o trzechleciu (The triennial act); 
c) Zniesienie 

Sądu Izby Gwiaździstej; 

d) Zniesienie 

Sądu Wysokiej Komisji} 

spowodowały wybuch wojny domowej w 1642 r., która osiągnęła apogeum w 
latach 1648-1649 i doprowadziła do powstania republiki. 

Lata 1649-1660 stanowią w dziejach Anglii jedyny okres republiki. 

Osądzenie i powieszenie króla w 1649 r. spowodowało potrzebę wytworzenia 
nowej formy ustrojowej dla państwa. Skrajne zapatrywania różnych grup 
społecznych na kształt nowego ustroju spowodowały, że nie zdołano stworzyć 
ustroju republikańskiego o cechach trwałości, a więc Anglia stała się widownią 
dyktatury wojskowej. Tak więc instytucje ustrojowe republiki miały nikły 
wpływ na dalszy rozwój państwowych i prawnych instytucji angielskich, 
doszło jednak do poważnych zmian społecznych i gospodarczych. 
Stronnictwa: independenci (warstwy średnie), prezbiterianie (bogate 
mieszczaństwo i szlachta), lewellerzy i diggerzy (stronnictwa rewolucyjne). 
 

1648 - independenci uzyskują przewagę w Izbie Gmin, powstaje 
Parlament Kadłubowy, powołuje on Najwyższy Trybunał 
Sprawiedliwości 
1649 - Parlament przekazuje władzę wykonawczą Radzie Stanu i 
likwiduje Izbę Lordów, 19 maja proklamuje Anglię republiką 
1653 - Cromwell rozpędza Parlament, dokonuje zamachu stanu i ogłasza 
Instrument Rządzenia (The instrument of government) -jedyna w 
dziejach Anglii konstytucja spisana. 

Ustrój: władza wykonawcza - lord protektor, Rada Stanu 

(członkowie mianowani przez lorda protektora   spośród   kandydatów   
przedstawionych   przez   Radę   Stanu   i   Parlament), władza 
ustawodawcza - Parlament jednoizbowy, lord protektor miał veto 
zawieszające - dyktatura Cromwella, został dziedzicznym lordem 

protektorem. 
1658 - wyznaczenie przez Cromwella syna Ryszarda na następcę i śmierć 
dyktatora. Ryszard zrzekł się jednak godności i władzę przejęli 
generałowie. Gen. Monk staje po stronie monarchii. 
1660 - ostatnie zebranie Długiego Parlamentu w pierwszym składzie, 
sam się rozwiązał i rozpisał wybory. Nowo wybrany Parlament 
przywrócił monarchię i królem został Karol II Stuart (1660-1685). Król 
ogłosił Parlament legalnym określił rok 1660 jako 12 swojego 
panowania. 

 
 
69.  HABEAS CORPUS ACT 

Jego wydanie przypadło na rządy Karola II. Król ten pomimo ciągłego 

lawirowania między stronnictwem Wigów i torysów oraz korzystania z. 
prerogatyw w postaci dyspensy i suspensy musiał ostatecznie ulec żądaniom 
Wigów i zatwierdził uchwalony w 1679 r. HABEAS CORPUS ACT. 
Zabezpieczał on nietykalność osobistą jednostki przed samowolnym 
uwięzieniem przez organa państwowe, zakazywał skazanie bez 
przeprowadzenia uprzednio sprawy sądowej, uniemożliwiał odrodzenie się w 
przyszłości absolutyzmu w Anglii, rozszerzył kontrolę sądową nad 
działalnością władzy wykonawczej. Prócz tego ustawa ta nie była jedynie 
deklaracją, ale też stworzyła procedurę chroniącą skutecznie poddanego przed 
wszelkim naruszeniem nietykalności.

 
 
70.  BILL O PRAWACH. ANGIELSKA CHWALEBNA REWOLUCJA I 

JEJ NASTĘPSTWA 
Rządy Jakuba II (1685-88) były ostatnim etapem starć o przywrócenie 

monarchii absolutnej w Anglii. Dodatkową niechęć Parlamentu i społeczeństwa 
do króla stanowiło jego wyznanie, gdyż był on Katolikiem. Obawa przed 
restauracją katolicyzmu spowodowała zwarcie sił Torysów i Wigów i 
powołanie na tron córki Jakuba - Marii i jej męża Wilhelma Orańskiego. W 
1688 r. Wilhelm wyładował w Anglii, a wysłane przeciwko niemu wojska 
Jakuba przeszły na jego stronę. Tak dokonała się Chwalebna Rewolucja 
(glorious revolution). 

W 1689 r. wydano 2 akty mające wyjaśnić sprawy, które wywołały tyle 

fermentu za restauracji Stuartów: 
1. 

Ustawa o tolerancji religijnej - zapewniała tolerancję wszystkim 
odłamom protestantyzmu, ale nie katolikom; każdy kandydat na urząd 
musiał złożyć deklarację potępiającą dogmat katolicki o „przeistoczeniu" 
(także król i poseł do Izby Gmin); 

2. 

Bill o prawach (Bill of rights) - wyliczał on w 13 punktach nadużycia 
władzy dokonane przez Karola II i Jakuba II, a następnie odnośnie do 
każdego z tych punktów określał nowe zasady ograniczając władze króla 
i rozszerzając władzę Parlamentu, w szczególności w sprawie: 
a) Nielegalności wykonywania suspensy bez zgody Parlamentu i 

nadużywania przez króla dyspensy; 

b)  Odmowa przyznania królowi prawa nakładania jakichkolwiek 

podatków; 

c) Postulat 

częstego zwoływania Parlamentu ( od 1716-1911 r. 

obowiązywał The septennial act - ustawa o 7-leciu - Parlament 
zbierał się na 7-letnią kadencję) 

 
 
71. RZĄDY PARLAMENTARNOGABINETOWE W ANGLII 

Geneza. W średniowieczu król rządził za pomocą dygnitarzy 

wchodzących w skład Rady Królewskiej, którą od XVI w. nazywano Tajną 
Radą (Privy Council). Od XVII w. rada okazała się nie funkcjonalna z powodu 
nadmiernej liczby członków i Stuartowie zaczęli z niej powoływać nieliczny 
komitet, który zbierał się w królewskim gabinecie - stąd nazwa. 

Formowanie się gabinetu. Król Wilhelm III miał duże trudności z 

gabinetem z powodu rozbieżności poglądów jego członków. Dlatego zaczął on 
powoływać członków gabinetu spośród większości parlamentarnej w Izbie 
Gmin. Od 1714 r., kiedy to na tronie angielskim zasiedli książęta hanowerscy, 
królowie przestali przewodniczyć gabinetowi i pozostawili mu swobodę w 

rządzeniu. Miejsce króla na posiedzeniach zajął Pierwszy Lord Skarbu zwany 
odtąd premierem - pierwszy minister. Parlament wykorzystał sytuację i 
podporządkował sobie gabinet. Wykształciła się zasada nieodpowiedzialności 
króla, kontrasygnaty (od XVIII w. minister przyjmował na siebie 
odpowiedzialność za akt), a z powodu procedury impeachmentu powstała 
zasada odpowiedzialności solidarnej całego gabinetu. Mechanizm rządów 
parlamentarno-gabinetowych ukształtował się w swych zrębach już podczas 
XVIII w., ale w ostatecznej postaci skrystalizował się w XVIII i XIX w. 
Działalność gabinetu opierała się na większości parlamentarnej i w przypadku 
wotum nieufności następowała dymisja rządu. Król powoływał rząd przez 
desygnację na premiera (leadera) większości. Król - prawo sankcji. 
 
 
72.  USTROJOWO PRAWNE ZWIĄZKI ANGLII Z WALIĄ, 

SZKOCJĄ I IRLANDIĄ 

•  Walia została wcielona do Anglii w 1301 r. przez podbój, od tego 

czasu następca tronu nosił tytuł księcia Walii 

•  Szkocja była królestwem od IX w. Od czasów podboju Wilhelma 

Zdobywcy stała się lennem królów angielskich, ale ponownie 
uzyskała suwerenność po objęciu tronu przez Stuartów, w 1603 r. 
powstała unia personalna, a po 1707 r. unia realna utrzymująca się 
po dziś dzień. 

•  Irlandia była krajem celtyckim podbitym przez Anglię w XII w. 

Komasowały się tutaj ostre konflikty etniczne, później społeczne 
(osadnictwo angielskich baronów), a po reformacji w XVI w. - 
religijne. Również w tym wieku zaczęto traktować Irlandię jak inne 
kolonie i podlegała ona podobnemu  wyzyskowi. W   1776  r. 
podczas  wojny   z  USA, Anglia  aby  zapewnić   sobie 
bezpieczeństwo ze strony Irlandii musiała uznać w 1782 r. 
niezależność Parlamentu Irlandzkiego jako najwyższej władzy 
ustawodawczej, a Irlandzką Izbę Lordów jako najwyższą władzę 
sądową. W latach 1783-1800 Irlandia i Anglia tworzyły odrębne 
królestwa pod wspólną koroną - unia personalna, a w 1800 r. doszło 
do ani realnej obu królestw. W 1914 r. przyznano Irlandii szeroką 
autonomię, a w 1919 r. ogłosiła powstanie suwerennej Republiki 
Irlandzkiej. Anglia uznała ten fakt w 1921 r. oraz została w 
posiadaniu Ulsteru. 

 
 
73.  DEMOKRATYZACJA PRAWA WYBORCZEGO DO IZBY GMIN.  

USTAWA Z 1832 
Wobec presji radykalniejszych grup społeczeństwa, a później także ruchu 

robotniczego, doszło w XIX i XX w. do przeprowadzenia reform wyborczych i 
demokratyzacji Izby Gmin. Najważniejsze z nich to: 
1. 

Reforma Greyja z 1832 r. - odebranie praw wyborczych zgniłym 
miastom i przyznanie ich innym, prawa wyborcze przyznano Katolikom 
w 1829 r., Żydom w 1858 r. Reprezentacja społeczeństwa zwiększyła się 
z 3 do 5 %, zmniejszono wpływy arystokracji, a zwiększono bogatego 
mieszczaństwa (455000—630000); 

2. 

Reforma Disraeiego z 1867 r. - dalsze obniżenie cenzusu majątkowego, 
skorzystały warstwy średnie, liczba wyborców wzrosła 4-krotnie, do 2, 5 
mln.; w 1872 r. wprowadzono tajne głosowanie; Reforma   Gladstone'a   
z   lat   1844-5  - podmiotem prawa wyborczego   stał  się  obywatel, 
wprowadzono jedno mandatowe okręgi wyborcze, liczba wyborców 
wzrosła 2-krotnie, 1911 r. - kadencja Izby - 5 lat; 

3. 

Reforma Lloyd George'a z 1918 r. - demokratyczne, powszechne, tajne i 
bezpośrednie wybory, ale nie równe, czynne prawo wyborcze od 21 lat 
mężczyźni, 30 lat kobiety; 

4. 

Reforma z 1928 r. - dała kobietom równe prawa, ale zasada nierówności 
wyrażała się w systemie pluralnym. Zniesiono go dopiero w 1948 r. Do 
tej pory zasadę równości wyborów narusza system jedno mandatowy 
przy nierówności okręgów. 

 
 
74. OGRANICZENIE 

UPRAWNIEŃ BRYTYJSKIEJ IZBY LORDÓW 

W XX W. USTAWA O PARLAMENCIE Z 1911 R. 
Izba Lordów miała zawsze stanowisko konserwatywne. W 1888 r. 

wprowadzenie do Izby 4 dożywotnich lordów prawników. Początkowo była 
równa Izbie Gmin, ale w XX w. znacznie ograniczono jej prawa. W 1911 r. 
uchwalono „ustawę o parlamencie" (Parliament act), gdzie przyznano lordom 
jedynie prawo wnoszenia poprawek do ustaw w trakcie dyskusji nad nimi, za 
wyjątkiem ustaw o charakterze finansowym, mogła też sprzeciwić się 
uchwaleniu ustawy na 3 kolejnych sesjach w ciągu 2 lat (veto zawieszające). W 
1948 r. zniesiono przywilej sądu parów, Izba stanowi jednak nadal najwyższy 
trybunał apelacyjny. W 1949 r. dodatkowo ograniczono veto zawieszające, 
odtąd Izba Lordów mogła skutecznie sprzeciwić się ustawie jedynie na 2 
sesjach w ciągu 1 roku, a odnośnie Money Bill, Izba zachowała prawo 
wnoszenia poprawek. W1958 r. do parostwa dopuszczono kobiety i zaczęto 
szerzej stosować parostwo dożywotnie. W latach 1946-47 ok. 1200 poprawek, 
57 odrzucono. 
 
75. POJĘCIE KONSTYTUCJI I PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 

Przez konstytucję rozumie się powszechnie ustawę, w której 

sformułowane są podstawowe zasady prawne organizacji państwowej oraz 

prawa obywatelskie i która stanowi w stosunku do innych ustaw normę 
nadrzędną. Odróżniamy konstytucję w znaczeniu materialnym i formalnym. 

Konstytucja w sensie materialnym to zespół podstawowych urządzeń 

państwowych, społeczno-gospodarczych i politycznych, które charakteryzują 
daną organizację państwową. Ten system norm, przepisów, zwyczajów 
regulujących ustrój państwa ze względu na ich treść nazywamy konstytucją i w 
rym szerokim ujęciu stanowi przedmiot zainteresowania prawa 
konstytucyjnego. 

Konstytucja w sensie formalnym, węższym to ustawa zasadnicza, 

nadrzędna w hierarchii ustaw, uchwalana, nowelizowana i uchylana w 
specjalnym trybie, nazywana w przeciwieństwie do powyższej konstytucją 
pisaną. Ustawa taka w rzeczywistości nigdy nie obejmuje całości systemu 
konstytucyjnego i nawet w krajach z tego rodzaju konstytucją prawo 
konstytucyjne musi wykraczać poza zakres norm zawartych w konstytucji. 
 
 
76. MONARCHIA 

KONSTYTUCYJNA 

Monarchie konstytucyjne podzielić można na dwie grupy: monarchie 

ograniczone i monarchie parlamentarne. Obie bowiem różniły się tym od 
monarchii absolutnej, że władza była ograniczona prawem, ale stopień tego 
ograniczenia był różny. 

Monarchia ograniczona - należała do formy państwa, w której postulaty 

demokracji były realizowane w ograniczonym zakresie i gdzie nie 
funkcjonowały rządy parlamentarne (np. Francja 1814-30). Wyodrębnia się też 
reakcyjną formę tego ustroju w państwach, które przechodziły „pruską drogę 
do kapitalizmu" (Prusy od 1850 r., Austria od 1867 r., Rosja od 1905-6). Ustrój 
monarchii ograniczonej łączył w sobie zasady późnego absolutyzmu z 
zasadami ustrojów liberalno-demokratycznych. Konstytucja ustalała sposób 
wykonywania władzy, określała współudział organu przedstawicielskiego w 
ustawodawstwie, gwarantowała niektóre prawa obywatelskie. 

Monarchia parlamentarna - charakteryzowała się istnieniem rządów 

parlamentarnych. Wykształciła się w Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii, 
Skandynawii. Król panował, a nie rządził, był nietykalny i zachował prawo 
sankcji niezbędnej dla prawomocności ustaw; jednak z czasem przestali 
korzystać z prawa odmówienia sankcji. Władzę wykonawczą sprawował rząd 
ściśle kontrolowany przez parlament, co mogło prowadzić do przewagi 
parlamentu lub rządu, tak jak w Anglii, gdzie doszło do koncentracji władzy w 
ręku premiera. 
 
 
77.  EWOLUCJE USTROJU POLITYCZNEGO I PRAWA WE 
FRANCJI  

PO 1789 R. 
Podział na okresy: 

•  1789-1792 - od zebrania się Stanów Generalnych do uwięzienia 

Ludwika XVI 

okres monarchii ograniczonej 

•  1792-1793 - okres konwentu - od zwycięstwa jakobinów nad 

żyrondystami 

•  1793-1794 - okres dyktatury jakobińskiej do zamachu 9 Termidora - 

uwięzienie Robespierr'a 

•  1795-1799 - okres dyrektoriatu - do zamachu Napoleona 18 

brumaire'a 1799 r. 

•  1799-1714/15 - do kapitulacji Napoleona okres dyktatury 

Napoleona, data 1804 odgranicza etap konsulatu i cesarstwa 

•  1814-1830-okres restauracji Burbonów 

•  1830-1848-okres Monarchii Lipcowej 

•  1848-1852-okres II Republiki 

•  1852-1870-okresII Cesarstwa 

•  1870-1871-początek III Republiki i Komuna Paryska 

•  1870/75-1940/46-okres III Republiki 

•  1940-1946 - okres II Wojny Światowej 

•  1946-1958-okres IV Republiki 

•  od 1958 r. -okres V Republiki 

 
 
78.  DEKLARACJE PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA Z 1789 I 
1793 R. 

D. P. Cz. i O. z sierpnia 1789 r. zawierała w sobie dwie podstawowe 

grupy zagadnień: 
1. 

Zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej (dwa dogmaty 
demokracji współczesnej: zasada suwerenności ludu i teoria podziału 
władzy Monteskiusza); 

2. Sformułowanie praw obywatelskich, osobistych człowieka (równość 

wobec prawa, wolność sumienia, gospodarcza   nienaruszalność   prawa   
własności   prywatnej   jako   prawo   „święte", podmiotowe prawa 
publiczne - poddany stał się obywatelem)

 

D. P. Cz. i O. z 1793 r. wysunęła przed zasadę wolności zasadę równości 

wszystkich obywateli, wychodząc z zasady, że sama równość wobec prawa nie 
zapewnia równości społecznej. Prawo własności nie było już świętym i 
nienaruszalnym, a jedynie przyznano obywatelom „prawo do korzystania i 
swobodnego dysponowania swoimi rzeczami i dochodami, trudem swojej pracy 
i swej przedsiębiorczości". Prawo oporu. 
 
 
79.  KONSTYTUCJA FRANCUSKA Z 1791 R. 

Opierała się na zasadach D. P. Cz. i O. z 1789 r., która weszła w jej skład 

jako rozdział wstępny. Konstytucja podkreślała, że suwerenność należy do 
narodu, który władzę ustawodawczą deleguje na Zgromadzenie Ustawodawcze, 
wykonawczą na króla i sądową na sędziów wybranych przez lud. Król -władza 
wykonawcza, był królem Francuzów, mianował ministrów, był nietykalny i 
nieodpowiedzialny. Wszystkie jego akty wymagały kontrasygnaty. 
Zgromadzenie Ustawodawcze - władza ustawodawcza - wybierana w wyborach 
pośrednich na 2 lata, wybory powszechne, mocno ograniczone cenzusem wieku 
i majątku. Głosowali mężczyźni powyżej 25 lat, płacący określony podatek. 
Wybierali oni elektorów (1 na 100) na zebraniach pierwiastkowych, dopiero 
elektorzy wybierali posłów. Wybory pośrednie, dwustopniowe. Ministrowie - 
odpowiedzialni prawnie (konstytucyjnie) nie politycznie. Do ich sądzenia 
powołano Najwyższy Trybunał Narodowy. 

Konstytucja dążyła do rygorystycznego rozdziału władzy. Król nie miał 

inicjatywy ustawodawczej i nie mógł rozwiązać Zgromadzenia. Ministrowie nie 
mogli być członkami Zgromadzenia. Inicjatywę ustawodawczą posiadało 
jedynie Zgromadzenie, nie mogło jednak ani usunąć króla, ani ministrów za ich 
politykę. Królowi przysługiwało jedynie prawo veta zawieszającego, które 
mogło być uchylone w drodze uchwalenia tego samego projektu przez dwie 
następne legislatywy. Konstytucja tworzyła podstawy dla przewagi władzy 
ustawodawczej. Jednocześnie była wyrazem: zwycięstwa nad tendencjami 
konserwatywnymi arystokracji i innych grup, stanowiła zwycięstwo 
mieszczaństwa bogatego nad drobnomieszczaństwem, oznaczała zwycięstwo 
wielkiej burżuazji nad królem. Uchwalona 3. 09. 1791 r., weszła w życie we 
wrześniu. 
 
 
80.  I REPUBLIKA WE FRANCJI 

Po aresztowaniu króla 10. 07. 1792 r. Zgromadzenie Ustawodawcze 

wybrało ze swojego grona Tymczasową Radę Wykonawczą i rozpisało wybory 
do Konwentu, którym nadano charakter powszechny przez zniesienie cenzusu 
majątkowego i ograniczenie cenzusu wieku do 21 lat. Pierwszym aktem 

Konwentu było proklamowanie republiki 22. 09. 1792 r. Formalnie Konwent 
rządził przez 3 lata do 1795 r., ale faktycznie przez 8 miesięcy. Później władzę 
przejęli Jakobini. Za Konwentu wprowadzono nowy kalendarz, 
przeprowadzono reformę pieniądza. 

W okresie 1793-94 władzę sprawowali Jakobini. Bardzo szybko po 

przejęciu władzy uchwalili oni nową konstytucję, która jednak nie weszła w 
życie. Ogłoszono nową deklarację praw (vide-78), a sama konstytucja 
przewidywała ustrój oparty na demokracji bezpośredniej połączonej z zasadą 
reprezentacji. Wyraziło się to w przyznaniu szerszych uprawnień Zebraniom 
Pierwiastkowym obejmującym ogół obywateli, biorącym czynny udział w 
ustawodawstwie, sformułowano zasadę referendum w ten sposób, że Ciało 
Ustawodawcze miało przesyłać projekty ustaw do Zebrań Pierwiastkowych. 
Cała władza poza tym spoczywała w ręku Ciała Ustawodawczego 
(jednoizbowego, wybieranego na 1 rok), z niego wyłaniano Radę Wykonawczą 
powołaną w liczbie 24 członków na 2 lata, przez Ciało Ustawodawcze (co roku 
połowa składu miała ustępować). Władza pozostała w rękach Konwentu, który 
stracił ją na rzecz Komitetu Ocalenia Publicznego (9 członków kierujących 
zewn. I wewn. Polityką państw) sprawującego nadzór nad Komitetem 
Bezpieczeństwa Powszechnego. Konwent wybierał także skład Trybunału 
Rewolucyjnego. Władza przeszła na M. F. Robespierr'a - wytworzyła się 
dyktatura partii jakobinów; do 1794 r. 

9 termidora 1794 r. - odsunięto Jakobinów od władzy, ale nie rozwiązano 

Konwentu. Uchwalono nową konstytucję - dyrektorialną, po której wejściu w 
życie Konwent sam ustąpił w 1795 r. nowy ustrój oparł się na rygorystycznym 
podziale władzy pomiędzy nowymi organami państwa. Ogłoszono trzecią 
deklarację praw, znacznie ograniczającą prawa obywatelskie. 

Władza ustawodawcza: dwuizbowe ciało ustawodawcze, które tworzyły 2 

rady: Rada Pięciuset i Rada Starszych (250 członków), wybierane na okres 3 
lat, co roku rotacja 1/3. Przywrócono znów dwustopniowe wybory, 
ograniczeniem był cenzus majątkowy i wieku (wyborcy 21 lat, elektorzy 25 lat, 
prawo bierne do Rady Pięciuset - 30 lat, do Rady Starszych - 40 lat). Inicjatywa 
przysługiwała jedynie Radzie Pięciuset, a Rada Starszych mogła projekt przyjąć 
lub odrzucić bez prawa wnoszenia poprawek. Władza wykonawcza: Dyrektoriat 
- 5 dyrektorów wybieranych spośród 10 kandydatów przedstawianych Radzi 
Starszych przez Radę Pięciuset. Co roku ustępował jeden z dyrektorów 
powołanych na 5 lat, nie tworzyli oni rady, lecz osobno kierowali 
powierzonymi resortami, podobnie jak podlegli im ministrowie będący 
kierownikami administracji. Dyrektorzy byli odpowiedzialni jedynie prawnie. 
Rady oskarżały, a sądził Sąd Najwyższy. System ten funkcjonował wadliwie i 
stworzył podstawy dla dyktatury jednostki. W zamachu stanu 18 brumairea 
1899 Napoleon Bonaparte przejął władzę. 
 

 
81.  II REPUBLIKA WE FRANCJI 

Luty 1848 r. - wybuch rewolucji i powołanie Rządu Tymczasowego (11 

osób) oraz Komisji Luksemburskiej (rządowej komisji do spraw robotniczych). 
W marcu 1848 r. komisja skraca m. in. dzień pracy do 10 godzin. 
Równocześnie Rząd T. Rozpisuje wybory do Konstytuanty. W wybranym w 
kwietniu Zgromadzeniu Konstytucyjnym przewagę mieli monarchiści. 
Spowodowało to wybuch powstania robotników (22-26 czerwca), stłumionego 
przez gen. L. Cavaignac, któremu Konstytuanta powierzyła władzę dyktatorską. 
Uchwalona po stłumieniu rewolucji konstytucja była jednak stosunkowo 
demokratyczna. W jej skład weszła nowa deklaracja praw wzorowana na 
deklaracji z 1789 r. 

Władza ustawodawcza — zgromadzenie — jednoizbowe obierane na 3 

lata w wyborach demokratycznych, równych, powszechnych, tajnych i 
bezpośrednich. 

Władza wykonawcza - prezydent - wybierany w wyborach tajnych, 

bezpośrednich i powszechnych. Nie przeprowadzono  konsekwentnie  zasady 
podziału władzy. Konstytucja przewidywała ogólną odpowiedzialność 
prezydenta i ministrów i wyraźnie mówiła o odpowiedzialności konstytucyjnej. 
Łączyła w sobie elementy systemu amerykańskiego z zasadami konstytucji 
angielskiej. Wiosną 1849 r. zebrało się Zgromadzenie z przewagą 
monarchistów, a prezydentem został wybrany Ludwik Napoleon Bonaparte. Po 
przeprowadzeniu walki ze Zgromadzeniem (zawieszenia ustawy o 3-letnim 
domicylu z 1850 r. ) dokonał zamachu stanu w dniu 2. 12. 1851 r. i zagarnął 
władzę dyktatorską. Po roku wprowadził nową konstytucję wzorowaną na 
konsularnej i uzyskał urząd prezydenta na 10 lat. W 1852 r. senat przyznał mu 
tytuł cesarza dziedzicznego i tym samym zostało wskrzeszone we Francji 
cesarstwo. Wszelkie zmiany ustrojowe L. Bonaparte sankcjonował później 
plebiscytami. 
 
 
82.  KONSULAT I CESARSTWO NAPOLEONA BONAPARTE 

Nauka wyróżnia w 15-leciu rządów dyktatorskich 2 etapy: 

1. Konsulatu 

(l799-1804) 

2. Cesarstwa 

(l804-1814) 

 
W okresie pierwszym Napoleon sprawował władzę jako I Konsul, w 

drugim jako Cesarz Francuzów. Przez cały okres rządów ustrój opierał się na 
konstytucji konsularnej z 1799 r. nowelizowanej przez Senatus - Consultes 
senatu; najważniejsze z nich to: 
1. 

Przyznanie Napoleonowi w 1802 r. dożywotniej władzy I Konsula z 
prawem nominacji następcy; 

2. 

Konstytucja Cesarska z 1804 r. 

 

Ustrój szczebla centralnego: 
Władza ustawodawcza; zawiły tryb; począwszy od: 

a)  Wniosek ustawodawczy I Konsula;

b)  Rada Stanu - opracowanie projektu (ponadto sprawowała 

sadownictwo administracyjne); 

c)  Trybunat - dyskusja nad projektem (100 członków) mógł go 

odrzucić lub przekazać dalej w całości; 

d) Ciało Ustawodawcze (300 członków) mogło przyjąć lub odrzucić 

ustawę; 

e) Cesarz 

ogłaszał uchwaloną ustawę 

 

Władza wykonawcza: nominowani na 10 lat przez senat i odpowiedzialni 

przed nim 3 Konsulowie, 2 z głosem doradczym. Pierwszy Konsul - pełnia 
władzy, prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, mianowanie 
ambasadorów, inicjatywa ustawodawcza, ogłaszanie ustaw, nominacja i 
odwoływanie członków Rady Stanu, ministrów (ci odpowiedzialni jedynie 
przed nim, nie działali w radzie) -odpowiedzialni jedynie konstytucyjnie. 
Urzędników sądził sad kasacyjny, a od 1804 r. cesarz.  

Konstytucja 1799 r. - pozory wyborów powszechnych - od 21 lat prawa 

wyborcze mężczyzn, system oparty na listach zaufania spośród 1/10 na 
szczeblach listy okręgowej, departamentalnej i narodowej. I Konsul wybierał 
odpowiednio urzędników na odpowiednich szczeblach, a spośród listy 
narodowej Konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych. 

Ustrój administracyjny - na miejsce decentralizacji z okresu Konwentu i 

Dyrektoriatu (gmina, kanton, dystrykt, departament) wprowadzono 
administracje 3-szczeblową opartą na skrajnej biurokracji i centralizmie: 
departament, prefekt, okręg, podprefekt, gmina, mer. U boku urzędników 
działały odpowiednio rady. Do administracji dostosowano sądownictwo i tak 
kanton - sędzia pokoju, okręg -trybunał dla spraw cywilnych. Działało też 27 
trybunałów i sąd o nazwie Trybunału Kasacyjnego na najwyższym szczeblu. 
Pozostawiono jedynie z ław Ławę Orzekającą Dla Spraw Karnych, 
wprowadzono nominację i odpowiedzialność sędziów. Wybierani pozostali 
sędziowie pokoju i ławnicy. 

 Kodeksy - k. c. 1804 r., k. p. c. 1806 r., k. h. 1807 r., k. p. k. 1808 r., k. k. 

1810 r. 
 
 
83. KONKORDATY 

FRANCUSKIE 

•  1518 r. konkordat zawarty pomiędzy Franciszkiem I a Leonem X w 

Bolonii. Powstał dla zakończenia sporów wywołanych Soborem w 
Bazylei (1432 — wyższość soboru nad papieżem) i opartej na jego 
postanowieniach Sankcji Pragmatycznej z Bourges - 1438 r. (król 
poszerzył postanowienia soboru o prawo zlecenia kapitule własnego 
kandydata na biskupa). Konkordat był 

kompromisem zawierającym: uchylenie Sankcji Pragmatycznej 
przez króla, uzyskaniem przez niego prawa obsadzania wyższych 
beneficjów duchowych, król przedstawiał kandydata papieżowi, a 
ten nadawał mu tzw. Inwestyturę Kanoniczną, po czym król 
nadawał beneficjum po odebraniu przysięgi. System utrzymał się do 
rewolucji, król uzyskał w Kościele podporę monarchii. 

•  W okresie rządów Konstytuanty uchwalono Konstytucję Cywilną 

Kleru (zrealizowano zasady gallikanizmu, skonfiskowano dobra 
kościelne, skasowano zakony, dostosowano podział diecezjalny do 
podziału administracyjnego, zobowiązano do złożenia przysięgi 
wierności). Nie objęła ona jednak całego duchowieństwa i nie miała 
wpływu na wiernych. Potępiana przez papieża, wywołała nawet 
chłopskie powstania - Wandea. 

•  1801 r. konkordat zawarty przez Napoleona i Piusa VII. Papież 

zgodził się na dopasowanie diecezji do departamentu, nominacja 
biskupów miała się odbywać tak jak po roku 1516, zamiast króla 
nominował konsul, papież nie zrzekł się skonfiskowanych dóbr, ale 
uznał stan faktyczny. Był to pierwszy konkordat państwa 
konstytucyjnego. Unormował sprawy wyznaniowe we Francji do 
1905 
r. tj. do uchwalenia ustawy o rozdzieleniu Kościoła od państwa. 
Napoleon reprezentował tradycje gallikanizmu. 

 
 
84.  II CESARSTWO FRANCUSKIE 

Konstytucja z 1852 r. była oktrojowana, ale zatwierdzona w drodze 

plebiscytu. Na czele państwa stawiała ona dziedzicznego cesarza, który skupiał 
w sobie prawie całą władzę, mianował ministrów zależnych tylko od niego i 
nie tworzących rady. Sam cesarz powoływał też członków Rady Stanu i 
Senatu. Jedynym organem demokratycznym było Ciało Ustawodawcze, ale i 
ono podlegało ograniczeniom, bowiem listę kandydatur ustalał prefekt. Nie 
istniał też podział władzy, bowiem cesarz miał bardzo szerokie uprawnienia 
ustawodawcze i sankcjonujące. Do roku 1860 cesarz rządził autorytarnie, po 
tej dacie rozpoczął się okres liberalnych reform gospodarczych (m. in. 
zniesienie ustawy Le Chapelier z 1791 w roku 1864), które doprowadziły do 
demokratycznych zmian w konstytucji w roku 1870, którą zaakceptował 
plebiscyt, nie miała jednak znaczenia, ponieważ nastąpił upadek Napoleona w 
klęsce wojny z Prusami. 
 
 
85.  FRANCUSKA KARTA KONSTYTUCYJNA Z 1814 i 1830 r. 

•  Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 r. należy do tzw. 

konstytucji oktrojowanych. Formalnie nawiązywała ona do 
urządzeń przedrewolucyjnych przez odrzucenie teorii suwerenności 
ludu i przywrócenie niektórych instytucji zniesionych przez 
rewolucję, np. szlachectwa. We wstępie jednak, ze względu na 
nieodwracalność przemian rewolucyjnych karta gwarantowała 
równość 
wszystkich wobec  prawa, wolność  osobistą i wolność  wyznania  
(przy religii panującej - katolickiej), wolność prasy i 
nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych. Stawiało to 
odpowiednik poprzednich deklaracji praw, wykluczało  możliwość  
odrodzenia się przywilejów stanowych, nadawały karcie charakter 
obywatelski. Zasady ustrojowe nawiązywały wyraźnie do 
konstytucji 
angielskiej. Na czele państwa stał dziedziczny król mianujący 
ministrów tworzących Radę Ministrów. Król był odpowiedzialny, 
jego akty wymagały kontrasygnaty. Władzę ustawodawczą 
stanowiły dwie izby: Izba Parów i Izba Deputowanych 
Departamentalnych (wybierana na 5 lat w mocno  ograniczonych 
wyborach, prawo czynne  100 tys., bierne  12 tys. Osób, w  1820 r. 
wprowadzono wybory pluralne). Konstytucja ustaliła zasady 
współpracy króla z izbami. Przewaga dla króla — zwoływanie i 
rozwiązywanie izb, tylko on miał inicjatywę, prawo sankcji i 
ogłaszania ustaw, mógł wydawać ordonanse „konieczne". 
Ministrowie mogli być członkami obu izb i mogli zabierać w nich 
głos. Odpowiadali jedynie karnie. Izba Dep. Dep. stawiała w stan 
oskarżenia, 
sądziła Izba Parów. Ludwik XVIII rządzący do 1830 r. prowadził 
politykę umiarkowaną, ale jego następca Karol X na wskroś 
reakcyjną, co wywołało rewolucję w lipcu 1830 r. 

•  Konstytucja z 1830 r. — choć formalnie miała charakter 

oktrojowany, była opracowana przez Izbę Deputowanych. Była w 
zasadzie powtórzeniem konstytucji z 1914 r., ale wprowadzono 
również istotne zmiany: król został wprowadzony na tron zgodnie z 
teorią suwerenności narodu, król Francuzów, trójkolorowa flaga, 
bardziej demokratyczne izby - zniesienie parostwa dziedzicznego 
1831 r., zniesienie cenzusu majątkowego w wyborach i zniesienie 
wyborów pluralnych - do 200 tys. reprezentacja. Zniesiono prawo 
wydawania ordonansów, przyznano inicjatywę ustawodawcza obu 
izbom. Praktyka doprowadziła do wykształcenia się systemu 
rządów parlamentarnych. 

 
 
86.  III REPUBLIKA WE FRANCJI I SZCZEGÓLNE CECHY JEJ 

KONSTYTUCJI 

•  Początki republiki. Komuna Paryska. 

2. 09. 1870 r. - klęska Napoleona pod Sedanem. Ciało 

Ustawodawcze zostało rozproszone i 4. 09. 1870 r. 
 proklamowano  republikę. Władzę powierzono Rządowi Obrony 
Narodowej, powołano Bataliony 
Gwardii Narodowej. 

28. 01. 1871 r. - kapituluje rząd, ale nie Paryż. W czasie 3-

tygodniowego zawieszenia broni dokonano wyborów do 
Zgromadzenia Narodowego, które zebrało się 12. 02. 1871 r. w 
Bordeaux i wyłoniło rząd L. Thiers'a, Ten zgodził się na odstąpienie 
Niemcom Alzacji i części Lotaryngii oraz na kontrybucję w 
wysokości 5 mld. franków w złocie. 

18. 03. 1871 r. - proklamowano Komunę Paryską i zarządzono 

wybory do Rady K. P. Dnia 02. 04. 1871 r. - rozpoczęto likwidację 
Komuny i po zawarciu pokoju z Niemcami Zgromadzenie Nar. 
Rozpoczęło 
pracę nad konstytucją. 

•  Po ustąpieniu L. Thiers'a sprzeciwiającego się restauracji, na 

prezydenta tymczasowej republiki został wybrany marszałek E. 
MacMahon. Dopiero od 1875 r. uznano republikańską formę 
rządów podczas przegłosowania wniosku posła Wallona, że 
„Prezydent Republiki jest wybierany większością głosów przez 
Senat i Izbę Deputowanych, połączone w Zgromadzenie Narodowe. 

•  Ustawy konstytucyjne z 1875 r.

 

Konstytucja III Republiki wprowadziła do ustroju republikańskiego 

elementy monarchistycznej konstytucji angielskiej. Składały się na nią trzy 
ustawy: O organizacji władz publicznych, O organizacji Senatu, O stosunkach 
między władzami publicznymi. 

Władza ustawodawcza - Senat (izba wyższa, 300 senatorów, 75 

nieusuwalnych i dożywotnich, uzupełnianych w drodze kooptacji i 225 
powoływanych przez kolegia elektorów z tytułu piastowanej funkcji, byli 
senatorowie wybierani na 9 lat, co 3 lata rotacja 1/3, w 1884 r. wyeliminowano 
senatorów dożywotnich). W zakresie ustawodawstwa senat miał stanowisko 
równe z Izbą Deputowanych, sadził na wniosek Izby Dep. oraz ciężkie 
przestępstwa polityczne, jego zgoda była konieczna do rozwiązania przez 
prezydenta izby niższej przed upływem kadencji. Izba Deputowanych (niższa, 
600 członków wybieranych na 4 lata w wyborach 4-przymiotnikowych: 
powszechnych - od 21 lat z wykluczeniem kobiet i wojskowych w służbie 
czynnej, bezpośrednich, równych i tajnych, zniesiono ustawowo kilkakrotnie 
okręgi wyborcze z jednomandatowych na wielomandatowe). Posiadała 
równorzędne stanowisko z senatem w ustawodawstwie. Zgromadzenie 
Narodowe było połączeniem obu izb dla wyboru prezydenta lub rewizji 
konstytucji. 

Władza wykonawcza - została powierzona prezydentowi republiki i 

ministrom. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe na 7 lat absolutną 
większością głosów. Formalnie przysługiwała mu bardzo szeroka władza, 
kierowanie bieżącą polityką (wewn. I zewn. ). ponosił odpowiedzialność 
jedynie konstytucyjnie. Mianował ministrów i przewodniczył Radzie 
Ministrów. Ci odpowiadali za działalność prezydenta, kontrasygnowali 
wszelkie jego akta, mogli być sądzeni jak on, a ponadto solidarnie odpowiadali 
za politykę oraz indywidualnie za własne akty. Prezydent posiadał inicjatywę 
ustawodawczą, prawo zamknięcia sesji po 5 miesiącach obrad, miał veto 
zawieszające. Konstytucja zapewniła mu przewagę, jednak polityka 
konstytucyjna zapewniała supremację parlamentu i oddawała władzę 
wykonawczą w ręce rządu. 
 
 
87.   FRANCJA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ. 

16. 06. 1940 r. - zwycięstwo Niemiec przesądzone, na czele rządu staje 

marszałek Petain, jako ostatni premier III Republiki 

22. 06. 1940 r. - podejmuje on decyzję o kapitulacji 
10. 07. 1940 r. - Zgromadzenie Narodowe przekazało mu całą władzę, a 

rząd osiadł w Vichy. Równocześnie gen. Charles de Gaulle przez BBC 18. 06. 
1940 r. wygłosił apel do Francuzów o dalszą walkę. Do 1942 r. władzę 
sprawował Petain, ale pod naciskiem Niemców przelał on całość uprawnień 

władzy na mianowanego premierem P. Lavala. Rząd ten opierając się na 
prawnej kolaboracji z Niemcami funkcjonował do 1944 r. Od 1941 r. rozwijały 
się natomiast liczne organizacje wojskowe, a w 1943 r. powstała Rada 
Narodowa Oporu. Na emigracji w Anglii Ch. de Gaulle został uznany za szefa 
„wolnych Francuzów" w 28. 06. 1940 r. W 1941 r. powstał rząd o nazwie 
Narodowy Komitet Francuzów przekształcony w 1943 r. we Francuski Komitet 
Wyzwolenia Narodowego. Ostatecznie w czerwcu 1944 wprowadzono nazwę 
Rządu Tymczasowego Republiki Francuskiej. 
 
88.   DZIEJE USTROJOWE WE FRANCJI PO II WOJNIE 

ŚWIATOWEJ - KONSTYTUCJA IV ORAZ V REPUBLIKI. 

•  21. 10. 1945 r. - odbyły się wybory do Konstytuanty, równocześnie 

przeprowadzono referendum, pytając: 

czy wybrane zgromadzenie ma być konstytuantą, jeżeli tak to czy lud zgadza 
się aby w okresie do ustanowienia nowej konstytucji obowiązywały zasady 
ustrojowe. Na obydwa pytania odpowiedź była pozytywna. W wybranej 
Konstytuancie 51 % uzyskali socjaliści i komuniści. Od 2. 11. 1945 r. do 10. 
1946 r. władza należała do Konstytuanty, a od 01. 1946 r. de Gaulle wycofał 
się z życia politycznego. Pierwsza uchwalona konstytucja została odrzucona w 
referendum (05. 1946 r. ), drugą referendum przyjęło w 10. 1946 r. Powstała 
IV Republika o ustroju zbliżonym do El. Istotna różnica polegała na 
zagwarantowaniu szerokich praw społeczno-gosp. oraz zmniejszeniu 
uprawnień drugiej izby o nazwie Rady Republiki. Izba pierwsza przyjęła nazwę 
Zgromadzenia Narodowego.

•  kryzys algierski z 1958 r. spowodował upadek IV Republiki Gen. de 

Gaulle w maju powrócił do życia politycznego otrzymując władzę 
od Zgromadzenia Narodowego pod naciskiem armii Powierzono mu 
opracowanie nowej konstytucji z uwzględnieniem 4 podstawowych 
zasad demokracji: wyborów powszechnych, podziału władzy, 
odpowiedzialności politycznej gabinetu, niezawisłości sądownictwa. 
28. 09. 1958 r. - poddano konstytucję (15-tą z rzędu) pod 
referendum i wprowadzono w życie w 04. 10. 1958 r. Wprowadziła 
ona ustrój republiki prezydencjalnej, zaznaczyło się to w 
szczególności we wprowadzeniu do konstytucji zmiany o 
powszechnych wyborach prezydenckich co 7 lat w roku 1962. V 
Republika trwa do dziś. 

 
 
89. DEKLARACJA 

NIEPODLEGŁOŚCI STANÓW 

ZJEDNOCZONYCH 

Powstała po I Kongresie Kontynentalnym (1774) na II Kongresie, na 

którym też postanowiono o podjęciu działań wojennych (1775). Deklaracja 
Niepodległości pochodzi z roku 1776 i była głównie autorstwem Tomasza 
Jeffersona, Głosiła niepodległość wszystkich stanów jako wolnych od 
posłuszeństwa wobec korony. Proklamowała równe prawo do życia, wolności i 
dążenia do szczęścia. Obywatelowi przysługiwało też prawo oporu wobec 
rządu, który je naruszył. Te postanowienia nadały deklaracji ogólnoświatowe 
znaczenie. 
 
 
90.   ARTYKUŁY KONFEDERACJI Z 1778 R. 

W kilka tygodni po zebraniu się II Kongresu Kontynentalnego w 

Filadelfii, B. Franklin przedstawił projekt konfederacji kolonii w formie 
Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii. Zostały one po pewnych zmianach 
uchwalone przez Kongres i do 1781 r. ratyfikowane przez 13 stanów. Wtedy to 
zebrał się Kongres już jako Kongres Konfederacji i Wieczystej Unii 13 Stanów, 
który przyjął nazwę Stanów Zjednoczonych Ameryki. Z faktem tym wiąże się 
ustalenie nazwy nowej organizacji państwowej, ustalenie kształtu tej 
organizacji jako konfederacji. Art. Konfederacji określają charakter USA jako 
konfederacji, luźnego połączenia, związku państw. Konfederacja nie miała 
stałego organu wykonawczego. Jedynym organem ustawodawczym był 
Kongres, w którym każdy stan miał 1 głos. 
 
 
91.   PODSTAWOWE ZASADY USTROJOWE KONSTYTUCJI 

STANÓW ZJEDNOCZONYCH 
Konstytucja z 17. 09. 1787 r. jest pierwszą konstytucją pisaną. Jej 

nadrzędność w stosunku do innych ustaw wyrażała się tym, że pozostałe musza 
być z nią zgodne oraz przewidziano specjalne postępowanie utrudniające 
rewizję konstytucji (2/3 obu izb i 

3

/4 stanów). Zasady ustrojowe: 

a) Tworzy 

państwo federacyjne (sprawy zagr., siły zbrojne, lądowe, 

morskie i wszelkie sprawy związane z siłami zbrojnymi, sprawy 
naturalizacji, emigracji, handlu wewn. i zagr., sprawy skarbowe 
kierowane przez organy centralne); 

b)  Realizuje teorie trójpodziału władzy, przewidując pełną separację i 

wzajemne hamowanie władz, zasada równowagi nie została 
zrealizowana w pełni; 

c)  Gwarancje praw obywatelskich, Bill of rights z lat 1789-1791 w 

liczbie 10 - wolność sumienia, słowa, prasy, prawo swobodnego 
gromadzenia się - suwerenność ludu 

 
 
92. WŁADZA USTAWODAWCZA W STANACH ZJEDNOCZONYCH 

Władzę ustawodawczą stanowi Kongres złożony z dwóch izb: 

a)  Senatu - składa się z senatorów wybieranych na 6 lat przez ciało 

ustawodawcze poszczególnych stanów, co 2 lata rotacja 1/3 stanu. 
Obradom przewodniczy wiceprezydent mający prawo głosu 
decydującego przy równej liczbie głosów za i przeciw;

b)  Izba Reprezentantów - składa się z posłów wybieranych w 

wyborach bezpośrednich na 2 lata, 1 poseł na 30 tys. mieszkańców. 
Prawo wyborcze w zależności od stanowych ordynacji. Obradom 
przewodniczył speaker. 

 

Uprawnienia Kongresu są ściśle określone. Prezydent nie ma prawa 

sankcjonować ustaw, może jedynie zastosować veto zawieszające. 
 
 
93. WŁADZA WYKONAWCZA W STANACH ZJEDNOCZONYCH 

Władza wykonawcza jest sprawowana przez prezydenta wybieranego na 

4 lata w głosowaniu 2-stopniowym. Poszczególne stany wyłaniają elektorów, a 
ci oddają głos na kandydata (liczba elektorów w każdym stanie jest równa 
liczbie senatorów i posłów do kongresu). Konstytucja nie stawiała zakazu 
wielokrotnych wyborów prezydenta (dopiero XXII poprawka z 1947 r. 
unormowała, że prezydent może być wybrany ponownie tylko raz). Prezydent 
ma w swoim ręku pełnię władzy wykonawczej i sprawuje ją niepodzielnie, jest 
najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Urzędników mianuje prezydent za 
radą i zgodą senatu, wiceprezydent jest przewodniczącym senatu. Ministrowie - 
sekretarze stanu są doradcami prezydenta, ale nie tworzą gabinetu. 
 
 
94. WŁADZA SĄDOWA W STANACH ZJEDNOCZONYCH 

Władzę sądową federacji sprawuje Najwyższy Sąd Federalny oraz niższe 

sądy federalne powołane przez. Kongres. Są one kompetentne jedynie w 
określonych przez konstytucję sprawach. Pozostałe sprawy są w kompetencji 
sądów stanowych, zupełnie od federacji niezależnych i orzekających we 
wszystkich instancjach. Do kompetencji sądów federalnych należą ze względu 
na przedmiot sporu sprawy wynikające z konstytucji lub ustaw federalnych, a 
ze względu na charakter stron sprawy, w których stroną jest stan, dyplomata 
zagraniczny oraz sprawy między stanami i obywatelami różnych stanów. Dla 
spraw, w których stroną jest federacja lub dyplomata zagr. Sąd Najwyższy 
działa w pierwszej instancji, w pozostałych jako trybunał apelacyjny. Później 
sprostowano, że Sąd Federalny jest kompetentny w sprawach powyżej 10 tys. 
$. Ławy przysięgłych działają w sprawach karnych i cywilnych. Struktura: I 
instancja - sądy obwodowe - 1-osobowe, II instancja - sądy apelacyjne - 
zatrudniają 80 sądzących w składach 3-osobowych, N. S. F. - skład 6-osobowy, 
7, obecnie 9 sędziów. Sędziowie federalni są nominowani spośród wysoko 
wykwalifikowanych prawników, a stanowi powoływani w drodze wyborów. 
 
 

95. STOSUNKI 

MIĘDZY WŁADZĄ USTAWODAWCZĄ A 

WYKONAWCZĄ W STANACH ZJEDNOCZONYCH 
Konstytucja realizuje zasadę hamowania władzy wykonawczej przez 

ustawodawczą. Realizuje to w drodze: 

a)  Impeachment - pociągnięcie do odpowiedzialności prezydenta, 

wiceprezydenta, sędziów, oraz wyższych urzędników federalnych - 
za zdradę stanu, przekupstwo i inne ciężkie przestępstwa, sprawę 
rozpatruje senat skazujący 2/3 głosów; 

b)  Przyznania senatowi prawa udzielania zgody większością 2/3 

głosów na traktaty międzynarodowe, nominacje ambasadorów, 
konsulów, sędziów F. S. N. i innych urzędników federalnych, 
uchwalenia budżetu. 

Władza ustawodawcza jest hamowana przez veto zawieszające 

prezydenta. 

 
 
96.  POPRAWKI DO KONSTYTUCJI STANÓW ZJEDNOCZONYCH 

Konstytucja z 1787 r. jest konstytucją sztywną. W ciągu 200 lat 

uchwalono zaledwie 27 poprawek. W 1791 r. uchwalono pierwszych 10 
odnośnie praw obywatelskich. Nowele mają różny charakter, niekiedy same 
siebie anulują, np. nowela 18 dotycząca prohibicji z 1919 r. i znosząca ją 21 z 
1933 r. Poza tym nowela 17 wprowadziła w 1913 r. nowe zasady wyboru 
senatorów, a nowela 19 z 1920 r. przyznała kobietom prawa wyborcze. Nowela 
24 w 1964 r. znosiła wszelkie taksy wyborcze, a nowele z lat 1865, 1868, 1870 
zrównały w prawach murzynów. 
 
 
97.  ROSYJSKA MONARCHIA KONSTYTUCYJNA 

Cesarstwo konstytucyjne w Rosji datuje się na lata 1906-1917, tj. za 

panowania Mikołaja II (1896-1917) Po zrazu reakcyjnych rządach w roku 1905 
car został zmuszony sytuacją do ograniczenia absolutyzmu. Gdy okazało się, że 
obietnice zwołania tzw. Dumy Bułygikowskiej (Państwowej) nie są w stanie 
uspokoić społeczeństwa, w 17. 10. 1905 r. został wydany manifest 
zapowiadający nadanie praw obywatelskich, rozszerzenie praw wyborczych i 
zwołanie Dumy Państwowej o uprawnieniach ustawodawczych. W kwietniu 
1906 r. car Mikołaj II wydał ustawy zasadniczo regulujące prawo obywateli i 
cara w państwie. Skrzętnie unikano terminu konstytucja, chociaż użyto go w 
telegramie z 3. 03. 1917 r. Ustrój konstytucji z 1906 r. przedstawiał się 
następująco: 

a) Cesarz 

sprawował najwyższą władzę dziedziczną określaną nadal 

samodzierżowiem, ograniczoną jednak   współudziałem   izb   w   
procesie   ustawodawczym, zachował   inicjatywę   i   sankcję 
ustawodawczą, w okresie między sesjami wydawał rozporządzenia z 
mocą ustawy (podlegające 
zatwierdzeniu w okresie 2 m-cy od zwołania izb, był 
odpowiedzialny przed duma; 

b)  Parlament  składał się  z Dumy Państwowej  i Rady Państwa. Izba  I  

była powoływana  w skomplikowanych wyborach kolegialnych, 
członków Rady Państwa w połowie powoływał car, w połowie 
kolegia i samorządy gremialne ziemskie, kościelne, naukowe, 
kupieckie. Parlament był każdorazowo powoływany i rozwiązywany 
ukazem carskim. Izby pod względem ustawodawczym były 
równorzędne, ale ustawa dawała pierwszeństwo w rozpatrywaniu 
projektów ustaw Dumie. Rada Państwa pierwsza jednak analizowała 
swoje projekty. Izby miały też prawo interpelacji pod adresem 

ministrów i kierowników resortu. Duma zebrała się 4-krotnie. W 
1907 r. zniesiono ordynację wyborczą zapewniając przewagę 
kręgom konserwatywnym; 

c)  Rada Ministrów działała pod przewodnictwem premiera. 

Ministrowie nie różnili się od swoich poprzedników z okresu 
przedkonstytucyjnego. Byli solidarnie, prawnie i politycznie 
odpowiedzialni przed nieodpowiedzialnym władcą. 

Konstytucja z 1906 r. powiela wzory Karty Ludwika XVIII z 1814 r. 

 
 
98.  REPUBLIKA  LIBERALNO-DEMOKRATYCZNA W ROSJI I JEJ 

PIERWSZE AKTY PRAWNE 
Po abdykacji cara Mikołaja II 02. 03. 1917 r. i odmowie przyjęcia władzy 

przez księcia Michała Aleksandrowicza cała władza głowy państwa przeszła na 
księcia G. E. Lwowa, który stał się premierem i ministrem spraw wewn. 
nowego rządu. Sprawował on władzę do przejęcia władzy przez bolszewików 
w listopadzie 1917 r. Dekret Rządu Tymczasowego O Powołaniu Dyrektoriatu 
i O Ustanowieniu Ustroju Republikańskiego z 1. 09. 1917 r. oddawał władzę 5 
ministrom spośród Rządu Tymczasowego pod przewodnictwem ministra-
przewodniczącego. Deklaracja Rządu Tymczasowego o Jego Składzie i 
Zadaniach z 03. 03. 1917 r. - w składzie premiera ministra spraw wewn., 8 
ministrów oraz oberprokuratora świętego synodu (10 osób). Zasady 
działalności określono w następujący sposób: pełna amnestia, wolność słowa, 
druku, stowarzyszeń, zebrań i strajków. Uchylenie ograniczeń stanowych, 
wyznaniowych i narodowych, przygotowanie 4-przymiotnikowych wyborów 
dla zgromadzenia ustawodawczego. Zastąpienie policji milicją wybieralną i 
podporządkowaną samorządom, samorząd terytorialny oparty na wyborach 
jawnych.

 
 
99.  PRZEWRÓT BOLSZEWICKI W ROSJI I PIERWSZE AKTY 

PAŃSTWOWE NOWEJ WŁADZY 
W przededniu 2 Zjazdu Rad dnia 6. 11. 1917 r. Lenin na czele Komitetu 

Centralnego Partii Bolszewickiej i Komitetu Wykonawczego Rady 
Petersburskiej powołał Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, dokonał 
antyrządowego zamachu stanu, który doprowadził do zdobycia Pałacu 
Zimowego i obradującego w nim rządu. Od 7. 11. 1917 r. obradował w Pałacu 
Smolnym II Zjazd Rad, który po opuszczeniu sali obrad przez ponad 1/4 
uczestników uzyskał przewagę bolszewików (390/700). Dnia 8. 11. 1917 r. 
Zjazd uchwalił Dekret o Pokoju, a 9. 11. Dekret o Ziemi. Zjazd powołał też 
Radę Komisarzy Ludowych z 
Leninem na czele. 

Podstawowymi aktami nowej władzy były: 
15. 11. 1917 - Deklaracja Praw Narodów Rosji wydana przez Radę 
Komisarzy Ludowych 
20. 12. 1917 - Uchwała   Rady   Komisarzy  Ludowych  o   utworzeniu   
Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Sabotażem i 
Kontrrewolucją (WCzK) 
25. 01. 1918 - Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego 
uchwalona przez III Wszechrosyjski Zjazd Rad 
28. 01. 1918 - Dekret Rady Komisarzy Ludowych o  Utworzeniu 
Robotniczo-Chłopskiej  Armii Czerwonej 
30. 12. 1922 - akt powstania ZSRR uchwalony na I Zjeździe Rad ZSRR 
31. 01. 1924 - konstytucja ZSRR 
05. 12. 1936 - konstytucja tzw. stalinowska uchwalona na VII Zjeździe 

Rad 
 
 
100.  EWOLUCJA USTROJU ROSJI RADZIECKIEJ I ZSRR PO 1917 

R. - KONSTYTUCJE Z LAT 1918-1977 
7. 10. 1918 - konstytucja RFSRR - ustaliła ustrój federacyjny, 
deklarowała dobrowolność wstępowania i występowania oraz 
równouprawnienie poszczególnych republik 
31. 01. 1924 - konstytucja ZSRR 
05. 12. 1936 - konstytucja tzw. stalinowska ugruntowała ustrój 
federacyjny, ograniczyła suwerenność republik. Na czele państwa 
stawiała ona Radę Najwyższą ZSRR, składającą się z Rady Związku – 1 

delegat na 300 tys. mieszkańców i Rady Narodowości wybieranej na 4 
lata w 4-przymiotnikowych wyborach. Wybierała ona kolegialną głowę 
państwa w postaci Prezydium Rady Najwyższej oraz sędziów Sądu 
Najwyższego, Radę Ministrów, jej prezesów oraz generalnego 
prokuratora. Prezydium Rady Najwyższej - przewodniczący, 16 
zastępców i  15  członków, sekretarz. Rada Ministrów zorganizowana 
była pod przewodnictwem premiera, administracja była bardzo 
rozbudowana ok. 50 ministerstw ogólnozwiązkowych i zwiąkowo-
republikańskich. 
1951 — nowelizacja 
7. 10. 1977 — nowelizacja przesunęła sprawy obywatelskie do 
pierwszych rozdziałów, nie przyniosła istotniejszych zmian w ustroju 
25. 03. 1990 - nowelizacja konstytucji - wprowadzono urząd prezydenta 
12. 1991 - w Mińsku na miejsce ZSRR powstała Wspólnota 

Niepodległych Państw.